сацалды Еделевт1ц вдсынан керетш сиякты едь Сейтсе — молла екен гой. BipaK, жэй кундерх б у й т т басына сэлде орап журмей- Ахунныц колында сыртын жасыл сафияимен каптаган калыц KiTan. Еделевтщ колында дол сондай жасыл сафиян катырмамен тастаган колдей ак кагаз. Манагы азан шакырган аксолделщей сарнатып они женелдк Окып болды да, тердеплерге б!рдеце деп сурак койды. Шамасы, «удтыцдар ма?»— десе керек. Меймандар: — Элбетте!— деп жамырасты. Ж урт алтвдей тына калган. Bip уакытта как ортадан опыры- ла козгалып Акай Цосымов турегелдк Кердец журюпен ахунга жадындады. Ол усынган жасыл штаптыц децгешне жете 6epin, Т1зерлей n ierin: — Жаппар ха к пен ак патшаныц алдындагы адалдыгыма ант етш, Kiieni кггапты мацдайыма типзем,— дед1 гур-гур етш. Ж асы л ытапты мандайына т и п з т , журек тусына 6ip басып, ахунга кайтып бердн Полковниктщ касына келш белшдеп Kici- ге мыктап байланган шшкентай эмияннан KyMic мерш алып, Еделев керсеткен туска ныгырлап басып 6ipa3 турды. Сосын ме рш аспай-саспай орнына салды. Аспай-саспай тердеп орынына Ж урт орындарынан б1р-б!рлеп кетерйпл, олгшде гана Акай- дыц iCTereHiH id e n , кайта кеп отырысты. Сол баягы мацгаз ка- лыптары. Ш амасы мынау саржамбас КУР жатыстан эбден imTepi пыскан. Bip-6ipiHe байкалар-байкалмас коз тастасып кояды. «Алар анттарын алды. Будан opi дайын аска тж касык кып езде- pi де устамас. Осы каз1р-ад сьщайы, кел демек бар, кет демек жок дейтш шыгар»,— деп д о м е тт отырган сыцайлары байкалады. Щолдарына буын буркыратып уйме табак устаган даяшы ж1- riTTep кершдь А ксакалдар дол осы каз1р атка конгылары келin асыккандай, алдарына келген асты эп-сэтте-ак тауысты. Журттыч колдарын сурткенш кутш отырган ахун журелей кетерипп пзес1не мшдь К оцкак мурынныч астынан кочырлата шыккан жумбак саз жым-жырт. Ж уртты ч кулагын 6ipa3 уакыт 6ip eei жайлап, ке- нет такпактата айтылган жай сезге уласты. Ж урт дуга сездерш куч1рене кайталасып колдарын жайысты. Татищев пен Румянцев 6ip-6ipiHe карасты. Осыныч 6opiHi4 неге керек екенше олх тусше алмай отырган Кирилов кана 6ip козгалактап койды. А уад а самсай жайылып турган сансыз саусак жапырыла коз галып майлады кара, жирен, саргылт, таргыл садалдарды 6ip- 6ip сипап шыгар-шыдпаста-ак, Румянцев тамагын кенедь — 1^ад1рл1 меймандар! А н т бергендер1ц1з женшде Kaaip ал- дияр императрица агзамга арнайы хабаршы Ж1бер1ледк Цаста- рыцыздагы некерлер1ц1з осы даз1р елдер1щзге ца^йтарылады. Олар журттарыцызга мындагы хабарларыцызды айта барады. А л озд ер ел iiui тынышталганша осында бола турасыздар. Схздерге керектх жагдайдыц 6opi жасалады. Башкурт журтыныц ездер!-
щздей сыйлы адамдарыныц сездерш жерге тастамай, тез1рек акылга келетшше еш куманым жоц. Мынауы расы ма, мазагы ма... Кириловтын K63i шарасынан шыгып кете жаздады. Цапел1м- де кагыс е с т т турган жокпын ба деп, Румянцевке кез тастап efli, ол меймандарына карап унмз цапты. Татищевтщ сол баягы ж ука ержш щ 6ip ж ак киыгына ж ум сац кулш ойнатып жымси- ган калпы. Кирилов как терде какырайып-какырайып отырган мацгаз билердщ аяк астынан ацымак болгандарын сонда барып ацгар- ды. Кешрейген кердец немелер оп-оцай аманатка айналып шыга келгендерже ездер1 де сенбей калеа керек. Ауы здары ашылып капты. К ап, бэлемдерге эуелден осы керек едь.. Кириловтыц тап мундай айызы канбас. Луптлдей женелген ж ур еп капел!мде кеюрегше сияр емес. Тынысы тарылып, басы айналып бара жаткандай. Орынынан ушып турып, есж ке бет- тедк Шатырына келген сон да, кепке дешн тыншыга алмады. *Бул акылды Kim тапкан? Румянцев па? Татищев па? Ю м тапса да, катырып Ж1бердь..». Сол куш Кирилов тунде жетел кыспай тыныш уйыктады. Кеп узатпай-ак жан-жактан хабар келе бастады. Р у басыла- рынан айрылган ауылдар бузакылыктарынан тыйылып, ел iuii тынышталайын дептк ♦ Бар пеле осылардан екенш эу баста-ак б1лш ем... Осындай кершгенге кез сатцан сыгырац кулар болмаса, жылкы соцында- гы май тымактар кызара бортш кымыз пикеннен баска не бтлунп ед1... Булардыц кун ж ушстш 6ip тутам кылып койсац, калганда- ры кекелеп ездерг-ак бауырыца тыгылады. Сондыктан бул суайт немелерд! былайгы калыц тобырдан 6ip жолата ажыратып ж1- берудщ жолын ойлаган жен. Сонда оныц кандай жолы бар?» Кирилов тагы да кагаз актаруга KipicTi. Баягыда Гейнцель- ман екеуз Op бойына аттанарда Уфада жатып келж , азыц-тулж, аркан-жабу жинаганда алынган башкурттардыц есебш кайта ка рап шыцты. Кай даругада канша тархан бар екенш санады. Бу- ларды кутыртып журген сол тархан деген атак- Ец алдымен сол атакты жоюга куш салу керек. Солай еткен кунде гана кеше ат сауырына сыймай алшайып отырган немелердщ ж е л т басылып, аскар таудай кеиректерз жермен-жексен боп шыга келедь Баш- курт атаулы тегше, дэулетше карамай патша казынасына тепс- тей салык телейтш болса, бурынгы ж уан туцым ел алдындагы бедел! мен ыкпалынан б1ржолата айырылады. Сосын-ак астында- гы атыныц куш тузелсе, ханга селем бермей кететш кырдыц ки- карлары олардыц кун1 Kemeri ел билегендер екендерш кайтсын. Айтцандарына кулак аспай, бас-бастарына шалкайысып шыга келедй Буларга кереп де сол — 6ip-6ipiHe кулак аспайтын бей- берекет ел. Ондай ешшм-ешшмшц тийн алмайтын журттыц бе- теншц зорлык-зомбылыгына тазе косып карсы шыгуы еш мумкш
Кирилов цараптан-карап алацанын уцалап моз болып цалды. Пэлен куннен cipneci су кетермей журген Kici кенет иыгын йк- теп се р ш л т шыга келдк Цайда барса да, цасынан тастамайтын Нетр Дьяковца жол сандыцтан башцурт рулары цоныстарыныц схемасын алдырып, алдына жайып, Кызыл керген каршыгадай тоне туей. Ж ер-кектейнщ бэрш картага Tycipin журмесе басы ауыратын эдетше басып баягыда Ор бойына аттанарда Уфада узак жатып мына схеманы склрлеткеш цандай жацеы болган! Онда башцурт- ™ Ч кай руы кай жерд1 мекендеййш екжей-текжейл1 керсейлген. Дай рудыц канша ата, канша тармактан туратыны, олардыц ца- лай жайгасканы 6api есепй. Содан 6ip ацгарып турганы — баш- Курт рулары араларына ботен-ешгамд1 елцрмей ултан-ултанымен бутш отыр. Эр жер-ор жерде гана башкурттардан жер жалдап алып eriH салып, кара гай кесш к а с т кылып журген мешерлер, тептерлер, бобылдар кездеседл Буидай тугае отырган ну далыцга тумсыц батыру циынныц циыны. Сондьщтан ел табанын ыды- ратпай болмайды. Цаз1рйдей ел аягы узецйде журген epeyia кезде руды руга айдап сала алмайсыц. Тархан атагын жою — ру- лык ынтымакты жоюдьщ басы гана. Ол ipi-ipi танпалардыц ауыз б ! р л т мен тутастыгына кепе-кернеу нуксан келйредй Тайпалык ынтымактан repi рулыц ынтымакты, рулык ынтымактан repi аталастык ынтымакты цолдап, куш хешей калыц елд1 болшектей бермей болмайды. Ол уш ш бурынгыдай эр рудан б1р-б1рден гана би устамай, аталастык кура мына карал, 6ipHeme би устау керек. Сонда би бнмен, ата атамен тайталасып, рудьщ да мэш ке- тедл Оныц уей н е билерд! eMip бойы бшикте цалдырмай, белпл1 6ip мерз1мге сайлап кояды. MepsiMi еткес1н баска би тагайында- лады. Би бурынгыдай тейне карал емес, кара басыныц цасиейне карал ipixTefliHefli. Сонда е й пысыктардыц 6api бшнктен дэмейп, 6ipiH-6ipi ездерьак мушздеп бередь Буйтш тайла ру-руга, ру ата-атага ыдырайтын кун туса, олардыц арасына кез келген xipMe тастай батып, судай с!щп кете алады. Элйндей бобыл, теп- тер, мещерлерд! солай сыналап ш рйзш кебейте берген жон. Олар ж етш лш й молшерде кебешп алган кезде, жалга алып отырган жерлерш басыбайлы оз иелжтерше алып берген дурыс. Сонда гана мына елкеш ен жайлап, емш-еркш журген ызгындай елдщ арасында ызы-цикы ipiTKi туады. Сонда гана олар келде- нецнен кш лйп турган буларды умытып, ездгездер! цыркысып кетедь Буларга да керейнщ eei — сол. Олардыц цайта цауым- дасуына еш цандай жол беруге болмайды. Ол уш!н башцурт атау- лы бас цосатын жиын-тойдыц 6api цатац шектелуге т т е й . Буза- цы ниеттерш дш аркылы етшзш, дш арцылы уйымдасып жур- меулер1 уипн ауыл сайын каптал журген ац сэлдел1 молдаларга тыйым салынады. Даруга сайын 6ip-6ip ахун гана цалдырылып, оларга ел арасында Мухамбет дшш таратуга, жаца мепйт, мед ресе салдыруга рухсат ейлмейдх Башкурттардыц бузакы цылык- тары озге корил ж урттарга да тарап KeTyi мумкш. Оныц да ал- дын алган жон. Цазацтар мен цалмацтардыц казтр буларга
жулдыздары царсы. Башкурттардыц емш-еркш араласып туря- тындары — Казан татарлары. Казан татарлары буларга Караган да элдецайда сауатты, олдецайда дшдар. Мундай бузацы журтты ондай кезкарацты журтпсн жен, ушынан жалгастырып коюдыц ти1мс13 ж агы кеп. Сондыцтан башкурттардыц Казан татарлары- мен кыз алып, кыз бершулерш узида-кешлд! токтаттырмай бол- майды... Кирилов тым циял куып бара жатканын байкап, шлт токтап, ацтарылып турып калды. Анадай жердегл тем1р керуетше барып сылк отыра Kerri. Ш ынтагын керуеттщ басына шанши кадап, жагын таянып олдекайдагы 6ip нысана нуктеге кадалып ап, узац ойга шомды. «Иэ, буныц 6epi — колга алуын бугш алганмен нэ- тижесш ерец беретш келешект1ц шаруалары. А л, тап каз1р цайт- пек керек... ¥лангайыр башкурт даласын быцсытып турган мына кек туманная цалай арылмак керек...». Элде 6ip уакыттарда барып орынынан атып турып, манадан 6epi оныц ауызына царап унс1з отырган Дьяковка тебеден тус- кендей дуре етгазш ойда ж ок сурак койды. — Осылардыц цолдарындагы карудыц санагы алынып па еда? — Алынган. Б1рак, Орга аттанар туста алынган. Кирилов Дьяковка «Не деп турсыц?» дегендей тешрейе цара- ды. Хатшы жплт оныц мына цараганына тетеп бере алмай: — Одан 6epri кацтыгыстарда олар 6ipa3 олжа Tycipin алганга уксайды. BipaK, оныц ece6i алынган жоц еда,— деп ципацтады. Кириловтыц элпнде гана шэйдай ашылып, шоцтай жайнап Коя берген отты жанары лезде цайта сендь — Сонда... сонда... Тагы да ерсип-царсылы сенделш Kerri. — Башкурттардыц колдарындагы мылтьщ тугел жинап алы нып, будан былай кару асынып журулерше цатац тыйым салы- нуы керек. Петр Дьяковтыц каламы жоргалай женелдь EKi колын артына цайырып ап алшацдай баскан Кириловца токтау жок- Уездеп устаханалардыц 6api жабылады. Даладагы усталар- дыц ел арасына шыгып кэсш куруьша рухсат берымейдк Баш курт жерлер1н ж алга алам, сатып алам деупплерге керекп жаг- дайлардыц 6api жасалады. Бул ережеш бузгандар не дарга асы- лады, не Ci6ipre айдалады. Сосын Кирилов басын омырауына жыгып, узац сенделш жу- pin алды. Элпнде гана жаздырганын Петр Дьяковца дауыс-татып оцытты. — Эр башцурт кыстагында шагын-шагын эскери камал са- лынып карулы кузет койлатынын кос! Дьяков кагазына кайта ущлда. Кирилов иыгын кайта тж теп алды. Иэ, рас, каттылау. Бун- дай шартты башкурттардыц цабылдай цоюы, цабылдай цалса
да, орындай цоюы негайбыл. Будан да сол цабылдамагандары орындамагандары керепрек. Ондай жагдайда ушметтЬ» каруга жугш уден баска амалы калмайды. Каруга жугшсе, мынау ит1р- кылжьщ тез1рек 6iTep ед1 де, бул 03iniu орта жолда токтап калып турган баягы шараларына цайта Kipicep едк Не де болса, енд1п эцпм етусы н д а бул OKi шонжардыц алдында ешкандай ымырага келмейдк Оларга салсац мынау жанжалдыц уытын уакытша Кантара тургандарыныц eei кыруар шаруа тындыргандай боп коршу! мумкш. А л буган ойга алган шаруаларын ойдагыдай орындап шыга алуы уш ш ол жанжалдыц уакытша бэсецдегеш емес, б1ржолата узшд^кесйгцц тынганы кажет. EKi шонжар бул жолы Кириловтыц айтканына карсы боп жатпады. Кирилов декабрьдщ басында элп ж аца ережеш 6eKiTin цай- туга Петербургке аттанды. Кирилов Петербургтен api куанып, api муцайып кайтты. КУан- ганы — ол Мезелинскщен аттанбай жатый, Норай жолындагы башкурттар кайта цимылдай бастапты. Р у басылары аманатта Калган ел эуел1 абыржыганмен артынаи: «Найзамыздыц ушын 6api6ip кандадык. Орта жолда Kiflipin енд1 опа таппаспыз. К1л жайсавды кырыкпа токтышактай кылгынта когендеп тастаганы анау. Bi3fli де жарылкай цоймас»,— дептй Онык устше елкенщ болашакта калай биленетий жайлы ж ака ереже де кулактарына жетш ж атса керек. Оны icren журген — Кириловтыц адам- дары. «Аманатца усталып калган бнлерге келш-кеткендер коп. Солардык кулагына жайлап ж аца ереженщ жай-жапсырын Куя беру керек. Ол уш ш осындагы кызметте журген татарлар мен башкурттарды пайдаланыцдар»,— деп катты тапсырып кеткен. Ендк мше, Мензелинсквден узап шыкпай жатып-ак. шап- кылап жасырын хабаршылар келе бастады. Ногай жолындагы булш тщ шарпуы керш! Казан, Ci6ip жолдарына да тие бастапты. Тевкелевт1ц Екатеринбург барып, Ор бойындагы ца- лага керек деп жиып алынган курал-саймандары тиелген кер- уенге А й езеш ш ц бойында Цулеке батырдыц w irirrepi Tiiicin № repi баскызбапты. Орта жолдан Верхнояицыге кайтып оралуга мзжбур болыпты. Отрядтыц онда да бабы бола кой.мапты. Адам- дардыц азыгы, келш тщ жеMi таусылып бара жаткан соц кайта- дан жолга шыгыпты. Азынаган ала кыста кула дузде эзер >лбш бара жатцан оцаша керуенд1 жалацдап отырган булжпилер кай- дан аман ж1берсш! Олиргендерш елмрш, Tipi цалгандарын ауыл- ауылдарына таратып экетшть Буны естженде Кирилов бурынгысындан бфден канына ка- райып, калшылдап ала женелген жок- У стш деп бурадай калыц тоныныц т у б т буркырап сыртка шыгып турган ещрше иепн кемш , ун-туниз буйыгып ойга батты. Айтпап па едк бэлем... Ьул 204
жалба тымактар пэтуа тауып кайдан тыныш отырсын. Салады элД дурбелецдД... Тэк-тэкпен цайтарамын деп тэсДл койсып отыр- ган немелер ендД кайтер екен?.. Ж е, булары, 6ip есептен, дурыс бопты. BipaK, Op бойындагы каланы айтсайшы! Элге дейш курал-сайман жетДспесе, ондагылар да не 6iTipin, карк кыла к°й- ды дейсДц... ШДркДн, замен тыныш болганда гой, ендДгД талай ша- руаны 6iTipin тастамайтын ба едД! Соны ойлаганда ене бойын элде 6ip бейжай дэрменсДздДк би- леп, алкымына ащы бДрдеце ДркДлДп калгандай, кекДрек тусы кы- жылдап алып коя бередД. Осыныц бэрД мынау катыгез тагдырдыц баска ешкДмге де емес, буран тап статс-советник Кириловтыч езДне жасап жаткан кепе-кврнеу тэлкегДндей. Кайсы бДр май бек- селердДц жум сак креслода мажыра боп манаурап отырып кия- лына кашкан талай бэдДк ойлары оп-очай жузеге асып жатады. А л, буньщ алдын ала збден елеп-екшеп, капысыз ойлап- пДшкен жоспарыныч бэрД оп-очай желге ушады. Неткен кырсыгы арылмаган жан едД! Калай бултарса да, итД кырын жугДредД де турады. ЦыстыкунгД булычгыр жолдыч сол булачыткан калпы. Кири лов тоныныч жып-жылы жагасын туре кетерДп, тырс-тырс туяк дусДрД мен сыр-сыр шана дыбысына кул ак тосып, сулык отырды да койды. Кенет кезД ДлДнДп барады екен... Царсы алдында аякта- ры мэймиген нэзДк диванда алшайып императрида агзам отыр. Коргасынан куйгандай осынша ауыр бексенД мына бДр ерекше элекей-кулекей эдемД жиЬаздыч сынып кетпей калай кетерДп турганына тадыркаган Кирилов капелДмде жагын аша алмай, алдияр таксырга ж аутад-ж аутад карай бередД. Патша буныд кы- сылып отырганын сезДп, кулДмсДрей тДл катады. «Иэ, хэл калай? КегершДнДм? Баягы жоспарларыд жузеге асып жатыр ма?» Бул не дерДн бДлмейдД. Алдияр таксырдыд кулДмсДреген жанары сол жып-жылы калпы. Тек эуелей карагач куж -куж код- как тумсыгы гана элдебДр астамшылыктан сес бергендей. Жа- рыдтыктыд, расында да, Петр агзамга уксайтын жерлерД кеп екен. Ол да бДрдедеге катты ызаланганда, не катты ренжДгенде де тумсыгын тап осылай тым эуелетДдкДреп жДберушД едД. Импе ратрица солай отырды-отырды да, бДр курсДнДп дойды: «Жарай- ды, келген шаруацды айт!»— дедД. Бул долындагы пакеттД усы- нады. Патшаханым анадай жердегД агаш таганньщ устДндегД жылтырак кайшыны алып, пакеттДд сыртын байлаган ак лентаны шорт кеседД. ДшДндегД Румянцев, Татищев ушеуД кол к°йган ка- газды алып окиды. 0з кезДне езД сенбегендей кайта окиды. Со- сын бДраз уакыт езДмен езД боп тагы да унсДз отырады. Кенет ди- ваннан кетерДле бере, шойырылган белДн устап, мыкшиып турып Калады. ЕнтДге сыбырлап тДл катады: «КегершДндерДм, буларыц калай? Ол бузакылардыц куннен кунге бастарыца шыгып бара жаткандары анау. А л, сендердДц усынып отыргандарыц мынау!» Императрицаныц мына сезДн естДп абыржудыц орнына, куа- нып кеткен Кирилов кептен кецДлде журген ез пДкДрДн айткалы адтала бергенде, тукДрДгДне шашалып калады.
Оз да усынан вз1 оянып кетксн Кирилов жан-жагына коз Ж ка,6ыргасы\" П0Лен адбат жылы кшзбен, оныц устшен к 1й м . г л6ыра™ н ац теркнмен кырыц цайтара цаптаган жылы к уйме. Сыгыранган оииектен сыртца коз тастаса — сол баягы шетс1з-шекс1з карлы дала. Тым ор1ректен TyHepiTin орман кара, уытады. Кулагина сыр-сыр шана тысыры мен топ-топ туяк Aycipi дер^е'кен?011 ТаГЫ ДЭ ° ЙГа 6атады‘ ШынынДа да, патша буган не Мынандай Кызыл шунак аязда жер тубшен ат сабылтып бар- ганда imeriHiK кырындысына дейш тугел актарып неге айтып бермеид!? Неге анау кун! yiueyi кол койган нагаздыц келем1мен гана шектеледь Соншама неден жасцанады? Вашкурттардыч бул аттап шыцпай жатып icTen жаткандары элгИ Астанага жет- кенше oni кандай сойкан салатындарын KiM 6ininxi? Оларды о у н т т кутыртып коймай, тез!рек тезге салу керек!— деп неге аитпайды? Басканы былай койганда. А й езеш бойындагы олп бассыздыцтарын неге желеу етпенд1? Ол бузыктардьщ сазайын неге сейтш тарткызбайды?!. Кирилов Петербурисе барганша сол ойьша белш бекем буды. Барган бойда епщайда аттап шыкпай, элг! ойларын кагазга ту- cipfli. Кезш ашып-жумып селкос тындаган Остерман: — Ж арайды, тастап кет!— дедй Кирилов Мензелинсюде жазылган жобаны емес, кеше Петер- бургте жазылган ез niidpiH усынды. Содан январьдщ он бгрше дейш сарай тарапынан тырс хабар болмады. Он 6ipi куш внце-канцлерден шакыртушы келд!. Остерман уйренш жй эдепмен оцменшен етшзе Tecipenin 6ip карады да, колына шиыршыктап оралган 6ip парак кагазды устата салып, доцга лацты арбасын уныз сыргытып абажадай кец залдыц олдецандай 6ip жерше шцш жогалды. Алактап калган Кирилов ауызын ашып та улгере алмады. Терт жагында мелмигсн терт кабыргадан баска ештече жок ексшне эбдсн кез1 жеткен соч барып, колындагы кагазга уч'лдй А я к жагындагы «Анна» деген терт ершке снд1 жете бергенде, карсы алдында сыгырая карап отырган Остерманды K03i кайта шалды. Кириловтын 6eTi д у етш кызарып Kerri. Императрица агзам оныц дербес ш ы рш тугелдей мацулдапты. Булжпплерд1 аяусыз басып жаныштауга руксат етшть Оз кезше ез! сенбей алацтап турган Кириловца вице-канцлер малынган кызгылт шапаныныц жецшен кылтиып эзер шыгып турган 6ypKiTTi4 жемшдей цан-солиз суп-сур, суп-суык колын усынды. Сосын астындагы доцгалацты арбасын тез-тез сыргытып элде 6ip ж акка тайып бердк Канша тосса да, Остерман сосын кайтып кершбедь Кенет цапталдагы айлапат есж сыцырсыз ашылды. EpiHi шиедей албы-
раган жалбыр шаш жнчт каладай TicTepiH тугел а центып кулш тур. Бул — аудиенцияныч бйкею . Кирилов тер жацца бурылып, басын и л тагзам e rri де, ж ал быр шаш ж ш т щ соцынаи in ecri. А лы ста ж урш , эбден елеп-ек- шеп саралап алган не 6ip ойларын ешк!мге айтып бере алмастан, кайтадан шанага отырды. Келген шаруасыньщ тап буйтш тез бгокешне цуанар-куанба- сын б1ле алмады. Куанбайын десе — арманына жетть Куанайын десе — тштен оцай (u n i. Еч болмаса icTi4 жэй-жапсарын тэптпп- теп сураган ешюм болмады. IIIipireH байдыч чол жайган кайыр- шыга еш циналмастан 6ip селкебай устата салганындай кылып басы-кезге царамастан руксат ете салды. Ондай очай руксаттыц тубшде сурауы болса жарар еда. Егер бул мынау 6ip пара к цагаз- ды жол-женекей желге ушырып алса, артынан: «Орындалды ма?» деп ешк1м тексермейтшдей. Сонда буныч пален жылдан 6epi армандап келген шаруаларыиьщ 6api езшен баска еппимге кажет еместей. Сонда императрица алдияр ушш де бузакы кеш- пенд1лерд!ц бугалыкталып-бугалыкталмаганында, жапан туздеп цыруар байлыцтыч игерШп-игерлмегендцчнде турган ештене ж ок болтаны ма?! Ол уппн де 6api6ip ме... Кирилов ез-ез!нен кулазып калды. B ip кезде жыларман боп коштаскан астана да аз жылда жат боп к е т т т ь Петр тусындагы ypin ауызга салгандай суп-суйк1мд1 шап-шагып жазгы сарайды Бирон шектей шубалтып узартып кайта салгызыпты. Нева прос- пек-пешдеп сондД палаталардыц ара-арасында кайдагы 6ip жа- таган уйлер каптап кетшть Патша багындагы кут -т ун п думай тыйылган. Сап тузеген карусельдер кулазып бос тур. Петербург жацында гана е л ж шыгарган уйдей тып-тыныш. А узы н баккан, басын баккан 6ip адам. Ж акындаса куйе жуктырып алатындай алыстан бас изеседк Олардыц елд1ц шетшдеп, желд1ч етш деп булардыч не 6iTipin, не тындырып жатцанында ешцандай шаруа- сы жоктай. Бэрипц кезц кулагы, емл-дерттер! тек патша сарай- ында. Ондагы 6ip-6ipiMeH йрескен Бирон, Миних, Остерманныч кайысыныч кайтып кетершде. Кырым ханыныц Портада жат- канын е ст п , туетж ке шеру тартып аттанган Минихтыч ол жак- тан калай оралатынында. Opi галым, api сэуегей Крафт гороскоп ашып: «Б13 жецем1з!> депть А нна Иоановна да сол Кырым жак- ка елечдеп отырып, бул апарган усыныстыч ар ж ак — бер жагын ойламастан, кол к°йып, кутылганша асыккан Typi бар сиякты. Астананыч ез куйбеч! езшде. Калган Россияны карай су алып жатса да 6api6ip. Bip-6ipiHi4 жагасына керсетпей жарма- сып, 6ip-6ipiH аяктан керсетпей шалып, алыс-жулыспен гумыр кешш жаткан уш HeMic шонжарыныч уш еуш де жактырмайтын орыс ак суйектер1 езара арак уетшде куцмлдесш , ез демдерше езде pi туншыгып журген жайлары бар сиякты. Оларын сезш жаткан патшалары да, угып жаткан халыктары да ж ок тэр1зд1. Ондай куцшл-шуцк1лд1ц уйыткысы Артемий Петрович Во лынский екен. ¥зац жылдар бойы Астрахань мен Казанда 03i патша, e3i кудай болып калган иеме улыгы мен шонжары кеп 207
Пстербургты даралай тарсынып, аласурып журсе керек. Каби- нет-министрлштен д ам е т т, шпнен елердей жек керетш Бнрон- ныц конынынан Kipin, цонышынан шыгады деседп Мундай туман мен быдпырт есекке белшесшен бвгш быдсып турган шерменде астана алыстан алабуртып келген Кирнловтын орекшген кеш репне муздай су тамызып, басып ж1бермесе, та- сытып дайтарган ештецее1 жод. А станадан жермен-жексен боп аласарып шыцдан Кирилов Орал тауларына негурлым жадындай тускен сайын солгурлым айдындана бердц 1шшде ат басындай алтын жатцандай жол сан- дыгын дасынан 6ip ел1 жырадтатпай, шынтагыныц астыиа тая- ныш дып келедд Элденеше рет сыцгар етшзш ашып, iuiiHfleri анау к уш Остерман устатдан 6ip парад дагазды дайта-дайта одып шыдты. Одыган сайын элгш щ эр 6ip ceei салмадтана, ма- цыздана т уе й . Одыган сайын куш кеше астана кешесшде сум- nuin журген сыпайы статс-советник иыгын керш мадгаздана тус- Ti. Мензелинскще буныц келуш тосып, еш кездер1 терт болып отырган eKi шонжардыц алдында абыройы 6ip асып далатын болды. Цатардагыдан кетершген дара таяд басымен императри- цага айтданын отшздд Таж иесшщ пэрменш талдыга салып ж атуга ещц жагдайлары дайсы?! Дыстыц кез1 дырауда жып-жылы баспаналарын, жайлы орындарын тастап дула тузге аскер шубыртып, далай аттанып кеткендерш ездер! де бшмей далар. Бул т ш п сол жорыдтыд ал дында мсазылатын буйрыдта не айтылатынын да KyHi бурын ой- ластырып, imiHeH дырыд дайтара дайталап эбден пысыдтап ке- ледд «Царадшыларды тырп етшзбей шырд айналдыра доршап тастап, ездерш бала-шагаларымен, мал-мулштер!мен шашау шы- гартпай, туп-тугел дамауга алу керек. Yiiaepi сол бойда ортеп ж!бершедд Ереушге датыедандары тепе дарга асылады. Былай- гыларын дараптан-дарап бастарымен дайгы болатындай дып, кездерш дордыту уш ш олай етпей болмайды. Ереушге датыедан- дардыц еркек ж агы Ci6ipre жер аударылады, эйелдерц балала- ры, дыздары itUKi далаларда туратындардыц малай керектерше жалшылыдда таратылып бершедд Сейтш, бузады ж урт тудым- тебер1мен тугел дуртылып ж1бердледи. Петербургтен шыга бере ойына оралган осы 6ip сездерд! irn- тей кайталаган сайын туда бойы дыз-дыз дайнап, бурадай дара тонныц жагасын кешн дарай серпе туседд Енд1 Мензелинсмге жеткенше, тебесш даралай кокке типзгел1 турган сол 6ip тарихи са тп коз1мен коргенше асыгып бадты. Буны Петр Дьяковтан басда дарсы алган Tipi жан болмады. Кирнловтын тау жыгатындай болып келе жатдан кецШ сылд Tycin басылды да далды. Гужшдей эндеткен Ky6i самауыр кеп шрдд Шаи екеуден- екеу одаша шилдд Апырай, сонда Румянцев буныц астанадан дашан шыдданын эл1 еепмегеш ме? Элде барган шаруасыныц жай-жапсарын 03i келш баяндар деп бастыдтыгын булдап жат- даны ма екен?!. Ендеше, тоса турсын...
Шайдан сон да дастархан басында шаншылып 6ipa3 отырды. Сосын барып орынынан турды. EKi буй1рш таянып, белшщ К¥' рыскан-тырысканын жазды.Туксиген кабагы сонда да нылп ет- педь Ж айлап басып анадай ж ердей столга жацындады. Цобыра- ган кагаздарды 6ip шетке ыгыстырып, астындагы шимай-шимай картага ущлд1. Ж анында гана тускен айныш-уйныш сызыктарды керш, туксиген кабагы одан сайын туйш е тусть Ж ун-ж ун кальщ кабан куалап келе жаткан олжасыныц децгейше енд1 жетш, шиы- рыга тушлген тас тулектей 6ip жерге уда-дуда жиырылды да калды. — Мына сызьщтарыч не сызыктар? — Булжхшлерге кеткен отрядтардыц маршруттары. Ногай жолына генерал-лейтенанттыч eei аттанды. Д ем езеш бойында — подполковник Аксаков. Уфа мачы Ci6ip жолында — полковник Тевкелев. Табын каласы багыты ci3fli тосып тур. Кирилов кыр аркасы окыс кш т етш eKi буш рш кайта таян- ды. — Йемене, императрицаныч жача пэрмен1 сендерге де жет- — Оны кеше алдык- Отрядтар, 6ipaK, оган д е й т аттанып ке- Tin едь Кириловтыч аларып кеткен кезш де сайыс устшде шорт уз1- лш тускен алмастыч сыныгындай элде 6ip етш р ушкын окыс ж арк ете калды. — Сонда кашан аттанды? — Он бесшде. Он бесшде бул эл! Петербургте журген-дц Сонда андагылар буган эл1 жауап бермей турып, мунда астыртын хабаршы ж1бе- pin журмесе, буныч патшага усынган е д е т пШ ршен Румянцев- тьщ хабардар болуы еш мумкш емес. — Ондай шенймд! ю м кабылдады? — Генералдыч езк Саянтес окигасынак кейш булай етпеске амалы калмады. Кирилов шайкалактап Kerri. Тагы 6ip абырой табар жершен колма-кол айырылып калды. Bip кезде оньщ тШ н алмай тапжыл- май отырып алган eKi шонжардыч алдына патша пэрменш кел- денеч тосып, иыгын 6ip асырып калар тусы зая кетть Элгшде гана тас тулектей таре тушлш турган ашулы кабагы кенет елген карганыч елексесшдей бейжай ыдырап ж уре бердь — Саянтесте не болып ед1? Петр Дьяков жай-жапсарды тугел тэптшггеп айта женелдь Кириловтыч укчаны — башкурттар бул жокта бурынгыдан бетер ершелешп апты. Бул дэл Остерманга барып кайта жолы- гатын KyHi Саянтес кыстагына келш конган Тевкелев команда- сына тун ортасында уй иелер1 шабуыл жасапты. Уй-уйге б е л ш т конган солдаттардыч б1ркатары т э тп уйкынын кушагында жат кан куйлер1 шэШт бопты. Дер кезшде полковникке хабар жетш, дабыл кагылмаганда, ол баягы Бекович— Черкасскийд1ч Ke6iH кие жаздапты.
Анада бул Пстербургке аттанып кеткенде аманаттагы Акай бастаган ру басылары араларынан Мурат деген 6ид1 шацырып- «Ьнд1Г1 таиталастын жен! жоц. Елд! босца цырып алмайыц»,— деп Цылмац Абызга елнп цып ж1бершть Ол барган бойында бу- лшшПюр жагына шыгып кетштк Дипломатиялыц айла-шаргы- дан ештеце шыгара алмасын бмген генерал-майор амалсыз МРУга жугш уге бел байлапты. Петр Дьяков K03inin астымен статс-советникке карам цояды. Элг1 айтып турган хабарларына 6ip Kici цуанса, Кирилов цуана- тын шыгар деп ойлаушы едь Оныц сол баягы тунжыраган цалпы. Суыцца шарпылып цабарытцан бетшде булк еткен 6ip нышан жоц. Мелмиген де цалган. Дьяков абдырап сезш б т р м е й тоц- тады. Кирилов ез ойымен 63i. А л, мына дуниеге тусшш кар. Бул алыстан астанага сабылып жургендей, бул ж ацта бггер шаруа 6i- те жаздапты. Сонда буныц айда сабылган, мында сабылган ец- 6eri зая кеткеш ме?! Оган тэщр1м эуелден осындай куа нарынды да, ренж!р1цд1 де 61ле алмай, е м удай журетш пушайман таг- дырды мацдайына жазган сияцты. Хатшы ж т т т щ сезден тыйылып цалганын енд! барып ацгар- ган Кирилов: — Ор бойынан не хабар бар?— деп куцпрттеу тол цатты. Ол тараптыц да оцып турганы шамалы екен. Шала-шарпы бас паналаган гарнизонды енд1 аштыц жайлай бастапты. Чемо- дуровтыц: «Верхнояицшден азыц-ту-шк экелщдер!»— деп жум- саган сепз ж уз адамыныц бес ж уз! орта жолда ycin ел1пто, цал- гандары тоцып-шашырап Сакмарга эзер жетшто. Айдалада азыц- сыз цалган гарнизонный куш болып жатцанын ешмм бьлмейдь Кирилов э л п дел-салдыцтан табан асты сер тл ш , орнынан атып турды. Кудайдан толеген де корген Tirepre туяц жалгыз нэ- pecTeciHin отца Tycin бара жатцан шырылын естоген ананыц ра на ж уй кем осынша ширыгып, Typi осынша бузылар. Хатшы ж1- й т и б1рдеце деп боцтап ж 1берпи келгендей шаншылып 6ipas турды да, цолын 6ip млтеп, ерсйй-царсылы уй кезш кетто. Жоц, енд! бул арада 6ip сагат та цалуга болмайды. Сонау Ор бойына ж ету керек. Жан-жацтан ж ау цамап турган бейшара гарнизонды аж ал тырнагынан цутцарып алу керек. Ол гарнизон опат тапса, буныц баягыдан 6epri арманыныц бэршщ Kyni кекке ушцаны. Енд1 KemiKce олар да Царасайдыц бойындагы кепто киедк Олар- дыц Keri де элге дейш алусыз. Сондыгы опат болган полктыц туын устап турып берген анты цаз!р айтылын жатцандай цула- гында саццылдап эл1 тур. Bip аптадан кейш соцына эскер шубыртып ол да жолга шыц- ты. Башцурт жерш циыр батыстан кунгейлей орагытып циыр шыгысына дешн тага жасап цоршай маздап жанган epeyia оты- на жазалаушы отрядтардыц аямай ертеп баццан epeyiami цыс- тацтардыц цызыл жалыны цосылыпты. Кеше гана ац туб1тке оранып жылт-жылт жымыцдап жатцан царлы алцап тау-тау кул
мен куйген шалалардыц уйшдшшен елйс пен цатпарланып ка ты п калган кызыл каннан кершбейдь Мензелинсйден й ж ш ш шыккан Кириловтыц аптыгы 6ipre- 6ipTe басылайын дед!. Цайда барса да кызыл кан. Кайда барса да — кызыл жалын, кек туйн . Ормандагы ач екеш ан уркш , к у да тузге 6esin к ей п й . Tipi макулык кезшпейдь Тугалы жылы баспананыц шпнде стол басында OMipi ой п келе жаткан Кириловка мынау к у ш -т у т Miripcia суыт w ypic те тап онша унап келе жаткан жок- Сочындагы ауыр колдьщ сукты козде|п де жуйкесш ж ун кып т уй п жатыр. Олар: «Мынау окы- мысты неме кол бастап не кырар екен?!*— деп кекеп-мошкап келе жаткандай. Намыской куйгелек Kici eciHe сол тускенде жам- басына TiKeH батып бара жаткандай тыпыршып, жауырыныныч арасы терлеп-тешшп коя беред1. Эз1р олар ештечеге урынган жок- Бул тарапты оган дейм-ак айнадай кып тазалап улгерш й. Ат- тарыньщ ел1кке cypiHreHi болмаса, eeip колдарын кандай кой- Кирилов ертеден кара кешке аял кылмай салдыртып ж урш келедк Мынау — баягыда Петербургтен келе ж атканда еткен жолдары. Сонда кайда караса да — туйндер1 ширатыла будактап жаткан жайбаракат кыстактар едi. Кайда караса да — буШрлер1 бултиып томпиып-томпиып турган бутш маялар едк Кызыл тул- Ki тымактарын какырайта киген башкурттар танаулары д ел д тп кикулап ац куып ж урер едь Онда бул калычдыгына асыккан бозбала ж т т т е й ж ур ей кеудесше симай, алып ушып Уфага :кет- кенше асыгып багып едь Бул жолы ондай емес. Кецип алай-ду- лей. Мензелинскщен ашуга MiHin какшиып шыккан кикар мойын 6ipTe-6ipTe кейрегш е сулай жыгылып салбырай туей . Ж агаласа кетер ж ау ушыраса коймады. Ж ылы уйд!ч шпнде отыргандагы кызу каркын басылып калган. Ж айрап жаткан елштер мен шашылып жаткан кара кул назарын жыгып, жан-жагына дурыс- тап кез де тастай алмады. Бул мына елкеге буййп кек су ч п кетеpin, ел у р к т п журем деп келш пе ед1? Келе-сала кайдагы 6ip кызык та пайдалы штер- ге бглек сыбанып nipicin кетем гой демеп пе едь Ендь мше... Алды-артын пайымдамай асыгыс кимылдайтын асау ел каралай канжарга карналып, шыбындай кырылып жатыр. 0здер1 гана арандап коймай, буны да eMip баки кермесшн, штемеепш деген кара жузд1 кан куйлы шаруага айдап салып отыр. Калам устай- тын колга кылыш устатып, кагаз сызатын Kicire адам кыргыз- ба кш ы... Соны ойлаганда тула бойы TiTipKeHin кетедь Анада Румян- цевтыч алдында: «Катач шараларга бармай болмайды»,— деп каскайып турып алганда, KiMfli болса да, бейч бар, ж yзiч бар демей жайратып тастайтындай-ак едь Ж ок. ол тап анау айткан окай шаруа емес екен. бзш е й п й кол емес екен! Bipai<, амалы кайсы! Бундай шеппмд1 эрекетмз баягы максаттарына кайта Kipice алмайды. Ор бойындагы жапан далада ж ей м тор- гайдай 6ypicin отырган бейшара гарнизонды каре алмайды. 211,
Осыларды ойлай-ойлай шакшадай басы шарадай болган Ки рилов снд1 6ip анналып терезеге коз салганда тебе-тобешн бвсын- да шашылган тезектей бытырап жаткан Уфаны таныды. Ол Minген куйме баягыда Ор бойынан кайтканиан 6epi сокпа- ган кез таныс кек какпаныч алдына кеп ат басын ipiicri. Сол- баягы карагай уй. Сол — баягы мунтаздай аула. Сол баягы — енсегей бойлы ерен шал. Сол баягысынша сырыктай сорайып какшнып наткан да калган. Лейб — гвардияньщ сакшысындай сымдай тартылып тур. Айыр саналыныц ушына ак кырау м!иш алган. Буларга ipKec-Tipnec Kipren екЬуш куймеден кешн кек какпаны сарт етмзйгжапты. Куймеден ауырлап тускен Кирилов аягынын уйыганы тара- ганша пике кхрмей сэл-пэл таза ауа ж утты. Айналасына кыдыр- та кез тастады. Дуние асты-устше шыгып жатканда бул уй. бул аулада ештече езгермеген. Белмесппн imi де тап бурынгысын- дай. 6 з! талай тун сарылып, керер танды кезжен аткызган аба- жа стол тап сол орнында тапжылмастан тур. Стол устшдеп Нетербургтен ала келген курал-саймандары да бэз-бэягысынша калана калыпты. Буныч бэрш Ор бойындагы шаЬар бггкесш 6ip- жола сонда neniipin окетпемш едк I\\a3ip 6ip басында терт баспа- насы бар. Bipeyi — Самарада. Yfl-imi де сонда. Бярак онда ел! дурыстап 6ip ай турып керген емес. Ылги осылай жол ycTi жор- туылда жургенде катын-баласыныч касында кызара берт1п шай iuiin отыруга жагдай кайда! EKiHmici — Мензелннсмде. Румян цев сонда токтагасын, бул да сол мачайдан узап кете алмады. YmiHmici — осы. Тертхшша — Ор бойында. Кез1не ен ыстык ке- рхнетхн де осы — Уфадагы yfii. OMipmiH ен тэтт1, ен бакытты айлары осында еткен. Сыртта качпа тарсылы мен шана сырылы ест1лсе болды, ж ур еп тулап алып коя беретш. Арага уакыт сал- май устьбастары кырау-кырау боп казак атамандары мен баш- курт билер1 балпач басып eciK ашар efli. Сарт еткен екшешн такылы мен KeKipeKTi 04 колымен айкара басып, бастарын таг- зым eTin турган монтаны жуздерден артык бул дуниеде — едем! дыбыс, вдем1 KepiHic болады дей«ч 6е! Ш!рк1н, башкурттар cefiTin колдарын кекхректерхнен тус1рмей кулдык урып турган кездершде перйитенгч баласындай боп суй кш д! кер!нет1н. Гейн- цельман, Дьяков, каз1р Ор бойындагы гарнизонда калган Костю ков yu ieyi ел арасынан жазып алып кайткан башкурт дестурле- pi, башкурт хпкаялары бул ymiH дуниедеп еч сулу дастандардай болып естхлетш. Оларга косылып 63i де басын шайкап, тандайын кагатын. Сол рахаттын 6epi осы баспананыч !ш1ндееткен. Сонын 6epiHe мынау кабыргалар куэ. Кабинет! e3i кеткенде кандай куйде калса, дол сондай куйшде тур. Петербургтен алып келген бар колжазбалары, бар жоспар- лары да осында. Дьяковтыч сандыгында журген осында келгесш башкурт, кайсак елкелер!не байланысты жинап алынган мел1- меттер гана. А л баягыдан 6epi 6iTipe алмай келе жаткан ец аяу- лы енбектер! анау каз-катар т!з!лген уш теш р кебежеде. IliipiuH, жекхид» шынтактан асырз Typin тастап, анадай жердега шая 212
толы стаканга долыдды одтын-одтын созып, шетшен 6ip жутып дойып, ен бойыца бал дуйылып кеткендей, ардадныд дурыс-ты- рысын жазып 6ip рахаттанып алып, добыратып дагаз адтарып отыратын кун дашан туар екен! BipeyiHe ущлсен; — аякталмаган должазбад. Екшписшде — енд1 бастагалы журген едбегщшц нобайы! Ушшписшде — болашакта долга алмад icTepi4Hi4 жос- пары... Ой артынан ой туып, сыдырлаган сары аязда кдармей жуйткн-ен журдек шананыд журшшдей Miripcie далам сыдыры- на д улад турш ун-тунЫз отырганнан артыд лэззат болуы мумкш бе, cipa! Соныд бэршен мадурым далдырып турган 6ip кезде мынау босагадан мулаШ мст аттап шыга бере шлдей бузылган дайдагы 6ip жалба тымад суайттардьщ патуасыздыгы... Кириловтьщ дараптан-дарап квщл1 дулазып доя бердь Бол- меге сия алмай сенделш 6ipa3 журдй Устш е ешк1мд1 K ip m rici келмеди TinTi Дьяковты да шадырмады. Тымырайып 6ip бурыш- та даз-датар турган уш Tesiip сейфй 6ipiHeH сод 6ipiH столга та ен бастады. А л сосын отырып ап шетшен адтарсын кеп... Коп жыл бойы бет! ауган ж адда дацгырып-дадгырып туган унше ен- fli оралган кезбе улдай дай нэрсеге K03i туссе де, квц1л1 елж1реп доя бередд Б1раздан кешк былайгы дуниеш атымен умытты. в з жазгандарыныд кызыгына берйип, данша отырганын да сез- бей далыпты. B ip уадыттарда бойын жазып орнынан кетерыейш десе, бел1 cipecin тургызбайды. Ek i буйреп томен тартып алып барады. Tici де саудырап-саудырап тепл ш тусе далатындай. 96- Ден босап кеткен. Онысын не езш щ кептен 6epi столга отырмай, тудшьщдаган шуддима едбектен суысып кеткеншен не дандай ш аруа болса да, ынт-шынтын тугел салып, тштене ойлайтын мь незшен керерш бше алмай дагдарды. Анадай ж ердей тесегше болдыртып эред жеттй Сыртта жел ышдына уьчдейдй А д боранда ай далада далган буралды кушштей дацсылаган дайдагы-жайда- гы беймаза ойлар б1ршен сод 6ipi KOKiperiH тырналап, тац ал- дында Kipniri эзер айдасты. Ертедше турайын десе, уйыдда батып бара жатдандай бвксеп з!л тартып тургызбады. Ko3i бадырайып жатты да дойды. Дьяковтыц делгенш тосты. КемекпйЫ eciKTeH бас суддан бойда, жагдайды б1рден TyciHin, мадайдагы журтты тшесшен так тургызды. Б1рдедеш баттастырып мадтага жагып, дэкеге орап буныц белше тадды. Б1рдем ет тостаганга мелтеддете толтырып алып келдь Бетшде шоп-шалам далдып журген. Аузына апаруга дат! турмай: — Мыналарыд не быламыд?— деп сурады. — Ж ылдыныц сутш е бал досып, тауда болатын 6ip шепта араластырып жасалган башдурт дэрмеп. Бел£йд cipecneci мен жуйкенщ талмасына б!рден 6ip ем керш едь Б1зд1д аула сыпыру- шы шал аз1рлед1. Кирилов озш-ез1 зорлап эзер жутты. Далыд дымтанып жатып далды. А л сосын ен бойы балбырап ала женелсш. Ym кун солай жатып, дур атда мшгендей дунад турегелдй Дьяковты шадырып алы п:
— Мына шалды дасыцнан 6ip ел1 тастамай, ерт1п алып ж ур ,— дег< буйырды. Ертецше тагы да жол... Куймесш е отырып жатып таныс ау ланыц imiH тагы 6ip шолып шыцты. K e3i неге туесе де, оттай ба- сылады. Bapi де баягы асдар таудай арман дуып келгендеп бей- 6it кундерш еске салады. Bopi де сол бэз-баягы далпында. Ол кездеп ойларынан шыга алмай журген тек 03i гана. Ж урегш щ басы м л к ете далды. К уймесш щ eciriH жауып жа- тын сыртца тагы 6ip рет коз салды. Ж од, не дегенмен, бгрдеце жетпейтш сиядты. А надагы даи б1рдеце взгерген. Оиыц не eKeni ecine аныд туспен-ац дойганы. Ж урдек шана сыдыртып дадпадан шыга келдц Ауланыц ал- дында мылтыгы шошайып даба садал казак тур. Н е т жодтап келе жатданын сонда адгарды. Едсегей бойлы дыртыс дабад баш- дур т шалы дайда кеткен? Ауланыц imiH дашан кореец де, айна- дай жылтыратып доятын едХ гой. К,ап, дайда аударып ж!берд1 екен? Соны сурайын деп Дьяковда бурыла 6epin efli, оган кеше тацертец eei берген тапсырма eciHe сап ете дап, дуанып кетта. Суыт аттанган аскер тагы да ызгыган елыз тузге шыдты. Таныс аула мен таныс баспананыц ы стыд acepi де 6ipTe-6ipTe умытыла бастады. К озну» дайда бурсац д а — ацылжыган айда- ла. Кезщд1 дайда бурсац да — жыландай ширатылып ойнад сал- ган ж ая у борасын. Келкес1р дала ж аяу борасыннан эншейшдега мыгым ныгыздыгынан айырылып, сец журген тещздщ бетшдей жапырыла сынып, элде дайда далдып агып жонелетшдей. Кирилов казш таре ж умып алды. Элденеге ж ур еп добалжып келедк Мацайы тас дарацгы. Шынында да 6ip тунек туцгиыдда шым батып бара жатдандай. Ж алма-жан козш ашып алды. Ду- лагына куйме шананыц жентек дарды жанши жылжыган таныс, сырылы келед1. А т туягы ны ц дурс-дурс yHi естьлд1. Ж од, шынын да д а дара ж ердщ уетш де келед1 екен. Дысты куш борасынды дарлы дала расында да шетмз-шекшз ад м ухитда удсайды. Бул м ухи ттщ даупы мен датер! ол мухиттан аз емес. Онда ец болма- са жан-жадтагы жауды туцгиыд су б о л т турады гой. Ал мы нау ж ымпиган жылпос далада еш дорганые жод. А н а у бел- дердщ 6ipeyini4 тасасы нан ecipin алган ж алба тымадтар дапта- гайлап ш ы га келсе... Ж э, буган керега де сол емес пе?! 03i тшекен ж аумен й стене шайдасдан деген рахат дой. Бэр1нен жаманы осы- лай exi долыц алдыца сыймай — бос отырган. 03i эзipлeгeн буй- рыд бойынша булар жол-жонекей жолыддан ауылдар мен цые- тадтарды ц еш 6ipiH аман далды руга тиш и емес. Румянцев пен Тевкелев солай штеп жатданда, буныц олай штемеске амалы дай- сы! Цатац шарага ЖYгiнyдi талап еткен 03i. Ендеше, сол датац шарасын 03i ж узеге асырып кереш. Эйтпесе, ж урт долымен от кесеген боп шыгады. Эрине, оныц эу бастагы арманы бул емес- тугын. К ек мухитты кеш in Американы ашдан Христофор Ко- лумбда удсап, мынау дарлы толдындар ойнад салган айлапат ад мухитты емш-еркш шарлай журе жадын жерден жаца Америка аш у еда. Оган мына бузадылар мурша 6epin тур ма! Саяхатшы- 214
льщты тастап, сардарлыдда кешуге тура келш отыр. Сардарлыд бар жерде дан тейлмей тура ма! А л одымысты уш ш дан тей сй ц д аж ей данша! Б1рад, дайтерсщ, мынандай жагдайда дан Tericci3 ештеце бггпейдь Кирилов жагасын кетерш, жан-жагына коз салмай тунерш отырып алды. К ез алдына долына семсер устап, дуладтарына шыгыршыгы салпаддаган жабайылармен жеке-жеке шыгып ад тер, кок тер сайысып журген Колумб келдд К ез алдына ла- пылдатып шырад устап, жабайылар туратын шошад тебе шоша- лаларга алаулатын от дойып журген Колумб келд1. Дуниеде одан epci не болуы мумкш ?! Б1рад, мухиттыц ар жагында барша ду- ниеден бейхабар ж айбарадат ж атдан бейдам елге тещз саяхат- шысы Христофор Колумб кемеФнщ i3iMeH дарадшы конкистадор- лардыц да кемелер1 uiecin бармады ма? Ендеше дара жерде тун датып келе жатдан саяхатшы Кириловтыд соцында найзалары кек иреп дарулы дол келе жатса, Heci айып? Цашан да жада жер, жада елкеш жадалыд думар адыл ашып, байлыдда душтар ашдарад дол игермей ме? Кирилов басына аяд астында тускен мына дисынга 6ip турл! сершлш далды. Кешрегшде анадагы башдурт шал ж асаган дэр- мектей ию-дию бытысып журген быламыд ойлар аяд астынан арна тауып, тунып сала 6epfli. Енд1 ол добалжыганын дойып, диыр-шиыр дарлы далага кез тодтатып узад дарайтынд-ы шыгарды. Карлы дала улангайыр улгая т уе й . Кирилов одан сайын й с- тене туей . 1Шркш, осы беттер1мен сонау ызгыган тузде дыс бойы кермеген дорлыгы далмай ею кез1 терт боп титыдтап отырган бейшара гарнизоннан барып б1рад шыгар ма ед1... Бед1рейген дала белш жазып кей ле тусед1. Э л й 6ip тэтт1 диял шамалы да орындала доймас кермек уанымга айналып ба рады. Кенет олар орагыта аддан ад Ж айыдтыд айнадай жардырап жатдан жалтыр музына ем1не салынган 6ip аядай дыстадтыд ус- йнен туст1. К аД ортада сопайып жасыл тебелд1ршй меш й од- ш ау кер1нед1. Тани кетй. Баягында Орга аттанып бара жатданда да осы дыстад алдымен жолыддан. А на 6ip тустан куйентеймен су алып келе жатдан ж ас келшшекке eKi атты ж птт eKi жагынан тап-тап 6epin орамал сураган... Орамалды желб1рейп анау шы- гыс беттег1 кед жазыдда дарай дуйгытып жарыса женел1скен. Ол кезде жер мундай ад дар, кек муз емес| жап-жасыл efli. А нау дырдыц ар жагында жылда-жылда дарга той жасалатын дазан- Дыд орыны болса керек. Ортасында той кезшде ел кез!нде сона- дайдан тусын деп дызылды-жасылды орамалдар байлап доятын жалгыз сыргауыл туруга ти1сй. Булардыд жолына оратылган кесепат та алгаш рет сол сыргауылдыд тусынан тап болган. Эуел- де шашу сурап шыдпай дойган йлемсектер 6ipTe-6ipTe додац- лоды керсете бастаган. Бэлк1м, кейш КаРасайдагы дыргынды жасайтындар да сол жолгы бузадылардыц ип1нде журген шыгар. Ендеше, дурбелецге мынау монтаны дыстадтыд да датысы жод 216
емес. Ендеше, мынау жымпиып жаткан жатаган кыстак-мыстан- дар конысы, ецшец булшиилердщ алдамшы уясы. Ендеше, ондай кузгындар уясы ец алдымен куйретзлу! керек. Б ул буйтш тук кермегендей боп, момакансып жер бепнде аман турганда баягы Дарасай бойындагы шэйгг кеткен сабаздардыч к е п кайтпацшы емес. Буны аман цойса, олардьщ аруагы буларды ацыр туб1 ат- пай коймады. АждаЬаныц ауызындай аран Дарасайдыц бойында кек шы- бын куж -цуж уймелеп жаткан канканыч бексесше оратылган алтын шашак полк туын cyflin, etUpen турып 63i айткан ант сез- дер1 тагы eciHe тустк Иэ, ол айтканын элi орындай алмай ко- лед1. BipaK, бул орындамаганмен баскалар орындап жатыр гой. Вэлюм, олар буньщ Мензелинскщен кол ертш шыкканын ecTin, жер тубшен тын тьщдап жаткан шыгар. Баягы да — «жоймай- сын, кырмайсьщ* деп fler6ipiMi3fli кашырып едк Жойса кырса, енд1 ешшм колын какпайтын болды гой,— мошкай карап отыр- ган шыгар. Олай сынай карайтындар осы отрядта да толып жатыр. Сонау Мензелинкйден 6epi мынандай кызыл каншык боранда суык ер- Д>Х устшде нзендеп келе жаткандардын талайы: «Ау, кашангы кацгыра берем1з! Дудайдыд кула тузш е серуен уш ш шыгып па едш *,— деп шж1иер1 хак. Эйтеуйр, абырой болганда, жолдагы кыстьктардын 6api баягыда-ак кул капкан екен. Мынау — аман жолыгып отырган — 6ipiHiiii кыстак. А л, эуселецд1 енд1 ко- Дула тузде ж ар жнегшен гана ыктасын тауып жамбастай жыгылган монтаны кыстак эл1 уйкыларынан турып та болмап- ты. Ж ака тутшдеген муржалар казандыктагы отынныч гана емес, казандагы тагамныч да демш 6ipre алып н1ыккандай 6ip TOTTi nic буркырайды. K y6ipcin Kyncin отырган 6eii6iT п р ш ш и т ц wci. Ештечсден хабары ж ок байкамдылыктыч n ci. Дунне- д сп ед кымбат n ic. Ж ер бетшдеп бар н атл, бар дшн1ц ешлше б1рдей ыстыд буы буркырап, жоргеп ачкыган кудай деген ко- ныркай кутхананыц n ci. Бул ш стщ ар жагы — жар кушагы, со- би у1л1, уб1рл1-шуб1рл1 ypiM бутпктыч жадырачды уш ... Ендк wi- не, сонын 6apiHe т л д 1ц жолындагы кумырсканьщ нлеуш- дей кум куйылмакшы. Д эу шл курдым кумырысканын муч-муктажын, кайгы-каЫретш кайдан TyciHciHl Eti селк етпес- тен тапап ете шыгады. А л, булар адамдар емес пе? Буларга ту- тш n ci де, кара казанных буыныч nici де, жергек mci де б1рдей тотт1 б!рдей ыстык емес пе?! BipaK, амал кайсы... Баскасынын 6opi жарасса да, дам-тузы жараспайтын адамзат ауык-ауык осы- лай 6ip-6ipiHiH жагасынан алып отырмаса басы ауырады. Дата- ры ке(И, каруы молы шл бола салады. Саны азы, олжуазы вз хэ- лш 03i бiлiгг, алдын ала жолдан тайып, басын багып бугып отыр маса, кумырыска и леуМ ц Ke6iH Kiiin жермен жексен жапырыла- ды да калады. Олар жан дэрмен уын шашып тырбынып кайрат кылганмен, куш тж щ аты к уш и , езт-ж анш ы п, баса кектеп ете шыгады. Неге ейтеда? бйткеш — эуелден солай. К уш тш ен таи- 2J6
таласып абырой тапцан элж уаз болган емес. Цайта ж урт ондай- ларды: «Элш б1лмес э л е к — деген осы» деп табалайды. Элш бхлмес элек... Демек мынау кец дуниеде эрюмш ц вз жолы, ез жв- Hi бар. Соны буздьщ-ак басыца енд1 кайтып оцалмас ауыр тау- кы метп арцалап алганыц. ГПлдщ аты — шл. Думырсканын аты — кумырыска. Шлге шлге тэн ipuiiK керек, куд^рет керек. Кумырыскага кумырыскага тэн майда кимыл, майда кара кет керек. K yiui аскандар сенi сонын езшде жайыца койса жаксы. Сонын езшде 6ip дэу табан куж -куж кайнап жаткан кызу Tipuii- лш ш » белден басып вте шыкпакшы боп, тебецнен TeHin туруы мумкш. вйткеш , шлге тэн epic, п1лге тэн журш керек. Б ул дуние де солай... Э у бастан курылып койган ш ахмат тактасындай... Эрк1м сол ересен тактада калаганынша ойнактап кете алмайды. KiMre кандай журхс лайык болса солай гана журе алады. Оган кенбеген асау журштщ 6api бурыстьщ. Бурыстыкка тыйырым бар. Бурас аттадыц-ац мыктыныц ауызындагы ж емтж боп шыга келесщ. Bip тартып, кел-Kecip тактада сен тазе басатын аядай орын табылмайтындай, б^ржолата дуршретап куып шыгады. Ама- лын курып, кур шжшшпен кунщ етедк Куд1ретталер ceHin ю ж ш - гешцд1 не кылады?! 6з1нен аскан тагы 6ip кудхрет табылып, так- сырет тарткызганша, эл1 жететан с е т жанши беред), жанши бередк.. Эуелден акырга деШнп зан солай. Занныц 6iлетаHi — «болады» мен «болмайды». Ол «обал», «сауап», «лазым» деген аралык угымдарды бшмейдй 1\\олывда билж бар екен — занныц кулысьщ. Оны бузсац, езщдг карпып тастайды. взгеге киянат жасасац — кылмыс па, кылмыс емес пе — зац б!лед1. вз щ е кия нат жасасац — есЫздж, есерл1к. Оны кез-келген жумыр басты пендешц 6epi бжедк БШ п кана коймай куледй Сондыктан кыл- мыска баруга мэжбур болуы мумкш, 6ipaK есерлжке ешкандай бара алмайды. Кирилов езш KiM санаса да, акымак санап керген емес. Енде- ше, есерлжке ол да бара алмайды. Мына кыстакты аман калды- рып, бул сапарында да, 6ip кадам inrepi аттап баса алмакшы емес. Онда баягыдан бергх аскар таудай арманыныц 6api адыра калмакшы.. Ор бойындагы жаца кала туплх Самарадагы катын- баласын да сау-саламат кере алмайды. Не 6ip бшектей кыл ар- Канга жем болып, аягы салактап аспанда турады. Не мынау бу- закыларга уксап, кулак-мурынынан айырылып, Роговерикке 6ip- ге жаяу-жалпылап жер аударылып бара жатады. Россияны Россия кылган талай шонжарлардыц eai терттж тац элде 6ip са- сык капастарында inipin елген. Бул елде туып, не мойыныцды аркан кимай, не аяк-колынды юсенге кажамай аман етудщ ез! улкен бакыт. Ж ок, Кирилов ондай есерлжке бара алмайды. бйткеш ез! ушш гана емес, бум л халкы ушш , мынау б1рде коркытып, бхрде урютш, жулын-жуйкендх каралай ж ун ж ш п отырса да, жан-тэш- мен суйетан Отаны ушш штесем, тындырсам деген кыруар шаруа- лары бар. Сол арманына тым таяу тур. Оныц 6api мына булж тщ 217
тез 6iTy-6iTneyine байланысты. А л оныд тез 6iTy-6iTneyi ез!не ез1н1ц шенпмдЬпп мен табандылыгына байланысты. Статс-советник Кирилов... Иван Кирилович... Ваше, превосхо дительство, долыдызга налам устаганда сондай батыл, журтда талап дойганда сондай табанды ед|щз, ал кэш... К°лыдызга да ру устап, 03ini3re мшдет жуктелгенде, дандай екеншз керелж... Цулагы шыцылдап барады. Мына дуние неге жым-жырт. Ка ра дурым долдан елед етшзер 6ip дыбыс шыдпайды. Ж урттыд бэр) адтарылып буган дарап далган. Ол куймеш тодтатып, ерттеул) сэры атына мшдд взге офи- церлер де шогырланып соган жадындады. Ешдайсысында ун жод. Б1рад бэрхшц де K63i жайнап тур. БэрШ ц де квз) свйлсп тур. Егер 6ip кезде e3i усынып, eei дабылдатдан буйрыд орындал- са, мыналардыд naeipri icTereni турган барлыд дпяддылыгыныд жауапкернилнч буган жуктеледй Егер орындалмаса, ец алдымен шатадты осылар шыгарады. А р жагы патшага дешн ол хабарды осылар жетшзедь Юм бШ п т , муныд мойынына дар тузагын ки- изетш де осылардыц арасында турган 6ipey шыгар... Бул оларга дарайды. Олар буны iuiin-жеп барады. Тшта буныд кекхрегшдей итжыгыс тусш жатдан eKi удай сез)мдерд1 теп-тепс керш-бхлш тургандай. Солай... Ж астайыднан атадда, дацдда думартып едщ. Атад, дацд, бил1к дегешд осы. Олар тегш бершмейдх. Tinri едбепде де бершмейдд Ертец осы бшпдде, осы би л тц д е далу-далмауыдныд 03i де анау салгалы турган жада далаларьща да, жазгалы тур ган ж ада кггаптарыда да, ашдалы турган сансыз байлыдтарыда да байланысты емес. К азФ ауызыцнан 6ip ауыз сез одшау буй- рыдтыд шыгу-шыдпауына байланысты. Ол басда ештедеш б)л- мейд! де, мойындамайды да. Бауырым бул заманда ештедеге умтылмау керек. ¥мтылсад — жететшщ осы. Ештеде алмауыд керек. А лсац — керетшщ осы. Ж адсы дызмет, билж лауазым 6epin ап, ендд ш не, бшк агаштыц басына m in дойып дарга ас- дандай жан алдымыднан алып тур. Билш дегеншд, ешмет деген- нщ осындайы бар. Эншешнде сусымен айбынтып, ешюмщ мадайлатпайтын астам емметтщ жеме-жемге келгенде, арзым- сыз ургашы мен бармад басты, кез дыстысыз журе алмайтын жылпостарга удсап кететш жерлер1 де кеп екен. Туптеп келгенде бил1к дегеншд де сол нэпидумарлыдпен, дуниедодыздыдпен 6ip- ге туган ба деп даласыц. А яр ургашы да арзымсыз лэззатына 6ip ортадтастырса, айтданын 1стетш, дылгынып турып алмай ма! Калтасы бултиып, ж у й жылмиып шрген жылпос, ж едМ д ушын. жедше 6ip типзсе болды, е ст ц н е н куд1рейш шыгып, енд1 дайтьш юргенде — 6ip жола желкеге мшш алмай ма? Билж те солай! Шетшен 6ip ауыз типзсе болды, сосын дайтып сеш ез дегешмен ж урпзбей доймайды. Шырд айналып келгенде, бул жалгандагы дай нэрсе де, сешц едбепде, бШ пде, дэулетще емес, бетщнщ уяты мен KOKiperimi дыжылдатып, аяд-долыдды анау-мынауга урындырмай бегеп туратын жалгыз тал ж1бек жштей нэзж тузад — арыда айырбасталады. Олай екен, эуел бастан ештеде-
ден дэметпей жайыца ж ур у керек. А л ондай ештецеге талпын- бай жайбаракат жайьхца ж урей н жабы й рш йпк ушш бул жарык дуниеге келудщ кажет! шамалы. Жарык дуниеге келдш екен — арынды акыр Ty6i саудага 6ip салмай тура алмайсыц. Бар гэп — дурыстап саудаласа бшуде. Арзанга 6epin, капы согып цал- мауда. Кириловтыц енд1 саудаласар да peTi ж ок едь Bapi — баягыда- ак шепплген. Ендой калганы — бастаган i c ii тындыру. Ол уш ш мынау катал сыннан калай да аман отпей болмайды. А ман етущ ушш аузыцнан каз>р : «вртецдер!» деген ж алгыз сез шыкса, ж ей п жатыр. Бар болганы жалгыз-ак сез! BipaK царгыс атцыр сол 6ip ауыз сездщ шыга коюы кандай киын едИ Осындайда караптан-карап тамагы кургап, жон аркасы ж ш сш коя береди Неден, калай бастаса екен! Не де болса, буны ун -тун аз тергеп- тексерш турган сыншы кездердщ табасыиа калмауы керек. Ойдагы ауылдыч т у й ш будактай т уе й . Тут1н экелген тэтй и!с ацки туей . BipeH-саран сыртка шыккандар уйд!-ушне жыл берш, кайта icipin кейп жатыр. Обал-ак! BipaK вз обалдары ездерше! Оларды гана емес, ез цнялыыен e3i болып жайына журген бул сек1лд1лерд1 де енд1, MiHe караптан карап колдарын канга малшылауга мэжбур етш журген ал й ереушш ы бузакы- ларына! Енд1 шепнуге жол жок. Шешшген Судан тайынбас. С у емес, кан кеш1п етсе де, 6Tyi керек... Ол б!рдецеге белтн бекем бугандагы эдейне басып, й стене туей . Ж агы карысып калгандай, ертшн эзер кимылдатып: — Адамдары мен жинаулы отындарын анау кыр басындагы жалгыз сыргауылдын Ty6ine жет1«31цдер. А л уй-жайларына ка- 3ip от бер1цдер,— дед!. в з дауысына e3i тацгалды. Тап булай жайбаракат шыга кояды гой деп ойламап efli. Элйнде гана сынап-мшеп карап тургандардьщ 6api ж ы и болды. Bapi сымдай тартылып, айтканын е м етпеййн й л алгыш орындаушыларга айналды. Бул касына Дьяков пен 6ip шогыр адам ерйп жер туб1нен кылтиган ж еке сыргауылга карай бетте- д1. Ею й з е й атыныц кулагынан асып ундемес башкурт шалы да epin келедь Ештечеге тус!нбегендей, ештецемен ic i жоктай мац- киып мац далага карайды. Оны кергенде, Кириловтыц 6ip турлт iiui жылып коя берд1. Калган отряд сап тузеп, аяк астынан Kip- т к шешендей мойындарын 1ш1не тыгып 6ypice калган аядай кыстакка карай жецюлш барады. Жеке сыргауыл жакындай туей. Былтыргы кызылды-жасыл шуберектерден сштеце калмай, туп-тулдыр жалацаш тур. Касын- дагы жер ошактар да кершбейдь Калыц кардыц астында калган. Ол1 жер карайган жок. Каргатойга эл1 ерте. Каргатой... Аты н неге олай деп койды екен. Ш амасы, ол той вткен жерде артынан б1раз кундерге детин карга камалап, жем терш думандататын шыгар. Башкурттар бул арада каргатой жасаса, бул мынау ак кар, кек музда бул алцаптан кузгын айналып шыкпайтындай 210
дып «дузгынтой» жасайды! Ж ок, ол бул арада башдуртда да, даргага да, дузгынга да ештеде далдырмайды! Сэске болмай жатып, жан-жадтан кеп дамап алган эскер шалгай кыстакты тесекте басты. Бас даруы белшдеп Tyci суыд бвтен жандар уйдьуйге басып шргенде б1рен-саран дарсыласдан- дар табан астында дылышда жем болды. Цалгандарын д1рдекте- Tin сыртда айдап шыкты. Оларды ешк1м сурыптап жатпады. Эйел-еркегше, бала-шагасына караган ешк1м жод. «Каргатойдыд дызыгы улкен-кшше ортад болуга тшси». Шагын дыстадтыд барлыд жаны кезшен TieiJiin сапда тургы- зылган дезде Кирилов жалы пзесш е тускен сары атына мшш, анадайда состия дарап турды. Тордагы торгайдай жаутаддасдан мусшдерд! кед мылтыдты кезенген коп садшы солай дарай айдап деледп Калган солдаттар уйдьуйдщ дорасын адтарып, ар ба-арба отын тией бастады. Ж алгыз сырыдтыд тубш е кеп, дегенделген дозыдай йзШ п, 6ipeyi сырт кшмш киш, 6ipeyi тесектеп душ сыртда атып шы- гып, енд! д1рдек дагып турган бала-шага, ердед-ургашыны шырд айналдыра отын уш лдь Биылгы дыстыд айырыдша датты бола- тынын алдын-ала бшген дыстад тургындары Жайыдты жадпар- лай б1ткен арша мен дарагайды аямай-ад отап баддан еден. Ендд мше, сол ечбектер1н1к эжетде асдан жер1 осы болмадшы. Кирилов ж урт димылын далт ж!бермей бадылап тур. Олар сол жан-жадтарына аладтай дарап далшиып датдан да далган. Кездер1 — куйбед-дуйбец солдаттардыд не icTen, не дойып жат- данында. Оларды шырыд айналдыра доршап турган дарулы садшылар жиырма дадымдай Kepi шегшдд А л олардан он бес дадымдай кешнде бул тур. К асынДа — Дьяков. Кирилов ештече деп и л датпастан эуеге дарай долын кетер- д ь Сол-ад еден жан-жадтарынан кед cynrini дара мылтыдты кезене устаган дарулы саптьщ доршауында тургандар азан-да- зан шулап доя бердь 0зен жагасындагы барлыд уй б1рден лап ете далды. Колдарына 6ip ж ад ушынан бастап лаулап жана бастаган 6ip-6ip таядты квтере устаган жузге тарта солдат дыстадтагы шаруаларын 6ip жадты дылып, енд1 булар турган ж адда дарай беттеп келедь Ж ел сол жадтан едь Олардыц eaflepi ортеген дыс- тадтыд дызыл буйра жалыны сондарынан inece дуып келедд 0ч- меддей умтылган от толдын жолынан жалмай, дылгыта кетер дылтанад таба алмай, к ур п к дарга омбылай жыгылып, ерт сал- ган солдаттарга жете алмай: «Кап, бэлем, дуып жеткенде, езде- рида де жутып ж1беретш ед!м»,— деп едшгендей, дос данатымен дар сабалап, жер твмпештеп жатыр. Колдарына жалп-жалп жалын таяд устагандар келген бойла- рында доршаудагы тутдындарды шырд айналдыра уШлген отын- га от ти пзе бастады. Жан-жадтарынан жалач-жалац етш сылачдай детершген
Кызыл жалынга аналарыныц етектершен тас кып устап ап, таса- ларына тыгылып, бетен квздерден уялып турган кызыл иек flip- дек-д1рдек балалар капел1мде тангала карап, ауыздарын ашып тацгалды да калды. Гэпке алдымен тусшген эйелдер болды. Ой- бай салып шулап коя бердк Кызыл жалын тутаса т уе й . Туткындар мен карулы сакшы- лардыц арасына ыстык лебх бет шарпып тура каратпайтын, дур- дур каулай женелген курен жалкын перде тутылды. Е ю жакта- гылар 6ipiH-6ipi кере алмайтын куйге ж етй . Ол 6ip есептен дурыс та болды. А р ж актагылардыч кашан кул1 шашылып кал- ганша мына от корган квлегейлей турса екен. B ipaK, шар-шар шьщгырган сэбилердхц дауысынан тебе куйкац шымырлайды. Кирилов не де болса, шыдап бакпакшы боп, TiCTeHin алды. Баж-буж айкай улгая туей . Кызыл жалынныц iuiiHfle калгаи- дардьщ не деп бажылдап жаткандарын да сезш тур. Буны мен сумырай катын патшаныц imiH абден кепйрш жатса керек. Ас- панмен тайталасып ершеленш бара жаткан дулей ерттщ о жер, бу жерхнен булт ете болхнш, сыртка карай от кашеа, мылтыктар гурс-гурс ете калады. Олар — жандэрмен кашып шыкпак боп сыртка умтылып окна ушып жаткандар. Кекпен йресш бшктеп кеткен кызыл жалынньщ уш ар басы- на майлакы кара мунар тура бастады. Кызуы бет шарпып каратпай турган кызыл буйра дулейден эдетте отка Tycin кеткен суйектен шыгатындай 6ip кую рм к шс муцюп коя бердк Б ул тыжырынып, жел ж акка бурылып карап ед1, анадай жерде кею рдей сорайып ундемес шал тур. Ештеце болып жатпагандай, кещрешп карайды. Оньщ бер жагындагы Дьяков Tepic карап бук Tycin отырып калган. Е ю иыгы булк-булк етед!. Буныч езшщ де басы айналып барады. А ш ы к гещзде алгаш рет дауылга ушыраган ю й дей он ж ак, сол жагыньщ взш ажырата алар емес. JIe6iHeH бет шыдамай шарпып алып бара жаткан 6ip кызыл самурык как тебесшен жалп-жалп канат кагып, шырк ушр1лш шыкпай жур. Ж ок, будан api шыдай алар емес. Арты кул болмаса, бул болсын. Аты на мшед! де, 6eTi ауган ж акка тайып турады. Ж еткен жер1не барып елед1. Курысын бэрх... Bapi де курып калсын... Енд1 6ip секунд та юд1рмейдь Атына карай жалт бурыла 6epin efli, кенет аспанга шапшып арпалысып турган кызыл жалынныц арасынан 6ip аппак жул- дыз жарк ейп кекке шыркап шыга келдк Сол жулдыз енд1, мше, ез1не карай шаншыла кулап келе жатыр. Сол-ак екен, элдеюм аягынан шалып кап, гурс ей п екбет!неч кулап туей . 31п-з1лдей б1рдеце уе й н басып калды. К улагы на шатыр-шутыр жанган агаштыц, тарс-турс атылган мылтыктын, шац-шуц каргыс пен балагат, аж ал алдында акылдарынан адаса бастагандардыч эжептаркы цоркынышты дауыстары кел1п, ию- кию араласып, мцын ынгы-дынгы ауыртып ж!бердх. Мандай тусы дуылдай ысып, омырау тусы окыс муздап шы- датпай барады. Кызыл жалын куып жетш, муны екшес1нен бас- тап жалмап ж ута бастагандай, боксе тусы жанып бара жаткан- 821
дай. Тура сала, бел ауган ж адда дашдысы келед!, б1р-ад айдара басып жатып алган зш батпан тырп еткхзер емес. Элдеб^р уадыт- тарда барып, 6ipey долтыгынан демеп тартцылагандай болды. Кезш ашса дуниешд 6api лаулап жанып жатыр. Домагай орт жср бетхндегппц бэрш адалап шыгып, аспанга атылып, оны да дар-дар жыртып, шетшен дылгыта бастагандай. Аш бершердей гур-гур еткен алпауыз жалындар алты дат каклц eeiH оп-сэтте ж алап-судтап жалмап 6iTipin, eiifli «Апырау, мынау дайтып амап калган?»— деп буган тап 6epre.ai тургандай. Дызыл ллдерш саладтатып TOHin келш далгандай едд манадан 6epi анадай жер- де одшау турган ундемес шалдыц буныц дасына дайдан сап ете далганы белпыз, душадтап орынынан тургызып жатыр. 0Ц1 ер- телген тереклд дхдгепндей боп дара таладтанып т ул гш деткен. Козх дып-дызыл. Буган бхрдеце деп жутына дылгынады. Тук ту- ciHce не дейсщ! Эйтеухр, ершдершщ димылдап турганын бшедк Долтыгынан деыеп тургызып жатданын 6iain, бул да жан дэр- мен тырбынган болады. Тэллректеп орынынан турды. Дасында состиып башдурт шалы тур. Долын ербевдетш KeiiiHri жадты нусдайды. Тараса — жада гана осы арага 03i Minin келген сэры ала ат анадай жерде тецкшп жатыр. Bip майлады сап ад балта тап дара дусына дарш е л п дадала дапты. Ецгезердей шал дасына барып, 6ip аягымен бейшара жануардыц басынан ныгыздай басып турып, ыргай жулдып эзер шыгарып алды. Есецпреп турган Кирилов манагы аспанга дарай шод шашы- рата шапшып атылган ад жулдыздыц осы балта е к ет н сонда барып ацгарды. Ендеше, бул сары ала атты емес, м е т кездеп атылган болды гой! Оны мана тутдындарды мудият TeKcepin шыддандар не дып кермеген? Элде мына отын уйгендер умыт далдырды ма еден?!». Кириловты алдынан колденеддеп тосылган куймеге eKi жа- гынан eni xcici демеп зорга отыргызды. Сосын-ад оныц оц ж ад KOKiperi ауыр тартып, жауырыныньщ асты ашнтынды шыгарды. Содан элдедайда суыт журш келе жатдандарын бпледк Содаи 6ip жерлерге ж е л п куймесшен б1реулерд1ц icoTepin Tycipin алып жатданын бiлeдi. Содан пэлен кун лапылдады да жатты. Кезш жумды-ад — жалмаддаган дызыл ж алын екшелеп дуып береди Дутылып кете алмай дулап Tycin, екбеттеп жер тырналап бага- ды. Сирагынан бастап жана бастагандай, долдасын куйген суйектщ Hci алып барады. Сонда да жан дэрмен тырмысып турып, адсаддай кашып, мына ерттен дутдаратын амал !здел журедп Анадай жерде кел ме, езен бе б1рдеде жардырайды. Жу- ripin барып дойып кетедп Жандэрмен малтып келе жатады. Элгш деп ад айдын 6ipTe-6ipTe дойыла туседп B ip уадыттарда доймалжьщ 6ipflenere айналады. Малти-малти cinipi тартылып, тудгиыктыч тубше шым бата женеледп Э л п доймалжыч агыл- теп л ауызына дуйылып береди Дэм1 дышдыл б1рдеде. Дан дэмп Манагы су деп дойып кеткеш — далдып жатдан дан боп 222
шыгады. Ауызы-мурыны цанга толып шашала бастайды. 0з да- уысынан eci оянып кетедь EpiHi кезерш шелдеп жатады. «Су, су берщдер!» 03i ме, баска ма, 6ipey ел!мФрей ыцырсиды. Bipey агаш тостаганга толтырып ап бфдецеш экеп ауызына тосады. Бул ел1м1н сатып, кылц-кылк ciHipe бастайды. Bip уацытта ауы- зы цышцыл тартып цоя бередь Дан дэм1 шыгады. Мынау кан гой! Кезш багжац eTin ашып алса — цолына тостаган устал ецгезердей башцурт шалы еш не т ем п турады. Тостаганы толы кан. Манагы башцурттардыц цаны. Б|рак, ертелш, кулге айна- лып кеткен шЫден цан шыгушы ма едк.. Не де болса, шал усьш- ган тостаганды ауызына апара алмай кагып ж1бередЕ Тесегш щ цасы кызыл цанга цалкып кетедЕ Талыцсып жатып тагы кез ж ум ады. Тагы да сол Кызыл ерт екшелеп куы п бередЕ Тагы да сол ерттен кашып кутылар жол !здеп алацтап журедц. Тагы да сол калкыган кызыл кан. Kesip- депнен кел1п малтыгып журед1. Тагы да сол epim кезерш шел- дей бастайды. Тагы да сол тамагына кептелш турып алган ашкылтым суйыкка шашалып оянып кетсе, колына тостаганын устап башцурт шалы ж еип келед1. Тостаганы толы кызыл кан. Ж ан дэрмен кагып ж1бередь Сейтш eci мресШ -шыгасылы боп канша жатканын б!лмейд1. B ip куш шелдеп оянса, беренеден салынган жылы уйд1ц ^ш нде жатыр. Дабыргадан екешн, пештеп отыннан eKeHi белпс1з са- мырсынньщ iiici аккиды. А я к ж агында агаш орындыкта 6ipey ep6nin отыр. Цасындагы тагы 6ip тактай орындыкта тостаган толы сут тур. Бул басын кетерш тостаганга кол созды. Сути колы калт-калт еи п тегш-шашып im e бастады. Тагы да сол бая- гы кышкылтым дэм. Ауызыныц im i уга толып кеткендей. Не iuice де, кышкылтым тартып коя беред1. Эйтпесе, Kepin отыр, мынау тостагандагы кан емес, сут. Ол не де болса, тугел ciMipin iiuin алды. Тандайын шок боп ертеп жатцан шел басылгандай. Талыцсып уйыцтап к е тт . Тал туске дешн рахаттана уйыцтады. Жарк-журц еткен етшр жарыцтан кез1н ашса терезеге кун аунапты. Велме im i жап-жарыц. Анадай жерде тагы 6ip тесек тур. Онда б1реудщ саргыш шашы агарацдайды. Таныды. Дьяков. Оныц цасындагы тактай орындыцта 6ip тостаган сут тур. Шама- сы, ол да ауырып жатцан болды гой. Буныц бас кетергешн б ш п eciK жацтан 6ipey цозгалды. Y h- демес шал. Epinin турегелд1. Сол баягысындай 6eTi цараталацта- нып icin кеткен. TiciH акситты. Куанганы шыгар. EciKKe карай асыга цадам басты. Сырттан ек! офицер шрдь Bipeyi — ез1нщ штаб бастыгы. EKiHmici Румянцевтен келген шабарман екен. Буныц жагдайын бшуге, болашак маршруттарын келшуге кепи. Сол куш туе ауа Кирилов орынынан туруга жарады. Ундемэс шал децгелете KeTepin экелген дэу самауырдан шай iuiTi. Муны аягына MiHriereH тагы да мынау ундемес шал, ол ж аеаган flepi- лер боп шыцты. Манагы ш к е ш бие супнен жасалган сусын екен. Бул цымыэбен алгаш рет солай таныецан. Мынау башцурт дерев- нясына кеп тоцтагандарына бес кундей болыпты. Сол бес кун 223
бойы Дьяков eKeyi ec-TycTepiH б1лмей ауырып жатыпты, бес кун бойы штаб бастыгы мен ундемес шал екеу! куш бойы кузетш отырыпты. Туе канта Кирилов шынтагын жецшен асыра Typin картага ецкейдь Румянцевтыц шабарманы экелген картамен сэйкестен- flipinin белйлер согылды. Era отряд era маршрутпен ел iuiiH таза- лап eTin, Эулие Петрдщ мейрамында Кегеш езеш бойында тогыспакшы. Дайсысы бурын жетсе, сол арада лагерь Tirin тосып отырады. Одан аргы эрекет сол арада акылдасылады. Румянцевтыц шабарманы картасын планшетше салып, отря- дына аттанды. Буныц картасын штаб бастыгы планшетше салып штабка экеттк Дэу самауырды ауызга белмеге кетерш апара жаг- цан башкурт шалга бул: — Шаршаган шыгарсыц, штабца барып уйыцтап ал. Мына- дагы шаруаларды сакшы солдат та б т р е р ,— дед!. Ундемес шал «мацул» дегендей басын изедь Ол шыгып кеткен бойда Кирилов тесейне цайта суцйдк Со- дан 6ip эзэзш тети уйцыныц кушагына кайта кумп береш кеп. Данша уйыктаганын бшмейдк Эйтеу-ip б1реулердщ кеп карынан тартып жулцылап турганын б1лед1. — 0рт! врт!— дейдь Тагы да туе Kepin жатырган шыгармын деп тамсанып 6ipa3 жатты. — Ваше превосходительство, ерт! Штаб idcwepi токтаган уйдi 6ipey ертеп кетшй. Кирилов орынынан атып турды. Дай уакытта кшшп улгер- гешн ез1 бшмейдк Сыртца шыга келсе — аяз кешейден repi де кайраттанып алган. Шым-шым й стелеп бет шыдатпайды. Кешенщ царсы бетш- д ей элемет алау су шашып, цар шашып ербецдеп жургендерге бой берер емес. Bipey царагай уйдщ эуел1 eciriHe, терезесше, сосын сырттагы ауланыц тацтай цоршауына тугел ерт берген. Уй ией- н1ц мал-жаны, оган орналаскан штабтыц адамдары тугел ерт iuiiHfle калган. Е й к алдындагы сакшыныц жанып 6iTyre айнал- ган цаццасы табылды. Тес суйегхне бойлай Kipin тоцталган алмас сапы 6ipre шыцты. Не де болса, пелен уакыттан 6epi багып журш, капысыз цимылдаган айлалы ж ауды ц ici. Ол эрине баска жактан келген ж ок. Осы деревняныц 6ip жалба тымагы. Оны i3flen табу Kaeip еш мумкш емес. Оййп керей де жоц. Отты ездер1 тутатцан екен. А р ж агын бул жалгастырып береди Кирилов офнцерлерш шакырып алды. — Барлык уйлерд1 аралап шыгып, жан бйкенд! сырт KHiMin кийзбей кешеге айдап шыгып, мына ерттщ цасына акеп сапка тургызыцдар. Ж ур т ж уй р е ж енелши. Айналасы жарты сагат ш ш д е дерев ня халкы улап-шулап кешеге шыгарылды. Желкелеп жур1п сап ка тургызылды. Желкелеп ж урш ерттщ цасына айдалып экелш- дк Кирилов отца карап телм1рш д!рдектей тоцып турган еркек- 224
ургашылардьщ карсы алдарына барып каскад карап турды. Жылы керпелердщ астынан кейлекшец суырып ап, куылып шыккан бейшаралар какшачдаган аязга беттей алмай, д!рдектеп токып, аркаларын лаулай жанган жалынньщ лебше тоса туседк — брт шыгарган сендерйчдер гой. Ендеше, обалдарыц озде- рще. вртпен ойнаган кандай болады екен кврсетейш. Кирилов жалт бурылып артындагы сапка карап сачк erri. — вртечдер кыстакты. Солдаттар колдарына таяк устап, ортадагы отка 6ip-6ip косея алып, уйдЬуйге бет койды. Эп-сэтте б у й л кы стак лаулап шыга келдк Кою карангы канатын комдап кокке котер1лш бара жаг- кандай, жалп-жалп жалыннан жан-жактыц 6opi жап-жарык боп Кызыл жалынньщ как ортасындагы тар кешенщ бойында 6ip-6ipiHe телм1ре карап е й сап тур. Bipeynepi — кексуцпл1 ас кер. Е й и н п а — К¥Р кол туткындар. Ж ан-жактьщ 6api кып-кы- зыл орт. Дабыл 6epri3infli. Эскер тугенделдк Басы штаб бастыгы боп он бес адам ж ок болып шьщты. 1шшде ундемес башкурт шалы да бар. Кириловтьщ inii 6ip турл1 елж1реп кетть Бетен де болса, езш е й рет елтмнен аман алып калган едк Соган карап мынау есер журттан да болашакта тындырымды icnep адамдар шыгады деп ойлайтын. Ендк MiHe, ол ум Ы де буп н тунде алды- мен жанып, алдымен быксып сене бастаган мынау карагай уГдач кызыл коламтасымен 6ipre omin барады. Енд1 ол мына журттан кудерш б!ржолата узейщ дед!. Енда бул оларды аямай- ды. Нагыз обалы жок, каныпезер нэыл екен. ByriH ол откен жол- гыдай ж ур еп лоблып кобалжыса не д ей ац! Ж ауды аяган жара- лы деген екен. Енда ол мынау тузде ешймд1 де, еш течей де ая- майды. Кирилов тамагын кенедь — Топастык пен коркаулыктыч батпагына белшеден батып, оз бастарына конгалы турган бакытты ездер1 сершкен есер журт- тыч есйздМнен шэшт болган маркумдардыч топырагы торка болсын! Мычдаган эскер мылтыктарын кокке KOTepin аспанга он бес рет ок атты. Сол 6ip гурс-гурс дыбыстан д1рдектеп точып турган туткын- дардыч кулагы тунып, млдерш жутып койгандай ж ак ашпай алактай карайды. Шамасы мынау гурс-гурс мылтык ездерш нысанага алады деп ойлап тур. Кириловтыч даусы тагы да сачк етп. — Отряд, атка кон! Колденечдете тартылган куймеге шнрак басып барып каргып мшд1. Ызгыган а к боранда карангы тунде баспанасыз калган жуздеген жан TicTepi-TicTepiHe тимей жел етшде кейлек-дамбал- шач д!рдектеп калып барады. Кириловтьщ катыгез буйрыгын кызыл шунак аяздьщ 031-ак, тындырып 6epeTini бес енеден белпл1 едь Сол т у й эбден шиыршьщ атып ашуына мыктап мшген Кири- 8 9. Кек1лба 225
.non содаи дайтып солцылдацтыкты дойды. Жолында ушырасдан ештеденщ бет-жузше дара ган жод. Ер1нбесе дыстадтарды ел- журтымен коса ертеп, epincc — баспаналарын гана ертеп, ал адамдарын жел вине желбсгей айдап тастады. Мацайдагы орман-орманда дардылдап журген квп дузгын Кирилов еткен жерлерге карай каптан ушып, ол бастаган калык долдыд соцынан калмай, 6ipre inecin, 6ipre к о ш т журдо. Ж азалау кушейген сайын башдурттар да ашына туей . Eid жадта да аяушылыкты атымен умытып, эбден жырткыштанып алды. Орыс колын, acipece улыдтарды акду кебейдд Анадагы ад балтадан аман калган Кирилов одан к е й н де талай даущ-датер- ден кутылды. Б1рнеше рет MiHin журген атыныд таралгысынан у табылды. BipHeuie рет eciriHin алдында курулы турган какпанга Tycin дала жаздады. Бугшде тек Дьяков пен e3i nicipren тамадты гана ауызына апарады. B ip жадна аттанарда куймеге мхнбей, солдаттарын сайка тургызып дарап турып, ец дарапайым деген 6ipeyimK жабы мэстегхне жарбия салады. Кыс кетш коктем шыдты. Талай кыстадтьщ журты жылда даргатой етю зш журген жерлерше айдап апарылып тхрхлей ор телдь Уодел1 кун1 Кирилов отряды Кегеш бойына жетт!. Келсе — Румянцевтыц narepi абыр-сабыр. Мацайдыц 6api — жайрап жатдан аггар мен адамдардыц дацдасы. Дайны бас ерлерх мен шашылып жатдан жебелершен таныды. Жойдан боп жатдан башдурттар. Оныц жай-жапсарын Кирилов генерал Румянцевтыд ез аузынан ecTifli. Генерал-лейтенант ертец 29 июнь, эулие Петрдщ мейрамы деген куш Уфадан ж уз жиырма шадырымдай жердегх Кегеш езеш бойына жетш , лагерь тхгедд Ж ан-жадтары — балбырай жетхлш турган жасыл мэуе. Жа- сыл желек im i — суцдылдаган сандугаш уш . А д Ед1лге диялай дуятын дидар Кегеш буи н тым кещлдд Bipey мыдынына дайта- дайта дол апарып, дытыд дыедан кулегеш келхншедтей сылд- Июнь тушнде сол сылдылдан езге дулад еледдетер дыбыс жод. Туннщ 6ip уагына дешн кос Tirin, тамадтанып, кузет тек- cepin абыр-сабыр жатпай дойган лагерь тад алдында збден талыдсып уйдыга кеткен. Кенет тосын дуб1рден шошып оянды. К ак ортадагы генерал-майордыд уш белштен туратын кед шатырыныд Kipe берютегх белггшде сол KyHi полковник Усов ке- зекпн ед1. Алдындагы тадтай столга жаюлы картаны шынтадтай едкейген куш мызгып кеткен ол тамагыныд астынан дышытып алып бара жатдан бхрдедеш енд1 сипай бере селк етш оянып кетедд Сол-ад екен б1реулер аузына олденеш жумырлап тыгады да жхбередд Мойынындагы тшендей дадалган дыл аркан одан сайын дылгындырып, элдедайда суйрей женеледх. Мынандай одыс дыбыстан шошып оянган генерал жалма-жан атып турып койлекшед сыртда ж уп р ш шыгады. Ес1ктщ алдын дагы садшы солдаттар ту сырттарынан дадалган 6ip-6ip данжар-
дан сулап-сулап тусш й . Кезекш! полковник орынында жок- Ла- герьдщ кок желкесшдеп кайыцныц iniiHe карай тасыр-тусыр б1рдеце сщ ш барады. Генерал аспанга мылтык атып дабыл бердь Сол бойда каукылдасып касына жетш келген казактарды ел п калыц кайыцга карай жумсады. Шатырына кайта Kipin апыл-купыл ки!шп, журтты оята бастайды. Зецб1ректердщ жабындыларын алдырып, учгыларына доп салдырады. Сейтсе, мынау кегал ойпацды шырк айналдыра коршап тур- ган калыц жыныстыц iuii толган ереуГштлер екен. Олар кеше кештен бастап лагерьда эбден барлап 6iain алыпты. Бас колбас- шыныц шатырынын кайда й й лгеш н бw in алыпты. Сонда мына кылыктары кай кылыктары?! Ойда жокта урымтал кимылдап бас колбасшыны оцгерш экетсе, эрине, калган лагерь капел1мде не icTen, не койганын да б1лмейдь Ж ан дэрмен каракшылардьщ соцынан ж уйрш , генералды босатып алуга куш салады. Сол кезде абыр-сабыр боп жаткан лагерьге ту сыртынан бас салсац... Румянцевтьщ жон-аркасы муздап коя 6epinTi. «Мыналар неткен зулым, неткен елермен едП Элпндей жаг- дайда барлык лагерь, барлык зецб1ректер, барлык ок-дэрц бар- лык азык-тулж душпанныц колына етедь А л, сосын ондай збден кушешп, эбден eiuirin алган ереу1лпплермен шайкасып кер!». Жан-жакты жакпарлай бйкен калыц жынысты тастап, ещс- теп лагерьге бет алган квп аттыныц туягынан тасыр-тусыр тас домалайды. Тас буршак жаугандай сол 6ip тысыр жан-жакты тугел камтып, тым калыц, тым айбынды есйледь Румянцев пен офицерлер шац-шуцсыз кимылдап, зецб1ректер- fli шепке шыгарып элек. Ереуишплердщ ниетш ерте ацгарган генерал атты казактарды манаты душр шыккан ж акка дуб1рле- Tin устЬусйне аттандырумен болды. Лагерь енднд босап калды деп ойласа керек, жан-жактагы калыц тысыр тым батыл, тым сойцан есйледь Жарыц тусе башкурттардыц алды лагерьд! шыр айнала кор шап турган орыс штыктарына кеп кеуделерш й р ед ь Сол-ак екен тасадагы зецбгректер ереуишплердщ арт ж актагы ну калыцына дурс-дурс доп аткылай бастады. EKi белшш калган ереуЪншлер енд1 айладан кудер узш, ашык шайкасца шьщты. С ей з мыцдай атты кол зецб1рекке тетеп бере алмай, сэскеге жетпей жайрап калды. Румянцевтьщ бар болганы ж уз сексен адамы окна ушып, ал- пыс адамы жараланды. Полковник Усов сол калпы хабарсыз кетп. Кун кетер!ле лагерьд!ц эл1 буй н турганына, Румянцевтыц Tipi екешне коздер1 аныц жеткен ереушшшер мысык табандап калыц орманга кайта сщ ш жогалды. Ол генералдыц ереу1лпплермен соцгы шайкасы болды. Пе- тербургтан шацырту келш TypiK майданына аттанды. Оныц оры- нына башкурт комиссиясына бастык боп бригадир Хрущов тага- йындалды.
Ол туста ереу1лд1ц 6epei<eci эбдсн кете бастаган-ды. Кегеш бойындагы шайкастан соц Дылмац Абыздыц аты цурыды. Bipey- лер сол шайкаста мерт болты, 6ipai<, ереуьпшлер суйегш таста- май, ездер1мен 6ipre ала к е й п й дел соцты. Енд1 б!реулер патша- нын бас цолбасшысын цолга TycipeM дел барганда жолы бол- маган корлыцца шыдай алмай, цуздан ушып елш й дел сокты. Эйтеу^р, ол уш йгейл1 жогалды. Ж огалса жогалганы рас шыгар. Жан-жацтан ез аягынан кёппр1м сурап келупплер кебейдй Мензелинсшге бас урып кел- ген торт мьщ адамныц ж уз enyi аманатка алынды. Далгандары дарга асылды, жер аударылды, абацтыда uiipin елдч Ереущдщ бей цайтцасын башцурт арасына ip m d туей . Жап- пай ж азалау кезхнде косач арасында бос кетершз дел корыкцан- дар ач патшага адал екендерш бйвдрмек боп, соцдарына шагын- шагын отрядтар ерйп ел арасына шыгып, кетерШ ске мурындыч болгандарды цатын-балаларьшен устал ап, (Нршен соц 6ipiH мурындарынан й з ш акеле бастады. Олардьщ ездер1 сол бойдд дарга асылды. Датын-балалары Россияныц iiu ж эчтагы цалала- рына жалшы керектерге таратылып бер!лд1.. Бес мьщ еркек Рогервлкке кара кызметке айдалды. Дыста Табын чаласы жагында журш научаска шалдыччан Кирилов кайтадан тесек тартып жатып чалып едь Булшпйлердщ жагдайын еейп, кайтадан басын кетердк Дайтадан картага ущ лдй 031 сешлда шынжау Дьяков та тым аурушац болып алды. BipaK. бул басын кетерсе, ербшп ол да турегеледй EKeyi кел-квйр картаны ортага жайып чойып, еш жацтан шай сораптап стыра- ды. Ереумден босаган жерлерге бела согады. Вашчурт даласы котырдан жазылып келе ж аткан еш кш щ терпйндей. Пушпац- пушпагындагы сойкан белйлер азайган уей н е азая туей . Енд1 олардыц осылай титычтап отырган уачытын пайдаланып, цауш- Ti-RayinTi деген жерлерге эскери бешшетер салып алмай болмай- ды. Онсыз аргы улы далаларга карай аяч баса алмаймыз. Ол бек1шстерд1 ертец быксыган куз Tycin кетпей турып бйейндей чып Ra3ip бастаган жен. Эйтпесе, олар да баягы Ор бойындагы гарнизонный кебш киедй.. Кирилов соны ойлаганда тагат тауы п отыра алмай сенделш кетедь Велме imiHe симаган соц кайтадан жолга шыцты. Дамал салуга чолайлы жер i3fley yuiiH Сацмар даласына поручик Бах- метевй ж умсады. 03i тагы да Табын каласына аттанды. ¥л ы далага тая у жерден пайдалы кен орындары табылыл турган жер oaipre сол. Оны мацайдагы майтымацтардыц тэлкей- не ушырамайтындай чып мыцтап коймаса болмайды. Кирилов соцына ерй п келген отрядча коре чылып жер цаз- дырды. Бес мунаралы чорганныц, мыс заводыныц, Воскресная Господня ипркеуш щ ipre тасын тургызды. Bip кездей ай дала- дагы туз тебелердщ часынан ж аца корган бой тузей бастады. Д ан TyKipin ж урсе де, 6ip тыным таппайды. К уш боны —- усй-басы шац-шац болып, чурылыс басынан кетпейдь Туш бойы — сан-сапат чагаздардыц 6ipiHeH соц 6ipiHe ущ лш, стол
басынан кетпейдь К езш щ алды ущрешп, мурыны сорайып обдея титыктап бггя. Тацертец сал-сал cyfieri бет-бетше шашылып далгандай, кайтадан жинауга келмей, тесектен тура алмай бацырайып жатады. Данша умтылып аягына мш ш KeTKici келсе де, буын-буыны дадсап доя 6epin, дозгалтпайды. Ондайда сол жатып калганы жатып далгандай кершш, даралай уайымга батады. А л енд1 сейтш сулдер1 дурып дщкелеп жатданда, дуры- лыс басынан 6ipey Kipin кеп, жайсыз хабар айтты еден, орыны- нан калай атып турганын ез1 де сезбей далады. Ол куш де тад атпай болдыртып, аю TepiciHeH т т л г е н далыд тонын айдара жамылып узыннан узад, сулд Tycin, ci-лейш жатыр едь Сырттан далбаладтап Дьяковтыц Kipin келгеш. Долагаштай улкен мурыныньщ ушы быртиып терлеп к е я п я . Ит дугандай асып-сасып аладтай дарайды. Бул eHfli оныд б1рдецеге ж ур ея жарылып дуангандагы турь Сонысына дарап, мазаланатындай ештеце жод екен деп ойлап, жамбасын жылы тесекке бурынгы- дак repi де терещрек тыга т у с я . «Бул куш мен ж алдау тартып кетем-ау! Данша шаруа басталган куш аядталмай тур?! А л ме- нщ жатысым мынау!» — Ваше превосходительство... Дьяковтыц дауысы eHTire шыдты. — Ваше превосходительство... Ды ргыз-дайсад даласынан келген Джон Кэстли мырза Kipyre рудсат сурайды. Дудай-ау, ол шм ед1? Ж он Кэстли... Дайдагы Кэстли... Э, э л я суретпп агылшын ба? Анада капитан Рагузиншц хабарыи алган бойда конвой ж !беряп ед1... Келш те калганы ма?... Ор бойынак келе жатданы гой. Ол жадта не хабар бар екен? Дандай ж адсы болды! Кириловтыц манадан 6epi тебеге тел Mipin олген бузаудыц ко- зшдей м е л и т жатдан жанары шодтай жаннап доя бердк — Сэл кщ1рте тур. Орынынан атып турды. YcTi-басын жалма-жан тэряпке кел- я р е бастады. Ор бойынан к е л т тур демей, дайдагы дыргыз-дай- сад даласын айтданы несц..э, анада Чемодуров хатында... ЭЕйл- дайырга елпп ж1берд1м деп едк.. Баска адам таппагандай агылшынды ж1берген1 ме.„ Элде сумадай неме eei суранды ма екен? 0йт>й де мумшн гой. Россияда немш пен агылшын турар да, олар кез-келген нэрсеге тумсыгын тыдпай тыныш ж уре алар ма! Бэлшм, дыргыз-дайсадтар дандай ж урт екен, керешн деп эдеш барган шыгар... EciKKe тэляректеп зорга ж еяп едк Табалдырыдтан opi аттауы муц екен, калтыраган я зесш кушпен тежеп, даздацдап доя бер- Д1. Ауыздагы улкен белмеде бес Kici отыр. YciepiHeH жол бойы эбден сщш улгерген дырдьтц ауыз дуырар ащы me6iHin nci ацдиды. Yuieyi — 6ipinen 6ipi айырып алгысыз сыптыгыр дара. Элде 6ip Myciumi Tycin тап басып айтып бере алмастай элдедан- дай доцырдай балшыдпен жылтырата сылап тастагандай жып- жылмагай бет-ауыздарынан тышданныц кезшдей жыл-жылг сыгырайган жымысды жанарлары мен жардыраган ястершен 229
баска ештене козше туспейд!. БэрЬпн де сакал-мурты ауыздары- нын айналасында калыпты. Мачдайлпры кандай жылмагай бол ев жактары да сондай жылмагай. Цылтанак эу бастан б1тпеген. Орындарынап атып тургандары да, колдарын кейрсктерж е апа- рып тагзым еткендер1 де бт-б1рдей. Бул келгенде 6opi де ырсач ете калып ед1, артынаи 6ipey сол бойда тебелершен муздай су ку- йып Ж1бергендей жым бола калысты. Буньщ эр сауалына жауап бергенде де ayeni 6ip ыржац ете калады да, сездерш аяктай бере Кайтадан тымырайыса койысады. Мына куйлер1мен булардыц кайсысыныц niM екей н ажыратып алудыч e3i де окайга тусе коймас. Апырай, ойелдер! дэл мынандай оцшец 6ip жалпац бет сыгыр кез жылтыр каралардыч imiHeH ез куйеулерж калай танып алады екен? Бет элпеттер1 башкурттарга Караганда да тым 6ip ецкейлеу. Олардыч арасынан ара-тура ак куба жуз, жирен сакалдар ушырасып отыратын едк А л мыналар болса, шеттержен жер беттегеи бгрдечелер. Тэщрдщ адамды ол баста саз балшыктан жасаганына да осыларга карал кезщ жететждей. Буларды керген сайын Кирилов тап осылай айран-асыр калады да отырады. Ж ок мыналар, саз болганда да, кеп турган тоган судыц тубш деп ел1 балшыктан жасалгандай кап-кара, жып- жылмагай. Дуниеде булардан да еткен кара нэрсе болатынын жылтыраган мурттарынан гана акгарасьщ. Олардыц былдырьщ- шылдырык эчпмесш тычдаганда тжмаштьщ сол бойда тацылдап аудара женелген орысша сездерше капел1мде туежбей де кала- сьщ. Bip ырсац етш кулш бастап, жаутац етш кулш аяктаган олп 6ip былдырык-шылдырыктарын тап мынау татар илмаш айтып турган уп-угыныкды сап-салихалы эцпмеге атымен укса- майтындай. ИПрйн булардыч бас кондырысын зерттеп кврер ме еда. Keaflepi неге жаутан-ж аутач етед1 екен? Эдетте елпрде 6ip nopceni бй се, 6ip нэрсей бшмейтш, 6ip нэрсеге туешее, 6ip нэр- сеге туешбейтан сэби квй рек ачкау балалар гана сейтпеупп ме едь.. Сонда булардыч да эл! кунге собилерд1ц санасынан асып кете алмай жургеш ме... Ендеше, мундай соби журтка барлык уакытта колдарынан жетектеп, отка-суга урындырмай, сактан- дырьтп журетшдей естияр акыл, бас-кез камкоршы керек емес пе?! BipaK, булар ондай очай жаксылыктыч K8flipiH бше койып тур ма? Ертеч мынау башкурттарга уксап булар да ереутлдеп шыга келсе... Ереушдеу де — шалдуарлык. Шалдуарлык та бала- ларга тэн... Ендеше, мундай шалдуарлыктан баягыда Ералы ханзада Петербургке айтып барып журген, енд1 кездер! жаутач- дап, бастары калтачдап жып-жып свйлейтш мынау ym eyi айтып келш турган пэтуалы шеппм кайдан шыгып ж ур? Осыныч 6api е й ортадан мал айырып журген татар йлмаштарыныд ойдан шыгарып алып ж урген кулыктары емес пе екен?! Бул кауымга д а сешп болмайды. Аналар ауызын жаппай жатып, булар каксай ж енеледй. Расында да, осы енпмелерпйч Ty6iH тексерш керер ме еда, н йрйн... Эбшкайыр тагы да орыс тагыныч алдында адал- дыгына ант-су iniin, башкурт булш н басысуга руксат сурайтын кершедч Сонда не ойлаганы болды екен... Ж э, оны артынан мы- 230
нау агылшын саудагерлершен оцаша сурап бктер. Мынау цыл- кан мойын калкан кул ак уш кайсак жатын орындарына бара турсын... Оларга берер ж ауабн н кейш айтады... Тшмаш бастаган уш туздйс тагыда и й п т -б уй л т, тактай еден- шц емес, ал1 устасып болмаган каймыжыц муздыч усй н д е бара I жаткандай аяктарыныц ушымен еппен басып есштен шыга I бердь | Элплерд1 турегеп турып тыцдаган Кирилов енд! стол басына кеп отырды. Белмеде Кэстли, немш баласы Дитрих, Дьяков TepTeyi цалды. Кэстли карайып тотыгып алган. Селеу сары шашы мен тостагандай кекпедбек K03i болмаса, пула туздщ кеп кезбе- ! сш щ 6ipi ме деп каласыц. 03i эбден ж адап-ж удепй. ©Hflipuieri де j сорайып шыгып кеткен. Дайсактардыц ханы буган ж у к арткан ба, осынша арып не кергада екен?.. Э, epeyunni естектер ме... Бар пэле солардан десейип... Дазац шекарасынан ш ыга бере олар 6ip жалдыч астынан сау ете тустшта де, ш аш ау шыгартпай цамап алыпты... Пелен кун туткында устап, ит зыныларын шыгарыпты. «Аштан катыра жаздады»,— дейдь Баягы Чижов полшнщ nipa- дарына уксатып, маскаралап ж1бермесе, аштан катыргандары ештеце емес ной. Дасында кайсак ханыныц ж алба тымактары болмаса, e m y i де мумшн екен. Онда буньщ нырсыгынан орыс тагы мен Британ тагыныц арасында тары да 6ip алакез ецпме нылац берер ме ед1, кайтер еда... 9й , Лондон айдалада кацгып журген жаман саудагерлерд1 жоктап кайдан бас ауырта койсын!.. Ж е, TinTi де олай емес... Бул сусылдак — Британ саудасыныц Россиядагы компаниясыныц екШ ... Суретпц керек болганда, экспедицияга бул ез1 одеш шакырткан... Орта Азиямен саудага британдыктарды да кызыктырып, сол аркылы сенатка эсер ет- пекхш болган. Орта А зи я аркылы Индиямен сауда ж асап туру- дыч жача тете жолына агылшындар кызыкса, Петербургтын май желке шонжарларыныч да компандап калары сезсгз... «Кызган- ганымызды кызыл итке жем кылып кайтем1з, одан да ез1м1з кызыгып керешк»,— деупплер кебейер едь Онда буньщ жоспа- рын жузеге асыруга бурынгыдан repi де кеб1рек кещл бел1нер ме ед1, кайтер ep.il Сол унпн де ертш ед1 гой бул сыгырды... Дашан ж урт кызыкпай турып, мундагылар ез кад1рлкйн ездер! етрэ 61лген бе? Кэстли соны сезейндей керШп-созылып сейлеп болмайды. Сурак коймасач, ештече айтпайды. Суйреп салган тазыныч ан алмайтыны сиякты, сурак коймасач ештече айтпайтын немелер эуелден эчймеге жарыткан ба? Бурын мундай мшезхн байкама- ган сиякты е дй . Op бойындагы шайарды салып ж атканда ауызы жалпылдап сейлеййн де отыратын сешлд1 едх?.. Элде узак жол- дан есш eai жиып улгере алмай жаткандыктан ба. Ж ок, элде буньщ 6ip кезде ауызынан суы курып айтып берген жобасыныц аншешн кургак киял е к ен д т н е 6ip жола кез1 ж ей п келш отыр ма? Казак даласынан буны кызыктыратындай ештече табыла коимаганы ма? Агылшындар, немктер, тагы б1реулер таласа кол созатындай б1рдече табылмаса, Петербург ертеч буныч уакытша 231
niflipin турган экспсднциясын 6ip жолатп токтатып тастауы абден ы ктимал... Ж ога, бул сыгыр элденеге кырсыгып отыр... Эйтпесе, ол жакты н тау-тасын аралауын аралапты. А н ау будыр-будыр ею кенеп калта — сол тараптан жннап кайтцан мннералдар емей, цайсак катындары каннаткан ipiMiuiK-курт дейсщ бе?! Кирилов босага жакта жапа-жалгыз мойыны кылтиып эцг!ме тыцдай отырган Дьяковца иег!мен мензсп капшыктарды керсет- Ti. Ол орынынан турып, 6ip-6ipiHe суйеул1 ею капшыкты мык- шывдай к е те р т экеп, колдан жасалган карагай столдыц устже сау е т ю з т тект1 де салды. Сан килы тустеп, сан килы келемдеп кеп тас. Б1разы жалт-жулт етедк Дара келецке белмешц озжде сырттарындагы сан килы жасыл, куреч, саргыш табы бШнш, TeriH тастар емес е к ен д т н банцатып тургандай. Кнриловтыч ец осал жер1 — минералогия. Табылса ертеч Самарада, табылмаса Петербургке женелтш, лабораторияда тексертш алады. ¥гып турганы — ол даланыч пайдалы казбалардан шынында да KYP алакан емеспп. Кэстли буныч ешкайсысымен шаруасы жоктай жагын тая- нып селсок отырды да койды. Кнриловтыч таска уцмген турпа- тына кигаштай карагач кеплд1р кезшен гана 6ip кикар ушкын банкалады. Кирилов онысын байкаса да, байкамагансып тур. Дикарлан- са мейлк кикарланбаса мейл!. Б ул коллекция енд! оган кайтары- лып бер^лмейдк Россия жер астындагы тунып турган байлыгын кайдагы 6ip кацгыбастарга eKrepin 6epin ж1бере алмайды... Жа- райды, жершщ астыныц 6epeTiHi бул болсын... А л, ж ерМ ц устн - де не бар екен... Э ли айта беретш кеп жылкысы, мычгырып жат- кан койлары, мамыктай жумсац биязы жундерше француздардан Kepin, орыс ак суйектер1 де кызыга бастаган туйелер! бары рас па екен... Расы рас сиякты... М елш ерМ ц канша екенш санап ж атуга уакыты болмапты... Базар салынса, жылкы мен койга тогытып ниберер едш деп жаланып отыргандар кеп кершедь Кириловтыц тунжырачкы мачдайы жазылып барады. Патша- гар, манадан 6epi бед1рейш отырып алганша осылай хабарын айтпай ма?!.. Ел-журты калай екен!.. Эскерц кару-жарагы бар ма екен? Эдет-гурыпын, салт-санасын б1ле алып па... Б ул жагына келгенде КэстлвдДц Т1Л1 шыгайын дед!. Цайсак- тардыч ауылын, той-думандарын ауызыныц суы к¥Рып айта бас- тады. Ocipece, Keuii-конын суреттегенде ауызын ашып, кезш жумды. Эсерпыл европалык емес пе? InieriH тартты да калды. Неткен поэзия, неткен сулулык! Олар ертец мынау башкурттарга уксап, сынык найзаларын тебецде шошачдатып турып, алса, су лулы к пен поэзияны сонда керер ед!ч! Хан терж де шалжиып ж атсац, ерине, 6api всем, 6epi едем!... Кэстли басын шайкацкырай тускен сайын, Кириловтыц e3yi жымкырыла бердй Ханныц калай кабылдаганын айтып еда — Эб!лкайырдыц 6ipa3 шабылган Typi бар екен. Кэстлид!ц езше осынша шашылга- нына Караганда, олардыц к е ц ш патша тарапына шыннан к¥лап
турган сиякты. Ocipece, буныч кулагына жагып отырганы — султандары элге дейш илшпей отырган кицар Орта ж уздщ РУ басыларыньщ да келш, ант бергендердщ ортасында болгандыгы. Ендеше, Эб1лкайыр хан кол кусырып карап отырмаган екен. Ай- наласына ыкпалын кушейте тускен сиякты. Мыналардьщ барып кеткеш 1зденгенге сурагандай бопты. Ocipece, эли башкурттарга жылкы куып апаратын каракшыларга сот кургандары кандай катып кеткен десещш. Бул ханнын ереу!л1шлерден ipreciH аулак салганы. Tinri оларга карсы эрекетке шыгудан да кет api емес екен. «Бузыктарды бугалыктауга колгабыс керек емес пе? Оныч женш б!ле алмай отырмыз»,— деп емеурш жасапты. Heci бар, колгабыс берсе берсш... Буларга да сол жалба тымактардыц 6ip- 6ipiMeH жалгасып кеткендер! кажет... бйтш , орыс каруына пэ- лендей колгабыс жасап жарытпаганмен де, вйтеу1р, езара баста- ры nicnei'wi гой... Буган дешн бул туралы оларга ештеце демеген- Aepi — шошытып аламыз ба деп корыккандары едк Енд1 ездер1 руксат сурап келш отырса, Heci бар, руксат етедь Кирилов агылшын саудагерлер1шч ж узш е сактыкпен кез тас- тады. Портаньщ ыкпалы ол ж акта калай екен? Кеше Петербург- ке барганда 6inin еды Порта мен Англия ампей-жэмпей деседк Бул жайды мынадан сураса ма екен сурамаса ма екен? Сау болгырдыц сарт етшзш 03i айта салганы сондай ж аксы болар ма!.. Эбшкайыр айтуынша, ел арасында Порта жансыздары журген кершед!. Олардыц казак арасында, башкурттардагыдай емес, эсер етш жатканы шамалы сиякты. Дегенмен, хан Ор бо- йындагы шаЬарды тез1рек салып б т р у д 1 сурапты. Ол элгшдей аландаушылыкты су сепкендей басар ед1 депт!. Ордагы uiahap- дьщ тез б1ткенше бул ханнан кем т1лектес пе екен! Мынау каргыс аткыр ереуьишлер оган мурша 6epin жатыр ма! Дегенмен, мына хан унайды. Ол булардьщ ыктарына осынша жыгылып, сонша не кездегеш болды екен?.. Э, колындагы билштс кушейт- Kici келед1 дейдь Свйтш барша казактьщ Т1згшш устагысы келед1 дейдк ¥стаса, устасын... Оларды айтканына конд1рш, айдаганына ж урйзе алганы буларга жаксы... Ондай мыкты билеупп елш бекем устай алар тутым таба алса, ондай билеуппHi бекем устай алар тутымды булар таба алады! Тек ондай се т м ге турар ма екен? Кэстлиге айткызсац ондай би л еупй т колдаганнан утпасач. утылмайсьщ... Кирилов шын айтып отыр ма дегендей оныц бетше ажырайып карады. Агылшын былк еткен жок. Тостагандай улкен квз!н багжац етмзщ , о да тштеле карады. Мынау — айтып отырган эцпмесш е шынында да сэнетш адамньщ сойы. Бул б1рдецеге тусшбей калды ма дегендей, еж!к- тей, такпактай сейледь Кэстлид1ч кекеш енда белп-ш болды: кыр халкымен карым-катынаста зечб1ректен repi кызыл т1лге кобхрек куш салу керек. Эйтпесе, журттьщ 6api башкурттарга уксап ереушдеп кетсе, мынау улан-байтак е л к е т тездетш иемденбек туйл1, олай карай аттап басудыч 03i киын боп калады. Оныч
устш е эуел! бурынгы тургындарды тугел кырып тастап, сосын барып олардыц ата мскешн атымси тартып алатын замам отмен. Ka3ip сс1ктен имене аттап, эп дегенде босагадан opi озбай, созщ- мен, кылыгыцмен ж уртты езще уйытып, б1рте-йрте кад1р1цд1 асырып жогарыга карай солай мысыц табандап жацындай бер- месец, табалдырыцтан аттамай жатып, костечдеп торге умтыл- сац, кеудецнен HTepin цайта куып тастауы гажап емес. Ондай oynipiM орекетпен орыс каруы Индия шекарасына шамалы уа- кытта ж акындай алмайды. Карулы цадтыгыстар басталып кетее, ол тарапца сауда керуендерш аттандыру да ертец-бурсупндер1 в;олга алына коятындай сыцай танытпай тур... Е, мына мыстанныц тымсыраюынын, ce6e6i ещц белил! бол- ды. К азак даласы, аркылы жасалатын Индия сауда-саттыгынан кудерш узш келш отыр. Бул немелер б!здщ б1лепшм1зд1 дуниеде ешюм б!лмейд1 деп кердецгендерш-ак коймайды. «Оц мен солын танымайтын орыстарды ел кылып отырган 6i36i3»,— деп Петер- бургте Биронныц HOMicTepi талтацдайды. Бул ж акта ала кырдан мойыны ыргайдай, 6iiTi торгайдай боп озер жетш отырып бул талтандайды. Тузджтерд1 дурлжтарш журген булар ма екен? 0здер1 де... Корыкпай-урштпей алдап-сулап inine тарту буньщ да ойында болган. Ок атып емес, оку окытып бастыктырам деп 6ip- неше жошш штапты элге дейш эрлпберл1 суйрелеп ж у р м мынау. BipaK ол немелер ондай жаксылыкты бШ п тур ма?! Иттщ imme сэры май жаккан ба? 3en6ipeKTiK з1ркШ сэл басылуы-ак муц тобеце шыгып кокакдап кетш турган ж ок па! Кнкар агылшын былк етпейдк T im i 6ip езушде кекесш табы тур. Сойтсе мундай боджта осыдан 6ip апта бурын Сакмар казак- тарыныц атаманы — Меровскиннен де естшта. Цалыц башкурт- тыц кыспагынан кутылдык па, ж ок па деп лешрш юрген елпи- лйстац кещлш oynipiM атаман су сепкендей басыпты. Кэстлидщ касындагы ж алба тымактарды еапм нен аттатпаймын деп каса- рысып турып апты. «Эуел1 бул каракшылар осыдан уш жыл бурын егшдш басынан урлап экеткен жета казак пен уш катын- ды кайтарып 6epciH, оган дешн едины тупл1 ханньщ 03i келсе де, керетандер1 осы!»— деп жер тешалепта. «Казак елийлерш аттатпасац, мен де аттамаймын» *,— деп Кэстли кыцырайыпты. «Катын патшаньщ царгылы тебета Бирон пцржтщ куйыршыгы кацгыбас неме, ceHi де сагынып отырганым шамалы»,— дейта тоцмойын атаман. Англосакс намысы кайнаган Кэстли бия- лайын лактырган екен, астам атаман анадайда к°лына сыпыр- гы устап сшешп турган малайын шакырып ап, кынабыныц ушымен нускап керсет1п: «Мьшаныц кереп болар. Калтада салып ал!»— депта. А сы л тубгг биялайыныц шалбары каудыр- лаган орыс мужыгыныц сасы к калтасына Tycin к°Р болганын ез коз1мен Kepin турган агылшын cayflarepi одан opi не iciepiH б^мей калш-калш етш турыпты да капты. «Бул арада 6ip сагат та квдрмеймш. Уфага аттандыр»,— депта. Атаман: «Аттансац, жолыц анау!»— деп канаты су-су ж улма тауыктар езеннен шубап кайтып келе жаткан шандак жолды керсетшта. «Баш- 234
чурттар олйрш тастайды, конвой бер!»— десе, «Олсеч eMipeM цап, кез келген чачгыбастыч часына epTin яиберш, царацшы- лардыц чанжарын цандатып, жазьщсыз казактардыц обалына калар жайым жоч»,— депй. «Мен шетелджпш. Оныц усйне императрицаныц тапсырмасымен журмш . Дасымда к,азак ханы- ньщ е л п п л т . Сен надан мемлекетйк iCKe чандай зиян жасап турганьщды бйшеййч?»— десе, атаман муртын ширатып: «Адырам чал!»— деп чарч-карч кулиги. Кушнген агылшын: «Мен де христиан -вмести бе? Еч болмаса д ш деачд! аямайсыч ба? К;ап бэлем осыдан Петербургке 6ip жетешн, сен бузакыныч сазайык сосын берпзермш»,— деп й . Атаман чолын шыга- рыпты. Кирилов чалай чарчылдап кулш ж1бергенш 63i де сезбей чалды. Намыской агылшын орнынан атып турды. Кирилов гафу ойшп, кезйпч жасын суртй. Саудагер н ем ет шамдандырып алмас уш ш : «Бас атаманга айтып, ол немешч сазайын берпзем1н»,— дед1. Елннлж пч одан аргы жагданынан ез1 де хабардар. Кичар атаман чара су татырмай аштан бура- лып отырган елш1л1кт1ц устшен Орынбор драгун полкыныч жол жур!п бара жатчан капитаны Рагузин согады. Сол жай- жапсарды айтып буган Kici аттандырады. Б ул конвой ж1бертк1- 3in, елпил1кпч келш отырган 6eTi осы. Кэстлид1ч тач атчалы тымыраюыныц басты ce6e6i де сол тентек атаманныч астамшы- лыгы болса керек. «Шекарадагы чалаларда ондай топас, турпайы, бузачы улычтар отырганда буратана халычтардын ыцгайга жыгылуы ете чиын>>- Иэ, агылшын саудагердац бул сезШ ц жаны бар. Енд1 чайтерыч! Оларды тузеп алуга жагдай болып тур ма!! Кирилов Кэстлид1ч жузш е мучая чарады. Ол ж ачта керген- бшгендер1н чагазга Tycipin алуга мумкшдап болган-болмага- нын сурады. Кэстли немш ил1нде жазылган чалын кундел1г1н керсетп. Кирилов: «Коруге бола ма?»— деп сурады. Азын-ау- лач актарып керд1 де: «Мазмунымен танысып шыччан соч, 03i4i3re чайтарармын»,— дед1. Сапарыныч элгшдей чиын- дычтарга чарамастан ете сэтй , api ж емш й болганын ок1мет орындарына хабарлауга уэде бердь «Енд1 чандай жоспарла- рыцыз бар?»— деп сурады. Агылшын иыгын чичачдатты. — Ж арайды , барып дем ала 6epi4i3. Bipa3 тыныгып ес жиган соч тагы да жолга ш ы гасыз,— деда. Саудагер орынынан тагы да атып турды. — Индияга елшипкке барып чайтасыз. Ж ылына ceii3 ж уз сом жалачы 6epeMi3. Агылшын чапел1мде ауызына сез туспей ачтарылып турып- турып барып: — Басча 6ip Kici !здегешч1з дурыс болар. Елппл1к маган кол емес екен. EHfli жарты жылда мешч контрактымныч мер- 3iMi б1тед1. Сосын Петербургке, компанияма чайтамын,— дедь — Оны уачытында керерм1з,— дед! Кирилов кул1мйреп. 235
— Ац-тац Кэстли жалма-жан ейкке умтылдй. Тагзым eTin цошгасуды да умытып калыпты. Ж елкей куД1решп шыгып бара жатцан Кэстлид1ц уижыр- •асы т уй п кеткенш Kopin Кирилов эуел1 6ip турл1 ко;Цлдендь «Кандагы 6ip цачгыбастар да 6i3re ацыл уйретк!й келед1. Ереуллпцлердщ цолында 6ip ай тура турганда буратаналарга куле сейлеуд1ц цандай болатынын эбден б1лер еч? Бул мына жалба тымацтардьщ бузачылырын дэу де болса, олардыч езде- р1нен емес, мына б1зден Kopin тур. Ж ога, мырзам, олардыч кезш чашан б1ржолата цуртып тынбай, 6i3re улы сахарага да, Индия- «а да баратын жол ашылмачшы емес. Ол yuiiH эуел! мынау дыр- дуды 6ip жачты етпёй болмайды». Кирилов белме iuiiH ерсШ-чарсылы кезш кетй. Элп неме енд1 жарты жылда контрактымныч MepeiMl бйед1 дед! ме осы! Ж оц, оны чалай да чайта узарту керек екеи! Мундагы шатацты басып-жаншымай турып, оны Петербургке аттандыруга бол майды. Элгшде буган айтчандарын, онда барып, кеюр болса, буныч экспедициясыныч кезш е б!ржолата су чуйылды дей 6epiHis. Онда баягыдан 6epri салпачтьщ 6api бос ауре боп цала- ды. Ж оц, Кириловтыч ондай масчараны кергеншен елгеш ду- рыс. Б ул саппасты чашан экспедиция чызмейне к1р1скенше ешцайда шыгармайды! Кириловтыч eKi ш екей дычылдап цоя бердк Тамагы цышып жетел буып барады. Ko3iHi4 алды чарауытып кетй . А уа жетпей ж ан дэрмен ауызын ашып, анадай жерде отырган Дья- ковца б^рдече дей берш едц жагасыныч омырау туймейн агы- тып ж атчан 04 чолына жып-жылы б1рдеце лац ете чалды. Кирилов содан 6epi Самарада. Содан 6epi мынау айлапат Солмедей айлапат столдыч жанынан 6ip ел! аттап ш ы ры п кер- ген емес. Келд1 де — чалыч чагазга кем1лд1 де чети. Экспеди- цияныч баягыдан 6epi тоцтап цалган жумысы цапелдмде бас кетертшзер Typi жоч- А н а у шиыршычталып эр жерде жатчан муньщ командасындагы геодезистерд1ч туй р ш экелген карта- лары... Экелген тустарында чолына алып 6ip-6ip чарады. Шаруа сонымен 6iTTi. Оларды 6ip-6ipiMeH жалгастырып елкешц тутас ландкартасын ж асауга цаз1р ж агдай боп тур ма?! Кейб1р аймац- тар эл1 картага да т уй р ш ш улгермедь Талай геодезист ереуш- иплердщ ж ебейне жем болды. Олардыч туйрген карталарыньщ талайын солар тартып ап ж оч чылды. Саймандарын цыр асты- нан ойда жоцта сап етш шыга келген жалба тымацтар атца суйрейп экей п, суга салып яабердь Олардыч кэр1не ец алды- мен геодезистер мен жер елшеунплер ушырады. Неге екеш бел- й й з , кешпелшер осы 6ip кекжиекке чарай телм1ре тенген сыгырайган-сыгырайган шолмек кездерден зечб1ректен бетер чорцады. Еч эуе.й соларды ч¥Ртчанша асыгады. А л, ан ау жэнйк-жэппк боп жинаулы турган — жана елке- лерден табылган минералдар мен ей м д ж гербарийлерк Ереу!л- 1шлерд1к чолдарына туссе, оларды да ч¥Ртпай тынбайды. Содан чорыцчаинан шейнен Петербургке, Гылым академиясына
ж енелйп жатыр. Ландкарталар мен колжазбаларды гана цасы- нан шыгаргысы келмейдь Былтыр кузден 6epi башцурт iiui сэл-пэл тыныштау. Жан- жацтан бурынгыдай лапылдап ж ейп жатцан уйтцыма хабар жоц. Содан дэмеленген Кирилов кектем шыга Орынбор аттанып кетпек. Тек Эльтон мен Гокца царайлап отыр. Агылшын сауда- repi Гок анада 03i кеп сойлескен. Кэстлиден repi ацапталдау устамды адам сияцтанды. Мынау суретцйге уцсап алып-ушып турган жоц. Салихалы. Дэлелдерш асыцпай байыппен тыцдады. Иланган сияцты. Компаниясына 6ipiH цалдырмай тугел айтып баруга уэде бердх. Олар мазалай бастаса, мартау сенаттыц да цол цусырып царап отыра алмасы хац. Е н д т 6ip уайымы — мынау ала бетен цыстан кеш н п лайсац кектем. 0зен б1ткенн!ц 6epi шалки тасыр болса, цашан июнь тумай сабаларына тус- пейдь Оган д е т и жол сабыр, еткел жоц. Соны ойласа, уй iuiiHe сыймай сенделш кетедь Эншейшде ж уризбей ж урген буын- буыныныц цан каксаганы да естен шыгады. Уайым мецдегенде ауру, ауру мецдегенде уайым умытылады. Туцшыцдап куш -туш басын кагаздан кетермейдь Дагаздан басын кетердьак д у н и е т каран су алып ж уре берейндей. Ол стол басында отырганда усй н е еш и м батып м р е алмайды. Алда-жалда ж ум ы с жасап отырган Кириловтыц белмесше Петр Дьяков тосыннан бас суга цалар болса — сыртта шонжарлардыц 6ipi к е л т -к е й п турганы. Ондайда Кириловтыц цабагы царе туеш кетедь Ол немелер шамалы уацытта шыгып кете цоя ма? Мылжыцдап бар уацы- тыцды алады. Б1рац, куш йш ц аты куш и . Дабылдамасца жаг- дайыц цайсы! Ж алма-жан уси-басыцды ретке келйрш , куле й л цататындай сыпайы сез 1здей бастайсыц. Ж ер тубшде отырган ойыц цапел1мде ез ырцыца кенбей, э дегенде цатты абыржып та цаласыц. ¥рлыгыцныц уетшен шыццандай тосын кезмскен келденец кездщ сосын сен туралы не деп кеткенш 6ip тэщрдщ e3i бьлеш! Сол куш де кунделЫ нщ ашыц жатцан бейне «1737 жылгы 14 апрель» деп жазып, астын е м цайтара сызып, б1рдецелердх ойлап отырган. Сыцырсыз ашылатын емен ес1ктен Петр Дьяков- тыц саргыш шашы жылт ете цалды. Кирилов селк ете туей . — Ваше превосходительство, т г е Алексей Иванович Тевке- лев келш тур. Элпнде гана шуберектей боп бозарып кеткен Кириловтыц цуп-цу жузше лып етш цан жупрда. Тевкелев... Буныц 6ipiHmi KeMeKinici... Полковник... Оны кер- мегел1 цай заман! Баягы Ор бойынан аттангалы алгаш рет жуз- дескел1 тур. Ж урег! шымырлап кетй . Баягы патша цабылдауынан ала- буртып 6ipre шыццандары, жым-жырт Уфаны йкесш ен й к тургызып жорыцца эз1рлегендер1, Ордагы бем ш етеп цазац ханзадаларына берьпген алгашцы трактамент*1 есше туст1. Одан 6epi цандай болды екен. Дагазга кемШ п отырган Кирилов орынынан абдырай кете- 1 Конакасы
р!лд1. Тамагына олде 6ip жылы тол цып кептелш, дауысы тунжы- рай шыдты. — Тевкелев... Алексей Иванович... Kipcin, к ipci и де!.. EciKTOii тыгыншыдтай кара сур адам аттады. Сол байдалар- баидилмас дып Кул1мс1рейтыйнен гана танып тур. Тевкелев! 03i обден тотыгып, oprepin кеткен. А т устшде кеп ж уретМ беп-бел- Г1Л1. Ысылган. Dip кездеп алдына озер едгерш журетш доцбек дарыны жым-жылас. Еденд1 тадылдата басып, шапшац дозга- лып, жадындай берд!. Кирилов душагын жайып карсы умтылды. ТевкелевНд уста- рамен мунтаздай цып тыдырлап дырылган тап-тадыр жагы муп- муздан екен. Епецдей тенген Кнриловтыц жузш дарып опт. Белме 'аниде коктемшд салдын лебд орман арасыныд шайыр Hci, былгары Hci муцк ете далды. Eneyi жазу столынан аулагырад дойылган кеч CBKire барып ж айгасты. Мейманныч жур1с-турысы асы гыс Kicire удсайды. «Ауырып калганыцызды е с т т , кв1ул1ч1зда сурай кетуге содда- ным*— дейдч Дауысы баягысындай именшек емес. Байыпты да, батыл. Коп озгерген. Катты езгерген. Бурынгы стол баччан чи- HOBHHKTirin умытайын деген. Kyiii-TyHi аттан туспей жаумен ж агаласып журген сардарлыгы анид байчалады. Ce3i де тач-туч. Буньщ ор сауалына алыстан орагытпай, тотеден доп тус1п дысча жауап чанырады. Тек кул1мшрей чарайтын чой козшен рана сзл-пол ж ум сад шырай ачгарылады. Гмрач, бурын шекс13 меШр1м лебшдей сез1летш сол шырайдыч oai даз1р кед1лше кумон да- шыратындай. МуЫркеп отырган Kicire учсай ма чалай... Кириловтыч олпндеп елшлдек ceeiMi лап ете чап басылатын тамызычтай тез соне бастаран. Мынау аччаптал полковникпд часында o3i бала сеюлдд екен. Эр сезш ауызын ашып тыддайды. — Калай журген жер1д тыныштыч па? Тевкелев мырс ете тустч — Дайдан тыныш болсын! Кнриловтьщ кез! onipeMn KeTTi. Осы жолы да жача сапарга аттанып бара жатчан соч согып отыр. Башчурт арасы тары да дурбелеч- Былтыргы тазалаудыч тусында уи т-куй л 1 жогалып кеткен Кылмач Абыз тагы пайда бопты. Осы ереуш басталгалы Цылмад Абыздьщ дурюреп аты шыгатын да, оныд чандай адам екенш ешк1м бчлмейтпч Б1реулер1: «Портадан келген агент!» — десе, eKiHuii б1реулер1: «Жод, ез1м1зд!ц дш басыларыныч 6ipeyi>, ал ушш иплер!: «Баягы Сешт к о т е р Ш и т д каторгадан аман дайт- чан басшыларыныч 6ipi»,— деп согатын. Не де болса, долга тус- пей-ад чойды. Сынаптай сусып ушан даланыд Gip шетшен dip шетше шыга келедч Патша улычтарыньщ жоспарын алдын ала бШ п чойган кш дсй чайрат дылады. Оны ieflen шыддан отряд- тыч 6opi жер согып далады. Бул жагынан мына жалба тымадтар алдарына жан салмайды екен. Б1рдеде сурай далсач 6ipeyinin айтданы eKiHHiiciHi4 айтданымен атымен мадайласпайды. Ал 238
сосын олардыц сезш щ аныц-таныгына кезщд1 эбден жетюзш кор. Свйткен су ж укпас Цылмац Абыз i3-Tycci3 жогалып барып тагы ripurinn. Башцурт iuii тагы д у р л т п жатыр дейд!. Кирилов Тевкелевпц жузш е есецйрей царады. Полковник жай эншешн царауындагы багыныштысыныц жалкаулыгын не кенже баласыныц е р к е л т н соз еткендей, араш сэкшщ аркалыгына шалцая iuipemn, жайбарацат сейлеп отыр, К езш дей эл й 6ip эзэзш ушцын одан сайын маздай туей . Ереу1лцп башцурттарга цыргыздар мен цалмактардыц ара- сында да жанашырльщ табылып ж атса керек. Кирилов ерсШ-царсылы сенделш к е та . Сонымен Ор бойына аттанудыц бул жолы да c a n TycneiiiH дегею ме?! Тагдырдыц ци- цар тазысыныц тагы да цыцыр ж упргеш ме?! Ойдагы-кырдагы жалба тымацтарды тугел тулен туртш журмесш... Анадагы агыл- шынга epin келгендер цайсак арасы тыныш деп едь Bipan, олар дыц сез1нен пэтуа табылар ма... Артына кайырып, 6ipiH-6ipi устаган ею алацаны жшеи баста- ды. Кок желкесшен 6ipep моншац ceKipin туеш , кос жауырыны- ныц ортасын алмасша п л ш е п п , томен карай ж уп р ш бара Тевкелев inriH пыстырып бипаздай сойлегенш кояр емес... — Алыстагы ауылдар мен кыстактарды былай к°йганда, Уфада да оньщ жацтастары толып ж урш п. Кирилов кец болмешц ортасында й лею п турган да калган. Тевкелев 6ip ыргалып к°йып орнынан кетер1лдь Ж айлап цасы- на келдь Мойынындагы былгары капшыгыныц тиегш агытып, iuiiHeH жасыл саптиянмен капталган ютап суырды. Сыртындагы жазуы арапша. К¥Ран. Тевкелев арасына кагаз кыстырып белп- ленген б1рнеше жерш ашып корсета. Элдеюм баспамен басылгаи текепц соцынан кара сиямен б!рдецелерд1 цосып жазыпты. Ка’ пел1мде куранныц оз жазуы екен деп калатындайсыц. «Бул жазу сонау Петербургте жазылган. Мунда б1здщ башкурт, казак дала- сында не 1стелгел1 жатканымыз айтылган». «Ал мына 6ip жерш карачызшы: мунда 6i3fli4 баягы Ор бойына сапарымызга кай кую адаммен, кандай карумен аттанатынымыз, кай аралармен журепшм!з, кайда тунеп, кайда еру жасайтынымыз тугел айтыл ган. «Керд1нДз гой, бул булж 6i3 сонау Петербургте журген K03i- м1зден бастап ойластырылган». «Эр адымымызды алдын-ала ац- дап бШ п отырыпты». «Енд1 мынаны кор1щзшН» Тевкелев бул жолы тэппштеп оралган карта суырды. Орауын жазып едо — тани кета. Бетш деп белплер мен жазулар оз колынан шыккан. Бул Тевкелевке кайдан тап болып жур?.. Тевкелев буныц дагдарып турганын байкап 6ipa3ra дешн ун- демедк Токта, бул картаны сочгы рет цашан Kopin ед! ©3i... Из, из... Анада Жайык бойындагы кыстакты ортеп, кайтып келе жатып, жол-женекей тунеген ушнде басын эреч к отерт отырып, осы картаны алдына жайып, отрядыныч одан аргы маршрутта- рын, штабтан келген хабарлар бойынша, Румянцев отрядымен 239
ушыраспац багыттарын жобалаган. Сонда карсы ауладагы буныц штабы тускен уй ертенд1 де, бул картадан царалай кудерш уз- ген. Апырай, в... Ол уйдщ ертенунпц де, Румянцев отрядына то- сын шабуылдыц да бул картага байланысты болтаны ма? Кнриловтыц дауысы таргылданып шыцты. — Булар йзд щ цолыцызга цайдан тусш жур? — Мензелинсшден бригадир арнайы адаммен ж1берген. Ci3- ге керсетсш депй. — KiTanTbi Kepin турганым осы. А л картаны танимын. Ана- да б!здщ штаб ертелейн тунде мен денсаулыгыма байланысты офццерлерд1 ез1м жня алмай, штаб бастыгына тапсырганмын. Мен сол куш бул да солармен 6ipre ертешп кетй гой деп жур ед1м. Тевкелев уны з басын изедь Кирилов одан api не айтарын бтл- мей дагдарып турып цалды. Ысцаяц офицер к!тап пен картаны бул тартып алатындай-ац жалма-жан цапшыгына салып, сарт-сурт тиейн бекггй. — Оган бола цапа болмацыз, мэртебел1 тацсыр. Меш элй Кылмац Абыздыц жандайшаптарын тергеп-тексеруге Уфага ша- цыртып жатыр. Булардыц цолдарына цалай Tycin жургенш со- лардан б1лершз. А л, жарайды, мен журешн. Тез1рек сауыгып кейдаз. Тевкелев бул жолы цушагын eei ашып, буган емпецдей тене т уе й . Сулыц турган Кириловтыц танауыныц астынан манаты 6ip еркек гасшщ цолацсасы мен былгары nic араласкан кулшЫ Hie тагы да муцк ете цалды. Бипаз сейлеп, тез цимылдайтын мырза тарс-турс басып ейкке ж е тй де, сарт-сурт шыгып кетй. — Б ул не? Амандык, бтлу ме, тергеу ме? Кирилов ез даусынан e3i шошып кетй . Велме 1шшде emKiM жоц. Дьяков эл1 Тевкелевй аттандырып ж атса керек, бас суга цоймады. Кирилов 6ipey коюрейне пышац сугып алгандай колымен басып, анадай ж ердей салулы тесейне суйрейлш эзер ж етй . Кек желкейнен, eni самайынан муздай тер саулап цоя бердь Белме- нщ iiuiH 6ip жексурын т с жайлап бара жатты. Коп мйшпп, коп жейлген тугж ы м тугы р аттыц ер-турманынан шыгатын кул1мй ш с. Буныц жадында ол цайдан цалып ж ур? 0м1ршде 6ip де 6ip рет ат ерттеп, арба жегш кермеп ед1 гой. Ендеше мынау жексу рын nic элй Тевкелев мырзаныц жагасынан шыццан болганы ма? Баягыда бундай емес efli гой! Дурац ушып туратын еда гой. Элй Sip козцарасынан бул оныц муйркеп турганы екенш де, тергеп- тексер1п турганы екенш де дурыстап ажырата алмады. Дай уа- цытта бундай сумпайы боп улгерген. Bipan, оныц жазыгы цан- ша! 0з цолында билin жоц, ж урттыц айтцанын жеткЫ п, тапсыр- ганын icTen ж урей н цол бала ккйшц цара басы цанша суцгыла болганмен ж урт алдында оцтын-оцтын сумпайы керш ш цалатын тустары да болатынын талай рет ез басынан еткерген-дц Элй не- менщ буныц алдында коп тургысы келмей, тез шыгып кетушщ 240
де сыры бар. Сонда немене... будан чуыстанатындар табылып жатчаны ма? Неге деп куыстанады? Россияга шаш етектен пай- дамыз тид1 деп талтацдап журген талайлардыц 1шек-чарынын актарсан бочтычча жабылган шошкадай талай пэле табылуы мумкш. А л буныц кещл1 суттен ач, Судан таза, взш е обал жаса- ган жер! бар болса бар шыгар. взгелерге обал жасаган жер1 бар болса бар шыгар. А л Россияга, вз халчы мен импернясына тыр- начтай княнат цылган жер1 жоктыгына иманы кэмы ... Оган бола чайгырмайды. Бар чайгыратыны — эл и Ор бойына аттанудыц тагы да орайы келмей турганы. Есштен Дьяков бас сучты. Дасына келдь Тамырын устап кер- fli. Ж астыгын, жамылгысын тузеп, чайтадан шыгып кетй. Кирилов сол бачырайган чалпы жатыр. Бей-жай буййп тек ойга алган бар шаруасын id e n 6iTin эбден cineci чатып шарша- ган не бар у м т н е н кудерш б1ржола узген адам жата алса керек. Сонда бул... Ол TinTi ойлангысы да келмедч Бул жатысы езше 63i атымен учсамайды. Осы эл п Тевкелев мырза не деп кетй ... Ж э, соныц жымпиган монтаны жузш де, ойда-жочта ойран чып кеткен ос- падарсыз сезш де тез^рек умытчысы келедч Сонда буган, шыны- мен, кумэндангандары ма... Ата-анасынан жазычсыз таяч жеген балалар гана осылай жэбгрленейн шыгар. Осылай бэрже 6ip TyKipin 6eTi ауган жакца чацгырып кеткнп келетш шыгар. Бул кеткенде найда бара алады?.. Кемешне ексж кептелш, коз алды булдырап кеткендей бол- ды. Неге ренжидч неге жэб1рленед1 — тусш се не дейсщ?! Айтчан свздерш чайталап есше Tycipin керш едч Тевкелев буган тап он- дай ештече айта чоймапты. Шрач, эл п келшч э л п эцпмесч.. БэрЬ 6ip тепн келш, тепн эцпме емес. Мейл!... EHfli 6api 6ip... Бул кектемде жол туспесе, сосынгысы 6api 6ip... К елеи кектемге д е т и бул бар ма, ж оч па... Ж04, сонша неге кудерш узед1? Ж орычтыч сэ й туспесе, ден саулыгын жен- деуд1 неге чолына алмайды? Эйтеугр, 6ip чаракет ж асау керек Чой! Денсаулыгын тузегенде штемеген eMi чалды ма? Элде... Кезше дэл босагага салбыратып in in чойган дойыр чамшы туей. Бузачы башчурт даласыньщ тагы 6ip Ta6apiri. Баягыда Ор бойына аттанып келш, жем, 40м !здеп, чыстачтан чыстач чой- май адачтап жургенде алып едч 03i керген сайын жон арчачды шымырлатып ж1беруцп едч Бугш кезше жылы ушырады. Бурын- гыдай сэры уйек жылан сиячты шошытпай, элде 6ip суйшмд! нэрсен1 еске туйрейндей... Иэ... иэ... мына чыр сулуларыньщ шашы осы дойырдай жуп- жуан, жуп-жумыр боп келед1 екен... Неге е к е т белпйз, кез алдына жачында жолыгып кеткен чалмач ханымы Дармабала оралды. Кыр арчасынан аш белШе дэйш алтын зермен чаптатып шубалта созылган жалгыз epiM жуан бурымы жадында чапты. Тула бойындагы шыгыс урдшшен чалган жучанач сол гана. Оны да келденеч кезге сойчан елестеу 241
уш!н o/ieiti 1стеген сияцты. Эйтпесе, ваге кшм! епропалык улпде. Bip кезде Петр агзамныц оз1мен бнлегсн шолжач ханымныч мвлттей карп кап-катты калыч шашы кайсарлыкты, шамалыга мукалмайтын кажыр-кайратты таныткандай. Точкере карайтын отты жанарында кылп-кылп ойнакшып турган ожар ушкын бар. Tiainiu ушымен еркелей Т1л катады. К аР*> калмактыч контайшы- сыныц кызы. Куба калмактыч ханыньщ зайыбы. Ол еркелеме- гендс к!м еркелейд1? K yfieyi слге.ги Сарытау, Самара жагында Мьщгыргвн малый Едхл бойыньщ ну шалгыныиа жауып, oei ке- бшесе чалада журедк Цыстай осы Самарадан шыкпапты. Ана- да коктем басында буган согып кетть Наукастанып жургенш ес- Tin, тибет eMuiiciHe керсетпекпй болып, жаз шыгып, цымыз nice ордасына келт-кай туга шакырды. Шолжыч ханым эр вемеюч басын 6ip шатып соз бултакка салганменен аргы ойы белилЕ Аюкеден калган такыттан ЭЛ1 ку- flepiii узе коймаган. Будан к°лдау дэметеда. Сулу ханымды сау- сагынан суйш , колтыгынан демеп, куймесше отыргызып таста- ган бойда-ак, ел п шакыруын б!ржола естен шыгарган. Еыл-дерп Ор бойына асу болып турганда кайдагы 6ip жемр ханымныч адыра цалган шатырын, айдаладагы ордасын цойтсын! Ендк Mine... Расында да, бэршс колды 6ip с!лтеп, сол ханымныч шаты- ры турган жапан тузге карай тартып кеткеш дурыс та шыгар. BopiCip шамалыда ыргалып-жыргалып жолга шыга цоитын Typi кершбейдх гой. Одан да денсаулыгын 6ip жайлы кылып алсын! Кириловтыц пэлен уакыттан 6epi ширыгып келгеи жулын- ж уй кесМ ц 6api эп-сэтте босап, какаган суыктан муз боп cipecin Kipin, кыз-кыз кайнаган жылы пештщ тубше тап боп маужыраган КУР сулдер жолаушыдай боны ал-сал тартып, 6ip турл1 бурлык- ты да калды. Буын-буыныныч сыркыраганы да ю лт басылып, кабагыньщ асты ез-езшен 31л тартып журе берд!. Былайгы жа- рык жалганмен баска байланыстыч 6api ю лт узШ п, тек танауын- да элпнде гана Тевкелегтч жагасынан мучк ете калган 6ip турл1 кул1мс! liic KyKipcin турып алды. Сейтш буйыгып жатып K03i inin in кеткешн байкамапты. Элде- неге тачдайы кУРгап, т э т а уйкыныч шырын дэм1 ене бойын бал- быратып барады. А й дала екен дейдь Элдекайда жол uierin келе жатыр. ¥зын йзбек улы шеру... А лда да, артта да, кос капталда да коп арба, кеп куйме. Терт каптал-тугел жэукем кол. Салдыр- тып келедк Бул октын-октын мойынын созып tarepi кез тастап кояды. Сагым шалган кек белдер. К ек жиектен 6ipece сонда Ор бойындагы e3i салган жер каланьщ карауыл карайтын мунара- лары цылтияды, 6ipece желшлдеген сары шатыр кылачытады. Кайда келе жатцанын оз! де бшмейдь 9йтеу1р, асыгып келедк Ж орга iKypiCTi ж ум сак куйме бойын балбырата тусм . Кенет юлт токтай калды. Пердеш Typin ж1берш караса — ай далада жал- гыз куйме. Мачайында ешк1м жок- TinTi куймеге жеплген кос ат та жым-жылас. А гаш тертешч касында оз-езшен сыпырылып Tycin калган камыттар гана жатыр. К ун куйдарген, тер сщген кочырсык HiCTepi мурыв жарып барады. К ун кез1 — тас тебеде. 242
Шацырайып тур. Т Ы тацдайына жабысып цалыпты. Тец1рек сия тепл цойгандай куп-кулгш. Тэлйректеп куймеден туей . Тертешц цасында жатцан цамыттыц 6ipeyiH жердей кетерш алып мойы- нына кида. Кушенш тартады келш — царгыс атцыр терт доцга- лац цылп етпейд1. Е н т т н сэл басып алып, цайта кушенедь БэрЬ 6ip тырп етпейдь Тула бойын агыл-тепл тер ж ауып барады. Tic- тенш келш тагы тартады. Доцгалац сыцыр-сыкыр цозгалайын деда. Элиндеп зш-зшдей куйме жедалдейш деда. JKypici де ене тускендей. Аягы жерге тимей зулап келеда. Д ус боп ушып бара жатцандай. Апырай, эл п ап-ауыр куйме цалай мамыцтай боп жещлешп кетп ? Алацтап жан-жагына карайды. Сейтсе, терте ш ц eKiHuii жагында екший цамытты мойынына тагып алып, та гы 6ipey тартып келеда. Ецгезердей нэн K ici. Кестецдеген узын сирагы кунге шагылысып жарц-журц етедк Бул езш щ тап мы- нандай алып адамга калай inecin келе жатцанына тацгалады. Жылдам жупргеннен cepiriHiH бет-элпетш де жендеп кере алар емес. Ж ок, мынау серейген немеш танитын сиякты. Апырау... ау... мынау э л п ундемес шал гой... Бул кайдан ж ур? Анада ер- тенген уйдегыермен 6ipre опат боп кеткеш кайда? Сонда буныц Tipi калганы ма? Tipi калып турып буган неге кершбейд1? Неге i3-Tycci3 жогалып K erri? Кершбегенше Караганда, буныц алдын- да бей пиркеул! болды гой? Ол не uiipKey? Элде... Ж ок, мумкш емес... Тевкелев керсеткен карта калай аман калып жур?.. Оны эл п Дылмак Абыз деген бузыкка KiM апарып берш ж ур? Бэлюм, мынау ундемес шал... Ж ога, бул картаны кайтед1... Акылга сый- майды... ©3i неге буныц бетше тура царамай, бугып ап буцшац- дап ж е л т келеда. «Ай, анада сен осы кайда курып кеттщ? Ба- сыцды неге кетермейсщ? Сен анада ездерщ тунеп шыццан уй ертен1п кеткенде калай аман калдыц? Неге ундемейсщ?» Бул оныц жагасынан ала кеткелг кол созып едц ол жалт царады... Мына неменщ Ke3i неткен жаман efli? Данталап алыпты. Коз тамырларыныц e3i б1лектей-б1лектей боп iciHin апты. Бул сонда да созылган цолын ецгезердей узын адамныц жагасына жетшз- бекпп болып жандэрмен тырбынады. Онсыз да серейген узын адам одан сайын узара туседа. Элгшде гана цан толган ызалы кезше KeKeciH ушцын ойнап кул!мдей царайды. Б ул одан сайын тыраштанады. «Дал, бэлем, мына текешжта-ай... Эттец, анау айыр сацалына колым 6ip жетсе, от цойып ертеп ж1берер ем!» Сацалга цол ж ету цайда! Тым эуелеп кетш ть Булардыц элп Tepic царай жазатын пайгамбарларыныц жасыл туындай кек шулан- данып аспандай ж елтлдедь Буныц колы цанша созса да, окшесш цанша котерсе де, оныц кшдак тусына жетер-жетпес боп тур. Бул ызадан солцылдап жылап ж1бердь К езш щ жасы кок заЬар... Тиген жерш тызылдатып куйд1рш барады. 9cipece, алцым тусы самауыр тегЫ п кеткендей кулб1реп цалыпты. Кирилов селк етш оянып Kerri. Кайда жатцанына т у й не ал- май 6ipa3 ацтарылды. Сосын барып уй-iuiiHe коз салды. Есш жац босагада айыр т Ы н салацтатып аждаИа жылан жоргалап келе жатцандай. Жарты денеп жалт-жулт етш, жарты денем цара- 243
уытып кершсдь Ол — эрине дойыр дамшы. Жплтылдатып турган каминдеп оттьщ жарыгы. Велме iini дарацгы. Тун болып кеткен1 гой. А д тер, кек тер боп малшынып алган ардасы тесекке жел1м- делш жабысып далгандай. Енд1 осылай ж ата берсе, орынынан б^ржола тура алмайтындай. Жан-дэрмен тырбынып орынынан турды. Тэлпректей басып столга жадындады. Балауыз шамга от бердь Ж а«а гана ж ш сш турган жон арнасы 6ipTe-6ipTe муздап барады. Сол суы д леп он бойынан элп уйиыныц бейжайлыгын туре куып, тез серпде. Шеткер1 турган орындыдты жадындатып, каминшд алдына барып отырды. Жерге eHKeiiin, каминге отын салды. Цое аладанын нызуга тосып, мацдайын сипады. Элп дел- сал уйды жогалганмен, эл п шым-шытырыд туе жогалар емес. Каминдеп агаштын жалп-жалп жалыны ундемес шалдын элгш- д еп желп-желп садалын кезге елестети. Ж аца гана туешде жан- жантан тап берген дордау сауалдар енда ощнде дайта дамап алды. Шынында да, манагы Тевкелев керсеткен карта Цылмад Абыздьщ нолына найдан тап болып ж ур? Оган оны KiM апарып 6epyi MyMKiH? А нада басын кетере алмай ауырып жатданда бу- ныч адамдары ортенген уйден шыддан елжтердщ кушктерш ту- гендедх ме екен? Цап, езш щ болмаганы-ай! Оныч Tipi чалуы мум- KiH бе? Tipi чалмаса, бузачы башчурттарга э л п картаны KiM жет- Kiefli? Ендеше эл п уйд1 эдеш ертеген де сол болды гой! Ендеше, ол бул жатнан уйд1 ертемей, неге штаб ориаласдан уйд1 ертейд!? Бэрш icTen журген сол эл п ундемес шал болтаны ма? 0зш керер кезге ел1мнен алып далып турып, кемекиплерше сонша неге enti re дх? ОшпендШ к билеген шал бэрш тугел неге ертемеген? Ол мумк1н бе едь.. Ж он, мумкш емес. вйтсе, буларды ертеймш деп ез дандастарын тугел ертеп шыгар еда. Ол штабты ешпендШктен емес, жогалган картаныч iaiH бшд1рмеу ушш эдеш ертеген. Ал, карта бутан емес, башнурт операциясын басчарып журген Р у мянцевке тузац Ч¥РУ уш ш керек болган. Оныч отрядына кешн ж асалган тетенше шабуылдыд аргы ниеп олардыц кемрегшде сол кезден-ац бар болган. Элгшдей картаны долга тугарудац жол- дары дарастырылганда, олар буны, Кириловты, эдеш тачдап алган. Ойткеш, бул налган отрядтардан шыгандай белшш, баш- нурт пшне теречдеп eHin Kerri. Оныц ycTiHe эл п ундемес шал буныц мадындагы адамдардьщ кебше айтнанды еш етпейтш се- шмд1 малай ретшде эбден кез таные. Оны дапел1мде еш и м тер- геп-тексере бермейда. Ойы осы туйшге мрелгенде Кириловтыч imi-бауыры жидш доя берда. Апырай, удыптылыгы мен тындырымдылыгына бул керген сайын бас шайдап тачданумен журетш ундемес момын шал осындай арамдынна бара дойганы ма? Сыпыргы мен шелек- тен басданы устап кермеген малай шалдыц долынан мундай ши- тырман операция далай келд1? Bipan, мундай ic удыпты, тынды- рымды адамныд долынан келмегенде шмшц долынан келед1?! Мынандай эумесер журттан осындай icKep малайдыц далай шы- 244
гып жургешне тацданганша, ондай малайдыц бутан калай тап боп жургенше неге куманданбады екен! Эй, бегде журттан колы усынацты Kici керсе, icnep малай гана деп, тШ епсекп Kici керсе, « л алгыш багынышты гана деп есептейин ушцарылык пен астамшылыцтан арылмай турып, та ла й сазга отырады элi! Сонау Петербургте журген елшшерден сыр тартып, не болып, не коятынын алдын-ала бШ п журген башкурт- тар урымтал жерлерден жансыз устауды неге алдын-ала ойлас- тырмасын?! Ондай жансыздыц ец мьщтысын неге буган, ез да- ласына кайдагы 6ip адам TyciH6ec жоепарлармен келе жатцан бас улыцтыц мацында устамасын?! Ол уш ш эл п ундемес шалды воеводага малай кып орналастырган. Цашаннан шет аймактагы буратаналардыц ауызынан жырып байып алган воевода бурата налардыц ездер1 Tyri-ii сукацтаган иттершен сацтануды б1ржо- лата умыткан. Бул белек мекен-жай тауып, оны устап кутетш усынацты малай 1здегенде элп ундемес шалды жатып келш мацтады. Бул да б1рден цолц ете калды. ей ткеш , ол берген мшез- демешц растыгын кунде ез кез1мен nopin ЖYpгeн-дi. Сонда егер бул басы болса, буратаналардыц арасынан мундай адамныц ка лай шыгып жургенше тацдай ката боп бас шайкай бергенше, секем алып тергеп-TeKcepin керсейшь Сонда, б эл тм , буйтш санын согып калмас па ед1? Цайтер едь.. Ж э, буныц бэрш icTen журген ундемес шал екендшн кезбен керш, колмен койып турган ештецеп ж ок кой. Оган бола неге осынша шалабын шайкайды? Туе тYлкiнiц богы деген! Tempi, Kici туешде не керш, не коймайды!.. Кирилов мачдайын каминныц кызуына тосып, кез1н жумып, элп 6ip к у д т н умыткысы келдь Ж ога, ол муны анада кезапара ел1мнен алып калды. Оныц булай ic ie y i MyMKiH емес. Егер ол бол- маганда, еш-уш кун касында epin журш, башцурттардыц бал мен шеп араластырып жасайтын ем-домын штемегенде бул сол жолгы жыгылыстан кайтадан аягына мше алмауы да MyMKiH едь Сондай адам дэл мынадай аярлыкка бара ала ма?! Кирилов кезж кайтадан бацырайтып ашып алады. Элп ойы- на ызасы келедь Неге бара алмайды? Барша жансыздыц эуел1 ceHiMre Kipin алуга тырысатын эдеп емес пе? CeHiMre Kipy ymiH укыпты малай болды, сен ymiH басын катерге Tiryre дайын жан- ашыр боп кершдк керер кезге ажалдан аман альш калды. Сол арцылы бурын ауладан iume карай 6ip адым аттап кермеген бу- ралцы баспанаца бас сукты. Ем-дом жасаймын деп ж урш не 1степ отырганыцды бклдк ж уртка айтцан тапсырмаларыцды Кирилов пзесш жудырыцпен койып калып, ез тШ н e3i кыр- шып пстеп алды. Эттец, дуние-ай! Расында да, солай! Эзэзш ой Кириловтыц анда-мында 6ip ж улкып кашкан асау тайдай адасцан киялына цылша мойыннан кыл тузак салып, енд1 ешкайда аттатпай-ац койды. Енд1 ол э л п куманын жокка шыгаратын дэлелдерд1 былай койып, оны дурыска шыгаратын айгактар 1здей бастады. Пэлен кун, пален тун катарынан уйкы-
кулюден цалды. Алакоцыр болмсшц iшifiдо еб1л-себ1л сенделд! де жу*ред1. вз1-езшен куб!рлеп б!рдецелерд1 антцан болады. Оны- сын йрак баскалар тугЫ o3i еспмейдк Акыл пт к а т о к аттай шыгынып кеткен. HeHi ойласа да, тубше жете алмай кур сергел- дск боп, орта жолдан болдыртып оралады. Мачайда ацылдаса коятындай адам да жок- Алацтап жан- жагына карайды. Сол баягы коп кагаз. Сол баягы ыбырсыган белме. Квз1 кенет стол шстшде ырсня карал турган цу баска ту- сед1. Ол: «Bi3 03 тусымыздагыкы е з1и т KopreH6i3. Ссндерд1ц тус- тарыцдагыга араласымыз жок— 6з дауларыц ездерще!* — дел мыскылдай карайтындан. K^3ip ундемес шалдыч Дылмак Абызбен байланысы бар жан- сыз екенше эбдсн K03i жетш болгандай. EHfliri тацгалатыны — осынша айла-тэсклге калан каныгып жургень Керер кезге колы србендеп тырбацдай бергеннен баскалы Снлмейтшдей салпы етек шаруа ккйнщ куранга, орыс т и ш е калай б1рдей жетш болып жургеш, расында да, адам тацраларлыктай нэрсе едк Ендеше, ол ундемес шал TeriH болмады. Сондай аскар таудай касиеттерплч 6ipiH байкатпай, бетегеден бшк, жусаннан аласа боп, бой жасыра бшгенше Караганда, тштен суцгыла... Сондай акылды адамдар- дыч оздер! бастарын катерге Tirin, жандарын лидага шалып жур- се, мыла жалба тымактардыц осынша д ур л т га буран дейш ой- лап келгеншдей жамандык пен жаксылыктын, лайда мен зиян- ньщ ара ж т н жендеп бшмейтон надан журттыч эншейшй есуастыгы болмаганы. Бул жайында ол буган дешн ойланып кер- мепть Оган муршасы да болмапты. Есш дери — Ор бойын- дары ж аца кала. Соран тез1рек жетуге асыкты. Сол жолда неден болса да тайынбады. Талай бузакыны оз колынан аскызды, шап- кызды, ертетюздк Олардыч 6api оган жанып турган шамга жуп- pin, ез-езшен кырылып жаткан кезедз квбелектей обалсыз нэрсе керж дь Ендк MiHe, ундемес шал туралы мына кумэн буран дейш уйреншшп арнамен жвцкШп келген асау ойдыц агынын 6ip сэт тежеп, айран-асыр калдырып отыр. Сонда булар нелерше сенш ереушдеп жур? Тусшсе буйырма- сын. Боска кырыла бергеннен не внед1? Оны кез-келген жалба тымак ойлаганмен, элгшдей керер кезге жасакты калын жауды 6ip e3i жайратып кете жаздаган акылды, айлалы киллер неге ой- ламайды? Ойласа, олар мынандай кезшз кебелек халкына неге басу айтпайды? Bopioip мынандай аса бай елкеге езгелер кез ал- артпай отыра алмайды. Эдетте элмздер куштшерге емес, куши- лер элизге кез алартады. Дуниедеп барша жаксы мен жайсацды ез сыбагаларындай кередк Оларды езгелерд1ч колынан керсе, ка рал отыра алмайды. 03flepi жокта колды боп кеткен жаксы мен жайсадды дереу 03i иемденгенше асыгады. S yeai тугш т!ктеп: «бер!» дел куд!рейедк Оган болмаса тарпа бас салады. Йемене, бул жалба тымактар ит устамаушы ма ед1?! ¥стаса, кайтып кер- мей жур? Ит екеш ит те езшен repi азулырак арлан тебет келе жатса, итаягын тастап, куйрыгын жымиып, тайып турмай ма?.. Воска шайналып калса, бул кунше де зар боларын олар екеш 246
олар да б!лед1 гой. Сондыдтанда мыдтыдан далганды жалап-суд- таганныц езш данагат тутпай ма?! Буны 'ж астары бглмесе бшме- сш, 6ip кезде ауыздары мыдтап куйген кэриялары нагып бшмей- fli? Элг! Цылмад Абыз дегендер1 6ip кезде СеМт кетерШ сш е да- тысыпты деседь Ендеше, кеше ез кезше кек шыбын уймелеткен кесепатда бугш кеп бутш журтын итерш дайтед1? Эр буын, эр урпад ат жалынан тартып мшген сайын алдыцгылардыд icTere- HiH icTen, 6ip-6ip дансодтага урынып отырар болса, бундай 6ip ш вкш журт кундердщ куншде ез квздерше ездер1 тепе су куйып шыга келмей ме? Одан басдалардьщ Heci кетеда? Элгшдей карлы даратау диямет-дайым шаруаны тындырып журген ундемес шал соны нагып удпаган? 0з халдын мунша арандатданы дай дияна- ты?! Элде бул 6ip булардьщ eeflepi болмаса, басдалардьщ миы жетпейтш соншама курдел! дубылыс па? Элдшщ дайратына эл- ci3, элЫздщ дайгысына элд1 дашан TyciHin керген? Бул да сон- ■ дай епзд! ерге айдау шыгар. Эйтпесе, муншама байлыдты 6api6ip оздср1 игере алмайды. Bnpioip басда 6ipey иемденедь Кайта бу- лар олардыд дамын ойлап отырган жод па? Бул ез дара басы ез халдыма элге д е й т игеруйз жатдан байлыдтыд кезш, буратана- ларга элге дейш ездер1 бейхабар келе жатдан енер-бШмшц кезш ашып беретшше сенген. Эне, анау босагадагы т ец к и т турган те- Mip сандыдтагы додыган кеп дагаз — мынау буратана елкеге оду- агарту дарытудыц дилы-дилы жоспар-жобалары. Ондай-ондайга бола бас датырып жатпай, тап 6epin, тарпа бас салып, ездерш буралды кушштей дыцсылатып дуып шыдса, не iciefii алар ед1?! Элш бшмес элек деген осы-ay! Дашан да бйпктшщ бШкшзге, эл дш щ элйзге жен керсеткеш эдшдш, ierlniK саналмаушы ма ед1?! Bip уй екеш 6ip уйдщ шйндеп балалардыд естияр жагы ышкен- тай iHi-дарындастарына дамдорлыд жасап, адылын айтып, долы- нан жетектемей ме? Бше бшее, булар да, мынау жалба тымадтар- га тап солай дамдоршылыд жасамас па ед1? Соны удпаган журт- ты дайтып бузады, дайтып надан демексщ! Ед болмаса, элп тас дайнатып журген ундемес шал сеюлд1 естиярлары нагып уд- пайды?! Элде элп шеп дорыган иттщ eeiM де жемеймш, езгеге де бер- меймш дейтш MiHe3i ме? Олай дейш десе ит екеш ит те дамшысы датты тиген Kicire eHfli дайтып беттемейдь Бул ж урт та аз таяд жеген жод! Сонда да id e n отырганы мынау. ЯСод, мумкш, эл п Кэстли айтдандай, жылы сез, жылы дабад жепспей журген шыгар. Расында да, дамшы тиген ит данша до- рыдданымен, ырылдаганын доймайды гон. Олар екеш олар да «кет, былай турдан» repi «кунппм, кунппмге» кеберек илшед! гой. Bipan, «кушшм, купйпмнен» шыгатын мушздер1 дайсы? Элде бул бейшараларга элш бшш, дуйрыдтарын буттарына ды- сып, жендерше жургеннен repi дуйрыдтарын булгаддатып езде- piH вздер1 алдардатып журуд1д 63i 6ip мэртебе ме екен?! Солай болса солай шыгар. Эйтеу^р анау кун п агылшын «жы лы дабад, ж умсад сез* деп дадсады да отырды. Алайда, туптеп 247
ксткенде, соньщ бэр! 6ip емес пе? Сонда долында тодашы бар ба- ланыц касынп жетш барып: «Эй, бодмурын, ецкиш аган аш отырганда мынауыд чалай?»— деп тап берсед, ол — ел1мжетпк те, ал егер де: «Сен, айналайын, жаксысыц гой. Мынанын шетй нен 6ip TicTe. Юшкентай балага сол да жетедь Цалганын маган бер»,— деп алдарчатып алсан, ол — камкорлыч болганы ма?1 Eiteyi де, расында, 03i4AiKi емес, езгенщ дэулетш жымкырып ке т у емес пе! Иэ, юшкентай баланыч алданатыны рас. Алданса, долында- гы колакпандайды устата салатыны тагы рас. б й т т тйпн тап- пасач, сэл нэрсеге бола ойбайды сала женелетпй жэне бар. Bip ата, 6ip енеден тугандардыч ездер1 6ipiH-6ipi алдап-сулап илжп- редь А л енд1 айдаладан кеп килшсеч, эрине, ani жетсш-жетпесщ долыдды кагып, бе«чд1 тырнап, шат-шэлкешчд1 шыгарады. Он- дайда, амальщ чайсы, куш ке ж угш ей д. Кушке жупнд1ч-ад зор- лычшы атанасьщ. Зорлычшы атаулыныч 6api — жендет. Сонда Чалай? К уш кеше асчар таудай арман чуьш, шимай-шимай кар тадан бас кетермей, «кулл1 Россияныч гул жайнаганын» ез ке- з!мен Kepin, отандыч гылымныч аспанында жулдыз боп жаркы- раймын деп келген Кирилов та мынау бузадылармен алысамын деп журш жача елкеш ашкан очымыстыдан долынан чан там- шылаган чара балталы жез чаргылы жендетке айналганы ма? Сонда буныч анау ш епрткенщ айгырындай южщдеуден басданы бшмейтш кен шочайлы кеп солдафоннан ешчандай айырмасы белмаганы ма?! Мына дурбелеч 6iTce, жача елкешд астындагы, устш деп байлыгын зерттеп чана чоймай, надандычтан эр нэрсе ге 6ip урынып босча чырылып бара жатчан кезЫз кебелек журт- тын кезш ашып, ачылга жугштем деген дэмешшд де кулнпд кекке ушканы ма?! Кирилов караптан-чарап ышцынып чалды. Орынынан ыршып атып турды. Ж оч, бул жендет емес! Бшчашан жендет болам деп ойлап та керген жоч. Оньщ бар ойлаганы — Отаныныч' даччын асыру, ез1шд атын гаыгару. Отан муддеы мен ез муддес!. чабысып ж атса, одан аскан абырой, одан асчан эдж дж болар ма?! Баскалар ез муддесш, ез елйпц муддесш доргай алмады екен деп, булар чалай чара бет дарадшы, чанды 40л жендет эта нады?! Ж оч, жоч, оган келхсе алмайды... Какшиып турегеп турган Кириловты элдек1м етегшен тартып далгандай болды. Кайтадан жалп етш отыра кетть Етегшен тарт- Чан — ез ойы. Ойлай бшгеншд сондай зняны бар. Кейде ез акы- льщ ез1че шот салып омачастырып кетедь «Эрине... Енд1 чалай деп еч?0згешкше эл!мж етпк жасап отырып зорлычшы, дарсы- ласданды чакшып тастап отырып жендет болмауыч еш мумюн емес кой...». 0з адылы езше зеюп тур... Дагарадай улкен басын аладанына салып ойланып отырып чалды. Осынын 6opi не? Эр багытда 6ip ж упрген ашдарад диял- дыч тэлкеп ме? Ж од, шынында да, солай ма? 1Шркш-ай, баягы ундемес шал Tipi боп шыгып, кезш е 6ip кершбейдЬау! Содан су- рар едк.. Сонда не дер efli?,
Кириловтьщ бар уакыты осындай 6ipiH-6ipi жеце алмай ит- жыгыс тусш жаткан керекар ойлардыц устшде erri. Эбден миы ашып, есшен адаскяндай болганда, Уфадан шабарман келд1. Кылмак Абыздын ец жакын уш cepiriH Самарага айдап экеле жаткан кершедй Бунымен жолыктырмакшы деседь Кирилов, неге е к е т белпетэ, буны еспгенде куанып кетт1. Бэлшм, б1рнеше апта бойы кинап келген кеп куманньщ 6ip ушты- гына жетемш деп домеленген шыгар. А ягына бери; MiHin терезе алдынан кетпей койды. А ул ага калыц айбалтаньщ алдына тусш тем^р торлы кара куйме кеп юргенде кез1 шоктай жайнап коя 6ерд1. Ж ас лопттей аршындай басып столынын касына барды. Бузыктардыц басшыларын сол арада турып кареы алмакшы. Оларга да, кастарына epin келген тергеупплерге де акыргы куш- куатын бойына жиып, басын жыкпай аскак TereypiHfli кершбек. Отан алдында, орыс халкы алдында, гылым алдында ары таза екенш тагы Шр дэлелдемек. Кешрегш кептен кышап келе жат- Кан кеп кумэнньщ анык-таныгына жетпек. Ш у асаудай жалда- рына кол апартпай келген бузакыларга суракты буршакша жау- дырмак- Олардьщ ез халкыныц обалына калып отыргандарын беттерше баспак- Сейтш журег]н1ц басына з1л боп жатып алган буралкы куджтерден б!ржолата арылмак. Ж улын-жуйкеФюц 6api болат сершпедей шиыршык атып тас туйш боп тур. EciKTeH эуел! Тевкелев пен eKi-уш улык аттады. Ш амасы, тер- геуш^лер болса керек. Кол алысып амандасып, ж умсак сэшлерге жайгасты. Сосын кек суцплер! жылтырап алты сакшы Kipfli. Олар тергеунилердщ eKi жагына eni белшш каз-катар тура кал- ды. Сосын екх айбалталы казак Kipin, босаганьщ eKi жагына каз- дия-каздия кетп. Кылмыскерлер сосын барып кершд1. ¥зынды-кыскалы уш башкурт. Ym eyim u де бетш жун басып кеткен. Мэ-с-саган... Ор- тадагы кокиган...баягы ундемес шал гой!.. Иэ, сол гой! Тебеге жетер-жетпес болып турган бойын кермейсщ бе?! Арыктаган. Капсагай жауырыны кушык тарткан. Айыр сака- лыныч агы кебейген. Мачдайы кыртыс-кыртыс. Абактыньщ аза- бы ма, ене бойынан 6ip суркайлыктыч, кучгартактхч леб1 есед1. EKi кез1нде гана муздай жанган кайсар от бар. BipaK, долылыкка басып, басын кекшитпей, иба сактап жайбаракат тур. Каеын- дагы eKeyfli де таннтын сиякты. Эне 6ip кылкиган кушыкеш еркек — Бекшора Тонтаев. Петербург сапарында талай кор- ген. Буралкы иттей журтка косылмай шеттейин де журетш. Сейтсе, бар пэлеш сол кезде-ак ойлап жур!пт1. Сол кезде-ак кешрегшде у тунып жатыпты. А н а у Kyuri куранды сонда елге ертерек жбершген казак шабармандары аркылы 6epin ж1берген болды гой... А л мына 6ip кезш алып каша беретш сыгырак кез— Мурат деген би. Баягыда Меизелинсюдеи аманатка усталган билер елшшнске Ж1бергенде ереу!лш1лерге етш кеткен. Цасында- гылардан repi кеб1рек кипактап тургандыгы да содан шыгар. Тулга-турпаттарында ешкандай кесемд!к жок- Ел котерген ере- у!лш1лерден repi жылкы урлап, усталган бау кеспелерге кел1чм- 240
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
