Манадан 6epi eici eayi eni дулагында турган узынтура сары wiriT колы мен ж уреин басып, басын идь — Эй, мынау баягы Сартайлак емес пе! — Иэ, соныц 63i рой. Ж урт 6ip гу ете калысты. — Уфа казаги Сидор Цапаев! Жалдын сары муртын ширатты. — Ушбу лэшкер — конвой! Аттарынан туспей турган тертеу 6ip-6ip жетшршш койды. — Узим Цасымов шаЬарынан. Миллэтим — татар. Исмим — Дулбай. Ж урт 6ip-6ipiHe карады. Ж адагы 6ip кылыктарына карап, комсынып турган мына селтецбайлары эли татар айтканда тш- тен ipLien кеткен ж ок па! Асылы Kici кызмет жеш негурлым TyciHiKci3, негурлым ел есимеген таксы к боп келсе, солгурлым сырт кезге дадарл! де айбынды кершед! гой. Мына журттыд ойынша мынау ойнадтап турган неменщ де аяд-долы сонша жещл болганмен, ар жагы тым з^лман жатдан сиядты. «Патша- датыннан бастап талай улыдтыц, Ресейден бастап талай патша- лыдтьщ атын ататтырганына Караганда бул зэнталад дайдан теи н болсын! Таж иесшщ не куйеу баласы, не дуда баласы, эй- Teyip келденедшк кок аттысы емес дой! Ж уртда бад, дэреже ул еси р еи н улкен ордалардыц есйстщ алдындагы малайдан бас- даныц борш ез дандас, ез суйек шатысынан жинайтыны дашан- нан белил! дагида емес пе!». К еб М д ойы осы. 03i улыд болгасын, ж урттьщ не ойлап турганында шаруасы данша, кеудесш желге тесеп, ез тШ нде: «Ту, дапалап кетпм гой!» дед! ме, б!рдеце деп былдырадтап, басындагы ербиген дудар шашын жулып алганы. А р жагында жылмиып тагы 6ip шаш квршд!. Ж урт жагаларын устасты. — Астапыралла! — Мынадайды KiM керген?! — Цой, мынаныц басынан басда жер! де алмалы-салмалы шыгар! — Сидыршы ма, аруад па! — Мунадайга теин KiciciH ж!бере ме, киел! KiciciH ж1берген- — Аруагына сенбесе, буйтш ел асып, жер асып нагып жур- — Бэсе, жер дуд!ретке удсап, талтайып турысы белек едЬау! — Абайладдар, дуалап кетпесш... Мейман мына жабыр-жубырга елек де еткен жод. Шадыра- йып турган кун кезше тыжырына б!р дарап дойды да, дойыны- нан жылтырад б!рдеце суырып алды. Эуел1 дулагына апарыл тосты. Сосын зык етюзш , дадпагын ашып, iuiiHe дарап жымсиып кулдк Ж уртта ес жод. ¥лы д долындагы жылтырадты дасында ад- тад ауызын ашып турган Цожахметид дулагына апарып тадай дойды.
Тентек баланьщ Keei э т р е й ш Kerri. Э лп пэле: «Кет! Кет!»,— деп сыбырлай зешп тур. Ж ака ез иесйпц жымсиып кул ге тн е Караганда, оган: «Кел! Кел!»— деген болар. Буны бетенсЫш тур. Сонда булардьщ TeMip екеш тешршде де акыл болганы ма?! Элп тыкылдакты кезек пе кезек кулагына тоскандардьщ 6api кайран. Bip калтылдаган кэрия: «Мен де керешнпи!»— деп ум- сына 6epin едй cap ауыз балапандай шыкыльщтап жаткан пэле- кети устай бергенде, тула боны дар ете кап, колынан т у с т Kerri. Ж урт iniiH тартысты. ¥лыктык cepiKTepi кабактарын жиырысты. 03i иШ п жерден кетерш алды да, кулагына кайта апарып, б!рдеке деп ырсиып кулдк — 03i 6ip eMip баки ашуланбайтын сабаз шыгар. Eeyi жиыл- майды гой! Ол куш ж урт как терде ceMi3 багыланкыц ак уыздай д1р1лдеп жаткан табак толы етшен уркесоктай ауыз Tiiin, коп кулш , кеп сурап отырган тадсык мейманнык дауысын сырттан есигендерЬ не де мэз болып, кашан тун ортасы ауып кеткенше Токашанык ак д^ердей сепз канат yiiin айналсоктап журд1 де койды. Ертедане елшШ к конган ауылдан тундеп дастархан устш деи эцпме жан-жакка жаца лакап боп дукк-дукк тарап жатты. — Ж ака каланы кузге дешн 6iTipeMi3 деп отыр! — Онык базарына келмейтш ел, туспейтш дуние ж ок Kepi- недН — Айдап баратын малдарды осы куннен сею рте бер1кдер деда гой! — Жолга туйе мен туйекеш 6epin турсакдар, ун мен шайды тегш берем1з дептП — Ж ака калага патшанык ез1 кеп пэтиха берш, Эб1лкайыр мен ру басы билерге ез колынан дэм татыратын кершедП — Байгеге косатын жуйрштерщ мен алкага тусетан палуан- дарыкды осы бастан баптай берщдер дептП — Казактык да жэй-жапсарына жетШ п канты. Бекенбай- дык, Есеттщ. Телебайдык ауылдары кайда деп сурайды! — Ор бойынан 6ipre келе жаткан Бэйбекке «Баке, Боке!» — деп, кешеден 6epi касында журген Ш агырбайга «Шэке, Шоке!» — деп елпектеп жатыр. Ж ака ел ш Ш к журтты кулд1ргенмен, euiKiMfli урадтпей-тж- антпей жайы на келедь — ¥лыктарыньщ алды кандай ж азы к! Ж1бекке мурынын cypTin мауытыны аягына шулгап отырса д а , койшы-койманшы- нык eeiMen Tepe3eci тек Kicinie сейлеседо екен? — Б1зд1к терем1з Tyriai тел екгтм 1 з тебем1зд1 ойып жйбере жаздайды гой! _— Телекпт деген не, ханньщ элп 6ip делцулыньщ тымагын- дай желшлдейтш де ж уретш жасауылы бар емес пе! Цалбек пе ед1, Калбай ма едй немене ед1! Сол батыр тун ортасында ауылы- Ma^AypnipeTin шауып Kipin, ж ака кайып отырган шгеншемнщ кушн бузып кеткеш. Шаужайына жабыссам: «Гнгенщнен Tycin
калганды датыныцньщ дурсагына апарып салып берс1н демесен жолымкан калдыр ма»,— деп камшымен 6ip тартып тайып турды. — Мыналардьщ базарлыгы неткен кеп! Жолап кетсен, вйр сабын, айнатарад у’стата салады. — Bip уятсыздар 6ip барганда бес барып, эбден парк боп ка- лыпты. Ж уртты д езшше жылы шырай керсейп, сый мез1рет жасап жаткан Typi бар. — Дазадтыд iiri жадсыларындай туйеш туймен жутып доя- тын алпауыз емес, цанагаттары бар неме ме екен. Мал жетекте- сеч ат-тонын ала кашып, дайдагы 6ip баланыц асыгы, чойшы- ныч сырнайы, кыз-кыркыннын, честей сешлдх усад-туйекке мзз болады. Точашаныц ауылында Сагалбай деген ж Ы т журтты кыран- топан кулш ге батырыпты. Аттанып бара жатчан донадтыд арты- нан жуйрхп, 6ip кшшентай чара чобдишаны керсейп: «Долымда мынадан басча ештече болмай турганы. Алмасац, окпелеймш! * — деп жата чалып жабысыпты. Свйтсе, чобдишаны ашып черген агылшын ульщ расында да ауызын ашып, кезш жумып чайран чалыпты. «Апырай, мынау сешд чолыца чайдан туей ! Дайдан алдьщ?»— деп сурапты. Э лй сабаз: «Баягыда осы елге Мэмбет мырза келш жатчанда, мешд Батыр султанга epin турж- пенге барып чайтчаным бар. Сонда Асмантай-Матайдыц думын- да ач патшанын Хиуага бара жатчан керуенше тап болдыч. Эрюм чолына TycKeHiH ала чашып жатчанын ч е р т , мен де 6ip нэн орыстыц мойынындагы куйек чаптай чара былгары дорба- сына жабыстым. Ьшнен осы шычты. Дорбаны чачыратып cerin, былгарысын чатынга е й к бас чылып берд!м. Мынау элх ж ур едч Нереиде жараса, жаксы болды. А ла дой!»— деп чочырсытып Чоя 6epinTi. А чсачалдар: «Тэшт, чайдагыны KOHin барасын! 0й- Tin тыныш ж атчан жыланныц чуйрыгын баспа! Одан да «Бухар шыгып бара жатчан 6ip керуеншд туйесш багып ед1м, сонык бастыгы жэд1гер дылды» — деп айт!*— депй. Сасчалачтап дал- ган ж н тг: «Айтпачшы, солай екен гой »— деп эзераллалап дуты- лыпты. Татар йлм аш Ty6i шиш ic екенш байчап чап, ачсачалдар айтчан чисынды орысшалады. ¥лыч жадырап: «Жарайсыд!»— деп Сагалбайдыд арчасынан чагыпты. Ж урт йлмаш тан: «Сон- шама к&рлрт зат па, бул немене?*— деп сураса, ол: «Дагазга сызу сызуга керек чурал»— депй. Оны есиген Сагалбай: «Ту, Батыр султан б!рдеде бхлеш екен гой деп журсем, тук сезбейд! екен roii? Бул орыстардьщ чазан усйнен ет алып жеййн шаныш- чысы деп едч Ауызына келгендо сога салыпты гой!»— деп санын 6ip согыпты. • Не де болса, келе ж атчан елпйлж йд ел аузында жыры коп. 9бхлчайыр ipreaeH тын тьщдап, ойга батады. Анада Орта жузден елй жылтан квз чацгырманы ерйп А сан абыз бен Ж эшбекйд баласы Ж аунайтар келш кеткен куш 6ip icKe белд1 бекем бугаи. Мынандай алыпдашты кебейш турган кезде жада-жача бей 6epi
карап келе жаткан мшезыз ел тагы да тундегщей кыдырмалар- дын сезше epin, «Башкуртты жене алмай отырып, аз орысыц 6i3fli жарылкап не карк кылар деййн. Орынборыц да бордай тозып к¥РУга айналыпты гой!*,— деп кайкиып-кайкиып шыга келсе, кайтадан илшйргенше кай заман?! Соны ойлаган Эб1л- кайыр epTeciHe-ак Бейбект! оцашага шыгарып ап, кеп еж ж теген: — Орыстын улыгына бар. «Цазактардьщ арасында TypiK патшасыныц жансызы ж ур. «Орыстар Орынборды тастап кетть А р жагындагы башк¥Рттарга элдер1 келмей жатыр. Сендер де. кол косындар. Жиырма мын ж ш т п атка кондырьщдар!»,— дел осек таратып жур. Цылмак Абыздын да уагызшылары куш -туш ат кургатпай тур. Хан калай да елпп ж1берйн дедь Сол кел1п басу айтпаса, мына хальщтын ту pi ж аман,— деп бар»,— деген. Дадалып айткан. Цатты тапсырган. Бул — оныц api шыны, sp i айласы едь Буйтш устеп айтпаса, косып, копсытып айтпаса, орыс улыгы: «6з1м1з мурынымыздан шаншылып ж атканда, ел mi сураганы неткеш?»— кергид1 ме деп корыккан. Ещц MiHe, суйтш жалынып-жалпайып алдыртып отырган елшйл ордасына да таял калды. Ертеч мынау аума-текпе ж урт: «Елин, елшП* деп дабы- рыктырып жургендер1 осы ма! 03iMi3fliH Бэйбек пен ИтжемеспЦ ар жак-бер жагы гой!— деп комсынса, не болмак!? А л , елпнлер шеинен кымыз iuiin, кызара бертш журген мундагы елд! Kepin: «Хан 6i3fli алдапты-ау! Каран су алып жаткан ештене ж ок екен гой!*— деп журсе, кайтпекшП? Кеп дудамалдын коршауына тускен хан кашан елиймен ез ауызынан йлдескенше ру басыларына хабар салмай тура тур- мак. Елццден орыс жагдайына e3i каныгып, оны казак ордасын- дагы жагдайдан хабардар етпек. Былтыр кузден 6epi: «Жаз шыга жаца шаЬарга шакыртылам. Ру басынан 6ip-6ip аманат ашрлецдер!»— деп кушлдеп жургенде, жаз шыккасын е м ж ак 6ip-6ipiHe аяк сер тпей жатып алса, бодандыктын аркауы босап, арты кожырап кетпегш тусшд1рмек. 8з1р жол бойындагы анкау ауылдарга жацгалак кылыктарымен жагып келе жаткан жат жерлш елипш суйтш эбден nicipin алып барып, журт алдында шыгармак. Оган дейш 6ipa3 кечййн аулай турмак. Кашан оныч ел алдында ши шыгарып алмайтындай куйге жеткенш кергенде барып, жан-жакка хабаршы шаптырмак. Ертечшде Точашанын ауылына жасауылын ж ум сап: «Мей- мандарды ордага алып кел!*,— деда. Сары бесшде жапатармагай шапкылаган кара к¥РЫм кел аттыныч шйнде жалгыз куйме ж ал басына кетершда. Ордадан тай шаптырым жерге окшау тагалген ак жумыртка уйлердщ устш шач басып кетть Ол куш олар сонда еру болды. Хан телеч- riTTepi табак, саба кетерш апарып, конакасы бердь Тамак устшде елпй: С1зд1к салтынызда, сырттан келген мейман ханга кайтып кошамст керсетед1?— дейдь Боибек ершбей-жалыкпай орнынан турып, сыртка шыгып KeTinTi. Селден кешн табалдырыктан имене аттап, босагадан 6ip 1б>
ел* ijirepi озбай, жер йзерлей жыгылып, басын жерден уш рет котерш, мацдайын жерге уш рет т и п з тт д Елпи: Апырай мынау 6ip диын урдш екен. Тац атданша жаттыга алсам, жарар едд— деп кынжылыпты. Бар эдпмеы, бар дылыгы — ад кевдл, нангыш адамныд сойы. л а н еид1 мынау ж адгалад ел н п т керуге асыдты. Келес1 кун1 айгыр топ адам немшше сыптай боп кшнш алган елппш орталарына алып ордага беттедк Бэйбек пен Шагырай ек1 дарынан тас ки п душадтап алган. ¥рлыд устшен усталган офеудей дедектейп келедк Майханага он дадамдай далганда: «Сендер тура турыддар. Мен барып баян етешн»,— деп Бэйбек inrepi озды. Сэлден кешн е й жасауыл шыгып, топ imiHen елш! мен ею ттм аш ты гана б о л т ап, майханага дарай бастап журдь Цад торде — сэры ала шаланды хан. Сол долындагы елпп анада кврген Нияз султан. Екеушщ арасында 6ip KiciniK орын тур. Од долындагы кул1мдеген бала ж н т т де танып тур. Был- тыр кузде жаца шаЬарга барып кеткен Нуралы султан. Одан томен отырган — сагаттыц шыдылынан дордып, дулагын твртып ала доятын Цожахмет деген бала султан. Е й ж ад дапталга ад- садал-дарасадалдар жайгасыпты. Bapi де анада осылай дарай шыгарында Ералы султан мен Цотыр батырдан сурап 6inin ал- гандай. Бэйбектщ тундеп ецкешп-тоддайып керсеткендершщ 6opi ес1нен шыгып кетш ть «Эйтпесе, мыналарды 6ip кулд!рш алуга болар едй Буларды 6ip кулд1рш алсац, ар жагында Tin та- бысып кете доюыд тап онша диын емес екен. 6здер1 6ip кулш алмай турып, ешюмда елемейд1 де, сенбейд1 де екен... Цызыд халыд... Б1рад, бул дуниеде дызыд емес халыд бар ма! Сондыд- тан ж уртда негурлым кулкШ квршсед, солгурлым йщмд1 боли- Джон Кэстли далпагын алып, француздар дагдысымен аягын айдастыра ойнадтатып, уш рет шлш-буплдь Х ан орнынан турып, долын алып, дасындагы бос орынга отыргызды. Ж олда далай жеткендерш, мындагы жагдайлары- ныд далай болып жатдандыгын сурады. — Елпп мырза, eHfli журш жэшн айта отырыдыз,— дед! хан мейманыныд эл п сауалга жауабын байыппен тыддап алган сод. Джон Кэстли уй л ш т д е гт е р д щ бас кшмшед отыргандарын ещц байдап, ол да далпагын к и т алды. KJaflipni атасыныд дасы- на кеп, сыпайысып отырган ерке немередей, е й ж адда жалтад- жалтад дарап дойып, эдпмссше KipicTi. Hiрак, аспай-саспай бабымен свйледд 9yen i Ералы ханзаданыц дурметп ханга, ауыл- аймагына айтып ж1берген дугай-дугай сэлемш жетйздк — Рахмет! Саламат болсын!— деда хан. — Саламат болсын!— деп уйлицндеплер жамыраса т!л да- тып барып, тез тыйылды. Елпй Ералы ханзадамен квптен 6epi жадын танысып, доста- сып кеткендерт, 6ip-6ipiH TinTi бауыр санайтындарын айтты. Ханнан басдасы дозгаладтап, 6ip-6ipiHe дарасты. Сосын Кэстли 154
Op бойындагы Чемодуровтыц атын эдеш ауызга алмай, ту Сама- рада жаткан Кириловтыц тапсырмаларын баяндай бастады. Ен алдымен, оныц былтыргы Нияз султаннан айтып ж1берген уэде- сшде тура алмаганына кат гы екш ш , KeniipiM суратканын айтты; жаца каланыц кузге дешн 6iTeTiHiH, соган ханныц налай да шакырылатынын мэл1мдедк Хан елпйнщ бул хабарына ыкластана бас шп, оц цолын кеш- регше басты. — Бшк дэрежел1 Иван Кирилов таксырга дугай сэлемше бек ризашылыгымды, менщ де, алла жазса, амандасып, мэсляхат- тасатыныма кэмгл сенетшд1пмд1 маглум еткешц1зд1 айрыкша калар ед1м. Eici жак капталдагы жылтыраскан квп кез бул тустагы eiti мэжйпстестщ бет-ажарына теетле цапты. — К урметй хан, маган Кирилов мырза, ci3 жэне кад1рменд1 ру басылары алдияр таксыр императрицаныц ыркына KOHrici келмеген каракшы лардьщ icTepiHin врге баспайтынык мундай бассыздык квп узамай сазайын тартатынын ж аксы тусшедк : сондыдтан да Кылмак Абы з булжнилершщ азгырынды ецпмеле- I pine чулан аспайды деп натты сенейшн хабарлауды буйырды. I Хан тагы да квюрегше нол апарды. — Бш к дэрежел1 Кирилов тацсырдыц ез1м1з накында ондай ! белек сешмде болганына баздер де зор чуаныштымыз. I- — Элбетте, элбетте!— дед1 нос капталдагы ансаналдар оны постап. . Сол ортада нолга су нуйылып, табак жасалды. Тагам усйнде ' хан елппге ез колынан кымыз усынып отырып: — Ресей патшалыгы баска керпплер1мен налай? Башкурт- тардыц кактыгысынан бегде нан теп е жон па?— деп сурады. — ¥лы империяныц imKi, сыртны жагдайлары Kaaip ойдагы- дай. Башнурттармен болып жаткан нантыгыс — сотые емес, биылгы кыстыц орасан натты болганын, жер шалгайлыгын пай- даланып калуга тырыснан шэлдуарлык. А л шэлдуар баланы кез келген кергенд1 эке ей йп ecipTin Ж1бере алмайды, куйрыгын ту pin нойып, 6ipa3 шынпыртып алады. Ж урт кезше жымыд-жымьщ куакы от ж у й р т , колдарында- гы нымызды нушырлана нылгытып банты. Хан конагыньщ он иыгынан eKi рет канты. Онысы — api элй тауып айтнан сез:не натты риза болганы, api 6yriHri мэж1лй:те- ршщ осымен аякталганын хабарлаганы. Ж урт орындарынан дур кетерйщЕ Bapi де тустарынан ей п бара жаткан елппге риза болгандарын сездарш, ек1 иыгынан жа- i патармагай кагып жатыр. Сыртта да жиырма шакты адам куйп тур екен. Олар да нолдарын ала ж упрдк взш е йккен уйге жет- кенше еад иыгы ауырып налды. Келгесш сырт кшмш ineniin ка- I раса — саутамдыгы жон, айгыз-айгыз май. *Анау айтнан ашык ауыздардыц сойы емес. Кечйпнде беэ- 6eHi, кемешнде cyarici бар нагыз аккаптал ну. Жангалан боп
Hcypreiii «ара тобырды кайткенде алдап согам деген амалы бол- масын!» Мейманы шыгып кеткенде ханныц басына келген ой осы. Ертечше колдарына кус кондыртып Мырзатайды жэне 6ip топ саятшыны ертш, елшпп адай Табылдыныц ауылына алып журдк Жолда Мугаджарды басып етш, бара жатканда кус салып, кайтарда кулан атып, сый конактык 6ipa3 кен!лш кетер- Д1. Мыжык таулардык арасынан казактар кен шыгады деп жур- ген 6ip-eKi жерд1 керсетт!. Елин атынан тусе кап, былгары кор- жынын тырситып тас жиып алды. Хан калган казактардай емес, устамды екен. Оныц ешб!р кылыгына журтка уксап жыртавдап кулмед!. Кештетш ордера оралган буларды каска мачдайын кун Tecin курещте тускен 6ip шадыр коз сары Kici мен 6ip ецгезердей кара сур Kici уй сыртынан карсы алды. BipeyiH: «Жаппас руынык бас 6ni Баймурат»,— деп, eKiHmiciii Орта ж уздеп Жэшбек батырдын туысканы Телек батыр деп таныстырды. — Егер патша улыгы макул деп тапса, жаца салынып жат- кан inahapra 6ip мыц кой айдатар ем,— дед1 жаппас 6ni. — Иэ, кеше машкар Жодп< те eKi мыцдай еркек кой айдатып ж1берер ем деп отырган,— деп хан сэз кыстырды. Елш1; — Баргасын акылдасып, кеп узамай 6ip хабарын берпзер- м1н,— деп уэде erri. Телек е л п п т ез ордасына шакыра келдь Шакшак Бекенбай- дыч ауылы кубхшп кут1п отыр екен. Елин тагы да уш-терт кун сол мацайдагы eKi орданыц ша- кырган ауылдарында конактап кайтты. Олар бул топыракка аяк баскалгы сепзшпи тан атканда ка- flipni мейманды хан ез дастарханынан дэм татуга шакырды. Бейтаныс мейманга Бопай ханым катты унады. Онык мынау желкакты кун какты кыр адамдарыныц арасында аса снрек ушырасатын децгелек жузЕ балгын калпын жогалтпагын кызыл шырайлы ещ, тостагандай-тостагандай тунык кездерЕ тстеленш кетпеген кыр мурыны, кесектж пен нэзш тж й б1рдей кабыстыр- ган ерекше кесшш cypeTmi елпншч кырагы жанарын б1рден бау- рап алды. Ocipece, eei сыйлаган Ералы ханзаданык суретше карап отырганда, кезшен ыткып-ыткып кеткен бадана тамшы- ларды тштеп умыта алмайды. Соншалыкты байсалды, KepiKTi ойел баладай ачгал кершдЕ Елпп ханнын ортан колындагы суйелд! керш, жата калып жабысып, эуел1 оны шарык жшпен орап yein, езегш инемен шукып тазалап, flepi жагып бергенце, астынгы epiHiH жымкыра тктеп, кинала бакылап отырган бэйбЕ ше кайта-кайта журегш басып, обден тыкыршып 6iTTi. К уйеуш 1ч аман калганына куанганы болар: — Елпц мырза, 6i3re орыстардыч куйкылжыган кеч1лд1 би- лер1шч 6ipeyiH орындап бермес пе екен? Баягыда Мэмбет мырза- ныч cepiKTepimn бнлегенш кергеюм бар,— дедЕ
— Мен орыс билерж б1лмеуш1 ед!м. Немшше билер ем. Оган 6ipan эйел адамнан cepiK керек. Мынаны есигенде ханымнын eni 6eTi ду кызарып Kerri. Цы- сылганынан тжмаштан: — Елин мырзаныц эйел1, бала-шагасы бар м а?— деп сурады. Ол: . — Бойдакпын,— легенде де, цалжывдап турган шыгар деген- дей кымсына кулда. — Элде сзздщ елде калыцмалды ете кеп сурай ма? Б1зде жиырма-отыз жылкыныц басын курасач, налагай кызьща куда тусе аласьщ? Елин ханымнын жацагы ж ауапка неге антарылып калганы» ещп TyciHin: — Ж ок. б!зде калын мал сурамайды. Цалындыгым да бар, Уйленуге кол тимеда. Оеыдан елге барсам, уйленем,— дед1. «Уйленуге кол тимеда» дегенге жангыз ханым гана емес, уй толы журттыч 6opi тацгалды. Сезуар мейманныч тагы 6ip кал- жьщы шыгар дегендей кепке дейж ж узж ен кездер1н алмады. Бул ун й зд ж и окыс таре еткен мылтык дауы сы бузды. Ж ана елпп MiHin келген ат уй сыртында анадай жерде ш!дерлеул1 тур еда. Сол гурс е т т кулап, кулын дауысы шыга шьщгырып тыпыр- лап жатыр. Ж урт жапатармагай терге парады. Елппшн арт жагыида енД кулдей боп Кожахмет отыр. Корыкпанынан дауысы шыкпай ка- лыпты. Не болганын айта алмай, колындагы бесатарын ербенде* те бередп Уйлшждеплер шошып кеткен. Елпп баланыч колындагы мылтыкты жулып ап, турул! ipre- ден ауыл айналып шушп журген аксарыны кездемей басып ка- лып едк жалп етж кулап тустй Ею кез1 тебелер1не шыгып кете жаздаган ересектер жагаларын устады. flip-flip е т т Tici-TiciHe тимей отырган бала баж ете калды. — Агатай, урыспачызшы. Ойнайын деп устап ем, бжмей калдым. Мейман ундеген жок. Жудырыктай юшкене мылтыкты жам- бас тусында салбырап турган урпершектей былгары капка са- лып койды. Сосын пзесж де жаткан былгары капшыктан жыл- тылдаган катты кагаз суырып, шынашагын кара сия куйылган ауызы бурандалы шыны кутыга кайта-кайта малып, ештеде болмагандай как терде тапжылмай отырган Эб1лкайырдын жай- баракат ЖYЗiнe жалтак-жалтак карап койып, суретж сала бас- тады. — Буныч колынан келмейтш пэле ж ок шыгар,— деп 6ipey кучк етт. Кербез ханым кезже сонда барып нур ж у п р т ш : Рас,— деп ак кагаздыч уетжде ойнактап журген елпйшч саусагына тачыркай парады. Сол кую к е и тгур ы м жан-жактагы ауылдарга хабаршы ат- танды. «Ею куннен кешн сэрсемб^шн сэтж е хан ордада орыс ел- iniciHiH келген курметже той болады!»— деп ж ар шашты. 167,
Келеы к у м хан ордада сот болатын боп, елпи соны квруге барды. Осыдан cxi кун бурын Цалыбек жасауыл кум арасында- г“ швмекейлерд1ц жылкысына тиш, цырыц туякты цулдыра- тып куып бара жатцан жершен 6ip ж т т т а устапты. Сурастыра келгенде жагалбайлыньщ 6ip аз атасыныц баласы боп шыкты. Былтыр осы уакытта узатылган апасына Kepicyre Шемекейгё барыпты. Сол елдеп суганац 6ipeyaep MiHin барран жуйрж атына кызыгып, тунде кермеден урлап окетштк «Сонда шпме кан ка- тып ед1. CmiMfli алайын деп п л о д м .,— дейдь Швмекейлердщ жаилауга квшкел1 жылкы алдырып турганы 6ip бул емес. Буган дешн желкедеп башкурттан керш келген. Ендц мше, шакшак Бвкенбайдыц ауылына барып келе жатцан Далыбек тобы мына урлыктьщ yctjh ch шыгып отыр. Бесш ауа коз ушьшан 6ip жу- марлана жецкшен оцшау шац кершсдь Цапел1мде куйын шыгар деп мэн бере коймайды. Сейтсе — элг! шац Текшешц тауына жете 6epin, кигаштай орагытып багытын езгерткешне карап, ко- цшдерше кудш цашады. Агызып соцынан салып беред1. Ж т т т щ езшен сурасац — шацшац арасындагы нагашысына сщбек екен. Бфац, шацшацта ол айтцан адам болмай шыцты. EHfli «Шемекейдщ баягыдан 6epri колды боп кеткен жылцысыи башцурт асырып иаберщ журген осы емес пе?»— деген сезш туды. Хан бул дауды елнц кетпей турып талцыга салганды жен кердь О л: «Мында келгел! кунде жиын, кунде той. Анадагы Ор бойына баргандардыц TBHflipin айтцан цауып пен катер! цайда! Башцурт eKi арада еш им ат ieiH салыспайды екен гой деп кетпе- сш *— деген есеп едк Елппшц, 6ipaK, даудыц байыбына барар цулцы болмады. Е й K63i цазылардыц алдына апарып журелетш отыргызып цойган алпамсадай нарт цызыл ж т т т е . Жазыц мацдай, цыр мурын, жан-жагына пандана цараган байсалды жанар... ¥рлыцца цияр же pi жоц... Кай торге отыргызсац да, сэн берш, кай сулудыц цойнына салсац да, цуана цушардай. Цойылран сурацтарды байыппен тыцдап, байыппен жауап 6epin жайбаракат отыр. Ку- накар емес куэгердей. T im i езг жауап 6epin отырмагандай, анау сакалдары шошацдаган казылар тобынан жауап алып отырган- дай. Абы рж у, кысыльтп-цымтырылу жоц. «Кызыц ж урт,— дгп ойлайды imiHeH жат жерлпс елпп.— ¥рысына дейш осынша тэкаппар. Цылмыс емес, ерл1к штеп кеп отыргандай ппренедь Буларды айтканга ж урпзш , айдаганга iceHflipy деген мига сщбейтш ic шыгар. Осында келгенше Сергей Костюков цулагына куйып келген ceei рас болмасын. Шынында да, табигаттыц езшдей азат, табигаттыц езшдей асау кауымныц — Ата-бабадан калган жосыц: «Агайынныц адал малына не жаны куймей, не ары куймей, не теплген цанныц, не тэрк болган намыстыц царымтасын думай, эншешн нэпм цумарлыцпен цол салган арамзаныц жанына да, арына да KemipiM жоц».— дейдН Казыныц дауысын кетере созып, айцайлап айтцан мына кем-
п н есйгенде елнп ез дулагына сенер-сенбесш бглмедд «Мынау ашылып-шашылып журген адгал ж урт «ар*, «мал*, «жан» деген угымдардыц арасына баттитып-баттитып дандай айдын шекара доя б1лген! Енд1 ол ауызын ашып казылар ж адда парады. Олардын ауы- зынан элпндей дисынды у и м шыкпагандай. Оны мынау дазан- дагы ас дашан nicep екен деп, садалдарын кедде кете pin, телм1- pice далган ж еп еркек айтпагандай. Э лп yiciMfli мына жиынга ашыд аспанньщ кезге кершбес элде 6ip теpiнен суцдылдап дудЬ ретпд e3i кеп айтып кеткендей. Мына тымырайган билер мен тайлы-таягы далмай топырласып отырган дызыд думар ыржа- дай тобырга дня доймайтындай, тым жуйел1 пэтуа! Елин айран-асыр. Калтасынан орамал суырып сурй ш п , тал- маштан. — Енд! не болады еден, бШ п бершП— деп сурады. Ж адын отырган Бэйбек: — Не болушы еда, ерем датады дагы! А н а у гужбан долында- гы бес epiM дамшымен тартып-тартып ж1бергенде, астындагы алпамса дара ат шыбын жанын дайда доярын б1лмей 6e3in берс- да. Мойынына дыл ардан тускен сумырай уры тула бойын и деи т е с т , бута тырнап, эбден ит cuibcneci шыддасын, езшен-езЬад арам датады. Жаны дай арада шыдса, сол арага кер дазып, дара кшзге орап, жузш дубыладан Tepicne бурып, тепшлеп-тешйлеп кеме салады. Сосын ол да 6ip, шешектен елген адам да 6ip. Мо- ласы екеш моласына да ешюм жоламай, безш кетеда,— дед!. Ецгезердей телецпт буны айтданда отырган орнынан допа- рыла бурылып, допацдай дозгалып дойды. Куректей аладаны- нын, элдеб1р дышуы данбай даудырлад жаргад шалбарыньщ жылтырап далган пзелшше дайта-дайта датыр-дутыр уйкеп-уй- кеп алады. Елнп енд1 Бэйбекке дадалды. Оныц дара торы жузшде отда таптаиып рахатда батып отырган к1сш щ бетшдепдей ерекше 6ip шырай ойнап, белекше 6ip алабуртдан шабыт шалдиды. Анада хан дасындагы саятшылардан керген томагасын енда сыпырган дыран дустардай желшне, ел1ге дарайды. Э лп 6ip сездершен де дайдагы 6ip тапсынган таба мен жаланып турган датыгездак дана байдалды. «Бул неге осынша желгалдеп отыр? Э лп дазы- ныц ауызынан шыддан эр ceai таразыга дырыд тартылып шыд- дандай ныгыз да тужырымды уш м 6ip бшк парыдты мецзеген- дей еда. Мынаныц мына дулшынысы соныд езше думай тугы.»- гандай гой. Ш амасы, булар не iciece де, кеп онша диналмая ктейда-ау деймш. А нау уры да урлыд штерде онша ойырдана доймаган сиядты еда. Ж ацагы казылар да эл п KeciriH айтарда тап онша Te6ipeHe толганбаган болды гой! ¥рлы д тугШ epлiккe, датыгездак тугШ эдтдакке данша диналыс, данша ар азабы ке- рек... А л буларга 6api оцай болганы ма? Цалай ез1...» Елнпшд мына адтарылысын элп айтданына нанбай отырга- ны деп жорыса керек, Бэйбек: 1&9
— Сенбесещз, эне Kepi4i3l— деп ортага карай колыи ш ош антты. Кунакардыц касына жалмавдаган уш-торт жйчт ж е т т ба- рыпты. Bipeyi кезше кара кшзден томага кийэш жатыр. Bipeyl мойынына жан-жагьша жалбырап тусш туратындай кып, алпык- шак-жалпыншак курым байлап элек. Bipeyi онсыз да кун жеп эбден ipin турган без лыпасын дар-дар жыртып, белуардан жо- гаргы жагын тырдай жалацаштап тастады. Оларга жен керсейп турган кайкы мурын Цалыбек жасауыл Кайкы бас ейгш колп-колп е тш з т , койкац-койкац ойдастай бас- тады. — . маубас! Бутына кынага бояган кызыл ж аргак киш бул mipiK кайындап бара ма екен! Шеапп таста эрП Ш анк-шачк акырып та кояды. Ж урттыч 6opi 6ip кыргын-кызык тамаша куй п тургандай,- Ауыздарын ашкан да калган. Хан гана октын-октын меймандар ж акка коз тастайды. Bipa i- дан кешн ортада не болып, не койып жатканымен шаруасы жоктай, назарын елш1ден айырмай койды. А л елпц кара аттыч касындагы кимыл-кыбырды калт ж1бермей кадагалап бакты. Эне, журелеп отырган нарт кызыл ж н тгй жулкылап орнынан тургызды. Е м балагына е м жнчт жабысып, ж аргак шалбарды шешш ап, кастарында талтайып турган К^алыбекмч колтыгына кыстырды. Соган ба, ж ок урыныч айдай журттыч алдында ак безден ауын салактатып шубалтып й ккен и з кшмшеч калганы- на ма, б!реулер мырс-мырс к у л т ж1бердь 1ске енд1 Цалыбекйн e3i Kipicin, шиыршыцтап орап-орап манадан 6epi салачдатып бклегше асынып журген ала арканньщ 6ip шейн тузактап, асау бугалыктагандай, кылмыскер ж ш тй ч мойынына салды, емнпй ушын жалы тейлш , йлерсейнен тускен ж атаган кара атка шалжия жайгасып, ортага шыгып, мачкиып турган гужбан карага апарып устатты. Ол колына тиген кыл арканныч ушын: «Из, бшымшлэ!»— деп кагып алып, ерпйн касына м н д т м е н суйкей-муйкей 6ip ий- Hin койып, ыпщырлыгын тузетй. ♦ Мыналар табигаттьщ езшдей асау гана емес, табигаттьщ езшдей катал да ж урт болды гой»,— деп ойлады сый улык ора- малын кайта суырып, желкесш сурйп жатып. Дудды 6ip онын не ойлап отырганын сезш калгандай, Эбш- кайыр хан казылар жакка сакылдай й л катты: — Ата-бабадан калган жосыкта мундайда ж ат жерлш сый мейман отырса, одан «Датьщыз бар ма!» деп сурайтын одет бар. Алда-жылда кунаЬарга ара Tycin жатса, колынан какпайтын. Bi3flin де ортамызда жолы улкен мейман отыр. Даты жок па екен, сурасак кайтед1? Exi т1лмаш сыбырлай й л катысып, ханньщ не дегенш ауда- рып бердь Елин ymiH бул кутпеген жачалык болды. KeKiperiHe enfli орныгып келе жаткан эл й 6ip ш м рш щ кул! кекке ушкалы турганын байкап, iiniiien: «Кызык журт! 1^ызык зач!»— Двп ку- 160
61рлед1. Орнынан турып, кара ат ж акка карап койды. Мойы- нына бугалык тускен муцдар шм сейлегел1 жатканын керуге квз1 байлаулы болып, жым-жырт жиынга шекелей к¥лаК Typin Елmi капел1мде аузына сез туспей, сэл бегелш барып т1л — А са к¥Рметт* лан! 1\\ад1рл1 казылар! вздерщ ¥сынган сый мейманныц жолымен, кунакардыц жанына араша сура нмып! Будан былай мундай бузакы эдеттен тыйылмайтын болса, мына отырган рахымды кауымга eei де екпелей алмас. Гуклдесе женелген ж уртты тыныштандыру уш1н казы цам- шысын жогары кетердк — Алдияр таксыр патша агзамныц акжолтай e.imiciHiH ра- хым сураган даты шын пешлден кабыл алынды. Кунакардыц жанына KemipiM! Жым-жырт ж урт кайтадан ryi-лдей женелш ед1, бас казыныц камшысы кайтадан шошац ете калды. — Bipan, арына KemipiM жок! Суык кол уры карабет атанып, осы кад1рмен кауымнын алдында кырык уйдщ табалдырыгынан аттап, кырык казанныц туп куйесш бетше жагып шыксын! Ж аца гана й л т и е й тынып отырган ж урт гу ете калды. Елни- лштщ ш ш деп 6ipey TinTi: — Шын кызык енщ басталды!— деп салды. Кунакардыц касында турган жандайшап жнтгтер кезшдеп томаганы алды. Мойынындагы арканды алып, тузактаулы ушы- мен eKi колын артына кайырып байлады. Ж алпылдаган тымагы- ныц кулак бауын байлап, басына Tepic кипздк Далацдаган Tia кшмшщ ex i шалгайы сонау ышкырлыгына д е т и жыртылып алынды. Сосын eKi кара саны жылт-жылт етш, камшысын ycri- устше ушрген eKi атты москал еркектщ алдына TycTi. Мацайда- гы барлык уйге 6ip-6ip Kipin шыкты. Мойынынаи жогары жактыц 6api кап-кара. Баттаскан майлакы куйе. Тек и стер: мен кездер1 гана жылтырайды. Жиналган каракурым ж урттыц сыр- тынан садака боп ж е й рет айналды. Сосын манагы жалы тшер- сепне тускен жабы караныц касына кайта экелшдк Аркасына кайырып байлаган колын memin, енда алдына каратып, exi ! бкчезтне тусау салынды. Элп ала арканнын ушын аузына тыкпалап, TiciHe TicTeTTi. EKiHmi ушын ат устш деп гуж бан кара та устатты. Кунакардыц ауызындагы жетек арканды кашан алдындагы гужбан кара жерге 83i лактырып тастаганша TiciHeH шыгаруга какысы жок. вйткеш — yKiM аттаганы. Yxi.M аттага- ны — ата-бабаныц аруагын аттаганы. Ол куран аттаганга бара- бар кушрлш. К ут р л ш к е KemipiM журмейдк Айдаушы арканды I лактырып тастаган жерде ол тусау салынган кос колын тобесше I койып 6eTi ауган ж акка кацгып кетедк Елше бара ма, баска ж акка бара ма — ез ерш. Оны аяган Kici мойынына салынган курымын казыныц алдына экеп керсетш, элпш ц айыбын толеп, царасынан арылтады. Елшй-е касындагылар мына ж аца жазаныц жэй-жапсарын
TyciHflipin улгергенше, гужбан пара Te6iHin кап шаба женелд!. Ж урт тусынан етш бара жатцан кунакар Mcirlni цамшымен 6ip- 6ip тартып, кикулап куып салды. Цара ат топ ортасынан анадай жерге узап шыккасын, гуж- бам караныц колыидагы ала аркан ок жыландай жиралацдап атылып кеп кетть Гужбан кара атын тайпалта бастырын жиынга беттедь Екшшмен омацаса жыгылган алпамса ж М т жер сузш aai жатыр. Кенет журелеп турегелдь Ж алт етш артына бурылыл 6ip карады. Кунге шагылысып ж арк еткен TicTepi гана кершдь Толт1ректеп орынынан турды. Калтактай басып ж у р т Kerri. Цое Колын тебесше койып, карсы алдында келкес1р созылып жаткая кула тузд! бетке алып 6e3in барады. Аттаган сайын адымы ши- рай тусть Кетш барады, кетш барады... Кылдырыктай боп кезге шалынар-шалынбас жангыз кара ж аяу узай бердь Алакызып алган журттьщ кеу-Keyi удей бердь удей бердь Б уп н й керген окигасынан кандай токтамга келер1и бьтмеген жат-жерлж мейман басын шайкап орынынан турды. Жан- жа- гына каумалай кеткен сержтерше ломим ундеген жок- Хан ордадагы сол гу-гу, сол кеу-кеу 6ip аптага дейш басыл- мады. Ек1 кун бойы жан-жактан шубарытып кершш, шубырып Kipin жаткан каракурым неп1рмен 6ipre кушейе тусть Шакырылган ж урт тугел келш болганда жан-жактагы жиын га тш лген ауылдардан бес ж уз атты б е л ш т 6ip шыкты. Олар хан ордадан кез itopiM кермеге кеп ат байлады. Ол бес жузден елу адам белшга майханага беттедь Майханада елпимен сэлем- десш, жен сурасты. Bipre отырып маслихаттасып, 6ipre отырып кызылдасып, 6ipre отырып кымыздасты. Калган шогыр ордада гы кеп отауга б е л ш т конакасы жед1. Туе кыца uiHflepi жаркыраган сэры ала топ майханадан шык ты. Топтарын жазбаган куш кермеге барып аттарына мшдь Ма- нагы бес ж уздщ калгандары да аттарына мшш, олардан он ат бойындай окшау шогырланып турды. Ер-турманы жалт-жулт еткен сэры ала жабулы аргымакты жетелеген ханзадалар мен султандар тобы майхананьщ сыртында ханды тосып тур. YcTine жалтылдаган сэры ала камка шапан, басына алтын зерл! айыр калпак киген хан ак боз атыньщ узечпеше аяк сала бергенде, жиналгандардьщ тере ж агы : «Аркар, Аркар!»— деп, кара ж агы : «Алдияр, Алдияр!*— деп какакулап коя бердь Хан бастаган султандар тобы жолдарында уркердей боп белек турган елш Ш км косып алып, жой басып кун батыс жак- тагы ыгы-жыгы ел жиналып калган жагалай жумыр жон ден- бек жалдар коршаган тыгырык алкапка карай бет тузедь Елу бид1ч сэры ала тобы шокыта басып соларга жакындады. Калган и п жаксылардын калын дурмеп орындарынан дуркЬ рей козгалып оларга шесть Орда мацынан аттанган салтанатты лек найзаларын желк'ьл- 162
детДп айцай салып жаткан ала шубар алкапка жете бере ошары- ла токтады. Хан ак боз атын тебДнДп ДлгерД шыкты. Цолындагы култекте- ген ак жалаулы найзасын кекке кетердД. — У а, жамагат, тыныштал! Цалыч жиынньщ алдында тус-тустан сол колына кыл жа лаулы найза устап каз-катар каптай турып алган кара ат мДнген катулы жасауылдар сэры ала жыландай ж уан-ж уан дойырлары саландаган оч колдарын кекке к е т е р т : — Ж амагат, тыныштал!! Алдияр хан сейлейдД!— деп ацыр- ды. КуркДрей шыккан каИарлы буйрыктан мынау тыгырык кегал алкаптагы калыч жиын гана емес, сонау кез ушындагы сокиген сечпр бшктер де селк ете тусДп, буга-буга калыскандай. Аспанда кус атаулы керДнбейдД. Bapi де жачагы катал айкайдан тырым- тырагай 6e3in кеткендей. — У а, ж амагат,— дедД хан.— БДзге куллД Ресей жамагатыи- дагы барлык миллэттардыч, сонау соныч ДшДнде бДздДч казак журтыныч да нур сипатты падишасы алдияр таксыр А нн а Иуан кызы агзамныч кадДрменд! елшДсД Ж он мырза келДп тур. Ол бДз- дДч осыдан терт жыл бурын 6ip кудайга сиынып, мачдайымыз- ды киелД кДтапка тигДзДп, шын журепмДзден берген мубэрэк антымыздьщ, сонымен коса «Эмба журтымызды ак туычныч ыгына ал!» деген етДнДшДмДз бен барша талап-тДлектерДмДздДч шарафатына шек ж ок рахымды падишамыз тарапынан зор Длти- фатпен кабыл алынганын маглум етерге келДп тур. ЭуелД хан касындагы топ : — Бэрекелде!— деп айкайлады. Оны элгД дойырлары салачдаган калыч ж асауы л кагып — Бэрекелде!— деп куршредь Оны естДген ыгы-жыгы, буйра жондар бДрДнен соч бДрД: — Бэрекелде! Бэрекелде!— деп жамырай какпакылдап ту рып алды. Сол дабыр басылгасын барып: — ЕлшД мырзаны тычдайык!— деп сачкылдады хан. ЭлгД ретпен бул пэрмен де барша ж уртка мэлДм болды. ЕлшД атын тебДнДп, хан касына озып, багана майханада мы нау сэры ала топпен кездескендегД эчгДмесДн баяндап бердД. Оныч тап онша сачкып шыкпайтын шэчкДлдек дауысын тагы да сол сары ала топ кана естДдД. Ол сезДн бДтДре бергенде сол шогыр: — Бэрекелде!— деп айкай салды. — Бэрекелде!— деп калыч ж асауы л куркДрей костады. — Бэрекелде! Бэрекелде! Бэрекелде!— деп тагы да элгД ыгы- жыгы шубар тебе, шубар буйратты какакулап турып алды. Сол екД ортада басы хан болып, куллД сары ала топ аттары- нан тусДп, жугендерДн карларына ДлДп, жугДнДп-жугДюп отыра кетДстД. Бауырай-бауырайдагы барлык аттардьщ белД жечДлдеп, барша кэрД ж ас кунгейдД бетке алып мулгДп отыр. БэрДнДч жузД 163
сондай момакан. Bapiju« ынт-шынты ханньщ он колында куч«ре- нс сарнап отырган какыра сзлде-ii юсОДц сикыр уншде. Дуран б1летшшч 6opi соган ун косып куч1решп багуда. Осынау жамы- раса куц1рен1п отырган кеп момын, кеп кызырдьщ дол осы сэтте сонау корпи бектердега бастарын кетермей падала жайы- лып жаткан кеп кой, кеп отардан кандай айырмасы бар? Мынау аттарынан туспей турган уркердей елшШ к адамдары сонау актылы койдыч шетшдеп оларды «эйт!» деп epriein, «шэйт» деп кайырып турган шэцшлдек бакташылардан Heci езге? Мына калпында мына тузджтер де мойындарын жерге са- лып, сауырларын шыбырткыга тосып, алдыца тусш 6eKin жене- ле беретшдей-ак емес пе?! Осынау ыгы-жыгы адамга толы кегал алкаптан, сонау мыц-мын кой мынгыра жайылып жаткан кел- Kecip улан жазирадан, аспан астын пирей толтырып жаткан боз даладан тек буйыгы тыныштык пен бугынкы момындыктан баска не керш турсыч? Berta ыкка, жонын желге тоскан букшеч- бай тез1мнен баска ш нез, «эйт» пен «шэйгач» арасындагы от оттап, су сулаган тукшычбай йрпилжтен баска ки- мыл-кыбыр, эрекет, кылык кере алдыч ба? Тап мынау жаппай жыгылып, жаппай жусап жаткандарды княлшыл улык Иван Кирилов керер ме ед1? Далай шалкып, калай желпшер едП ИДркш осыны Tinri патшаханымныч 63i кеп керсе гой! Дайдары 6ip кацгыбаска, шала кепес, шала суретпп буратана Джон Каст* ЛИД14 езше осылай жусап жатыр! Олар келсе, мына даланыч Tipi макулыгы Tyrtai анау жансыз тау-жоталарыныч eei жермен- жексен боп угйгШп кетер ме еда, кайтер ед1! Булардьщ таулары неткен жатаган! Келдер! неткен мулэшм! взен-булактары неткен таякты кеп жеп калган тагы иттщ куйрыгындай булгач, бура- лач! Осынша уламгайыр мол дуниеде ереу1лдеп турган, кезге урып турган не бар? Ю л кочыр, к1л мулэШм, м л тапал, шл жэреуке емес пе?! Бшктен турып Караганда жер бауырлагая аласалыктан, Tinri жым-жылас лсоктыкка барабар жапырайган ж атагандыктан, уп десеч уп лш , луп десеч буплш турган бор KeMiK пен элжуаздыктан артык сулулык жок екен гой! Так мш- геншч аспандап, таксыр атанганныч батпандап кететШ осыдан екен гой! Дуниеде билштен аскан к¥Д1рет, багыныштылыктан аскан мусэшрлж ж ок екён гой! Мынау кеш еп ауыздьщтарымен алыскан ардалар мен асаулар емес пе еда? Bip гана «бодан» деген сезд1ц eei осылай жер куштырып тастамады ма?!» Мынандай тосын керийске елпплжтепшч 6opi елтш калып- ты. Бес атты казак бес каруын сэндеп устап, пэлдене туседа. Кулбай т1лмашта да кыбыр жок. Бетегеден бшк, жусаянан аласа боп уйренген жырынды ку мундайда айбынды боп керш ш кайт- сын. Ертеч 6api 6ip Op бойындагы шаЬардан api карай аяк бас- ты-ак кайтадан бугежектеуге тура келедй Мынау аркайын саха- рада азды кун пирене турайын деп бел омырткамды жамап уйретш кайтем дейт1 н болар! Билж деген не, багыну деген не?— эл1 тугел TyciHin болмаган Дитрих Люфтус кана мына керийси калай угып, калай багаларын йлмей, жан-жагына жаутач-жау-
тан карап кояды. О лйдей уйып турган осынау жым-жырт дуниеде тек дудар бас Сергей Костюковтыц астындагы ат пана бел1 талып кеткендей усй-устш е тыпыршнды. Эншешнде ап жаркын неме мандайына кун етш, мазасы болмай тургандай' шржшп алыпты. Баягыдан 6epi мунын кулагы на куш -туш пуйып, сэл нэрселершщ езш эз-эулие Kepin, кешрте дэрштеп бапкан тузд1ктерше 6ip турл1 муная кез тастайды. Байпатпай KypciHin те к°яды. Б1рдечеден туцкчш тур. Оньщ сыры баскага мэл!М болмаса да, Джон Кэстлиге мэл1м! Кэлденеч кек атты Джон Кэстли сендей емес, Сергей К ости ков, талай нэрсеш байкап улгердо. TyciHin тур. Сен п¥саган ашып ауыздар e3i кермеген HapceHin 6apiH переметке, гажапка, дуниеде течдей жоп асыл мен ардантыга жориды. А л ceHin oynipi.M бастыптарыц езше упсамаган, 63i уппагандардыч 6apiH арам, зымиян, не мурынына Hie бармайтын арда жабайы кередь А сауды ч 6apiH бугалыптап, арамзаныч 6apiH желкелеп отырсан, тыныш болар ек деп ойлайды. Ондайдан алдымен ез тынышы, ез naaipi кететшш бйшейдк Бундай ел, бундай ж уртка тонымьщды бауырына алып шамданудыч да, айран-асыр палып тачданудыч да ж еш жоп- Алдымен Kepin, зерттеп б Ы п ал! Куле нарап, куле сейле! Kenipeiiin келсе, буган KiM yftipinep едП Ж еш рш сейлесе, him сырын ашар едИ Б1здер, адамдар, баска жан-жануардьщ 6api- ш ч тШ н таба алганмен ез1м1з сешлш баска ж урт, баска улттар- дын й лш таба алмай келем1з. Булар ангал болса болар, oipan арда емес. Албырт болса болар, 6ipan асау емес! К еш ей урыга сот, б у й н й ж ердей кУД'Рет, кектей к¥Д1ретйч 6apine имандай уйып ж аутандай жалбарынып отырган мынау мшажат, бурый айтылмаган талай кыры мен сырына кезш жет- niain тур. Булар да тар мен тэршке бас урады екен. Ендеше, булар да ездер1м1здей... Соны тек сезд1рш алмайык— Акылды- рак, айлалырак, куш йрек кер1ней1к... бйткеш , булар ездер1не, ездершдейлерге мойын усынуга кеп к¥лыЧты емес екен... Осыны тез туешген улык бул журтты тез кенд1рер Typi бар. Джон Кэстлид1ч бул сапардан мыктап угып кайткалы турга- ны a3ip осы гана. Хан касындагы какыра сэлдел1 хэз!рет куч1ренгенш сэл тыйып, дауысын катере созып: — Журтымыздьщ Ресей патшалыгымен тату-тэтй турман ниетш кудайым кабы л етеш! А ллауакбар!— деп бейн сипады. Кулл! алкап: — Аллауакбар!— деп кун1рендЬ Ол кун1 ж урт жиынга й й л ген уйлерге тарап, табак-табак ет тауысып, саба-саба кымыз сарыкты. Дыр-думан, байге, курес ертечше басталды. Содан тагы уш кундей хан орданыч у е й к¥ж ‘Ч¥ж кайнап опыр-топыр болды да жатты. Тертшпп кун дегенде тойдьщ зараганын паш еткендей шак- шак Ж эшбек, Бекенбай, flep6ica.ii, атыгай Цожаназар, керей Кулсары, ^уттымбет К,оштай баласы, уак Акбота, канжыгалы 16&
Твлеппс, кыпшак Сака, найман Талбасар, Теле батырлар баста ган Орта ж уз тобы бэйгеден оэып келген жуйржтерше калы К1лем ж ауып, туйе бастаган тогызды жетелеп Торгай бетке, да- ракшыдан аты келген Мекке, Мойнак, Мэметек, Айдаралы билер бастаган шекйлер тобы Шалкар бетке, палуандары жыгып лакылдап кулшкен жагалбайлы Серке, тама Тыныбек, Тебел, табын Телебай, й л еу Цараменделер бастаган ж ей ру тобы Елек бетке, тайтуяц бастаган тогызды жетелеген Кедей, Жайылган, Бака, Кшкбай бастаган шемскейлер тобы Ыргыз бетке жылыстап шыга бердо. Бул жиында агайындык керсейп майлык-саулыкта журген алаша Байсау, Машкар, Ж здш , Ысьщ, Байтеректер бастаган бай улы тобы мен Алтай, Жулдыз, Кеижалы бастаган кете тобы жиынга йккен уйлерш ертецше коипрш, ездера елдерше улык басы султандары Нуралы ханзадамен, ханнык куйеулер! Дербк- эл1, Ж эшбек султандармен 6ipre елийлшй жолга салып барып аттанатын боп калып койды. Жиын тарагасын хан орда мацы кацырап бос цалгандай efli. Кеш ей ну жыгылган. Keuieri майса тапталган. Жягалай казыл- ган жер ошактар ел1к куткен каб1рдей удорешп-удорешп свлекет коршедь Енд1 мынау ipreci тозган журттыд шац-тозацынан уркш мадайдагы ауылдар соны коныстарга коше бастады. Ж ат жерлж жолаушылар аттанса, 6i3 де туйе йздейм!з дегендей, орда тещ- peri де буынып-туйшуге KipicTi. Цызылды-жасылды кештерд1 дызыдтап турган сый улык так атар-атпастан оз касына карай жоргасын тайпалтып келе жаг- кан Нуралы султанды б1рден таныды. Коштасуга ханнык сэлемханасына шрдк Эбшкайыр касына Бопайды, улыс-бектер1 — Ж эшбек, Дербкэл1 султандарды алып окаша отыр екен. Нуралы eKeyi Kipin келгенде, оц жагын тгускап орын усынды. Анадагы ауыл аралатып жургендейсшдей ак жар- кын да, Кожахмет абайламай жылкы атып тастайтын кунйдей сабырлы да, кешей жиын тусындагысындай айбынды да емес, 6ip турл1 буйыгыккы. KeeiHiK алдында кеп кун й дурбелецнщ табындай боп ем!с-ем1с ке й с ж уй р ш й . — Иэ, елнп мырза, жагдай калай? Жургел1 жатырсыз ба? Ханнык уш коцыркай, каяулы. — Сэйн салса, сондай ойым бар. Елнм де 6ociK й л катты. — Сонда кайда кайтпаксыз? Ор бойына ма, Самарага ма? — 9уел1 Самарага барып, Кирилов мырзага жагдайды баян- дап, Орынборга сосын оралам. Манадан 6epi буныц эр сезше елейзе кулак турш отырган Бопай ханымнын шырадай жанган нурлы коздер1 солгын тартып коя бердо. А л хан иыгын комдап сершлш калды. — Ендеше мундагы жагдайды Кирилов таксырга каз-кал- пында ж етю зш берейшвдзге сенем. Ел деген кешей 63iKi3 кер- гендей. Б уй н жоктан езгеге мэз болып, жайракдап жадырал журсе, ертец сэл нерседен буркан-талкан боп, ашулы арыстандай
алас урып шыга келедь Оларды булай цырыц цубылтпай, 6ip арнада устайын десец, цолыцда 3Ai берж й з п н , шалцайганда арцацды Tipep мыцты таяныш жоц. Бар у м т м — падишамыздыц салдырып жатцан ж аца шаЬары. Сол тез 6iTce екен. Содан 6ip мыдты жай салып ап, эр атаныц 6ip-6ip жайсацын аманат цып, жаныма шрш цойып, цолыма цияс тартцан цицарлардыц тебе- ан д е ойнацтардай цаЬарлы дару у стасам, бул тарпац ж урт туя- гы ащы, Tici цатты тегеурпда айгырдыц алдына тускен уШрдей жымып берер едь Даз1р оларды ейтш тырп етшзбей туцырта арцандап устауга цазыгыц цай 6ip мыцты! Ж ыл он eni ай цур ж урш , анда-санда 6ip курьщ кврген жырынды жылцы шамалы да бастыга цояр ма! Оныц устш е шаптан туртер туртшшектер тагы квп. Нобайы мынау иекиц астындагы Бухара мен Хиуадан шыгады. Оларды да тутымга 6ip алып алсац, езгеш цац-суцтау тугШ вз бастарымен цайгы боп кетер едь Егер осыдан тары да 6ip жарты айга аялдап, цасыцызга, цанша цаласацыз, сонша нвкер алып, патша мен менщ атымнан елни боп, 6ip-6ip аралап цайтсацыз, б1зден болмаганмен, 6i3Ai ыгына алган патшадан мьщтап айбынып цалар едь «Мынаньщ ойы цалай-цалай шалциды! Буны пайдаланып, кунгей кернилерш де 6ip-6ip ьщтырып алайын дейд1 гой!* Джон Кэстли цаз1р оган уацыты жоц екенш, Самарада Кири лов мырза esiH коптен тосып отырганын айтты. Эбидцайыр байцалар-байцалмас цып курсш ш цойды. •— Ендеше, эл и турж патшасы мен башцурт тархандарыныц азгырынды эцпм еи ерши туспесе, ешпейдь Анадары уры ж т т - Ti кердщ!з гой. Олар да соларды арцаланып, айылын жимай Kerri. Кешей жиынныц тусында шомекей, шацшац, жаппас, цыпшацтардыц жылцысы тары да шапцын KopinTi. Б ул жолы, эрине, анау кун и жжгг емес. Б1рац, соныц ешш цуып жургендер. Ол — эрине башцурттар. Хан буныц жузш е сынай царады. — Бэлшм, бул жолы болмаса да, келешекте элиш ц 6ip реи тусер, Кирилов мырзамен ацылдасып керсещз цайтедь — Оган куш салып керейш. Ханды мынау солрын жауап онша цанагаттандыра цоймаган сияцты. — Елин мырза, 6i3re салар цолцацыз, квщлнДзге алган цултацыз болса, айта кеткешщзд! сурар ед1к. Елш1 иырын цицацдатты. — Мумкш, ci3fli анада сотта уры ж 1пти ц дауына араластыр- ганым, башцурттарга жец ушшен жалгасып журген царацшыра араша суратцаным бекер болган шыгар. Оныц бузацылыгы шы- нында да цазылардыц айтцан катал уш м ж е эбден ылайыц едь Эб1лцайыр тары да вдлт KiAipin, мейманына барлай коз тас- тады. Е л н п т ханныц мына coei, шынында да тацырцатып едй «Бу ны цандай мацсатпен сурап отыр екен? Элде ац патшага царсы шыгып журген царацшыра араша сурап, ашыц ауыздыц жаса- 167
дыц дегеш ме? Бул, расында да, ол жагына мэн бермептк Мына аккаптал хан оны одеш icrereH екен гой. Енд1 келш бетше салык; еткенш кермейыц бе? Онымен не утпац? Буныц соцынан соз ерткеннен оган тусер пайда цайсы? Булар, тек тар мен тэртш п сы йлауды гана емес, оны пайдаланып аядтан шалуды да эбден жацсы б!лед1 екен гой. Муныц аты саясат кой. Саясатшы тагы, саясатшы жабайы, саясатшы арда! Саясатшы топас! Цулакка кандай к у л к М есталедь Ж ок, ж ок орыс улыктары оз буратана- лары жайында эл1 ештеце бШ п улгере коймапты... Кирилов ана- да бунымен сойлескенде 61з: «Ол тагылардыц эуелг кезш аша- мыз. Окытамыз. Зацды сы йлауды уйретеппз»,— деп желшшп отыр едЕ Мынау алдындагы сыгырая карап отырган туздщ ку тулшш ондай-ондан данкешрек улыктарга e3i саясат уйреткендей екен... Пэлен кун ашылып-шашылып думандатып, аягыныц ас- тында курдай жоргалап келш, ендЕ мше дал ж урер алдында, бул a.ni дурыстап ангара коймаган 6ip ныл тузакты ч ушын кылтитып кокан-локы ж асагалы отыр...» Суп-сур суеты хан жымсиып кулдЕ Онсыз да ачтарылып отырган жат ж ерлж улыкты одан сайын абдыратып тастады. — Мешн ойлаганым — алдымен, арине, ез басымньщ ты- ныштыгы. Б ул далада жерден шыккан Kici ясок- Эр адамныч сыртында кырык кабат калка, кырык кабат калтарыс тур. Соныч бэрше K03i4 анык жетпей турып, ол туралы тужырымды токтам- га келе алмайсыч... Х ан Kiflipin калды. Елпп де одан кез1н айырмай отыр. «Ду- ры с айтасьщ, кадгрлЕ хан! Баска айтканычныч калай екенш цайдам? Тап осы айтканыч рас. Сондай калтарыс калтаньщ та- ланы ceHin imiHAe, сеш н кею репчде ж аткан сиякты...» — Оныч успн е, эрк1мшч де агайын-журты бар. Б1зде аталас- тыч жолында агайынныч, баталастыч жолында кауымньщ муд- десш оп-очай киып ж уре бередЕ Кеше колымнан айырып алма- ганмен, кецглдерше дык жиып кететш суйектестер1чн1к ертеч маган кай жерден, кайтып цитыктанатынын кайдан б!лемш? Екпш иден, ак патшаныч 61зд1ч даламызга келгеи ак жолтай enmiciHin конакасысы уетш е кан TOKKiM келмедЕ Онсыз да кос урей ж урт орыстар рахымды бшмейда екен, сэл жаздыч болды, басьщды алам деп Te6iHin турады екен гой деп к°ркып кетпеЫн дед1м. А к патшаныч да к°лынан MempiM мен KemipiM Ke.ieTiHiH коздер1мен KopciH дед1м. Елипшч уш шыкпай калды. Мынау ундемес хан кандай кв- pin кел. А нада орынынан турганда буныч да кечЬпне алдымен оралган осы ой efli гой. — Солай, елнп мырза. М е т ч жагдайымда эршмшч осылай кас-кабагын ачдып отырудаи баска не келед1? Мынау бет-бемне журген халы ктыч бар тазпнш жиып алып, осыньщ ацылына сенуге болады деген 6ipeyiHi4 колына устатпай, бул хальщты билеу орыс ульщтарына да очай тимейдЕ Онсыз олар да маган уксап эр ю мнщ час кабагын багып, алактап отырганы...
Хан мына сезшщ тусында ею кезш елш М ч жанарына мык шегедей кадалтып шаншыла карал турып алды. Елпп де тайсалмаган калып танытты. — Орыс императрицасы ез тутымындагы халыктарды \\стал тура алар акыл мен куш таба алатынына сенетш шыгарсыз. Хан кулш Ж1берд1. — Эрине. Оган менщ де кумэшм жок. Эыресе, акыл жагына кенде емес деп бьлем. BipaK, куш... К уш те, эрине, жетедк BipaK орыс racnepi op сайдыц басында, эр бутаныц тасасында, эр к°й- дьщ артында кангырып журген каймана казактын соцында 6ip- 6ip 3eH6iperiH суйрепп тоз-тоз боп тозып кете кояды деп жэне айта алмаймын. Сып-сыпайы бып-биязы айтылган мына сезде канша ажуд, канша зьч жатыр?! — Жарайды, Жон мырза, келгенййз ете дурыс болды. Мун- дагы уйткыма ж урттыц кецйпн б1разга дешн орныктырып бер- дщ1з. BipaK, каншага барарын ю м бклсш?! Кайталап айтсам, ка- зымырлык кермесс13. Кашан улы падишамыз казактын бар TiariHiH 6ip тегеуршд1 колга жиып бермей, булар oopioip баян таптырмайды. Сондай жагдайда гана мынау ала булж Х и уа мен Бухара бул тараптан аягын тарта ж урер едй — Тус1нд1м, таксыр хан. Хан сэл муд1рш отырды д а : — Ендеше, бул гэпй езгелерд1ц де кею репне кондыра жур1- Хан буйыгы кезш бадырайтып ашып, елиишц ж узш е телм!ре карап отырып, б1раздан дешн лезде езгерш 6ip жымиып койды. — Жон мырза, б1здщ журтымыздын еч пэтуалы байлыгы — макалы мен мэтелк Соныч 6ipeyi «Bip кун дэмдемеске, кырык кун сэлем»,— дейдк Азды-кеп дэмдес болдык. Сол ес1ч1зде жур- сш деп, мына 6ip кыл куйрыкты Tycin 6epin турмын. Нуралы ханныч анада кус салуга барганда м1нген менйз курен аргымагын елппящ алдына тоса бердк Эбкякайыр аттыч жалынан 6ip ш ею м кыл Kecin ап, ауызына 6ip асатып суырып, сшекейш алды; басындагы кумю жугенш алып, орынына ку- Mic шыгыршыкты нокта тагып, шылбырынын ушын елш1ге устатты. — Б1зде атты ж угеюмен коса бермейтш салт бар,— деп кулдь— А л ж уй р т ч 1з шабысты болсын. Елпй колын кеюрепне апарып тагзым erri. — Кирилов мырзага 6ip жолы сэлемдеме ж1бере алмай тур мын. Кудай сэтш Tycipin жатса, Орынборга шакыртылганда кам- дастыра барармын. А л мынау аздХн, калындыгычызга сэлем деме! Куйменщ артына отыз карсак Tepici мен алты тул ю Tepici салынды. Ею плмаштыц колтыгына да алты-алтыдан карсак Tepici кыстырылды. Сосын жолга бата жасалып, ж урт атка конысты. Журер жер-
де Цапаев анадай жерде ырсия кулш турган Итжсмесй шакырып алды. — Мы на 6ip мен сек!лд1 жайын ауыз жалба тымац 61зд1ц uiahapra жалпылдап цайта-цайта неге келе беред1 десем, куйеу баламыз екен. Царындасымыздьщ ана тШ н умытып калганы болмаса, нагыз орыстыц цызы екешн, мына жиеннщ бет ауызы айтып тур гой. Итжеместщ сыртына тыгылып турган сэры баланьщ басынан Цапаев 6ip сипап цойды. — Мына Балпац не деп тур? ■ — Жиенш таиып тур. — Не дейд1, тэц1рщ-ау! — Царына тартпагаинын пары сынсын деген осы-ау1 — А ман болса, мына боцмурын сарыдан да тубшде улыц шыгып журер. Цапаев енд! Итжеместщ тымагын цамшысыныц сабымен ко- з1не карай ысырып: — Ендйт келгенде б^здерге согып, жиендер1М13ге базарлыц екетуд1 умытпа!— деда. 9уел1 орыстар ду кулдк Цулбай цазацшалап бергенде, басы ханныц езх боп былайгылар да кулш ж1бердь — А ман болса, енда Бопай ханым inieTiH аццуйрыц шайды Сарцатын да iuiefli,— деп сыпсыцдасты бул зцпмеш алыстаи тыцдап турган ауыл эйелдерь— Ж ауда да 6ip уйщ болсын деген осы гой. К ейш п кезде мына Балпац Итжеместщ шатпасынан шыцпай ж ур. Ж олаушылар аттана бердь Куйменщ соцынан шоцыта 1лескен аттылардыц 03i царацу- рым. Шакшак, СуМндйс, Ацмалай, адай Цурмантай, т!леу Лада, Мэмбет, кете Алтай, телецпт Бэйбек елпнге epin барып, Самара- дагы Кирилов мырзаныц алдыи Kepin дайтпацшы. Толецпт Ш агырай, Ж эшбектщ шабарманы Лепес Ордыц откел1не дейш 6ipre барады. Ж асауыл Шагырай жолдагы ауылдардан жолау- шыларга жол азы к жинап, сол откелдщ аузында кутш турады. Bipae ауылды 6epi тиген цотандай бердштарш откен хабары кеше кешке жеткен. Цамшысы шапшац, содырлау болганмен, осындай тапсырмага одан тындырымды ешгам жоц. Нияз Султан мен . Нуралы султан ат шаптырым жерге д е т и шыгарып салады. 9б1лдайыр мен 6ip топ би е л н п л п т тай шаптырым жерге дешн шыгарып салды да, цашан ж ал асып кеткенше соцдарынан царап турды. Барган сайын ушкан цачбацтай цурдымдана тускен Cip шогыр шац кекжиекте узац буланытып турып-турып, 6ip жола курдымга сщ ш жогалганда барып, билер ханмен цоштасып, ел- елдерше тарай бастады. Эбшкайыр тагы да 6ip бейтаныс жолаушыларды туган кур- дасыидай цушацтаса цоштасып шыгарып салып, тагы да атын аяцдата бастырып ордага цайтып келедь Бул да — Mine, откен кун. KeKiperi 6ipaK анау айтцандай кенеу тауып царц бола цой-
маган сиякты. К вщ лдеп квп ум1т, мше, цанша жыл болды, кек- жиектен api узап шыга алмай, аттанган жолаушылардьщ ак шацында малтыгып жур. Оныц цашан дегенше ж етш , д е т жа- йылар KyHi болар екен. Ж ака тагы да K63i шалып калды — куймедеп сый улык та анадагы келгеншдеп к ул е ге п тгш умытып ой устшде кетгк Бул да, мше, басы кеудесше к е т л ой устшде келедь Бул думай, бул жиынныц да ьщпал-эсер! сонау жан-жакка кылт-кылт 6e3in бара жаткан кеп шацмен 6ipre суйыла, сейше тусетшдей. Хан басын кетерш жан-жагына фарады. Дасындагы Мырзп- тайды шынтагымен к,агып былай ыгыстырып, ар жагындагы Айбастьщ Арыстанбайына иек кагып, касына шацырды. — Далай, цурдас, кеше осы ыздш ауылдыч шогыры тым суйцылттау квр1нген сиякты гой. Жиырма бес алшынныч жанга, малга к е н д е л т жок, ен нуыньщ 6ipi швмен едь Олар нагып тап мундай жудеу келгендерше тусшбед1м. Рас, усач Уш швмекейд1ч камшысы тугелге жуыч. BipaK ол ymeyiHi4 — oapi цосылып, 6ip Бозгылдьщ царасын толтыра алмай тур гой. С1зд1ч сол квп ауыл- дан Келд1байдыч eni тел! Кижбай екеу^чнен баска ешшм кезге туспедь Не ойлагандарыч бар efli? Жалтырдьщ терт буйда уста- ры — Ж эдш, Алман, Шыбынтай, К ен ж е; каратамыр Мэмбет, балкы Бэйбек швмен атамньщ квшш аркар урандыныч кай ауылыныч KyaiHiK басына апарып шегерейш деп ж ур? КеШнп кезде Батыр султанмен еш орталары тулак суйреткендей ак жол боп капты десетш едь Дайып баласыныч саркыты тврткараньщ Эйтеке балалары мен Даратока Квшербайынан, карасацалдыц Мырзакелд1сшен, шшкене шектппч Дарабас, Калыбай, Дарабай, Боранбай, Жачбыршыларынан артылып, швмекейШч шуйделД лерше де ауысайын деген-ау! Эйтпесе, ipreAeri Ыргызда турып, аттарына жем тусе кояды гой дейпч бе?! К еш еп шалкайыскан- дардыч кебх кайтадан шалгайласса да, солар-ак илшпей койды гой. Не б ш п жургендер1 бар? 9лде квшректер1 квлдеудеп квп жылкыныч пыскырганына купи ме? Жарайды, олар солай-ак болсын! А л э л п Бэбиге не ж ок? Hip Байгараныц кунын 6ip алып 6iTicKeH сиякты ед1 гой? Дуны теленсе, ж уккан канныч аршылатыны кайда? Bip кездеп сойылдастары Сырлы- бай мен Баймураттыч жур1стер! кешегь Kapi туйеш ч каргыс жетпеышч ciKipimiefi сол сыгырдьщ-ак к¥РЫСкан-тырысканы жазылмай-ак койды гой. Bip жазса, соны сен жазасьщ! Т Ы ч ащы болганмен, алаканыч ж умсак. 8 pi ара агайынсьщ! втк1р т в д Арыстанбай хан иен1ч вз1не урынып бастап, ша- гынып аяктаган мына эчпмесшде талай сезд1ч утыры кеп ауызы кышыса да, ундемед!. Ханныч мачдайында квптен 6epi ел конбаган жапан туздеп есм жымдардай шым-шытырык эж1мдер кебешп, шытынап тур Шамасы, элп жаца гана жан-жакка ci4in жогалган ала шач мына биылгы кальщ внген капырык оттыч басына орнар ак то- зачньщ алды болмаса, сочы болмас Typi бар.
ekihuii велт ЕЛЕЦ-АЛЛЦ Кирилов Петербург »нелткел1 отырган ацпарын салып жатый, элденеге ь танып столды жудырыгымеи цойып цалды. Бугак тусь гсбырай цызарып, мацдай т тартып, шеке тамырлг Дап, осы жвтелд1 л осылай цицылдай-циць Кез1нен ж ас ыршып кетть Дагаздар, ландкарталар, минералдар, мамонттыц ч цурт даласындагы 6ip уйштен табылган ертедеп алып элдецашан цурап цалган жамбас суйеп мен милыгы ойылган жарты басы ию-кню шашылып жаткан айлапат стол су астына батып бара жаткандай булдырай женелдк Тынысы тарылып, буына дем ш п, 6ipaa циналды. 172
Bip уакыттарда барып басылды-ау, aftTeyip. Басылган к,урлы да эбден дщкелетш биедь Креслога шалкалап 6ipa3 жатты. Элден соц кезш ашып, ка- бинеттщ iuiiH 6ip шалып шыцты. бзш щ кайда отырранына кез! аныц жетпегендей, айналасына есецпрей парады. Сосын 6ip колымен иыгындагы ана 6ip жолы унд1 Keneci Маравий Бараев сыйлаган астарына елпр! салып сырыган будара imiriniH e»ipiH кусыра у стал, екшпи колымен емен столды нырарлай таянып, шайкалактап орнынан кетер1лдк Буын-буыныньщ дорШ кушейе туспесе, басылар емес. Аягын басса — кудайдыц кара жер! как айырылып ойылып кететшдей. Ацтарылып тур. Тунжыранкы жанарына анадайда жуылмаган шулгаудай сатпактанып теллпре жылтыраган сургылт терезе Ш кть 1лбш басып солай карай бет- тедк Келсе — сол баягысынша. KemHri кундер1 кез алдында тырл етпей тымырайып турып алган уйренш ш п кьщыркай KepiHic... Цара жерд1 каран суга алдыргалы келе жаткандай канатыя кекге жайып, агыл-тепл актарыла ж вцккен Ед1лд1ц eHi осы 6ip туста тым даладай далиып кетуцп едк Аргы ж ага п я тен кезге шалынбай калатын. Ол туста мынау уланасыр су арна атаулыны атымен умытып, аспанныц езше шапши жайылып, жер мен кек- Ti тугел калкытып ж1бергендей. Кекжиект1 мулдем ажыратып болар емес. Сондай келкеар кеч1спкте кыс бойы кез каратпай жалтырап жаткан да койган улангайыр айна муз кей ш п кезде адам таны- мастай. Арттарына айкыш-уйкыш ак сызык тастап ералькарсы - лы к¥Йгыта жосылтып жататын суыт шаналар да, ертелькеш шуылдасып журетш сырганакшы балалар да кершбейдь Самараньщ ец думанды ж агалауы осы едк Ол да, мше, тып- тыныш. Ы ры-жыры адам да, жабыр-жубыр ун де жым-жылас. «Оныч 6api мешч касым мен кабарыма царайды. Мен жадыра- сам, олар да маган жамырай шапкылап, ал мен тунерсем, мше, осылай олар да бет-бетше безш кетед и ,— дегендей, кек сур айдын бугш тым бед1рейш алыпты. вцш де ешкандай жылт жок- Пыс бойы мырым жаткан cipe муздыч кебеы сетшеп, эр жер — эр жерден кызыл су кетерШ птк Россияныц тайлы-таягын туп-тугел осында айдап экеп, жап- пай шанага отыргызып, устшен эрл1-берл1 сырранак тепшзш, канша таптасач да, мычч ете коймайтындай керш етш жотасы калыч Едш музыныч дэл мынандай болып каусай сегш ш, тозган керпедей жырымдала бастаганы уакыттыч тойтарыс бермес ектем пэрмешн уктыргандай. Тап оныч Кириловка онша унап турганы шамалы. Сырттары кым-куыт жарык дуниеге ауык-ауык осылай терезеден коз сала- тыны бар ед1. Сонда камырыкты кецш! ара-тура 6ip жадыраи калатын. Мынау пален куннен 6epi тырп етпей келбеп жатып алган ж адау KepiHic онсыз да буынын бекЫп, бойын тж тей ал- май жургенде унжыргасын одан сайын Tycipin ж!берд1. Бундай телегей-теч1з лайсачныч тусында ортасында орталыктан кеме
де, шона да катынаса алмайды. Yiu жыл боны эней#ибер1лед(, MiHe ж1бер1лед1 деген капитан Эльтон былтыр кузде Самарага хелхп бунымен кездесш, экспедицияга керекй астрономпялыц, геодезнялыц курал-саОмандар, керек-жарацтардыц бэрin тауып кектемнен цалман кайтып оралатып болып кеткен едь Онымен 6ipre агылшын цепей Гок те артынып-тартынып келмокнп едь Екеушен де суга батцандай хабар жоц. Оларды аттандырып салуга ащпа аяп, кудайдыц жоц сылтау- ларын жацбырша жаудырап бандан Сенатца буныц айтпаганы, жазбаганы далмады. Ондагы■ маубастардыц 6api6ip кулак асар Typnepi кершбендк Олар мынау ж ана елкеш эл1 кунге кай- дагы 6ip ecipiK жалба тымактар эрлЬберл! куйын куып шапцылап. журген цудайга керекыз кула туз деп ойлайды. Мунда Россия уппн канша байлык,, канша дазына тунып тургандыгында шаруалары канша! Ол жайында жан-жацты мэл1мет жинап, капы калмай кимылдап калатын туе даз1р гана! Эйтпесе, мынау кунше кырык аунакшыган буратаналар ертец тагы да 6ip ши шыгарып ж урсе, бул шаруаныц тагы канша жылга созылып кететшш кЫ б1лген?! Оган дейш бул мынау калтац-култац к*л- пымен кара жердщ бетш басып Tipi журе ала ма, ж ок па?! Ko3i im irim K омырауын каусыра устап турган ок колына Tycin еда. Саусактарыньщ ушы барабан таякшаларыньщ басын- дай домаланып быртиып-быртнып icin KeTinTi. Оберь — секретарь кезшде астынан кан Teyin ылги к у р е ц т п туратын жуп-жука тырнактары Keric тартып кальщдап, муш згектент алыпты. Иэ, бул дерт кун еткен сайын мецдей туспесе, бетл берг карайтын емес. Профессор Гейнцсльманньщ шипалы деген шептершен imne- геш жоц. Башкурт кымызынан да ауыз айырмай-ак бакты. Был тыр кузге карай 6ip шама тыцайып калгандай едо. Кыстан 6epi кайта элиреп KeTTi. Бурый октын-оцтын экспедиция кецсесше itipin-шыгып ж ур етгт бар едй Одан калганына да 6ipa3 болып барады. f?a3ip уйден шыцпайды. Кецседеп барлык кагазды осын- да KemipTin алды. Минералл коллекциялары, гербарийлер, каз- бадан табылган заттар, башкурттар мен казактардан жиналган тацсык буйымдар — бэр-бэрше орын табылмай ыбырсып Kerri. Teceri де осында, кабинетшде. Окитыныньщ бэрш сонда жатып окиды. Долына тиген кагаздардыц кай-кайсысыныц да шет!не микстура тамып, сартацдактанып калган. Сэл басын кетерсе бол- ды, столга келш жазуына уц1ледь 0цшец 6ip бастаган да бггпеген нэрселер. «Кулл1 Россия мемлекетшщ гул жайнаган Asyipi» атты ецбегш кайта жазып жатыр. Мынау бетен елкеге келгел1 канша жака эсер, канша жаца ойлар туды десещш! «Россиянык ежелй тарихынык тигазер пайдасы туралы экстракт» басына осында келгесш т уе й . Гейнцельман eKeyi 6ipirin жазып шыккан Ci6ip, башкурт, казак хандарыньщ ата-Teri мен башкурт руларыныц игеж1рес1 гылым уппн де, болашакта бул елкеш дурыс басцарып, дурыс билеу уппн де таптырмайтын кунды дуние. Эттец, соны кайта карап, егжей-тегжейл! тусшц!рме жазып шыгуга мур- ша болмай тур. «Тершкей согысы тарихы» атымен кол типзуйз 174
жабулы кушнде жатыр. Еч болмаса, мынау «Гул жайнаган дэурендЬ 6ip жачты кылып улгерсе жарар едЬау... Сол есше тускенде уйчысынан шырт оянады. К ейш п кезде кецседеп барлыч жумысты чайын атасы Петр Степанович Бах- метов пен KOMeKinici Петр Иванович Дьяковца тапсырып, 03i осы чолжазбаларын реттеуге шьщты. BipaK, ыбырсыган коп кагаз шамалыда бой берер емес! Ызадан безгек соччандай калшылдап, ачыл-естен айырыла жаздайды. Итпшпкпен eTin бара жатчан еил гумыр-ай десейшП Тагдыр жап-жачсы басталып, оцга баса бастаган шаруасьшьщ берипц ойда жоцта ойранга ушырап, аядсыз чалуын эуелден муныч мацдайына жазып цойгандай. Эйтпесе, осы Орынбор экспедициясыньщ сэ й кандай тусш_ еда! Патша да !стемеген жомарттыгын icTen едк Бул да коре коймас- пын деген доурешн кезбен керш , колмен устагандай боп ж ур еда. Мше, енд! соныч бэрЫ ч шэт-шэлкеш шыкты! Ор бойындагы камалдыч жумысы ойдагыдай басталып, Ки- риловтыч к е ц М сабасына енд1 тусе бергенде, тебеден тускендей тунделейп жиырма шацты салт аттыныч сау ете калганы. Сез1мтал Кирилов олардыч тур-TyciH кергенде-ак шошып кетй . Bepi калмакша кш ш п алыпты. B epi жадап-жудеген. Бэ- piHi4 Ke3iHi4 алды калта-калта. Суыт журштен обден д1цкелеп келгендер! б1рден байкалып тур. Муныч белмесгадей 6ip-eKi баш- куртты керш, кабактары таре жабылып, томсарып отырып алыс- ты. Олар шыгып кеткен соч барып сез басталды. Кирилов мынау бейуак жолаушылардыч ецпмесш тычдаган сайын ж ур еп муздай туей . Белмешч iniiHfle дамдер отырганы тугел ейнен шыгып кетй. А нада гана eei ж урш откен жол ойы- на оралды. Кулагина ызьщ-ызьщ Kipin ж аткан сездер кез алды- на келбечдеген сурет боп турып алды. 03i соныч ортасында жур- гендей е м кез1 шарасынан шыгып барады. Tici TiciHe жабысып калгандай, ажырата алар емес. Астычгы ержше курек Tici чаг- ты Kipin кетсе керек, 6ip ж ак езушен жылымшылап чан ачты. Б1рдече деп айцайлагысы келш еда, жагы кары сын чалыпты. Ызадан кезшен ж ас атып кетй . Алдындагы тактайдан cypin жасаган жалачаш столды жудырычпен 6ip койып чап орнынан атып турды. — Догар!... Дауысы бастыгырылып жатчан KiciHi4 уншдей чырылдап ежептарчы еейлдь Ж урт та орындарынан атып-атып турысты. Бэр1шч де оцдер1 суп-сур. BepiHi4 де кездерппц алды дымданып тур. Кирилов содан 6epi б1рдецеге чатты ызаланса, столды жуды рычпен 6ip койып чалатын едет шыгарды. Расында да, сол 6ip бейуак жургшнплерд1ч айтып келгенде- pi ы.заланбасыча болмайтындай сумдык-тугын. Ор бойындагы жача шаЬарды салуга келетш Kei16ip эскери бел!мдер eai ж ейп улгермеген-да. Сондай 6ip полк Уфадан шы гып, анада булар журген машрутпен кырга карай багыт тузепй. Каладан шыккасын Сарымсачты езедатч бойына точтап, еда 175
аптадан аял цылады. Ондагы ойлары мацайдары башкурт улыс- тарынан сыр тарту. Елс!з туздей жыланшыц езеннщ жагасындз цанша ж атса да, кыр басынан кылтиып кершген 6ip де 6ip баш- цурт кезге туспейдь Te^ipeKTeri ауылдарга аркан сурап, цом сурап барып цайтцаидар секем алатындай хабар экелмейдк Полк командир! Чнжов акырында аттанысца дабыл кацтырады. Оцта-текте 6ip ушырасатын шагын ауылдар соцдарынан ур- пне царап шыгарып салганнан баска еш цайран танытпайды. Yui-торт куннен кешн ондай ауылдар да кездеспеййн елйз тузго шыгады. НИлде орнап, uie6i курай бастаган мидай жазьщта цылт еткен царайган кершбейдк К уш бойы жан-жагыца жалтац- тай-жалтацтай жанарыц талады. Bipai?, 6api 6ip сол жымпиран цуба жазьщ. Булдыр сагым. Уфадан eKi ж уз шакырым узага- сын жер бурынгыдан бетер куйкалана туей . Белуардан келетш цалыц бидайыктан жол сорабы зорра байкалады. Аслан шойдай ашыц. Шнцылдаган кус уншен баска дыбыс та еейлмейдь Жака nicin жайцалып турран шалгын шептщ nici мурыньщды жарып, бойьщды балбыратып барады. Одан сайын рахатка батыра туск1- ci келгендей, тап кей рек тусыцнан бипаз кыдыктап 6ip сайкял самая луп ете калды. Б1реулер курш рейп эн бастады. Ж урт капел1мде: «Апырай, мынау e3i калай болар екен? Дауысымызды ecTin кап, бурата- налар шауып кеп ж урмесе, жарар е д Ь ,— деп 6ip-6ipine жалтак- тай карасты. Цысыла-кымтырыла басталган эн б1рте-б1рте шарыктай т уе й . Сол беттер1мен шеру ен бойы калын ескен бндайык пен еркекке какалып турран калыц сайра да ж етй . Ко- щ лдерш е: «Жол тоскандар 6ip ушырасса, осы арадан ушырасар- а у !»— деген к уд ж кашып, сэл бэсецдей тускен эн карсы ернеуге кетерклген соц кайтадан шалки жвнелдь Ж урттыц есшен кауып- катер атымен шыгып кеткен. К ек шуш п журген ителй, аксары- лар да канаттарын сер тп ей , энге елйп, аспан ерше шегедей кагылып, кадалып-кадалып турып алрандай. Квкжиек сол бая- гы жымпиран калпы. Э лй 6ip уры сайдан да узай туей . Шолак самая барган сайын куш ешп бара жаткандай. Шалрын и й де мурынды жара TycTi. Кенет сол самая элдекайдаи 6ip KYKipcireH куш к исш экелгендей. Ветке соккан лептен 6ip тур.-ii жалын шарпитындай. Ешцайдан быксыран т уй н керш бейдь Сол баягы жылмык жон уланрайыр дала. Сол баягы шэйдай ашык аспан. Дегенмен э л й курыреген эн 6ipTe-6ipTe толастайын дегендей. Салкын самал тынып калды. Ыстык леп кушейе туей . Кекжиек- т е й eMic-eMic белестен элде 6ip курец кошкыл Кызыл кижтер емпецдей ж ецкШ п келе жаткандай. Цылт-кылт кыладыта тутас- Кан 6ip — кызыл толкын кек мунардьщ астын yHrin 6epi карай лыксырандай. — 0рт, ерт! Ж ур т ж апатармагай кекжиекке карасты. Алдыцгы лгакта^- гылар жалт 6epin кейш бултарды. Кейшплер ештенеге туешбей ацтарылып тур. Полк командир! Чижов астындагы ак боз аты>1 ойнактатып 6ip ж ак капталга шыгып, жан-жакк» flYpSi салды. 176
Алдьщгы ж ак туп-тутас жер бауырлап ж аландай жылжып келв ж атчан цызыл ерт. Элгшде гана жайкалып турган чалыч бида- йыч пен еркек кып-кызыл от боп шайцалады. Вулк-булк букеч- дей ж упрген мын-мын от шн Tipecin калыц келедк Оныч бет!н чайтару еш мумкш емес. Ж ачгы з амал — чашу. Кашканда, 6ipan чайда кашарсыч?! Ж ан-жагыч жапырыла и1лген чалыч ерчек, бидайык. Мачайдан не тачыр, не тастач ушырасса рой, пйркш! Д1ркпдеп турган чолдардагы булдырап турган кеп дурб1 жан- жачты жанталаса шолып бачты. Капел1мде ештече кез1ге чой- мады. Bip уачыттарда барып Чижовтыч дурб^ш е чара сайдыч аргы дечгейшен, кун шыгыс ж ач кеч жиектен жер бауырлап жатчан алып кейрткедей 6ip жш-ж1ч1шке суп-сур жолач i.niKTi. Су тусеттн тастач болса керек, дурбш1ч шынысын пышактай плш жалтырап кершдь Не де болса, соган жетш, туяч Ш кйру- ден басча амал чалмады. Чижов саччылдап буйрыч бердк Ж ур т опыр-топыр Kepi жеч- ккпдь BipTe-6ipTe арттагы чызыл жалынныч лебк тамызычтай чаулай женелген чалыч шептщ сытыр-сытыр уш аныч сез^ле бастады. Енд1 кеп узамай сол сел тасчындай катайып жайылып келе жатчан от толчындардыч чуып жетулер1 де гаж ап емес. Ж урт жан ушырып i.irepi тартты. Салт аттылар 6ipiH-6ipi киме- леп, iarepi ечмечдеп, шичылдаган арбалар мен куймелер \\лесе алмай, артта калып барады. Текпектей шыккан туя ч flycipi мен жан ушыра чичалачтаган дочгалач сыкыры ерт сытырына ч°- сылып, дуние аламан-асыр болды да кетт1. Булар чара сайга жете бергенде аргы жачтагы ернектен де жалач-жулак жалын KepiHAi. EcTepi шыгып кеткен ж урт часчыр тиген табындай улап-шу- лап азан-казан. Енд1 мынау чара нешр eKi жачтан сумачдай чау- малап келе жатчан чызыл жалынныч арасында пышачтыч жуз1ндей боп сау ж атчан чара сайдыч бойымен шыгыска карай ж екм лдь Мына сайдыч 6ip ушы манагы тастачча барып йреле- тш секзлдк Ендк не де болса, ж ан сачтаудыч содан баска жолы чалмады. Калыч дурмек белуардан шалгын кешш, жан ушырып келе- д1. Артчы жачтан эуел1 баж-буж айкай, артынша тарс-курс дыбыстар шыкты. врт арбаларды куып жетсе керек. Башкурт- тардыч ойбайлаган, орыстардыч бочтаган дауыстары к¥лачтв- рына ап-анык жетш ж атса да, чарайлайтын ешшм жоч, 6epi жандэрмен w repi емпецдейдь Сумачдаган чызыл жалындар жыландай ирелечдеп, куйын- дай зулап бара жатчан кеп аттыны чуып жетш , шашаларына оратылып, кескестей бастады. Талай жануардыч туягы у й т л ш , сай iuii мушз сасып кеттк Цуйрычтарын жалын шарпыган талай жылкы корыкканнан ecTepi кетш, й згш ге багынбай аспанга шапшып, шаншылып тура чалып шыцгырып, очды-солды ойчас- тап, чапталдагы аттарга сочтыгып аласурып жур. Ж алпач ерт сай бойына кеп тыгылган соч, манагы жазыц- 17Т
тагысындай емес, доцырсып, быдсып, туйндеп Kerri. Шашасын, цуйрыд-жалын жалын шалган жануарлар кебейш барады. Кей- dipeyaepi снрадтарынан бастап лапылдап жана бастады. Олар жандормен сай бойына ыткып ернекке жетед1 де, тагы да отца йрелш, омацаса дулайды. Кара сайдыц боны 6ipTe-6ipTe майладылана туей . Уййлген цуйданыц, куйген суйек пен туяцтыц кущ рсш Hci м у ц к т кетй. Адамныц дауысын, жылцыныц дауысын айырып болар емес. Ж ан-жад лапылдап ертенш жатыр. KiM ортегеш 6earici3. Шо- шац еткен царайган коршбейдй 9лде 6ip цуд1рет жер астынан шыгып тамызыц тастагандай. Не аспандагы куннен айдалаеа от тамып кеткендей. Не де болса, сай бойындагы ерт гуршдей жанып, ерши туей. Калыц дурмек жапатармагай ецмецдеп келедь Bip уадыттарда барып алдыцры жац сай туйыгына iaiKTi-ay ацыры. Тула бойына от тие доймаган аман аттар «цутылдыц па, дутылмадыд па» дегендей тастад дырацга царай жулдыздай анты. Оларды керш, кейшгч аттар да жолдагы отты баса кектей соцдарынан салды. Сол дурбелец элге дейш жалын жетпей аман турран шалгынга отты ездер1 ап келдь Кордырап цулап жатцан- дар данша ма! Домалап туеш , мойын омыртцалары узШ п, жан тэсШ м болып жатцандар данша ма! Аттан тусе салып, дасда туранга дарай ж аяу жугарш бара жатдандар данша ма! Дуние ал ам а н-а сы р... Каеда туранныц ар жары ай тадырга жалгасады екен. Кепке дешн жатып, жадында рана тартылган айдын келдщ орынында кей-кей жерде шуданад-шуданад сулар далыпты. Тула бойын от шарпыган ж ануарлар шауып ж ей п барып, шалп-шалп аунап жатыр. К ашан дулаганша жаны кеудесше келген куй1к мускш- дер де соган жете 6epin элшреп ем1рем дауып жатыр. Каеда туранныц мацы куйген дацдага толды да кетй. Аты куйш , e3i аман далрандар бар. 03i куш п, аты аман далрандар бар. EKeyi де б1рдей куш п кетдендер бар. Екеуше де от тимей аман шыддандар ете аз. вкшелей дуган ерт далар емес. Ж ан-жадтан жапыра даулап дамап деле жатыр. Айдаладагы аладандай тастад тебеге йрелш, ецмецдей умтылып, жалп-жалп дулап жатдан жал-жал жалын толдындар. Кез жетер дек жиек тугел ерт душарында. Мынау тастад пен ай тадыр сондайлыд кел-кемр от мудитыныц орта- сында далган дурдым аралдай. Сол токымдай аралда зэрелер! зар тубше деткен 6ip шорыр адам отыр. Кел ж ад бетте жалын ай тадырдыц езше ceKipin Tycin, тецкие дула ран аттарды шырадша маздатып жарып жатыр. ¥мар-жумар домаланган домагай от й п й су ортасында элг жаны шыдпай тыпырлап жатдан шала- жансар жануарлардыц жалына арлан берщей даргып MiHin Ж уртта ес жод. Орыс та, башдурт та, далмад та, жагаларын устап алран. Мынау аламан-асырды салып жатдан от емес, мыц- мыц жрш-перщей. 178
Кутырынып алган ерт кун батканша басылмады. К ун батца- сын да кепке дешн шар тарап тепе алаулап жаркылдады да жатты. Bip уакыттарда жел TepiCTiKKe аунады. Жал-жал толкын- дар мана ездер1 типылдап кеткен ертецге карай шалкиды. Bipai- га дешн жалпылдай ж уп р ш кеп, 6ipinin уетш е 6ipi артылып, омакаса кулап жатыр, кулап жатыр. Алып кызыл самурыктар- дай жал-жал кызыл от ертецге жеткесш бауырларын катере алмай, канаттарымен жалп-жалп жер* сабалап 6ipa3 жатады да, элден сок дэрмеш курып быксып еше бастайды. Ертещне тацертен жаркырап кун шыкты. Кулегеш кун куйе- леш-куйелеш жер бетш келемеждеп тургандай жымыц-жымык Цак ортада мойыны imiHe кетш, тунжырап турган полковник Чижов полктен не калып, не койранын аныктау ymiH журтты сапка тургызды. Eici жуздей адам, алпые шакты ат, ж уз елудей кылыш, ж уз каралты мылтык— Калгандарыньщ бэрш кеше от жалмаран. Арттарына карап ед! — уйткен куйкадай катпарланып кара сай жатыр. О жер — бу жерден жайраган ат, екпеттей куларан адамдардын шешм-шешм кулдер1 карауытады. Арбалардьщ кацкалары сайдыц аргы бетшде калыпты. Чижов астындары атын элтек-тэлтек бастырып, mrepi озды. BeTTi Уфага тузедо. Бастары кеуделерше Tycin кеткен 6ip шогыр адам TepiCTiKKe карай шбш ж урш Kerri. Тары да сол жым-жырт жапан туз. Тары да сол шошац еткен еш нышан байкалмайтын тулдыр кекжиек. Keiueri ертке ешшм- нщ катысы жоктай. Тэщрдщ e3i ж1берген зауалдай. Kemeri кызыл оттыц арасынан Tipi шыккандардыц б1разы жолда аштан, шелден елдк Ж уз елудеШ энеу куш ездер1 керген шеткерп башкурт ауылы отырган кайкац ж алга емпецдей кете- piain едк тып-типыл журтты керш, ацтарылып тура-тура ка- лысты. Kemeri ерттщ ез-езшен тутанбараны енд1 белил! болды. Басы Чижов болып, зыгырдандары кайнап, колдарыпдагы каруларьш мытыцкырай устап, TicTepiH шакырлата TycTi. Кандарына кара- йып келе жаткан 6ipa3 тентек жол жиепндег1 iпдер1niи ауызда- рында жайбаракат эндетш отырган сарышунактарды Kopin, же- Tin барып, кынаптарынан кылыштарын суырып ап турап-турап тастады. Свйтш тары да уш кун ж урдг Тертшнн куш тубшде сыздык- тап булак шыгып жаткан 6ip жулгеге кел1п шел басысты. Пелен куннен 6epi калжырап келе жатканда он шакты rciciн! кузетке койып, отырган-отырган жерлерше кулай-кулай кепсть Катып уйыктап калган Чижов бшепн тшен-тшен б1рдече шагып алгандай болгасын, орынынан атып турды. Сейтсе, сол- даттарыньщ Ke6i байлаулы жатыр. Б1ркатары жолбарыстан алы- сып-арпалысып ж ур. Чижов та башкурттардык оц келгенш оцынан, сол келгенш солынан урып жыгып, тайталасып бакты. BipaK кептщ аты кеп емес пе! Оншактысы Кр-ак атылып, алып 179 L
¥рып астарына басты. Дол-аягын буып байлап тастады. Eepicnefl ж ургендерден де каукар кете бастады. Он сейз драгун, дырыд ем солдаттыц елйтер! жайрап дал- ган оцаша булад баеында 6ip-6ipiH кездерхмен атысып бес жуздей башкурт пен байлаулы турган тодсанга жуыд жетер-жетпео орыс жауынгерлер! бетпе-бет калды. К ун кагып тотыгып алган башкурттар Tipi пушайман булар- га жан-жадтан ентелей TOHin, 3ipK-3ipK етедь — Е, налай екен, анадагы бастыцтарыц «Kepi кайтьщдар* дегенде айткан йлд! алмап едк Керд1цдер ме! — Сол иаргыс атдырлармен былшылдасып, босда уадыт »i6epin турамыз ба? Одан да бэрш осы арага турап тастау керек. — Ж ога, буларды осылай Уфага айдап апарамыз. Мына да- лага аттап шыдса, кундерш1д дандай болатынын далгандары да 6Liin консын! — Калага айдап кайтем!з?! Одан да ауыл-ауылга белш эке- Tin, салпандатып кой сочына салып коймаймыз ба?! Орысша б т е т ш 6ipeyi байлаулы Чижовка оч кулагыныч тубь не турып алып, калгандарычыч не деп жаткандарын ауызы жал- пылдап аударып бакты. Bip тобы полк священийн долга алган. Эулие экейд1 енеден туган калпында тыр жалачаш калдырыпты. Оларымен коймай, жан-жагынан жапатармагай сакалына жабысып апты. — Эй, кауга сакал молда, ал аруагьща сиын! Бгзд! келй атып урар ма екен, керейк... — Сешч эл й тактай к¥Дайьщныч кием кешей ертй нагып тойтармады, э? — Ж ога, бул кауга-сакалды, айнадай кып кузеп тастау керек! — Капалап кеткен шыгар. Иейне жел тийзш , сауабын ала- Сол-ак екен бес-алты башкурт бейшара попты алып урып астарына басты. Куйек сакал 6ipeyi жалт етй зш канынан сапы суырды. Жарга); шалбарыньщ й зесш е зып-зып жанып алды. Сосын поптыч басын такымына кысып ап, шашын, садал-мур- тын сыпыра бастады. Бейшараныч булкынганына, бакырганына карар емес. Кайта ол шьщгырган сайын жел^ге туседк Май бек- седен очдырмай шымшып, кок желкеден салып к ап : — Тэйт, найсап, туз жат api!— деп адырып, Kicire емес, туйеге MiHin отыргандай эрльберл1 изелш кояды. Дудыраган жирен сакал, жирен шашты найзасыныч ушына Ш п алган 6ipeyi: — Буны ертеп, кулш суга досып iuiKi3ce4, аусыл сиыр ду- лантаза жазылып кететш корню;»,— деп айдайлайды. Сапысы ж алачдаган куйек сакал эбден желшнш алган: — Эй, осыны б1ржолата мусылман дылып ж1берсек дайте- д1?!— дейдк 180
Кедк-кедк кулк! дайта дозды. Поп енд1 жарыд дуниеден кудер!н 61ржолата узсе керек, кез! шарасынан шыга аладтап, басымен сайдыд дулама жарын ур- гылап, сусып тускен дум топырадты дарш-дарш асай бастады. Кудайлары берш турган далыд тобыр сад-сад куледь Поптыц H03i аларып шыгып детнен. Аузынан доймалжыц балшыд агып жатыр. — Уай, даргыс атдан тагылар!— деп ышдынады Чижов. Есер топ одан сайын мэз болады. — Эй, caypiK айгырдай дадшацдаран мына н е м е т де суйтсек дайтедП — Сундеттеп, эл1 де эйел1шц обалына далмайын деп турсыд ба? Одан да б1ржола nimTipin ж1берешк! Эумесер топ долдарын сермесш б!рдеце женшде гу1лдесе женелдд Ец содында 6ipeyi кеп Чижовда: — Егер патшага башдурт даласына терецдеп т р у д ен бас тарту керек деп айтатын болсад, аман далдырамыз,— деда. — Патша сендердей бузадылардыд талап-плегш дайтушы едь Патша тугйй басына кун туып турран мына мен де сендер дей жалад аядтарга бас урмаймын! Аямаддар! Атыддар! Асыд- дар! Меш де, мына далрандарды да дырып салыддар! Олар 6api- 6ip емметке сендерд1д талаптарыдды жетмзбейда. К ай жерде долдарын босатсацдар, сол жерде оздерш ездер1 елпреда. Bipan;, сендерд1д сэлемдер1дд1 айтып, ешдайда бармайды. — Оп-оцай еле салгышын карай кер! — Мэ, саган, ондай одай рахат! Bipey е м саусагыныд арасынан бас бармагын дылтитып, Чижовтыц тумсыгына тадады. — Ендеше, итке ит ел1мВ — Б ул е м тебет осы арада далсын! — Bipeyi мынау елжтердщ жаназасын шырарэр! — Эй, сол неме 6ipeyre жаназа шыгармад тугШ e3i арам датты б1лем! — Мына сэурш мыдты болса, дасындагыларымен осы арада дамал салып алсын! Каудылдасдан далыц тобыр тутдындарды аттарына едгерш, сай бойынан узай бердк Кырыд шадтысын Уфа тещрегше апа- рып тастап, далрандарын ауыл-ауылдарына бел1п экетшт!. Мына хабар тшймен Уфа воеводосы Петерборга ат шапты- рыпты. 9n ri масдара жорыдтан Tipi далран 6ip-eKi адамды дасы- на некер досып, эуел! далмад асырып, сосын бэрш далмадша кшшцрш Op бойына, Кириловда жiбepiптi. Хабаршы ж!г!т дтм ар -ад екен. Кудды 6ip дыз айттыра бар- ран дудадай, ештеде далдырмай бэрш майын тамызып екжей- текжейлеп баяндап бердь Элп даргыс атдандардыд полк туын далай дорлаганын айта бастаганда, Кирилов шыдай алмай: — Догар!— деп ышдына айдайлап орынынан турегелдь EciH ертед1не эзер жиып, жумысты тодтатып, дарауындагы-
лардыц цаццанда цанын, сокканда сел!н алып, жолга аз1рлей бастады. Мацайда буцпацтап жол торып журген жансыздар болса, '«•pin цалмасын деп карацгыны жамылып сапарга атганды. Цай- да бара жатцандарын цамалда калатындардан тек подполковник Чемодуровца гана айтты. Оган да: «Исщнен шыгарма!»— деп цатты тапсырды. — 9pi кетсе, жарты жылда башкурттардыц ж е л т н басып, цамал цурылысына цайтып ораламын. Оган дешн жумыс тоц- тап цалмасын!— дед!. Есше сол co3i тускенде, KOKiperi элге д е т и цыж ете цалады. «Цайтып оралды гой!»... Одан 6epi де, мже, уш жылга аяц басыпты. Ор бойындагы цамал элге дешн тусше шред!. Суыт журген Кирилов колы элгх каргыс атцыр К|ара сайга да жетть Кез жетер жердщ бэрх куйе. А т туягынан ушкан шац да цап-цара. Аспандагы кара булттыц арасынан тусе цалгандай, цаЬарлы цол баягы арамза булацтыц басына кеп ошарылды. Маркумдардьщ мурдеш эл! кунге жинаусыз жатыр. Чижов булцына, булцына ек! бхлепн аркан циып, ацсиып суйеп кер1иед1. Ол жарасына кара шыбын быжынай жабылыпты. Полк свяще н н а сол масцара болган орынынан турмастан жан тапсырыпты. Налет атцыр булжиплер eKi Ti3eciHin устше полк туын жауып, ею. жац шетш eid улкен кара таспен мыцтап бастырып кеипи. Кирилов сол арага аял жасап, маркум болган отандастарына Ka6ip цазып ж ерлед!. Ш э т т полктыц туын сушп турып, жер т!зерлеп ант бердь — Жаксылыцты бтм еген жалба тымацтардьщ 6ipi де 6ipi Tipi жургенде сендердщ кектерщд1 тугел цайтардыц деп ойла- мацшы ем естз. Ол мына зулымдыцты жасаган канцуйлы душ- панныц K03i тугел цурыганда гана цайтады. Кирилов ай даладагы моланьщ басында осы созщ айтцанда Tici TiciHe тшп сак ете цалды. Ж агы царысып цалгандай содан кайтып ауыз ашпады. ЭншеШндеп келкейр жазык макдайы 6ip уы с боп бурысып тырысты да цалды. EKi цасыныц арасына тус- кен ай сызык цанжардай кадалып турып алды. Ешюм мацына батып бара алмады. ТеЕкелевтщ eei лэмим и л цатпай, анадайдаи касы мен кабагына цараумен болды. Кирилов ом1ршде oшпeндiлiктiи куд!ретш сонда уцты. Цай жагына цараса да TiciH карш-карш кайрап, ешпендшж кезенш тургандай. Анадагы жасыл масатыдай к¥лпырып жаткам кегал елкешч 03i сол ошпенделжтщ уы тамып курап куШп кеткендей. Алы стан келденец сулап жатып алатын децбек жалдар элдеюм- нщ долырган K03iniH алдында кул ттд еп турган шжтей. Осынау улан-асыр далада сол шжшген ешпендюпсген баска ештене жоктай. Сол кок жулын ошпенджж тиген жерш туйрей кетер TiKeH боп ocin, ошаган боп балагына жарма- сып жатцандай. Сол кек жулын ешпендЫ к 6ipece бас суйепц;й
йр1лей куратып ж 1берйй келгендей ап-ащы кун neei болып кадалып, 6ipece сап-салцын терш тж йч ызгары боп суйейцд! шагып, KeKiperiHHeH Kepi итеретшдей. Сол кек жулын ешпендЬ л1к мынау тырбиган-тырбиган сурыцсыз сумырай шептесшшч арасында шаян боп, буШ боп, каракурт боп, жылан боп жоргалап ыцып жургендей. Сол кек жулын ешпендШ к кезге кершбес карангы тунде ши 6epi боп улып, тулк1 боп сак-сак кулетшдей. Мына далада ceHi жаксы керетш ештеце жоктэй. Bapi де сеш шагып алгысы кеп, тырнап алгысы кеп, пстеп алгысы кеп жат- кандай. Жабыса кетед!, жармаса кетедк ж агаласа кетедк TinTi ауасы екеш ауасыныц eei Tiniiyu куырып, тынысынды тарылтып, езепцд1 куйдарш бара жаткандай. Мацайдан кайдагы 6ip кую к nci, KYHipciK nci, елексе nci шыгатындай. Жымиып жаткан мынау жылпос дала нагыз сыр алдыртпас сур жыланныч eai болса керек. бцмекдеген сайын екпечд! 6iuipe TycKici келгендей келкейр далия туседа. Шелдеген сайын бед1ре- йе, точган сайын ачылжи, iurin пыскан сайын кулази туседь Цудай ыкка. саяга, мэуеге жаратпаган мына дала журйннйге жаксылык ж асау дегенд! атымен бшмейтшдей. Ж аксы лыкк3 кандай кенде болса, каныпезерлжке сондай мырза. Аспандагы куншен бастап жердей жантакка дешн тек сол каныпезерлш- тен гана туратындай. Тамуктыч 03i де тап мына безер даладан аскан таукымет емес шыгар. Мына тамукты ч таукыметшен анш-ейп макулык KiMfli аясын? Селкеу шыксач кылгыта салуга, кылжита салуга 33ip туратын шыгар. Адамдары екеш адамдарыныч да icTen отыргандары жадагы гой. Цудай буларга тэуелд! кыла кермейн! Буларга тэуелд1 болсач, керейш ч елгШ! Буларды тек eSine тэуелд1 кылып кана кун кере аласьщ. Сондыктан олардыц кыл- мычдаган кез1не де, жылмиган жузше де, жылпылдак сезше де илануга болмайды! Олары да 6ip мына даланьщ сагымы да 6ip. Оган сенсеч — кайтып арам катканычды ез!ч де б1лмей кала- сьщ... Баягы еткен-кеткендерд!ч жазып калдыргандары ып-рас екен. Талай жерде ауызын куйд1рген екшнп пен ызаныч дерй- нен саргайып кеткендей сол 6ip кене кагаздардан аскан кер1п Кирилов каиына карайып келедк Мына далада уды тек у гана кайтара алады. Ауасыньщ eei еш пендШ кйч уы боп тунып турган бул далада тек ешпенд1л1к кана ceHi ерге бастап, ешпен- Д1Л1к кана саган б1рденет жузеге асыргыза алады. Онысыз ез!ч ешпендШ к чурбаны болып кете барасыч. Одан да ендо жольщда кездескен жалба тымактардьщ 6apiHe кэр1чд1 тей п , канга тун- шыктырып бак... Олар аямаганда сен аяйсыч ба?! Олар мынау кулазыган ку даласын кнмаганда, сен жанаттыч тершдей жай- сан армандарынды, колга алдыч-ак. орындала кеткел! турган гажайып жоспарларычды кайтып кия аласын! Жалба тымак буратана ел1м бар, жер1м бар деп бутка толган- да, сешн ей ц , сешн жер1н ж ок па екен! Ол тышкак жылкыныц сасык куйрыгыныч сатпак кылын шошачдатып тобече ойнат- 133
данда сен императрицанын ж1бек туын топырадка аунатып дай- тып тыныш отыра аласыц! ¥рынган оздерь в з обалдары ездерше! Элш бшмес влек деген осы! Цайткен кунде де ipre.ii Россия дайдагы 6ip туз бузакыла- рыныд шалдуарлыгына жол 6epin отыра алмайды. Тагылыктыд алдында и з е буге алмайды. Бул мынау жапан тузге ол ymiH аттанган жод. Жалба тымад жабайылыдтыц алдында енер-бшмшц, гылымныц, цивилизация- ныд туын жыгып беруге келген жод. Анадагы Чижов полкына ктелген дастандыд ед алдымен буган жасалган дастандыд. Дас- тандыдты датад жазалау, зулымдыдты жер жастандыру ешда- шан дылмыс саналмадшы емес, ерлж саналмадшы. Тарих муныд басын мундай сынга салса, одан да суршбей етуге куш салып багады. Ол, не де болса, шегше алмайды, неден де болса, таны на алмайды. вйткеш , оныд ш егш гет — гылым-' ныд шегшгеш, дивилизацияныд шегшгеш, тагылыдтыд мейма- насы тасып, жабайылыдтыд иыгы асданы. Олай етш дойып Tipi ж уре алмайды. Оныд жалба тымадтарды жазалаганы б е л г т 6ip халыдты жазалаганы емес, жабайылыдты, надандыдты жаза лаганы болып табылады. Жабайылыд пен надандыд адгалдыгы мен аддаулыгы ардасында гана аман дала алады. А л егер жаба- йылыд пен надандыдда зулымдыд досылса, ол нагыз жыртдыш- тыдда айналады. Жыртдыштыдты аяуга KemipiM ж асауга бол- майды. Жыртдыштыдты аяган ертед соныц аузында ез! кетедь Расында да, бул нагып байдамаган... Мына жалба тымадтар ды тойганнан басда арманы, ырду-дырдудан басда думары жод адгал ж урт деп санаушы едь Баягыдагы Уфада тургандагы уш- Hin аула сыпырушы шалына дарап, едбекке уйретсе, оздер1 дыруар пайда ти пзе алуы да мумкт еден деп ойлаган. Сейтсе, нагыз eKi аядты ши бер1лер екен гой. Ыгы-жыгы Уфада моп- момадан болып жургенмен, улы тузге аяд басты-ад, TiciH дайрап, жан-жагыднан анталай дамап, арс-арс етш доя бермеда ме! Ана- да Ор бойына жеткенше дылмаган дысастыгы, керсетпеген дорлыдтары далды ма! Онда aiiTeyip куштер1 жетпеген сод, де- гендер1не жете алмады. Куштер1 жеткенде, Чижовтыд полюшд Ke6iH булар да киетш efli. Соны ойлаганда Кириловтыд тула бойы Typmirin кетед1. Онда буныд барлыд арманы адыра далды дей берщ1з. Тэуба, тэуба! Мынау едшед дордау ж айлаган жапан тузде ал1 кунге аягынан ы к басып. Tipi жургешне тэуба! Мынау дай-дайдагыны ойлай- ■ гын да ж уреи н судгыла басы 6ip бутаныд туб1нде дурт-думы- рысдага жем болып дурап ж атпаганына myKip де! Ондай кунге жетпеу ymiH де мынау жыртдыштардыд кезше к е к шыбынды уймелепп бадданы дурыс. Ecipin кетпей турган- да естен тандыра соддандары дурыс. Ойтпесе болмайды. Олары, туптеп келгенде, булардыд ездер1не пайда! Сейткенде гана олар ерте бастыгады. Ерте бастыдса, айтданга тез кенедь Айтданга кенсе, даладтап дур бекерге шапдылай бермей, eHep-6iniM уйре- 184
нед1. внер-бЫ м уйренсе, буларга да, ездерше де кыруар пайда туыредь Сондыктан Kaeipri каталдыгы туптеп келгенде жасагьн жацсылыгы боп шыгады. Олардын болашагына ракымды болгыч келсе, цаз1рй булталагын аяусыз ж азалап бак... Эйтпесе, булар- ды Kepin, ертен баскалары да кутырып журсе... Жалба тымактьщ аты 6ip жалба тымак— Б ул и ханзадасын елшШ кке »i6epin, сы- зылып турганмен, ертеч мынау кайсактардын да кандай м!неэ шыгаратынын ю м бйппп?! Ендеше, мшез шыгаргандагы керетш кундер1 кандай болатынын к,аз1рден бастап Kepin алсын! Кириловтыч алаканы ду-ду кышып коя бердь Жалпктап жан-жагына карады. Эншешнде беталды кула тузде кацгыратын да ж уретш баш- курттардан ешк1м кезге тусе коймаган. К ез ушында бултылда- ган карайганнан дзметсен, жакындай келе не бута, не суаттан шыгып epin бара жаткан кулан, каракуйрык, кш к болып шыга ды. Ызаланып келе жаткан кол оларды да талай рет кан-жоса кылды. Эбден кудер узе бастаганда жер тубшен элдене шалкар тен!з- дей шалкып коя бердк К ел екен дешн десен, он бойы еншеч тау- тау уШк. Сол децкигендерд1н арасында кыбырлап-жыбырлап б1рдецелер жур. Кирилов жол бастаушылардыч 6ipeyiH касына шакырып: — Мынау не?— деп сурады. — Табын каласы. — А нау цыбырлагандар не? — Келден туз алып жаткан жумысшылар. Кирилов дегенмен тш сш ш кеп мацайлай поймай алыстан орагытып бара жатыр едк кенет... Э лп кел бетшде кыбырлап жургендер ерсШ -карсылы ж уп- picin карбалысты да калысты. Дечкиген-денкиген туз таулары- ныч тасасынан аткып-ыткып салт аттылар шыга келд1. Куйын- дай уйткыган шапшач журштершен болмаса, капел1мде олардын не екенш ацгара коюдыч e3i де киын едк бчш еч 6ip сорайган-. сорайган ак сырык... Ж олда не ж атса да карамай куйгытып келедк YcTi-бастары шач-шан, тозач-тозач... Манагы жер тубшен шалкар теч!з боп шалкып кер1нгея калкып ж аткан с у емес, жылмиган теп-тепс сор болып шыкты. Сонау туз шыгарып ж ат кан туп жагында гана жуканак-ж уканак суды ч ж урнагы болса керек. Жиек жагы ай такыр. А к шагылтак тосап баскан ай такыр мыц-мын кум1с унтак шашып тастагандай жалтырап кершед]. Сол мыч-мын кумш унтактыч арасында мьщ-мыч ебш-себш 6ip- дечелер желылдеп шауып келедк Капел1мде, элг1 бакташы баш- курттар кеп айта беретш ши мурындар екен деп калатындайсьщ. Олар да осындай сортауыт жерлерде кеп журед1 деупп едк Енде ше, мынау кез нурын суырып жылтырап, жалтылдай мыч К¥- былып жаткан ак шагылтак кечш ткте журмегенде олар кайда журедБ Жер Ty6iHeH буларды Kepin ере турегелулер1 мумк!н гой. Мына кырсык тузде не ж ок дейшц! Ештечеге де тачгалуга болмайды.
Кирилов K03iMe цос KepiHin турган жоц па деп flyp6i салды. Жоц, мыналарыц зкын-шайтанга кел!цк1ремейд1. Ши мурындар- ДЬЩ аягы Tepic 6iTefli, екшелерх iarepi, башпайлары артына i^apan турады деупп еда. Мыналардыц узецпдеп аяцтарынан тап ондай ештеце байцалмайды. Аяцтары кэд1мп аяц. Мурында- ры да epci шошайып кетпеген. Kofliiuri ез1ипздщ сыгырац коз жалба тымацтарга тэн доцгелек жуз, догал тумсыц. Булардыц бэлен куннен 6epi зколыцтыра алмай келе жатцан бузацылары. Квктен Т1легенд1 жердей 6epin ойда ж оцта опыр-топыр шыга келдь Цапы цалмай схлтеп багатын-ац туе. Б1рац, буларга Смрден дурсе цоя берсец, эп дегеннен жудырыгыц цатты тшп, тез шы- рынтып алуыц мумкхн. Онда булар тагы да мынау цулазыган КУ медиенге тырагайлай 6e3in, кутылып кетедх. Жоц, оларды тап бул жолы ейтш аман-есен 3iti6epin цоюга болмайды. ¥тылап тш- cin цырып салу керек. Ол ушш б1рден ецсере соцпай, Глразга д е т и жецштхк берхп ж елтлдетш алулары керек. Сонда булар Цйлетхн желбуаз жабайылар болса, ар жагында далацтап влген- жикендерше ездерБац царамайды. Сосын жусата бер, жусата бер... Дайдан оцып едх, булар цашеа цутылады, куса жецшедх... Ендеше, олардыц цашцанынан булардыц цашцаны дурысырац... вздер1 царацум гой... Бес-алты мыцнан асып жыгылмаса, жетпей жыгылмас турх бар. бцмецдеп хиауып келе жатцандардыц алдынан о жер-бу жердей кекхшл тутш бурц ете цалды. Алдымен аттан жыгылган бузацылар еыес, буныц сарбаздары болды. «Цайта сонысы ду- рыс»,— деп цойды iniiHeH бул. 03im n осыншама салцын цанды- лыгына e3i тацгалып тур. Дойбы ойнаган Kici де тап буйтш самарцау тура алмас. Кол зкац шетте опыр-топыр басталды да кеттЬ О жер, бул жерде опыр-топыр кебейда. Ойнацтап к¥Р аттар шыга бастады. Сарт-сурт цылыш дыбысы кушейда. EKi жацтыц да арцасы енд! жшеи бастаса керек. Кирилов аспанга мылтыц атты. — Богелмецдер. Даша урыс салыцдар. Ацырып калган эскер буныц аргы ойын уцты ма — уклады ыа, OHTeyip буйрыкка кулак салып шаужайлай жабыскап жалба тымацтардан сытылып шыга бастады. — Аруац! Аруац!.. Айкай арт жацтан шыцты. Масаттанган башцурт цолыныц даусы. Кирилов та: «Иэ, сот!»— деп келедх. в з ece6i тура келдь Эу- месер туздштер енд1 ел1ре туседь Олармен ешцайда бегелш шай- каспай-ак, осылай сумецдетхп соцына epTin алулары керек. Tnin-кашып терт рет шабуыл жасап, тертеушде де ойсырата соккы ала коймаган башцурт цолы отрядка Уфага жацыщшгап- ша w eein барды. Цос цапталдан ойда-жоцта тап 6epin, уйцы- туйкы цылады да тайып турады. Содан 6ipa3 уацьхтца дейхн царасын керсетпейдь Енд1 «цутылган шыгармыз» дей бергенде цицулап тагы жетхп келедь Сондай бхр коз таса кездершде Ки 186
рилов отрядты ушке белш, е й б е л т н тосцауылга чалдырды. А йдау жолдыч устш деп ортачгы белш Уфа тещрегше енд1 тум- сыц т к й р е бергенде тагы да кичу шычты. Б ул топтан устем тускен бузакылар эбден ж елш п алды. Алты мыц й сй п к цол тугел цаптагайлап eMiHe шапты. К и р и л о в у кереп де сол едк Тасадагы тоскауыл андыздап шыга келгенде, жол торушылар цатты састы. Теч жартысы гана эзер сытылып шычты. калган- дары оцка ушты, «олга т уе й . Сейтсе, олар — Казан жолындагы А кай Касымовтыц чарауындагы башчурттар екен. Кесемдер1 элп чоршауды бузып еткендерд1н арасында аман кетш ть Еч сочында 6ip тобы елермендйке салып эреч чутылып едч солар- дыч как мачдайындагы ала мойнач шабдар атты сол А кай боп шычты. Оч жетпес жерге баргасын атыныч басын й л т тежеп артына бурылып чараган. Кирилов: «Бул не чылган чек жулып едН»— деп дурб1 салган. Шабдардыч арчасына шаншыла жай- гасчан еркект1ч дене 6iTiMi де, бас чондырысы да шаршы екен. Кеспелтек денеден б1рден басталган шар табачтай дечгелек жуз дурбш1ч шынысына эзер сыйып турган. Кызыл тамыры бйеуле- Hin кеткен е й ала коз шаншыла чадалган. Телмие чарап турган буныч TiHTKi назарын шалып чалгандай й ж ш е йстенш , шыч- шытын ойнатчан. Сол 6ip астам н ем ей мынау чолдарын артына байлап, cyMipemn алдына тускен сумпайы немелердач арасынан коре алмаганына чатты ейнген. «Кап, бэлем, ачыры чолыма 6ip тусерй ч!»— деп й ж ш ш аттанган. Bipan, кейш буныч чолына тусуш тускенмен, бул оган еште- не штей алмады. Кириловтыч узын чолы ойда жочта чысчарып чалып еда. Алты мыч башчурт колыныд жартысын жайратып салган отряд Уфаныч ирек кешелерше дабылдатып йрда. Уфа буларды 6ip кезде чалай улкен-йннм чалмай сочдары- нан т е л т р е чарап шыгарып салса, тап солай анталай чарап чарсы алды. Кок шарбачтыч ар жагынан, чарагай чачпаныц сачлауларынан, оймыштап тастаган терезе жачтауларыныч ара сынан сыгалап баччандардьщ чызычтап турганы да, чуанып турганы да, жоч урейленш турганы да белгайз едь Б1рач, солай коздерш алмай телм1рйкендер1 Кириловтыч жанына жагып ке- ледь Киын чамалдарды алган чолбасшыныч 03i жечген шаЬарга неге мачгазданып, неге масаттанып й ретш ш е енда тусш ш келе- да. Дуниеде жечйтен т э т а не бар десечни! Ж ечш пч дэмш татчан Kici де элде 6ip желш б т р е р жемш жеп чойган й й д е й ез-езшен шалыкча берймещн д ей сй бе? Кирилов талай нэрсеш арманда- ганмен, ол бастап шайчасча Tycin, жечшке жетем деп армандап па едь Баягыдагы чагаз Kemipymi Кирилов очымыстыга айнал- ды. Окымысты Кирилов 6ip олкешч тагдыры оз чолындагы били; и е« улычча айналды. ¥лыч Кирилов ендч мше, аяч астынан тапкыр да батыл чолбасшыга айналды. Алгашчы чадамы сэ т а басталды. Ш аужайына жармасчан бузыктарга чанды почта ки- riafli. Енд1 тек осы багытынан, осы чарчынынан танбауы керек. 187
Баягыда Op бойына аттанарда тускен уй1н1ц карагай какпа- сынан осылай леп!рш аттанган кецЫ 6ip кешке жетпед!. Keuini шайдыц уст!нде Дьяков бас сукты. — Ваше превосходительство... — Ол не? — С1зге Мензелинск1ден хабаршы шабарман кеп тур? — Шабарман... Мензелинскщен... — Иэ, генерал Румянцев »i6epinTi... — Румянцев?.. Ол бул жакта не 6rripin жур? Кирилов орнынан ушып турды. Неге екеш белп аз, ез-езшен цол-аягы д!р!лдеп коя бердь — Бар... Айт... KipciH де... Сырттан мурты ширатылган серейген узын офицер ширыга аттады. — Ваше превосходительство... Сызданган узын мурттыц астынан сызгыра шыккан кеп с Д1Ц не жайында екешнде ici болтан жок. Ол усынган пакетке кол созды. Сыртындагы кырык жерден жапсырып тастаган сур же- Л1мд! бытырлата сындырып, ашып керш едь.. Bopi TyciHiKTi бол- ды... Патша агзамныц буйрыгы екен. Бул жацтагы булжке аста- надагы шонжарлар да катты дурлМ п жатса керек... Мына ай- мактагы бурынгы эскердщ устше уш мыц тыргауыт колы, 6ip мыц Дон казактары, ек1 мыц Жайык казактары косылыпты. Сол ескерге бас цолбасшы кып генерал-лейтенант Румянцевты жум- сапты. Буран: «Башцурт ереуШ басылганша Румянцевке багы- насыц. Оренбург экспедпциясыныц жумысын ыдарте турасыц»,— депт1. Кирилов цолындагы пакетт1 цайда цоярын бшмей цацгалак- тап турып цалды. Бастагы дэурен 6ip кун болмай ушты да кетп деген осы! Енд! оныц оралар-оралмасы мынау буралцы бузыц- тардыц желШнщ каншалыкты тез арада басылар-басылмасына байланысты. Баягыдан берп жоспарларыныц кул-талканы шыгып, каиына ебден царайып алган Кирилов сентябрь айында Мензелннсмге К ала шетше лагерь Tirin жорыц урд1Ымен орналасцан гене- рал-лейтенанттыц ала шатырына статс-советник Кирилов басты- гына емес багыныштысына келе жатцандай кабагыиан кар жауып тунерш аттады. Эскери адам болганмен арсы -курсьлпт жактырмайтын Алек сандр Иванович орнынан турып жадырай карсы алды. — Э, дала Колумбысы, цалай аман-есен жеттщ бе? А ш уга булыгып тутш п турган Кирилов дареж еа улкен ац суйектщ алдында иба сактауга тырысты. — Ж еттж кой, мэртебел1 тацсыр! Екатеринбург заводтарыныц басшысы Татищев мырза да осында екен. Жап-жалпак мацдайын жаркыратып жымсия ка р а йды. Дуние болса асты-устше шыгып аламан-асыр болып жатыр.
А л мына е м ад суйек болса жын-ойнадтан б1рге дайтып, дыз алдындагы «еркелштерш* айтып мадтанысдан е м жармес бозба- ладай жайбарадат машЬурат дурып мында отыр!.. Кирилов мундай дорлыдда шыдай алар емес. Баш дурт жайы ауызга w ire бере орынынан атып турып, анада Царасай бойында- гы масдарадан басына келген ойын дызына баяндай же- нелд1. К;арсы алдында ж умсад сэшге белуарынан уйелей жайлы ж айгасдан eKi шонжардьщ сол баягы Mi3 бадпас далыптары. — Одты аям ау керек деймз, а! Румянцев буныц жауабын естш алып, 6ip ыргалып дойды. — Одан басда жолы ж од па сонда? — вйтпейшше бул эуре-сарсац кепке созылып кетед1. — Оныцыз рас! Генерал-лейтенант башдурттардыц ереуШ нен repi муныц дызбалыгына квб1рек дайгыратын Kiciuie дабагын шытына сей- лед!. — BipaK, ондай дантепс буратаналарга далай эсер ететшш аныд бшеыз бе? Кирилов та долма-дол ж ауап бердь — Бшетандей Heci бар?! Башдурттардыц дан дапданына да- быргасы дайысайын деп турган дайсадтар мен далмадтар жод. Оларга дайта сол еж ел п бэсекелестершщ жер болып жаныштал- ганы керек. Румянцев пен Татищев 6ip-6ipiHe дарады. — М умкш,— дед! генерал иыгын бхр дозгап дойып.— Цал- мадтардыц суйтсе суйтух мумкш . BipaK, даз1р олардыц ауызда- рына алалыд xycin, езара кимлж щдесш журген керш едь Дал- мадтардыц арасында да патша ыдпалынан {ргелерш аулад сала тургылары келетшдер табылып ж атса керек. А л дыргыз-дайсад- тарга келетш болсад, олар Шздщ ыдпалымызга жаца-жаца иль rin келедй Уш орданыц бугшдш ке тек 6ipeyimn гана беи 6epi дарап отыр. Екеушщ далай дарай аунап кететип oni кунге белп- ci3. Мундай жагдайда олардыц: «Орыстардан пана 1здеп жур- сек, дол астындагыларга керсететшдер! мынау еден гой»,— деп шоршып тусулер1 де ыдтимал. Оныц устш е дал Kaeipri кезде 6i3re eni жадтан 6ipfleii майдан ашу атымен тшмшз. С1зден жа- сыратын ештеце жод. Meni осы тарапда жумсарда алдияр импе- ратормыз: «Кунгейдегх Портамен, еоныц шылауында журген дырымдыдтармен, ногайлармен eKi ортадагы кеп жылдан 6epi б1тпей де, доймай да созылып келе ж атдан шыргалацдарды 6ip жакты кылатын кез жетш отыр. Мундай туста шыгыс беим1здщ ,чурл!кпей тыныш тура турганы жен болар е д Ь ,— дедц Bi3 м у ки патша агзамныц ез аузынан естш-бйпп отырып, мунда баш- дурттарга датыгездж керсетер болсад, кулл1 мусылман дуниесш оз!м1зге карсы дойып алуымыз эбден мумкш гой. Ол 6i3re, езЬ щз б1лес!з, онша оцайга тусе доймас едь Кирилов генералдыц мына ceei езше тап анау айтдандай 189
эсер етпеген сыпай танытты. Кезш еш мырзаныд екеуше де ке- эек-кезек т1ктеп кемрейе сейледь — Мен ci3 сек!лд1 эскер адамы емеспш. Bipas, менщ 6uiyiM- ше мынау тузджтер мен Туркияныц арасы жер мен кектей. Тур кияныц флоты, мыдты 6eKiHicTepi бар. Оныц устше жарты Европаныц ауызын алып улгерген ел. А л мынау согыс мшен мурындарына им те бармайтын арда ереушш!лерд1 табанга 'алып таптап тастау тап онша cie айтдандай циын дысталац шаруа бола доймас. Булардыц булш нщ негурлым тез жаныш- талганы дайсадтар мен далмадтарга солгурлым жадсы. Олар да 6i3 тараптан енд1 аядтарын тарта журетш болады. Осы арада манадан 6epi даймыжыд ершшщ 6ip жад езуше монтаны кулш жасырып, жымсиып отырган Татищевтыц децес маддайы жалт ете далды. — Иван Кирилович, олар аядтарын тартуын тартар-ау! Bi- рад, аядтарын тартдызамыз деп журш, б1ржолата безшд1рщ алып журмесек жарар едд бзйцз ж ада айттыдыз. Олардыд турадты ocKepi, флоты, езшдж сыртды саясаты жод. Сол ce6enTi де оларга 6ip жадтан секем алса, бултарып екншп ж адда шыга келу тап онша диынга туспейдп Оныц устше, езара данша дыр- дысданда да, б1зден repi 6ip-6ipiHe етенелеу гой. TyTicyaepi де, 6iTicynepi де оцайырад. Башдурттардыд ар жагында дайсадтар жатыр. Цайсадтардыд ар жагында жоцгар тур. Жоцгардыц жел- кеснще — дытай. Кеше 6ip-6ipiMeH ештесш, 6ip-6ipaen 6i3fli4 долтыгымызга кеп тыгыла бастаган буратаналар енд1 шошынып дайтадан езара ынтымадтаса бастаса, 6i3 ymiH одан асдан сод- ды жод. Патша агзамныц ацгартып отырганы да сол болса дерек. Кирилов туксиген дабагын 6opi6ip ашпады. — Bepi де мумкш. Менщ жацгыз-ад аныд бшетш нэрсем — мундай бу л ж й кепке созылтып жэберуге болмайды. Цалган буратаналардыц далай-далай шалдаладтайтынын сонда керенпз элН Адылынан ашуы, сабырынан ypefti устем тусш жататын гагы ел негурлым ецсере димылдасац, солгурлым тез!рек пзе бугедь Татищевтщ даймыжыд ершш1ц 6ip диыгы тагы да булк ете туей. — Ецсере цимылдаудыц Typi кеп дой, Иван Кирилович! Bi3- д щ байдауымызша, башдурт даласыныц пушпад-пушпагында- гы шод-шод ерттер ол1 6ip тутас алау боп 6ip-6ipiHe уласа дойган жод. Солардыц басы-досылып кетпей турганда пэрменд1 эюмпп- лж шаралар дарастырганымыз жен. Ойтпей, б1рден жудырыдда куш салсад, эл1 ауыз 6ipiKTipe доймаган тайпа кесемдер1 тез1рек Tin табысып, 6ip тутас датерл1 кушке айналып кетух ыдтимал. Осы арада Румянцев масаттана жымиып орнынан турды. Оган шамданып далган Кирилов Татищевтщ сэуле жод жерден сэуле тауы п, ез-езшен жылтылдап, жалтырап турган жазыд мацдайына ызалана дарады. — А л сонда з л п порменд! эймпплж шараларыцыз дандай болмадшы? 198
Татищевтщ орынына Румянцев ж ауап берд!. — Оны ацылдасуымыз керек. С1здщ келгенйцз мундай жак- сы болар ма? Эйтпегенде шацыртушы ж1бергел1 отыр ек. Орал заводтарыныц ic басцарушысы жымсиып кулд! де КОЙды. — Мынау айдап экелгендер1щз мм? — Epeyuioii башкурттар. — бздерш жацынырак барып кврсек кайтед1? — Кврсек, керейж. Уш шонжар лагерьдщ шет жагында карулы сакшылардыц алдында и з ш п турган башкурттарга беттедь К астаРьша келш, б1р-б!рлеп беттерше уцйлдк Орыс шокжарларыныц не 1стегел1 тургандарын б1ле алмай башкурттар ац-тац. Башкурттарга ко- сылып Кирилов та ац-тац. Румянцевтыц бэз-баягы басцанынан жер ойылатындай ныгыз калпы. Татищевтщ кек тайгак муздай жалтырап жатцан жымыскы иегшде 6ip жылпос сэуле flipin- дейдь . Былайырак шыццасын, Орал заводтарыныц ic басцарушысы Румянцевка царап кезш шуШрш: — Мына башцурттардыц кшм-кешектерше, цару-жарацта- рына ешммге кол суктырмау керек. бздерш б1здщ еюрецдеген солдаттардыц epKiHe бермей кутш устаган ж вн,— дедь Румянцев мынаны естагенде селк eTin басын KOTepin алды. Кириловка карап: — Cis калай дейс1з?— деп сурады. Ыза болган Кириловтыц капел1мде ауызына сез тусе кой- мады. Румянцев адьютантына бурылды: — Лагерь бастыгына барып элгшдей деп айт! «Мынау ек! шонжар муны мазактап келе жатцаннан са у ма?» Кириловтыц кол-аягы калшылдап-д1р1лдеп коя бердь EKi шонжардыц мазагы 6ip бунымен б!тпед1. Арада е й кун етпей жатып, Румянцев бул койдай кегендеп экелген башкурт- тарды тагы да сапка тургызды. Нэлеттердщ кылшыгы кисайса, не дейсщ? Сакал-мурттары май жагып койгандай жылт-жылт етедь Уш кун бойы кайын журттарына келш, кыз ойнакта жат- кандай, жуздер1 к у р е ц т п алган. BipaK — кездершде гана олде 6ip абыржушылыктыц ceci бар. Тацгалмай да кайтсын! У ш кун бойы оларга энеу куш , муныц алдында келе жаткандарындагы- дай жешген ешмм жок, жекеленген еш мм болган жоц. Тула бойларына кылау туспедь Астан-судан кендел!к корсетпедк Бу- ларга неге буйтш елбектей калды. Элде жазалар алдында эдеш осылай ктейтш эдеттер1 ме? Бэлмм, бул д а табалагандарыныц nip Typi шыгар. Кирилов та солай ойлаган. Ылги алтын мен асылдыц тешрегшде ж урш айлакер боп калган аккаптал Тати щевтщ квзшдеп муттэшм ушкын тегшнен тегш бола коймас. Румянцев ештене болмагандай ныгыз тур. Тек бул гана, кешеп Орынбор экспедицпясыньщ бастыгы Кирилов кана, саптагы жау- дырай к&раскан башкурттарга 6ip карап, мыгым турган е м шон- 191
жарга 6ip царап, ештецеге тусше алмай ац-тац. Ек1 шонжар уш кун боны бунымен 6ip де 6ip рет мл катыспады. Егер олар осы- дан буныц кещлшен шыцпайтындай ic жасаса, онда аянар еш- тенеа жок- Тура императрицаныц ваше жазады. «Мына eKi шонжар башцурттармен бтсеи н з деп, булйшплермен ауыз жала- сып кетт1»,— дейдк «¥лы империяныц муддесш аяцца басты»,— дейдк «Мынау ен байлычка тунып жаткан улан-асыр елкеш зерттеу мен urepyfli тагы да пэлен жылга шегшд1рмекшЬ,— дей- Д1. «Егер арда туздштер осы жолы дегендерш 1стетсе, будан былай жалына кол апартпай жагаласып кетедН,— дейдк Еште- цеден тайынбайды. Петербургке аттанып кетедк Bip кун де Kiflip- мейдк.. Тек буныц ойынан шыкпайтындай ic штеп кореш бэлем Румянцев лагерь бастыгына бурылды: — Туткындардыц цару-жарацтарын экелмз... «Мынау не iCTereai тур-ай! Булары нагыз сатцындык кой! Татищевтен 6opi де шыгуы мумкш! Императрицаныц каЬарына ушырап, талай жылдан 6epi шет аймацца кацгып кеткен немешц оган кай 6ip im i жылиды дейсщ... Мукаткалы турган шыгар... Ал мына генералга не жок! Патша сарайы буны эз эулие кормейтш бе ед! ...Императрица муны министр коймакшы да болган. Бас тартцан eei десетш. Енд1 мынауы калай? Аяр Татищевтыц ыкпалына мунша туеш , кандай абырой таппакшы. Элде сарай- дан алты кат алыста не штесем де колымнан кагатын kim бар де- геш ме... Ж э, артын кутейш...» Сарт-сурт кеткен 6ip сап солдат туткындардыц кару жара- гын устап 6ip капталга кеп мзШ п тура калды. Башкурттар бурынгыдан бетер ац-тац. Кириловтыц кабагы бурынгыдан бе- тер туксидк Оц колтыгыныц асты 6ipey 6i3 тыгып алгандай сыз- дап коя берд1. Дарап турып алкымы кышып ез-озшен туншыгып барады. «Мыналар не штегел! тур? Булары опасыздьщ кой!...» Румянцевтыц дауысы сацк ете калды. — Мен бул тарапка улы императрица агзамныц арнайы тапсырмасымен келш турмын. Таж и е а карауындагы журттыц мынандай бассыздыгына катты ренжулк BipaK, бул букы баш- курт журтыныц емес, кейб1р булжпп топтыц азгырынды эцпме- сш щ кырсыгы екешн жаксы б1лед1. Сондыктан да маган башкурт игс-жаксыларыныц алдынан ал! де болса, 6ip от: «Мынау бузакылыктарынан узглдЬкесшд! тыйылар болса, еткен-кеткенд1 елемей KemipiM жасаймын. Ешшмд1 жазаламаймын. Ол ушш 6ipa.K башкурт ру басылары м е т ц екЫ мш ц алдында ездер1 кеп мойын усынып: «будан былай мундай азгырынды эрекеттен ау- лак журег.пз»,— деп к¥Ран устап, ант 6epynepi керек. Сонда олар- дыц ездерше де, карауындагы елдерше де рахым жасалады»,— деп хабарлауды тапсырды. СНздердщ Россия империясына жаса- ган киянаттарыцыз ец катал жазага лайык болса да, мен мешрбанды императрица агзамныц атынан бэрщшге KemipiM жариялауга бешнд1м. BipaK, туткыннан босаган бойда, оз жур- 192
тыцызга ¥лы императрица агзамыныц элг! дугай сэлемш бул- жытпай ж еты зуге уэде берейздер... Туткындар саны г у ж д е с т ала ж енелдк — А йта барамыз... — Уэде берем1з... — Р у басыларын ант беруге квнд1рем1з... Татищевтыц кец мандайы булт арасынан окыс шыга келген кун сэулесше шагылысып ж арк-журк ете калды. Румянцев туткындар сапын эл1 сынай карап тур. Кириловтыц колкасы кеудесше симай, туншыгып барады — Туткындардыц карулары ездерше таратылып бершсш! Башцурттар турган-турган жерлершде етпеттей цулап, жер сушп жата-жата неметь Тещрек кулакка урган танадай тып- тыныш. Еш ймде ун жок. Тек Кириловтыц гана кулак шекес! эл- денеге шыцылдап ала женелгень Румянцев пен Татищев сыр шашпаган калыптары 6ip-6ipiHe карасты. Кирилов содан жарты айдай тесектен тура алмады. 0н бойын 6ip ciMciK тер алып, аю терйпнен й й л ген калыц тонга оранып жатты да цойды. BipaK, бул мынау куннен-кунге дщ келеип, цурт- пай тынбауга айналган ж е п дерттщ сонда жабысканын бшген жок-ты. Ондагы бар ойы eKi шонжардыц бутан айтпай не щтегел1 жатканында едь Бас колбасшыныц айлапат шатыры жацтан буны iafleymi табыла коймады. Салак солдаттыц шинелшщ шалгайын- дай сатпац-сатпак ноябрь аспаны айналаны 6ip уы с кып келкеш- теп алган. Анадагы елдЬелдерше тарап кеткен башкурттардан зым-кайым хабар жок. Айлакер немелер бостанга 6ip шыгып алгасын, енд1 жалдарына кол апартар ма? Ш у асаудай куйрык- тарын теуш, бет-беттерше безш алып кайкайган гой. А кым ак орыс улыктарына сырттарынан сак-сак к у л т журген шыгар. Колга туеш турган басы бузьщтарды КУДДЫ 6ip еркетотай кенже балаларындай аркаларынан кагып, мацдайларынан сипап шыга- рып салган душпандарын ол немелер мазак кылмаганда мара- паттасын ба? Осыдан 6ip жан аяк баспай, тап осылай жым-жырт жатып алмайды-ау, бэлем... Мынау кешрейген е м шонжар квре- ciHi сонда керер едь.. Кириловтыц сол млегш кектеп тэщр e d in койгандай. B ip тэулж е т й — жан-жактан хабар жок. E K i тэулж втт1 — жан-жактан хабар жок- Bip апта е т й — жан-жактан ха бар жок. EKi апта е т й — жан-жактан хабар жок. Кириловтыц- мацайды тунжырай шолган солгын жанары 6ipTe-6ipTe шокта- найын дед!. Ж ер беттенш алган кулй н жуз1не де шырай ж уй- рейш дедь А ю Tepici тонын аркасына 1лш, басын KOTepin, сама- уыр э к е л й з т , шэй сораптайтынды шыгарды. Колды-аяктай кемекпплершен мацайдыц хабарын куныга сурайды. Олар да буныц кем рейндей к у д ж й баса туседй Орыс улыцтары шакыр- ды екен деп аяктары салактап шауып келш жаткан ру басылары жок сешлдь Ею шонжар да бурынгыдай сары ала шатырга icipin алып, шуцмл-шуцкьл мэшЬураттаспай, офицерлерд! жпып, колдарына сызгыш пен карьшдаш устап, шынтактарын тацтай 7 Э. Кскьтбаев 193
Tecin, кол nocip столды 6ip ез! алып жаткан картага уц1летшд1 шыгарыпты. «Бесе солай болар... Кылышты кынабынан 6ip суырмай-ак, жецш канта коятындай, башкурт саган одаи жау емес. Олардыц елшпей 6epiceTiH Typi TiriTi де кер1нбейд1. Кайта сейткендер1 дурыс емес пе? Соларын сылтауратып, кекелерше ltepicTipin, эбден табанга салмп таптап, енд1гор! бастарын кетере алмайтындай кылып жаныштап алмас па? Эйтпесе, бупн эке-. кекелеп жургенмен, ертец тагы кандай мшез шыгаратындарын м м бШ пп?! 1шшде алтын толы сандыцтыц устшде жаткан арлан и тп эуел1 ас-су 6epin алдап-сулап кольща караткан жен болса, жен де шыгар. BipaK, ертец ол тойынып алып, ит аягына ас куйып турган колыца шап бермесше м м кешл?! Ец дурысы, о бастан-ак саган аузын керсетш, ырылдаганын сылтауратып, кабаган немеш как мацдайдан 6ip койын, тыржитып Tepiciii сыпырып алып, цацкасын кокыр тегетш уры сайга б1р-ак зыт- тырган гой! Сосын алтын толы сандыкка созылган колыца мм жабыса алар екен?!...*. Кирилов ез ойына oai мадиыцтанып, кабагы жазылып, мац- дайынан тер шубыра т уе й . «Кейде осы б1здщ улыцтардыц оп- оцай шаруаны цолдан киындатып шыга келетшдерьай. Орманга барган б.алташы кезж е шоцтай басылган жайсац самырсынды басына кайдагы 6ip узац каргалар уя салган екен, бутацтарында куйрыгы бултыцдап ак тшндер ж ур екен, тубшде кумырысканыц Haeyi бар екен деп аяп, басын шайцап-шайцап Kepi кайтпайды гой. Кайта сондай мойынын кекке созган заул1м дщ гекй оп- оцай сулатып салып, мол олжага кенелгенше масаттанбай ма? А л егер ондай балташыга келденец б1реулер тап болып: «Жора, мына самырсынды шаба керме! Ж елегшдеп, бутагындагы, дац- гепн деп, тубш деп й р л ж eTin жаткан мшкене макулыцтарды ая! Ертец .езгац азар-тозар... Кулар... Сонда суйретш екетер- сщ!»— деп ацыл берсе, ол цулац асар ма ед!?1. Эрине, жок! Оган, мундай ацылды мол олжага кезшкенше цуанган жанашыр дос-жарлар Tipi де айтсын ба, айтса оныц буйтш оцай жолы бол- ганын кере алмаган йитарлар айтарын айтатын шыгар... Мынау буратана елке — Россия уш ш тап сондай таптырмас олжа гой. Оны тауы п турган бул. Енда, мше, будан repi лауазымы улкен eni улыц келш, муныц жалацдаган балтасына жармасып: «Ток- та, шаппа!»— дейдь Айткандарын тыцдамаса, eKi колын артына цайырып, белш деп балтасын тартып алудан да тайынар турлер1 кершбейдь Будан асцан элхмжеттж болар ма! Бул тапцан самыр- сынныц eseri тозып, аягыца eei кеп, к¥лаганша цай заман! Оган д е й т бул жер бетшде бар ма, жоц па! «Сосын мынау самырсын ды баягыда пэленше тауып еда!» — деп и м айтар? Зая кеткен ецбек деген сол болады. Адам тугйп ит екеш ит те eei шалган ацды оцайльщпен езгеге алдыра ма! Цашан дем1 бтеенш е, ric- Tecin елмей ме! Б ул да суйтедй Патша агзамга ауызы жетер кун туса, ез niKipiH етм зедь.. Тек мынау есер ж урт осылай цутыра тургай! Мынау е м улыктыц курайлаган цурыктарына ездер1 кеп бас урмагай. Сонда мына е л к е т б1ржолата бауырга басып алу- 194
га дэлел де, жагдай да туар едИ Алдап-сулаганга кенбеййн бузады журтты аямай бугалыдтап багар едь Тузадда шыдай алмаган шу асаулардьщ ез обалдары ездерше!!! А л дыл тузадда шыдай алган кентерьлерш б1р-б1рлеп интерше тартады. Одытады, уйретедд вздер1 илейтш тершщ 6ip пушпагын устатып, будан былай бегдемш, басдамын деп ойлайтын буралды угымнан 6ip- жола 6esflipefli. Кундердщ куншде олар ездершщ к ш екенш умытып, булардыц сезш сейлейдь Олай оцай кешп жатцандар- дыц сауатын ашу уш ш 6ip арба штапты дайда барса да дасынан тастамай, тасып келедд Б1рад, надан ж урттыц оп-оцай кендже доймайтыны эуелден белгШ. Тагыныд аты тагы! B ip туламай, 6ip шапшымай илжпейдд Булардыц да ондай бузады, желжш ayeai аямай басып алу керек. Сонда барып бастарына содды тие- дд Тогайдагы дулагын дайшылаган туз 6epici дашан дуйрыгын бутыныц арасына тыгып, жымып келетш eciKTeri итке айнал- ганша талай арланныц азу rici дагылып алган шыгар-ау. Булар дыц арасында да ауыз ауызына сыймай журген арландар толып жатыр. Солардыц мойыны дырдылып бггпей турып, бул елкеш вз1мешуге болмайды. Соны мына еш шонжар нагып тусшбейд1?! .Б1рад, TyciHce де, солай штейтш шыгар. Пэлен жылдан 6epi шет аймадта журш, буратаналардыц ауызынан жырып, дэулет жиып уйренген Татищев секдлддлерге бундай ийрдылжыцныц б1ржола узьпдЬкесшд! б т п далганынан repi осылай уздж-соз- дыд созыла бергеш дурыс шыгар. Сонда алыстагы уш м еттщ ал- дында б е й ниркеулдлер кебейе туседь Олар араша ieflen жер тубш деп астанага бара алмайды, осындагы ездерше ж угшедд Ж упш сте дай заманныц дазысыныц да сезщнщ дэлелшен repi далтацныц келемше Ke6ipeK зер салатыны белгьлд Ол жагынан Татищевтыц дацды эуелден де жер жарады. Оныц суганад долын басда тугШ Петр агзамныц e3i де тыя алмаган. Орал тауыныц бар байлыгын 6ip eei билеп-тестеп далган Никита Демидов ез1- нен де асдан даптесердщ кылыгына шыдай алмай, патшага ша- гыныпты. Сонда патша шадырып алып: «Никита Демидов сеш журттан пара алады дейдь Сол рас па?»— деп сураганда, бул сабазыц бей булк етпей: «Рас,— деп й .— Б1рад, дудайдыц ал- дында да, й зд щ улы Мэртебещздщ алдында да ешдандай кунам жод. Пара алу дандай ауыр жаза долдансацыз да, ешдан дай обал болмайтын ауыр куна, ал егкен ецбегщшц адысын алу еш куна емес. Судья алатын жаладысын адтау уш ш туске дейш Приказда отырады, ал туе дайтдасынгы ецбегше тапдан адысы дайтып пара саналмадшы.» Патшага соны айтдан алаяд Румян цевке н е т айтпады дейсщ?! Цайран Россияныц жарты байлыгы парага, жарты адылы далага кейп жататыны дашангы эдей смес пе? Ертец гой осыдан айтдандарын штемесе, мына еш шон жар да буны патшага агзамныц алдында сум1рейте жамандап багады. Арсалацдап алдымен жеткендштерш адалдыд, сумацдап алдымен айтып улгергенджш адидат санайтын кердец кешрек тоц мойын тайыздыдтыц долынан й з й н кетпей турып, жала мен параныц муртын дай балта шаба алады?! Мше, орыс гене-
р.ялдарыныц ец адылдыларыныц 6ipi саналып журген Румян- цевтыч 03i алдына будан 6ip апта бурый жеткен Татнщсвтыч айтканына арбалыпты да далыпты... Соны онлагкнда Кирнловтыч зыгырданы чайнады. Элгшде гана моншачтап агып отырган агыл-тепл Tepi де аяч астынан байланыи налады. в н бойы чара тастай беуиретп чайтадан ауыр тартады. К улак шекес! зычылдап, мазасы кете бастайды. Ол куш де Кирилов чараптан-чарап чурысып-тырысып отыр едь Eci4TeH 6ipey сарт-сурт Kipin келш, табалдырыктан 6ip ел! бер! аттамай, сыздиып тура калганы. Румянцевтыч шабар.чаны екен. Кирнловтыч ж ур еп шым ете тустч «Шадыртып жатыр!» Баягыдан 6epi бунымен еш шаруасы болмаган шонжардьщ мына чылыгын не деп тусшед1?.. Кирилов орнынан дулыдсыз кетермдь Сыртта — кун шзйдай ашыч. Быдсыган ноябрь ойда жочта мамыр айындай май тоцгы- сыз мелд!рей чапты. Коз ушындагы чара орман да туксие чара- уытпай, ж ум сач кеч шлге оранып, мунартып кершедч Генерал шатыры мачында кара-курац кеп. 1лби басып сонда беттедч Неге шакыртты екен? Татищев екеучшн кецЫ не тагы не чашты екен? Элде патша агзамнан жача пермен келд! ме? Журег1 алабуртып коя бердк Аягын жеделдете басты. Шатырга Kipin келгенде капел^мде тШнен айырылып чала жаздады. Самаладай кеч баспанада ечшеч 6ip дагарадай чызыл тулк! тымадтан коз тунады. Шеттершен тойга келгендей сендене KiiiHinTi. 0чшеч 6ip каскыр im in. вчшеч 6ip кумщтелген nice белбеу. вчш еч 6ip кудасыньщ твршде отыргандай манаурай жай- гасчан мачгаз немелер. Bip кезде Уфадагы буньщ уМ тап осылай кызылды-жасыл боп кулпырып шыга келухш едк Енд1 сол тебе- лершен аспан тареп тургандай пирене беретш керпме топ гене- ралдьщ шатырыньщ твршс самсап кеп чона чапты. Калайша булай боп шычты екен?.. Румянцев сол баягысынша шаншылып терде отыр. Татшцев- тыц сол баягыеынша мандайы мен н ей энтек жылтырайды. Бу- ныч ден саулыгын сураган боп, eKeyi де ycTi-басына курагыта дарайды. «Калай екен, бэлем!»— деп табалап отырганнан сау ма?! Шынында да, мына жалба тымактарга не жоч? Тым-тырыс жатып-жатып сау етш жетш келгендер1 дай акылдары?! 0здер1 есер гана емес есуас та екен гой! Кап, мына eKi сыгырдыц айыз- дары збден данатын болды-ау... Е кеуМ ц бет-ауызы, кулк1с! гана емес, дозгалгандагы ет1ктерипч сыкырына дешн *кап, бэлем, далай екен?»— деп табалап тургандай. Румянцев чаз-датар изьлген тулш тымактарга карап тьл датты. — Орынбор экспедициясыныц бастыгы статс-советник Иван Кирилович Кирилов мырзаны б1летш шыгарсыздар. — Элбетте! Бйчгенде дандай! Bipey сацк ете далды. KeKecin аралас дауыс. EciKTeH селдос аттаган Кирилов сол арада басын кетерш алды. Кезя торге таяу жайгаскан коцдак мурын кара Kicire туей , взге башкурттардай
кара. А ла кез. Eni шыцшыты eni ж акка шыгына шапшып шыь;- кан жалпак бет. Басы да уп-улкен. Сырт тулгасы башкурттардан repi куннщ K63i, ж елдщ етшде кеп журетш казацтарга келщкь рейдк Будан тайсалмай бажырая парады. Ж узш де эж уа, мыскыл жоц. Элде 6ip KiciMciHreH астамдык бар. Буны такиясына тарсы- нып отыргандай. Тани кетм — А кай Косымов. Анада Табын ка- сы манындагы шайкаста колга туспей кутылып кеткен шабдар атты. Мынау сондагы д у р б ^ н эйнегше эзер сыйган шарадай бет. Дан тамырлары бшемдене кызарган ала кездер1 де бузакы- ныц бузакысымын деп тургандай. Ендк мше, айылын жимай алшиып как терде отыр. Есштен ж ака KipreH буны Mice тутпай шекелей карайды. Надан неме буньщ императрица агзамныц тетенше екш д М бар улкен улык, ресми адам екенш не кылсын. Ш мш ч камшысы узынырак Kepi- Hin, айцайы каттырак шыкса, соныц алдына тусш жымып 6epin, сэл босацдык сезсе, кайтадан тарпацдап шыга келмесе, тагыныц аты тагы болмас ед1 гой! бйтпей де кайтсын... Орыстыц 6ip улы- гы тырп етызбей туткын кып айдап экелгенде, екшип улыгы аркасынан кагып босатып ж 1бер т отырса, оларда кандай пэтуа бар деп ойласын! Пэтуасыздарды KiM сыйлаушы едй Шалжия жайгаскан отырысын ж аман неменщ! Ша.масы, мына май ты- мактарды осы азгырып экелген гой. Ендеше, ол Keiueri кылмы- сына KeuiipiM алганын Mice тутпай: «Сендерге пэлен жерде пэлендей ечбепм а ч д Ь ,— деп батпансиды ертец. Bip кызыгы, булданатын жерде булдана б1лгендердщ ецбеп еш уакытта еске- pyci3 калмайды. А л мынау взше уксап, «Отан камы», «Россия Камы i> деп оттан-судан тайынбай, майлыц-сулыкка 6ipfleft ж у р т , KyHi-TyHi салпацтай беретшдердщ не icTen, не койып жатканында ешюмнщ шаруасы болмайды. вйткеш , кай заманда да ецбекшыджке, эды дж ке, адалдыкка ешюм тацгалып кврме- ген. Ол кудайдыц кунш щ кунде-кунде 6ip орынынан шыгып, 6ip орынынан бататыны сияцты уйренипкт! нэрсе гой. Ж уртты так калдыру упйн куннщ кулактанганы не тутылганы ceKWfli огаш нэрсе керек. Онсыз ештеке eлeнбeкшi де, ескеришекпп де емес. Сосын да бул заманда ж урт вз екбегш 63i айтып кеуделерш согып журетш болган! А л екбегш сату жагынан мынау КУ сирак буратаналардык алдына ешшм тусе алмайтын Typi бар. Kaeip бетще куле карайды да, артынан 6ip айналып кеп, ек курыганда, насыбай сурап атып кетедь.. Мына инркшнщ де осынша манау- рауында 6ip мэн бар. Ертек-ак патшага барып: «Мен болмасам, бузакы елд1 бугалактай алмайтын ед1цдер»,— деп кергш, элйац асынып-тагынып, артынып-тасынып карк боп кайтады. Э л й oip куйрыц тусы бозарытып, кылпылдап туратын ерсшеу 6ip торгай болмаушы ма е д :: Кец дуниенщ езге кусы курып калгандай, кайда барсак да, кезще алдымен солар тусунп ед1 гой. Мынау тул ю тымактар да тап соларга уксайды екен. ByriH былай, ертец олай жалт 6epin кылпып турган осындай суайттардык е й жуздЬ л И болмаса, орыс каруы мынау ж апан тузге аттап баса алмай- тындай квретшдерш кайтерйз?! Оларсыз да кауцарсыз елд1 197
емес, искали, кара. Кунге обден тотыцкан. Сакал-мурты мелттей кураган цау шептей жапырып жаншып баса кектеп Kipin келуге вбден болатынын кайдан бшсш! Ж ок, бул немелер е л п бейшара цустардан белектеу. Ол макулыктар кыпылыктаса, жандарынан коркын кыпылыцтанды гой. BipaK, олар сол корыккандарыныц ез'н саган салык кылып булдап бакпайды гой. Ж ок, булар... кус- тардан repi... Иэ, иэ, енд1 тапты... Дэл солай... Булар кустардан repi нттерге келщшрейдк.. Э лп 6ip анадайдан кэукшдеп жуг!р!п шыгатын шабалац кепек иттер болушы ед1 гой. Солардыц суыт жолаушылардыц суык кабагынан коркып, а дегсннен жым болып тайып тургандарына царамай, ат байлап Tycin жатканыц- д а : «Bi3 болмаганда, бул уйге кона алмайтын едщдер*,— деген- дей, куйрыктарын булгацдатып, б1рдсце дзметш, аягыца ораты- лып, шыкпай коятыны бар емес пе!? Мынау буратаналардыц кесемдершен де сондай 6ip сасык кулы к сезшед1 де турады. Дас- кыр тарткан майып малдыц кан-жынын жалап корек айырган кепектердщ котан корып жарытпайтьшы сиякты, булардыц да кездегендер1 ел камы емес, елге тиген жаудыц цанжыгасынан жырып цалар ез камы сешлденед1 де турады. Ендеше элгшдей ез кезшде жатып езшен e3i буралкыланып кеткен суккез кепек корыган котанга кой тутпейтйй сиякты ез тершде отырып ез журтымен ез! жасырынбак ойнаган жады сыгырлар билеген ел кайдан коктесш! Бугш булардыц алдынан куйрыцтарын булгац- датып шауып шыккан кепектердщ ертец баскалардыц алдынан шауып шыкпасына и м кешл!? Бугш булардыц етегше жарма- сып, етггш сушп жатцан жадшей немелердщ ертец езгелердщ аягын кушпасына и х кешл? Опасыздардыц жореукесш 6iTiM деп уккан саясатшысымацтардыц ездершщ де туб! шик! кершед! де турады. Эйтпесе, мыналар сек1яд1 кеше жагаласып, бугш ауыз жаласып отыргандардан не пэтуа шыгып жарытады. Тойipi, оларга бола босца ауре болып, уацыт шыгындап не керек ед1... Tafiipi, азусыз кепекке арсалацдатып аягыцды жалатып не керек?! Одан да как мацдайдан цамшымен 6ip тартып цацсыла- тып безд1рш Ж1бермес пе... Кирилов салгырт басып, бос турган орынына озды. Анда-сан- да 6ip ткл катып, меймандарынан сарацдау сез тартып отырган Румянцев кеудесш кере кербездене бурылды. — Булар — 6i3re мойын усынып келш отырган башкурт ру басыларыныц алгашкы тобы. Бупн-ертец калгандары да тугел келш болмац. Оган дейш бул мырзалар осында конак бола тура ды. Bapi тугел келш болгасын барып, бул елкеш калай басцара- тынымыз жзйл1 келшсез бастамакпыз. Кириловтыц iciKKi суп-сур 6eTi булк еткен жок. Сол еснстен юргендеп сыз кабак суык, каллы кешрешп отыр. Дырагы генерал кикар оцымыстыныц цыдиыктанып icipreHiH тез ацгарып, жузш тез бурып экеттк Расында да, айналасы ек! куннщ шпнде башкурттардыц жуз жиырма бш жиналды. Келмей калган Ногай жолындагы булш- нйлердщ бастыгы К,ылмак Абыз гана. Одан да хабар болып кал- 198
мас па екен деп, тагы д а 6ip-eKi кун ici;;ipicTi. А т i3iH салар Цыл- мак Абы з болмады. Румянцевтыц да одан opi куте беруге uni пыскан сиякты. Ца- сына каршыга кустай какшацдай басып, шапшац сейлеййн татар мырзасы полковник Еделевт1 epTin алганыиа Караганда мынау меймандармен тагы (Ирдеце iCTerefli ж ур. Лагерьден анадай жерге, аулакка кумб!ретш сары ала шатыр тшвдздк Оныц цасы- на каз-катар тай казан й з ш , от жакты . Сары ала шатырдыц алдына ак шалмалы 6ipey шыгып: «из, алла!»— деп сарнап коя бергснде, пэлен куннен 6epi сары жамбас болып ж аткан билер сырт;.а атып-атып шьщты. Алш акдай басып сары ала шатыр ж атка беттедь Баскандарынан жер ойылардай. Керден-кердец. Кирилов карадай зыгырданы кайнап, калш-калш eTin озер турды. Элше дейш кез алдында... BipaK. Kaeip есше сол тускенде деш жайы- лын рахаттана калады. Элш бьлмеген элек деген сол гой... Ж уз жиырма би эуел1 ж уздерш кубылага 6epin намаз окыды. Сосын сары ала-шатырдыц босагасына самсатып кебштерш шешш торге озды. Шалжиып-шалжиып отыра кетштк Сакалда- рын салалап «иэ, аллалап» кояды. Цудаларыныц уй ш щ тершде отыргандай шалкая туседк Ш лпрш калган ктлегей коздерш быртиган е тй беттерМ ц элде 6ip калтарысына KOMin ж1берш, ун- тушнз ойга шомган болысады. ранней капериз. «Ал, 6i3 келдж. Айтатын неч бар?!*— дегендей батпанси карасады. «K|a3ip не болар екен?»— деп кам жеп отырган 6ipeyi жок- Б ул мачка иемелерд1ц мачгаздык несш алган десейпп! Кошректерш кокке тосеп, кергид! де журедк B ipaK, тап сол KyHi генералдыч не дегел1 отырганын эумесер олар тугШ буныч eei де сезген жок-ты. «Апырай, осы eKeyi-ак мына 6ip май бекселерд1 мардамсыта бергеннен жалыкпайды екен!»— деп, iuiTeft зыгырданы кайнап отырган. Румянцев тамагын кенедк Касына полковник Еделев жетш барды. — Цад1рл1 меймандар! Баш курт журтыныч и п жаксылары! ЗДздершц ак патшаныц алдында адал ниетте екендер1це мешц ешкаыдай кумэшм жок- Элге дейш келш улгере алмай жаткан б1рен-саран билер болса, олар мынау Ыздерд1ц пэуталарычызды аттап кете алмайды деп бшемш,— дед1 Румянцев. — Элбетте! Майлацы сацал-мурттар 6ip-6ip желшлдесш калды. Ш лпрген nipniKTep дурмрей котершш, аргы жацтарынан оттай маздап коя берген коп ж анар генералдыц ауызына кадалды. — Ендеше, осы пэтуаларыцызга коктеп тац1рд1 куэге тартып, мацдайларыцызды куранга типзш , ант бергендер1ц1зд1 калай- Ортага Ширак басып 6ipey шыкты. Басындагы тыгырыктап ораган ак салдеышц 6ip ж ак ш ей оц койрегш е салбырап тусш тур. Кирилов — жайнактаган козшен таныды. Осындай 6ip каба
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
