Исмайлов Е. Сын мен шығарма

Есмагамбет Исмаилов СЫН МЕН IllblFAPMA



О а«\\»: О i 3^ Есмагамбет Исмаилов СЫН МЕН ШЫГАРМА М сщ алалар жинагы

AJIFbl с е з Ой, енер жарысы карыштай ерлегеи, кызу айтыска толы казак совет эдебиетннц даму жолдары сол эдеби козралыска бгте кайна- сып журген эдебиетипге айрыкша кызыкты, 0MipiMHin айнымас ты- нысындай, кызыня мол осы 6ip керкем руханн дуниеш эрдайым Жа­ ка 6ip творчестволык шабыттын таусылмас кайнар буларындай сезь нем. Социалист когамнык тэжрибеа мен тэрбиеЫ жет!лд|рген керкемдж талгам мен талаптардан туран халыктын эдебиетш суй- жпеннмлж ыкыласпен зерттеу дэстурш калыптастырды. Эдебиетке ек кимас жакыным, тел iciM деп карау — орыстык ре- волюцияшыл демократ сыншысы Белннскийден басталган нег!зг1 сын- шылдык достур болса, революция тудырган казактыц жас сыншы- лары алдымен сол улы эдебиет устазынан yflri алып, уйренуге тырыстык. Еиш мнт бет ажарына жалтактамай жазушы, не шы- гарма туралы кара кылды как жартандай туралыкты айтура тал- пыну — сынымыздын улкен нысанасы болды. Ол нысанамыздын кан- шалык орындалганына эдш теренп — калык эдебнет журтшылыры- Эдебиетке эрюм ор турл1 жолмен келед1 рой. Bipev халыктык поэзиянык дэстур1 аркылы, 6ipey журналист тэжрибе аркылы, енд! 6ipey керкем одебиетт1 кызыга оку аркылы эдебиет дуинеЫне арала- сады. Муныц бэр! де табири заклы нэрсе. Мен ез1м Кекшетау елш- aeri халыктык поэзиянын, акындык, эншшк енердщ дэстур! кушт]' ортада ecTiM де. жастайымнан елен-жырларды, бурынры дастандар- ды кызыга, кумарта жаттап айтатын ед1м. Б1ржан, Акан cepi, Ба- луан Шолак, Ыбырай, Тезекбай, Орынбай акындардык сездерш, Шер- ннязды жырлаган Эл!ш жырауды, атакты эниплер Бекахмет пен оныц кызы Марияны, Бэкеншц Камнтын, Телжаннык Кажыакметш, Ерке Сарыныц Муканын. Уакит акынды неше рет керш, олардын елец эндерш кызыга тындадым. Орта мектепте окып жургешмде Кекшетаудары Уэлиханов Ыдырыс, Кызылжардары Мустафин Сешт- баттал, А. И. Коморов, немере агам Шаймерден Кулбеков — 6api керкем шыгармаларды талгап, тандап cyfiin окуга ынталандырды. Шаймерденшк елдег1 белсешнлердщ огаш кылык-мжёздерш ажуа- лап жазган макала, фельетондары меш катты кызыктыратын. Астанага келш, жазушылар кауымынын ортасына араласкасын жэне жогарры дэрежел1 мектепке тускесш тек казак эдебиет!мен

рана емес, бар ел эдебиеимен жете танысэ келе, енд! ез бетшмен 1з- дену, елштеп жазу жолына бе рМ к. Буран белтЫ акын-жазушы Сэ- кен, Муктар, М. Баталов сиякты окытушылар да улкен ыкпал жаса- ды. КазПИ де (Алматыдагы мемлекеттж псдагогнкалык институтте) окып жургенде нл-эдебиет факультеты» студенттершщ кешшлт влен, aHriMe. сын жазатынбыз. Мукаметжан Каратаев. Белпбай Шалабаев. Хамза Есенжанов, Еузайыр Жасакбаев. Малш Габдуллин, Калжан Тунгышпаев. Канбек МсГпрбеков, Мырзай Алтынбекова — 6apiMi3 де елец жаздык. влен жазбаска болмайды, б1зден |лгер! курста окнтын Тайыр, Эбд1лдэ, Кажым, Сагыр тары баскалары да, б1зден Keftinri курстарда окитындар да жазатын жэне жазгандары- мыздын Ke6i басылады да. Mine, осынын нэтижес!нде менщ eai — уш елендер жинагым (1933, 1934, 1935) басылып шыкты. Бул творчество- лык тэжрибем жалпы поэзняга ешкандай улес болып косылмаган- мен, ек1 турл1 мшдет аткарран сиякты. Bipi — 1здену, творчестволык барлау жасау, екшнп, керкем эдебнегп эстетнкалык туррыдан ту- сшуге база жасау. Демек, поэзнядары азды-кепт1 шэюрттж тэжрн- бен!к ез! сынга, эдебнет танура келер жолдарымды кенейпп ж1бер- гендей болды. «©лснд1 неге койып кетт!н, жаза берсен болмай ма, тэп-тэу!р ндрселерщ бар емес пе?» легенд) айтады. кен1л жыкпас достарым. 1954 жылы такдамалы елекдер1мд1 басайык деген усыныс та бол­ ды. Б1рак поэзия жанрында жазгандарыма ез кенл1м толган емес. Керкемдш касиет1 жеплмеген, ешк1мд1 кызыктырмайтын, жада- рай елендерд! тепел жаза беруге болар eai. 6ipaK сонын барж беде- л1н сатып, «Тандамалы» жинак ет1п, бастырып шыгара берсен. ка­ лин окушы журтшылыгы мен эдебиетп кад1рлемеу болып шыгар едь Б1зде, елек де. акын да кеп, алайда бук1л журтшылыкты ойлан- дырып, толганлыратын жалын аткан ipi талант neci акын, т1пт! аз Fofi. Муны Эбд1лдэ, «Маяковсинймен экпме» деген елешнде тамаша жетюзш айгкан. Эдебнет салаларынын iminfle сын ен киын жанр екен1 журтшы- лыкка белгЫ. Б1рак киын болса да муны кнып тастарын келмейд!. Егер адам, эдебнегп жан-тан1мен суйетш болса, ол бул киын жанр- дын ыстык-суырына да б1рдей кенуге Tiiic. Сыншы кайнаган кызу эдеби айтыстардан сырт кала алмайды. Бупнп эдебиетик ен кекейтеси творчестволык мэсслелер1не кунбе- кун белсене араласу жауынгер сыншынын басты мшдеп. Кызу ай- тыс, TiiKip таласы ер1стеген жерде керкем шыгармаларра дегеь галап, талрамдар да шындала туседь Демек етк1р. акылды сын эдебнетт1 гулденд!ред1, гулденген эдебиетпен 6ipre сынныц да мерей1 устем бола бермек. Сынды eui6ip акын-жазушы суймсйдй 6ipaK буран карап будыр- сыз сездерд1 айткыш принцнпаздшке урынуга эсте болмайды. Эйт- кен адам шын мэншдеп сыншы емес. Эдебнет дуннесшде салкыи самал соккаи, жайма шуак ашык кун бола бермейд!, онын дауыл- даткан. желдеткен бултты кундер1 де болады. Эдебнет дуниесшн бар кубылысы да маран кызыкты, TinTi кызу айтысы мол сындар- дык ез! де Жака 6ip творчестволык кулашка кайрап салрандай кай- рат береди Алдарынызра усынып отырран жинакка казак совет эдебист1н1н творчестволык мэсслелерше арналып, эркезде жазылран макалала- рым Kipfli. Мунда, 6ip жагынан, казак совет эдебнетшш келел1 мосв-

лелерше автордын каншалык араласкандыгы байкалса, екжнпден, казак эдебиет сынынык калыптасу жолы да байкалады. Кандай ма- калада болсын бупнп казак созет эдебиетЫн социалист реализм эдюмен дамуына ат салысу, шытармалардын идеялык, керкемдж ка- CHeTin »eriaflipyre кемектесу, халыктыч керкем творчество тура- лы талтамы мен талабын насихаттау басты макеат болып отырды. Сыншы да жазушы акын сиякты, кейде шындыкты устшен тус- кендей тап басып, дэл айтсэ, кейде кездеген нысаната доп тимейд!, мулт кетед1, артык, яки кем сотатын кез1 болады. Демек, сыншы ni- Kipi бастан-аяк катила емес, онын макалалары окушы, жазушы журтшылытымен сырласу, кенесу сиякты. Осы сырласу у ти л е 6ipey- лерд1 жер-кекке сигызбай асыра мактау. немесе б1реулерд| тугш калдырмай жокка шьжару 6i3Aiit сынларымыздын 6ip кездеп елеул! 6ip кемшшп еди СГндай KeMmifliKTepiMi3fli адебиет журтшилыпя мезгипмен сынап керсетш отырды. «Эдебиет теориясынын мэселеле- pi>, «XX гасырдаты казак эдебиетЬ, «Акындар» сиякты жеке мтап болып басылтан енбектер1мд1 коспатандэ, сан жагынан сын макала- ларым мундай 6ip-eKi жинак боларлык. Абай, Сэкен, 1лияс, Султан- махмут, Акан cepi, тэты баска акындар туралы, орыстын классик акын, жазушылары жэне олардын казак эдебиетже ыкпалы туралы, халык поэзиясынын, Ka3ipri эдебиеттщ жеке теориялык. творчество- лык’ мэселелер1 туралы жазылгаи макалаларым ез алдына оралатын 6ip сала такьгрып болтандыктан жэне колемi кетермейтш болтан- дыктан бул жинакка KipMeAi. Жинакты курастырута комектескен Кэр>бай Шэменов, Нуртазин Муталлап жолдастарта автор улкен алтыс айтады. Алматы, ноябрь, 1959. Есматамбет Исмаилов.

I Б0Л1М

СЫН МЕН lHMFAPMA Буюл совет эдебиет! сиякты, казак эдебиет! де кемен- гер Коммуниста партиянын басшылырымен жэне кам- корлытымен ecin, алга басып недель Партия эдебиет пен искусствора эркашан камкорлык жасап отырады. Муны 6i3 КПСС XX съезнпц совет эдебиет! мен искус- ствосына сэра жол керсеткен нускауларынан да, Н. С. Хрущев жолдастын эдебиет пен искусствонын халык eMi- р!мен-тырыз байланысты болу каж егпп туралы мака- ласынан да, сол сиякты КПСС Орталык Комитетжщ ис­ кусствонын халыктыпд жрнЫдеп нускауларынан да айкын Kepin отырмыз. Социалиста OMipiMi3fliH шындытын жан-жакты бейне- леп, кемелдене Дамыран казак совет эдебиетшщ табыста- ры буюлодактык кеп ултты совет эдебиет! арнасына ку- йылып, дуниежузшк маныз алып отыр. Казак эдебиет! мен иску.сствосынын Москвада еткен OHKyHfliri кез!нде 6yriHri эдебиетШздщ эр жанрындары жет!ст!ктер! жан- жакты сез болып, букш совет журтшылыры алдында сыннан OTin, лайыкты багасын алды. Абай туралы тун- рыш эпопеядан бастап прозамыз казак совет эдебиетшщ ескелен, ец белд! саласына айналды. Тек coHFbi eKi жыл цшнде 6ipHeuie жана романдар мен повестерд!ц жазыл- уы, эралуан такырыпта, эралуан жазушылык улгще жана anriMe, очерктердщ жарыкка шыгуы бул жанрдын кен тынысты epicin байкатады. Поэзияны жасаушы акындар- дык Ka3ipri OMip такырыбын MeKrepin жырлаудагы твор- честволык куаты, аршынды да ешмдь Эдебиет!м!зд!н барлык жанрында да халык eMipine

байланысты аса мацызды уш такырып терен менгершп жазылуда. Олар: революция, Отан KopFay, со ц и а л и ст екбек. Бар шырармалардын идеялык, керкемдж туйМ осы Hcri3ri уш такырыптын арнасына топталады. TinTi тарихи eMipAi суреттеген немесе шет елге саяхаттан ту- FaH шырармалардын 63i де, Шырыстэры революциялык оянуды корсету туррысынан жазылран. Социализмнен коммунизмге ерлеу жолындары совет адамдарыныц ка- жырлы KypeciH бейнелеген поэзиялык, прозалык, драма- тургиялык шыгармалар б1зде аз емес. Акындардын кеп- теген толрау лирикаларын атамаран^а, тек тын жерде басталран алып ерлж KypecTi суреттеген очерк, экпмелер эдеб'иет1м!зд1н дэл 6yriHri халык oMipiMeH б1те кайнаскан арнасын керсетедь Коркем шырармалардын K93ipri OMipiMi3fliH ен жан- ды, TOAFaFbi жеткен ен кызыкты уакигаларын соц иалист реализм эдюмен туйшдеп керсетуш К омм унист пар­ тия басты талап етш койды. Казак совет эдебиет1 осы непзп талап тургысынан дамып келе жатыр. Алайда, эдебиеттщ даму npoueci дайн, тактайдай те- ric жолмен зырлаган машинанын acypici емес, ол соны- дан жол салып, сокпактардан, 6ererri асулардан ететш ерлж курес сапары сиякты. 0p6ip жана шырарма — тыц жерд1 копарып жырткандай, яки алып заводты жакадан салгандай кажырлы енбектщ туындысы емес пе! Эдебие- TiMi3fliH немесе жеке шырармалардын жэйш сез еткенде, оныц сырткы тутастык 6iTiMiH, жарастыкты KepiHiciH ай- тып кана коймай, iuiKi даму процесш де, жетглу жолын­ дары карсылыктар мен тартыстарды да ашып айту — сыннын басты мшдетп Жалпы эдебиет табысыныц данкына белешп, б1здщ шын мэшндеп жаксы нэрселер!м1збен 6ipre кунсыз нэр- селер де мактала 6epyi мумкш. Алдымызда жазушылар- дын кезект1 съез1 тур, эдебиеттщ узак жасар OMipi бар. Съезде, окушы журтшылык алдында шындыкты маймен- келемей ашык айтатын есеп-кисап бар. Ал, дурысында, эдебиетйздщ осу жолындары киындыктарына, олкы- лыктарына кешл аударылмай отыр. Жазушылык шеберлж, социалиста реализмге жет1лу, стиль калыптастыру сиякты эдебиеттщ творчестволык мэселелер! жайында сын, ninip алысу, айтысу деген си- рек. Mine, осыдан к елт, кепшЫктщ эдебиетке деген жаксы ыкыласын бэсендетш алдык. Жана ш ы р ы п жат- 12

кан мтаптар туралы эдебиетил емес, мэдениет адамдары- нын ез1мен де\" сейлесе кетсешз, «онынды койшы, тусш- беймш, кызыктырмайды, acipece т ш нашар» дегенд! ай- тады. Демек, K93ipri казах совет эдебиет1 олкылыктары, онын жет1лу, кемелдене тусу жолына салкынын мол тип- 3in OTbipFaHflbiFbiH мойындамаска шара жок. Б1з осынын кейб1р себептерше, оны алдДры уакытта болдырмау жайларына токталмакпыз. Сыннын элс1зд1г| Керкем шырармалар сапасынын темендеуше, элбет- те, алдымен эдебиет сыны жауапты. Сынсыз эдебиет еспейдь Сын — керкем эдебиеттщ алды-артын, алыс- жакынын байкатып отыратын кез-кулары, шындап, ет- юрлеп отыратын тасболат кайрары, ауыр-жешл салма- ры н , тузу-кисырын елшеп тузейтш тез-таразысы дейтш болсак, сонымен 6ipre ол уздж аз дамудьщ Heri3ri TeTiri, бурандалы uiereci сиякты. Сын — жуйрж ат, яки кадала Kepriui кыран кустын сыншысы рана сиякты емес, бала- нын жазы мен кысына б!рдей Kyflin-nicin тезетш камкор тэрбиенй ана сиякты. Орыстын классикалык эдебиетшде Белинский, Чер­ нышевский, Добролюбов бастаран эдебиет сыны керкем шыгарманын езшдей кальщ букараны i3ri адамгершшк, демократиялык рухта тэрбиелеуил мыкты идеялык курал болды. Маркстж-лениндш каридамен каруланран етшр де батыл, бйпмд1 сын керкем творчествонын жалпы да- муына ыкпал жасай отырып, сол эдебиета cyflin окушы Калын журтшылыктык корамдык, керкемдлс ой-арманын дамытура да жэрдемдеседь сСыннын максаты,— дейд1 Чернышевский,— эдеби шыгарманын жаксылыгы мен кемшшг1 туралы озык ка- уымнын ой-пшрш калын кепшшк арасына жетюзш тарату болып табылады. Элбетте, ол максат тура, накты нысана айкын болтан жерде ойдарыдай icKe асады». А. Фадеев орыс эдебиетшдег1 революцияшыл демо- краттардын тамаша сыншылдык дэстурш, м а р к си ст жауынгер сыннын нег!здер!н айта келш былай дейдк <Сын — салт-саналык тэрбиеил. Ол эдебиет аркылы халыктын жака адамгершшк касиетш, керкемдш (эсте- тикалык) талрамын калыптастырып, жет1лд1руге кызмет етедь.. Bi3AiH сыншы кадрлардын арасында эл1 де болсын 13

e3iHiH позициясын езгерте беретш, тамыр-таныстыкка са- лынып, партиялык борышын умытый журген принципаз, будырсыз сыншылар бар. Эдебиет козгалысына ие бола- тын, ыкпал жасайтын ленинннлдш типтеп батыл, бшмд1 сыншылар керек 6i3re». Мше, осы талап тургысынан алранда, «казан совет эдебиетшде сын бар ма, жок па?»— деген cypayFa «бар да, жок та» деп жауап беруге болар едй «Бар» дейтЫкйз, эдебиет сыны казак совет эдебие- т1мен 6ipre туып, 6ipre жасасып келедн Партия мен совет журтшылырынын niKipiHe арка суйеген эдебиет сыны эр мезплде казак совет эдебиетшщ партиялыры ушш, сан- нан canaFa ауысып дамуы ушш болран курестерге белсе- не араласты. Казак эдебиетшде туран ap6ip жаксы шы- рармаларды кеншен таныстырып, ал идеялык керкемдш жарынан кунсыз нэрселерД1 мезгшмен батыл сынап отырды. Сын acipece эдебиеттщ жас кадрлернпн ecin, тэрбиеленуше унем1жэрдемдестк Сорыстан кейшп дэу1р- лерде эдебиет сыны, эдебиеттану рылымынын непзп 6ip бутары ретшде дами отырып, казактын бурын-coHFbi эдебиет тарихынын мэселелерш кеншен зерттеуге, тео- риялык мэселелерд1 кетеруге батыл адым жасады. Сон- ры уш-терт жыл шшде «Казак совет эдебиет1тарихынын очерю» атты енбектен бастап казактыц тудрыш эпопеясы туралы пакты зерттеуге детин 20-дан аса эдебиеттану, сын енбектершщ жарыкка шьшуы б1зде эдебиет сыны бар екенш, онын эдебиетпздщ баска жанрларымен катар дамып келе жатканын керсетедь Сын — тек кемнп- fliKTi айтумен Fana ерктемейдк Эдебиеттщ даму занды- лыктарын, акын-жазушылардын творчестволык есу жол- дарын, аса курдел! керкем шыгармаларды жан-жакты TeKcepin, кеншен ашып корсету аркылы да езшщ есейген- дш н танытады. Эдебиет сыны «жок» дейтЫм!з— каулап ескен эде- 6neTiMi3fliH 6yriHri талап-тшепне сай оралымды, жауып- гер (оперативт1к) сын ез мшдетшщ дэрежесшде еркте- мей отыррандыры. Bi3 жорарыда айткандай, кептеген шырармалар, кеп- теген жас таланттар эдебиет сынынын назарынан тыс, елеуаз калып жатады. Ауызра алынып айтылатын болса, шырармалардын Ko6i такырыбынын манызына карай, мазмуны кайта айтылып, сыпыра макталып отель Ол шырармалардын жаксы-жаманын айырып, ocipece шебер-

л!к, композиция туррысынан талданып, ез дэрежесше, ез орнында багасы, сыны айтылмайды. Ocipece Казакстан жазушыларынын газет, жур.налдарында осылай «сыпыра айту» здетке айналрэн. Казакстан Жазушылар Одарынын сонры пленумындагы баяндамасында F. Mycipenoe жол- дас кеп шырармаларды сыпыра Ti3in erri. BipaK б1рде- 6ipiHiH iujiHe Kipin, салмакты сын айткан жок. Сын неге апаз, неге жалтак? Муныц себептер! толып жатыр. Ей алдымен, жазушылар ортасында эдебиегпн, творчестволык жумыстын принцип™ мэселелер! туралы езара niKip алысу, айтысу деген жок- Bip кезде эдебиегпн жауынгер, оралымды сындарына белсене араласкан aFa жазушылардыц ездер! енд1 6yriHri эдебиегпн ортак, кун- бе-кунп моселелер1 туралы батыл, ашык niKip айтудан калып барады. Жеке шырармалар, жеке акындар тура­ лы беделд1, байсалды сын-пшрлерш ете сирек айтады. Рас, «унайды», «унамайды» деген сездер кейде ауызга алынады, 6ipaK Ke6iHe ундемейдь Басты жазушылар ундемеген сон, баска орта буын жазушылар, былайгы сыншылар одан бетер ундемеуге тырысады. Ундесе, «унайды» дегенд1 естш алып, соныц 1з1мен рана шырып сез сейлейд1, немесе макала жазады. Mine, осыдан келш Жазушылар Одарынын газет, журналдары Одактын бас- шылары, ага жазушылар не айтар екен деп, жас сын­ шылар солардыц аузына карап кутш отырады. Олар ешнэрсе айтпаса, газет-журналдар ез безмен жана, батыл niKip жазура аяк баспайды. Сонымен, газет- журнал басындагылар бупнп эдебие'™м1здщ кезек кутпрмейтш ец келел1, ен жанды мэселелерш, acipece керкем эдебиегпн сапасы ymin курес мэселелерш кетеру- ден бойын аулакка салады. Мэселеш бадырайтып айкын, TiKe коюдын орнына жалтаррыш, орарытпа, суй1р-куйым- шак сокпактарра салып ж1беред1 де, «унайдыра» кайта оралады.Мен Жазушылар Одарынын газет-журналдары тук жазбайды, ешкандай мэселе кетермейд! деген коры- тынды жасагым келш отырран жок, эдебиегпн 6MipiMi3- ден туып жаткан кунбе-кунп мшдеттерш, табыстарын насихаттауда, эдебиет жаналыктарын журтшылыкка та- ныстыруда бул газет-журналдардын кызмеп жемш™ де кызыкты. Bip aK энпме принцип™, творчестволык, жауын- герлш сын жайында болып отыр. Осы туррыдан алып К а­ раганда, эдебиет сындарынын кепш ш п ескен эдебиетЬ •шдщ би1к талабына жауап бермейдь is

Творчестволык уйымдардын, баспасез орындарынын э д е б и е тт келел1 мэселелер1 жешнде жалтактыкка са- лынуы, «ауырдын ycTi, ж я у л д т астымен» кетуге бой уруы эдебиет сынынын ерктеуше едэу1р салкынын тип- 3in отыр. , Сонгы уш жылда ек! журналмен 6ip газегпн бетшде 600-ге тарта макала басылган екен. Сонын 16-сы эдебиеттщ теориялык мэселелерше, 15 макала аударма мэселесше, 49 макала эдебиет мурасын зерттеуге арнал- ран, 18 макала керкем шырармалардын сапасы, кемшш- ri туралы жазылган. Шолу ретшдеп, жазушылардын кезект1 м1ндет1 туралы басмакалаларды коспаганда, 500-ге тарта макала, рецензия таныстыру келем1нде жа- зылеан. Мундай макала газет-журналдарда да аз емес. Азусыз, жалтак, бас-аяры жуп-жумыр макалалардын барлыры да осы 500-дщ 1ш1нде. М. Эуезовтыц «©Mip мен шыгарма», Р. Берд1баевтын, К- Нурмакановтыц, С. Ордалиевт1ц, К- Куттыбаевтын типт1к характерлер туралы макалалары, 3 . Шашкиннщ, Э. Коныратбаевтыц жазушылык стиль туралы макала­ лары, М. Каратаевтыц сын туралы макалалары, 9 . Тэ- ж 1баевтыц K33ipri поэзия туралы макаласы жэне лири- калык жанр туралы кейб1р макалалары — барлыры эдебиет сынынын аз да болса, теориялык, жанрлык мэ- селелерге бет буррандырын керсетедк Б1рак бул эл1тым аз жэне бэр1 б1рдей ез максатынын дэрежес1нде емес. Эдебиет сынынын артта калуына алдымен сыншы кадрлер1н1н ездер1 к1нэл1. Олардын жазган сын макала- ларынын кеб1 домалак шар сиякты будырсыз, кырсыз жазылып жур. Мундай сындарда мш де жок, мшаздщ те жок. М1не, кеп сындарымыз осы шарра уксас. Бул халдын болуын 61зд1н белг1л1 сыншымыз Мукаметжан Каратаев жолдас жазушылар ортасындары сынды«суй- меуш1л!к эдетке байланыстырады. «Ешуакытта да кдте- леспейпн, ейткен1 ез1 ешкандай niKip айтпайтын, cuinflini ренж1тпей, жып-жылмарай макала жазатын тыйпыл сыншылар «типЫн» кырлануына да себеп осы»,— дейдк Мухамеджаннын бул орынды niKipiHe 6ip косайын деге- н1м — осындай жуп-жумыр сынды жазатындарда эдеби- етке деген жанашырлык суй1спенш!л1к сез1мдер жет- пейт1н сиякты. Ал, эдебиет icrne жан-тэн1мен бер1лген адам оны езжщ 1ш1нен шыккан баласындай cyftin, ыс- тык-суырына б1рдей куйед1. Ол женшде эдш шындыкты айтпай отыра алмайды.

«Кудайга шуюр», кэз1р б1зде сыншы-эдебиетинлер аз емес. КебТ — рылым кандидаты. М етц жакын жолдасым, достарым. Амал не, осылар, acipece орта буындарылары элгщей домалак сынныц авторлары. Бул есепкор, жал- так сыншылар кейде эл1 жететш, Tirrri жазушылыры да калыптанбаран, тубшде ездерше зияны тиментш «момын- ды» тарпа бас салып, сынайды. Байтанаевтын балалар туралы 6ip к1табы кайта-кайта сыналыпты. Keniiuee, Хангельдин, Сагымбаев, Есенберлин штаптары eTKip сын ныц такырыбы болыпты. Ал эдебиет1м1здщ табысы ре- тшде аталып журген белгш шырармалардыц imiHeKipin, пакты, дэлелд! талдаулар ’ мен туйшд1 корытындылар айткан сындар жоктыц касы. Бар болса, тек сол шы­ рармалардыц мазмунын кайта айтып шыккан шолулар рана. Сынныц эдебиет козралысыныц шацында, канжыра- сында журуге хакы жок, ол эдебиет туралы журтшылык niKipiH дамытура мурындык болура тик. Белгш шырар' малар тешрепнде сын кызу nixip алысуды, айтысты ер 6iTin, жазушы-акынра да, окырмандарра да ой тудыра тын, делебесш коздырып, желтшнрш отыратын пормен Д1, азулы, алрыр болтаны макул. Шын мэншдег! марксис TiK принцип™ eTKip сын тек эдебиет™ дамытура рана ке- имектесш коймай жалпы корамдык ой-пшрд1 дамытура С ^а атсалысуы кажет. Мундай сындар сан рет niKip, ой \\ (сайысуынан, талай сшшстер мен салрыласудан, шыцда- ' 1лудан еткенде рана байсалды, баянды, эд1л, е т т р сын 1 ^болмак- Эдебиеттщ баска жанрларындай, MiHci3 сын да бол- майды. Сынныц 6api даусыз карида туршде жазылса, бар акын-жазушыра унамды болып шыкса, ол 6ipbiHFafi агым- Fa апарып coFap едп ДэлелдТ рылми-теориялык терец болуы ycTine таласы, проблемалык ой жарысы етшр, жакеы, жек кергенш теб!рене, толрана отырып айтатын imni сез1м кунп айкын сындар рана кад!рлп K,a3ipri сын- шылардыц imiHfle талантты эдебиетнплер аз емес. Соныц 6ipi Тэкен Эл1мкулов. Тэкеншц кейб!р сындарына мен ез1м карсымын. Мысалы, Тайырдыц «Таскыны» туралы макаласында б1ржакты корытындылар бар. Солай бола турса да Тэкен 6yriHri эдебиеттщ келел1 мэселелер1тура­ лы ез кецшнде толрэры жеткен, сешмТ куцщ_ойларын euiKiMiiiH бет ажарына карамай, тура к ест, nimin аВгадыГ тз д е п сынныц Ke6i сыцаржак социологияра кэдыд ф Я

Тэкен 03 сындарында сониологиялык принцип пен эсте- тикалык принцип™ уштастыра бшедь Тек 6ip eKiHiuni жэй — cohfi>i 6ipep жылда Тэкен сынды сирек жазады. Сынды eHflipin жэне эдебиет мэселесш терен TyciHin жазатын — Берд1баев Раманкул. Ол эдебиеттщ манызды мэселелерш принцип™ турде козгап, батыл талаптар ко- йып жазып журдь Эдебиет тарихы туралы кейб1р пМр- лер1 жансак, Tepic те айтылды. Ka3ipri шыгармалары- мызды баралауда кейде артык, талас ойлары болганымен, онын макалаларын журтшылык жаксы кабыл алгандыры белгШ. Алайда, Бердсаев кэз1р жалтак, жалпылама домалак сынра ойысып кетть Кепшшк такырыпка кеп 'жазатын сыншы Айкын Нуркатов. Онын Эуезов туралы очерк| баралы енбек. Bipan 6ip кызык. жер1 Айкыннын эр такырыпка жазган сындары 6ipiHe-6ipi уксас, элдене- ше рет ecTin бьпген жайлар тешрепнде болады да тура- ды. 500-ге тарта, домалак сындардын шшде Айкыннын коскан ул еа аз емес. Онын мура туралы, жанр, кырык жылдын корытындыеы туралы, тары баска макалалары eui6ip катеаз, api барлык мэселеш де камтыран маныз­ ды да, сонымен 6ipre керкем сынра тэн туйшд1 ойлары да жалпылама. Сындардын домалана тускенд1г1, «б1рыц- гай aFbiMFa» карай кулап бара жаткандывы соншалык, кейде eKi эдебиетип журт алдында 6ipiH-6ipi мактап жазады. Орта буын сыншылардын халы осындай болранда, карт сыкшылар Бейсембай, Кажым, Белпбай, Сильчен- ко, Тем1ррали, Мэлж, Кайым, Есмагамбет, тары баскала- ры эдебиет тарихын зерттеумсн шурылданып Kerri. Бул сыншыляр да 6yriHri эдебиеттщ манызды мэселелер1 ту­ ралы белсене niKip айтып отырран жок- Сындардын бэрше ортак, TinTi жеке акын-жазушылар туралы жазылран монографиялык. очерктерге де ортак улкен кем ш ш к— керкем шыгармалардын шеберлж тур- рысынан, акын-жазушынын стиль ерекшел1п туррысы- нан аз зерттелгенд1гк Ал керкем шырармаларды эстети- калык жарынан накты талдамайынша, олардын тш п, композициясын, образ жасау, сюжет куру, елен куры- лысы зандылыктарын накты талдап, ашып барып жазбаган сын-зерттеулердш куны шамалы екешйп белгР ль Б1здш Ka3ipri басты жазушыларымыз Мухтар, Сэбит Рабит, Рабиден туралы жазылран жеке ютапшалардын

бэршде де осы шеберлгк жэш, эстетикалык мэселе т н т аз айтылады. TaFbi 6ip кынжыларлык жэй — ap6ip шырарма туралы ез ойын opaFbiTbin, баспалап айтатын сыншылардьщ ма- калалары салкын канды, битарап сез1ммен жазылады. . Сыншы да акын сиякты, онын да жаксылыкка суйсшге- Hi, кемшшкке KefiireHi iiiiKi сез1мнш толкынымен мака- ланда керЫп отыруга THic. Белинский макалалары поэ­ зия тшмен жазылран кэркем шыгарма сиякты емес пе? Ал, салкын канды есеппен жазран макала жансыз, ка- натсыз, ол акын-жазушынын керкемд!к жан дуниесше эсер етпейдь Сын да творчестволык енер, окушынын кы- тырына тиетш, халыктын да, акын-жазушылардын да кекейше конатын канатты, лепт1 образдарра, тапкыр да алгыр ойларра толы болура THic. Сын макаласы да поэ- зиялык шырарма сиякты окушыны ойландырып, толган- дыра 6uiciH. Акындык серпшстщ куатымеи жаксы кергенпш де, жек кергешнд1 де еншмнщ бет ажарына карамай кара кылды как жаррандай, тура арынан актарыла айтып тас- тау сыншылдык ойды дамытура жэрдем бередь Мше, осы туррыдан алранда, Эбдьлдэ, Хамит, Калижан, Такауи сиякты акын-жазушылардын жиналыстары кейде тапкыр, кейде даулы сездер1 улкен сынра мезгегендей эсер кал- дырады. Сейтт, 6i3fleri эдебиет сыны, acipece 6yriHri эдебиет- TiH кезекп творчестволык мэселелерш накты тексерген жауынгерлш эдебиет сыны улкен олкылыкка, токыраура ушырап отыр. Сыннын мундай артта калгандырын, ез дэрежеанде eMecTiriH F. MycipenoB, М. Каратаев, К- Бек- хожин жолдастар сонры макалаларында катты кынжыла мойындайды. Будан шырар жол кандай? Тек «жок, жок» деп отыра бермекп!з бе? Дэстурден уйрену керек Эдебиет бар жерде сын бар. Казак совет эдебиетппн Hri дэстур! кандайлык дамып, калыптасып келген болса, эдебиет сынынын жаксы дэстурлер! де 6i3re yflri болран- дай. Жиырмасыншы жылдарда партия, совет журтшы- лырына арка суйеген, орыстын революцияшыл демократ сыншыларынан улг1 алтан эдебиет сыны казак эдебиетЬ

HiH калыптасуына улкен жэрдеы керсегп: жас эдебие- TiMi3Ai тур-ni идеялык жаулардын шабуылынан коргау, керкем шьтармалардын социалиста елпрмен, советлк курылыстын мшдеттер1мен тьтыз байланысты болуы yiuin куресте сын езшж жауыигерлж мшдетш аткарды. Жана эдебиетмюздщ барыты мен творчестволык мш- * дел туралы буржуазияшыл-ултшыл акын Жумабаевтык сэры yaiibiMFa, ум!тс1зд1кке толы поэзиясын эшкерелеген, Абайдын эдеби мурасын марксиста туррыдан игеру тура­ лы тунрыш рет улт театрыныц репертуары жайында жа- зылган Сэкен Сейфуллиннщ, Сэбит Мукановтын, Раббас Торжановтын, Рабит Муареповтын, Е. Алдоцгаровтыц, Елжас Бекеновтын, Камза Жустбековтын макалала- ры — одебиет сынынын алрашкы туындылары едь Мунда сын 6ipbiHFafl мактау немесе 6ipbiHFaй жамандау туржде емес, казак совет эдебиетпнц тушнд1 творчестволык, тео- риялык мэселелерк жеке шырармалардыц кундылырын багалау келемждег! Ken epicti nmip таласы.болды. Мэсе- лен, Казакстанда пролетариат жазушыларынын Одарын куру туралы мэселе талкыга тускенде, Раббас Торжанов буран карсы шыкты: б1зде пролетариат акыны туа койган жок, бул уйымды куру ерте дегенд1 айтты. Ал Сэкен бас- таран революцияшыл солшыл топ: пролетариат эдебиел туып келедн революцияны жырлаудын e3i — пролетариат эдебиел, уйым куру дегешм1з— осы эдебиетл ерктетуге нег1з жасау болып табылатынын дэлелдедь Демек, эде- биет сынындары F. Торжанов жэне баскалардын сынар- жак социологиялык, кейде ею жактылык кайшылыкка толы макалалары мезгшмен батыл сыналды. 9 p6 ip елеу- л1 жаца шырарма эдебиет сынынын, эдеби айтыстыц не- ri3ri eseri болран едь Сэкен Сейфуллиншц «Тар жол тайрак кешу» романы, «Экспресс», «Кеюнётау» поэмала- ры тешрегжде, Сэбиттщ «Сулушащ» поэмасы, Муктар- дыц драматургиясы TeHiperiHfleri кептеген сын-макала- лары жазылып, niKip-таластары кец epic алып отырды. Сын — рецензия келемшде калып коймай, теориялык принцнпл мэселелерд1 де кетере б тд ь Эрине, бул кездег1 сындарда, айтыстарда Typai жж- тердж, корамдык ем1рде экономикалык нег1зж эл1 жоймаран турл1 таптардын салт-саналык салкыны да жок емес. Эдебиетке тек сынаржак-социологиялык тур­ рыдан Fana 6aFa беру, эстетикалык ерекшел1гш ашпау сиякты кемшшктер, сез жок, сыннын жастык дэу1рш 20

керсетедь Алайда, осы тустары сындарда корнем шытар- малардын саяси ем1рмен байланысы, шеберлжке жеплу м1ндет1туйжд1 мэселе болып отырады. Мэселен, С. Мука- новтык, F. Торжанов, тары баскаларынык сын макалала- рында пролетариат барытындагы акын-жазушылардын OMipfli бжу, бьпмеуц жазушылык шеберлжке теселу, те- селмеуц озык эдебиет улгкпершен, бурынры эдебиеттен уйрену, уйренбеу1 накты тексершп, сы н рэ алынады. Мундай сындардын барлыры да эдебиеттщ жана сатыра .кетершп есуше, акын-жазушылардьщ маркая тусуше орасан комекип болды. Онын бер жарында республика- лык газет-журналдардын редакциясы, онын басында отырран белгш мэдениет, калам кайраткерлер1 Торж1Г1- тов Шаймерден, Есова Сара, Жолдыбаев Молдагали, Орманбаев Жумабай, Айткожин Сабыр, тары баскалары эдебиет мэселесше битарап караган жок. Эдебиеттщ ке- лел| айтыс тудырран мэселелер! туралы ездерЫц niKip- лерш тура ашык айтып отырды. Эдебиет ici лениндж карида туррысынан бумл халыктык, партиялык жумыс- тын мыкты 6ip саласы екенджше зор мэн бердь Одан 6epi 30-жылдарда, коммунистж партийный кор­ нем эдебиет туралы жана тарихи каулысын жузеге асы- ру кезшде эдебиет сыны бурынрыдан да бетер кен epic алды, сын эдебиетпн кунбе-кунп жауынгерлж мшдет- TepiH де, социалиста реализмге жетжу жолындары твор- честволык мэселелерш де, казак эдебиет1 тарихыныц даулы мэселелерш де жан-жакть1 жазып котеруге шурыл бет бурды. Казак эдебиетшде жана курдел1шыгармалар- дын туып, журтшылык талкысына тусучне эдебиет сыны мурындык болды. Эпос такырыбына «Айман — Шолпан», «К,ыз Ж 1бек», «Козы керпеш — Баян сулу», «Ертаррын» сиякты пьесалар жазу тошрепнде, «Кызыл сункарлар», «Кызыл ат» тешрегшде, «Азамат Азаматович», «TeMip- тас», «Адаскандар», «Жумбак жалау» романдары тощ- репнде, «Куйнл», «Кулагер» поэмалары, Эбдшдэнш ли- рикалары, Тайыр, Аскар, втебайдын жана поэмалары тошрепнде болтан сындар мен niKip таластары сыншыл- дык ой-пшрдш шынырып, шындала тускенд1гш байка- тады. Елеул1 шырарма кашанда жаксы, талрампаз сыншы- ны 6ipre ала келедь Журтшылыкты кызыктыртан, эдеби­ ет дуниепне жаналык ала келген, корамдык, халыктык мэселелерд1 квтерё бшген шыгармалар, сез жок, эдебиет

сынын жандандыра туседь Сыншыларды да, окырман- дарды да желпшд|'ред1, делбесж коздырып, epiKci3 mnip таласына араластырады. Жогарыда аталган шыгарма- лардын маныздылыры да, мше осында. Ол кездег! сын- дарда б1рынгай схема, стандарт аз болатын. Эрюм белп- Л1 6ip шыгарма туралы ойларын, сындарын езшше айтатын, жж-жерлестж, тамыр-таныстык сиякты ecxi шан-топырактын саркыншары калмай журсе де, сындар- дын nenmiairi эдебиеттщ ортак муддесше, бумл халык- тын игшгше белсене атсалысатын. CbiHFa Сэкен, Мухтар, 1лияс, Сзбит, Еабит, Эбд1лдэ, Турманжанов ©тебай, Жаманкулов Ракымжан, тары баска белгШ жазушылардын ездер! узджаз араласатын. ПЫр таласы айтыстардын жуан ортасында журетж. Профессионал сыншылардан — Раббас, Елжас, Кулмыр- за ©тепов, 1лияс Кабылов, М. Баталов, М. Сильченко, Бейсенбай Кенжебаев, Эмина Мэметова, Мукамеджан Каратаев, Кажым Жумалиев, Зеин Шашкин, Эл!бек К,о- ныратбаев, Белпбай Шалабаев, Саттар Ерубаев, Сэрсе- ков Жумагали, тары баскалары эдебиеттщ басты мэселе- JiepiH унем1 жазып отырды. CbiHFa рылми, мэдениет орын- дарындагы Мусин Эйтже, Жургенов Тем!рбек, Жубанов Кудайберген, Аманжолов Сэрсен, Арыстанов Жусшбек, Лекеров Эз1мбай, Элжанов Шарафи, Куанышов Кадыр, Акынжанов Мустай, Байжасаров Рахмалы, Жумат Ша­ нин тары баскалары да белсене атсалыса бйш. Осуждай буюл мэдениет кауымы болып жумылудьщ нэтижесжде эдебиеттщ практикалык, теориялык туйжД1 мэселелер1 мезгшмен сез болып кетершп, OFaH эдебиет журтшылы- рынын да, бук!л халыктын да назары аударылып отырды. Эдебиет сындары кунделжл жай макалалардын келемж- де калмай, казак эдебиетжщ тарихын, эдеби мураны, теориялык мэселелерд1 кетерш, зерттей бастады. Сэкен- HiH, Сэбиттщ, Мухтардын, ©тебайдын, Молдаралидын ка­ зак эдебиет! тарихына арналран алрашкы енбектер1, Торжановтын, Эуезовтын Абай туралы зерттеулерг, Жу- малиевтщ Махамбет туралы жазраны жэне осы кезде казактын елен курылысы, поэтика мэселелерже арнал­ ран Кажым мен Зейжнщ зерттеулерь тары баскалар сын жанрынын Heri3i — эдебиет тану рылымынын калыптаса бастагандырын танытады. Б1здегл эдебиет сыны мен эдебиет тану рылымы тек совет дэу1ржщ «eM ici екендш н, бурын сыншылдык, эде- 22

биетиплдж дэстур! мулде жок, тыннан туып жасалгап- дьжын еске алатын болсак, осы жолда кандайлык киын- дыктарды, бегеттерд1 женгешм1зд1 де умытуга бол- майды.Ескшплдж-ултшылдык, рушылдык-жерлестж, бас араздык кокыстармен, бйпмаздж-саяздык, урда-жык белсендж кешрлермен, катып калган ережешкп, жатта- малы, кагидашыл батагейшшкпен узд1кс1з курес устш- де, MapkcTiK, ленинд$к эдебиет танудын непздерш б1рте- 6ipTe терендей менгеру устшде эдебиет сынымыз калып- тасып дамьтандыры белгш. Э'дебиеттш принципа мэселелерш кетеретш сынлар мен айтыстардан кашура, жасырынып, бурып калуга бол- майды. Пiкiр алысуда, ой-дэлел жарысында белил! 6ip шыгарма немесе белгш 6ip эдебиеттж мэселе туралы эд1л кортынды туады. ©ткендеп акындар айтысы акын- дык енерд1дамытып жет1лд1рудш Heri3ri 6ip к и т болса, сындагы айтыс эдебиеттеп шындыкты айтуга жол ашл- ды. Демек, айтыссыз niKip, таласынсыз сын жок. Осы жерде тагы да еткендеп жаксы дэстурд1 еске ту- с!релiK. 1930 жылдардын орта кезшде 6yrinri поэзиянын хал-жайы туралы улкен 6ip жиналыс етт1. Баяндамашы экономикалык рылымнын профессоры Лекеров Эз!мбай Ka3ipri казак поэзиясындагы болып отырган басты-бас- ты кемш1л1ктерге токталды. Кандай акынды, кандай шы- рарманы алып тексерсе де, ол социологиялык. экономи­ калык непз тургысынан карап багалады. Ол бурынгы такырыпка жазылган «Кекшетау», «Куйш1» сиякты поэ- малар кушт1 жазылып, бупнп такырыпка жазылган кептеген поэмалардын элс1з шыгуы акындардын Ka3ipri корамдык OMipAi, экономикалык дамудын зандарын на- шар б1лу1нен деп тус1нд1рд1. Жеке шыгармалар, жеке елендер жен1нде ол езшщ талгамы тургысынан кызык та даулы сындар айтты. Сынды i<iM суйген! Элбетте, Сэ- биттен'бастап бар акын Эз1мбайга карсы улкен дау айт­ ты.' Кызу айтыс басталып, ол уш кунге созылды. Айтыска барлык акын, жазушылар да, сыншы атаулы да, газет- журнал редакторлары да, тарихшы, филосов галымдар да — барлыры катнасты. Айтыска катнасушылар Эз1мбайдын б 1ржакты айткан кейб1р П1к1рлер1н сынай отырып, непзп тезистер1н, acipe- се, вм1рд1 б т у , поэзиядагы шеберлж мэселелер1 туралы айткандарын дамытып сейлед1. Б1р кызык жер1 айтыска араласушы aFa жазушылар да, кызмет орны беделд1

адамдар да, ездершщ пшрлерш акырры кортынды, мж- детт1 турде кабылдайтын ереже деп усынган жок. Ойласу ретшде, осы калай болар екен деген максатпен ортага салды. влкелж партия КомитетМн мэдениет-агарту бе- Л1мжщ Menrepyiuici, философ 1лияс Кабылов поэзия ту- ралы кейб|р талас пшрлерге езшш кезкарасын айта келш, бул бЛкелж Комитет атынан сейлеген niKip емес, мен1н окушы ретшдеп вз ninipiM дедь Сондыктан сейлеу- иплер 6ip-6ipiHiH бет-ажарына, кызмет бабына карамай, тен дэрежеде, еркш сейлеп niKip алысты. Кызу айтысты да. Поэзияньщ саннан canaFa ауысып, социалист^ реа- лизмд1 мецгеру жолында дами 6epyi ушш бул кызу ай- тыстын манызы мен нэтижес1 орасан зор болгандырын дэлелдеп жатудын Keperi жок- Ол кездег1 aFa жазушы- ларды былай койып, орта буындары Кулмырза, Бейсен- бай, Мукамеджан, Саттар, 3efliH, Белг!бай жэне баска профессионал сыншыларды алатын болсак, барлырымыз да сан жиналыска, сан айтыска кеудеш кере ашып, ак балтырды TypiHin, ак б!лект1 сыбанып дегендей, алакан- Fa TyKipiHin алып баратынбыз. Жеке акын-жазушы, жеке шыгарма туралы эд1лд!кт!, шындыкты айтуга батыл да кызу араласатынбыз. Осы айтыс уст1нде жаныламыз да, cypiHeMi3 де, жешп те, утып та шырэмыз. Итжырыс та тусем1з. Эйтеу1р, эдебиеттег1 шындык уш1н барлык жан- тэн1м!збен араласканымызды, аржагымызда букпе сакта- май, TinTi адассак та ары.нан жарыла сейлеген1м!зд1 журтшылык жаксы TyciHeriH, жаксы уратын. Сол сын- дарра катты кулак коятын. Жакылып кетсек, жэрдем керсетт айтатын да, асып бара жатсак, кызуымызды токтатып сабасына TycipeTiH. *. TaFbi 6ip жай — ол кезде 6i3 сын жазранымызда осы- нын арты 63iMe кырсык болар-ау, осыдан адасып орра жырылып кетерм!з-ау деген ой болмайтын. Тек 6ip рана идеялык нысананы — совет эдебиетш оркендету туралы партиялык, бушл халыктык талап, тшект1 берж устай- тынбыз. Сыншылдык ете киын жанр, мунын дауы мен жанжа- лы TinTi кеп. Осы киындыктан коркып шу дегеннен тасаланура, домалак, жып-жылмагай сындар жазура ты- рысатын адамды осы жанрда узак 0Mip cypefli де'п айта алмаймын. Ал, еткендег1 сыншылдык дэстур Ka3ipri жас сыншыларра кеп улг!, кеп сабак бередп Рас, 6i3fliH казак совет эдебиетшщ тарихында орыс- 24

тын классикалык эдебиетшдеп Белинский, Чернышев­ ский дэрежесшдеп улкен сын туа койран жок. Торжанов- тар жазран сындардан Ka3ipri сын uirepi мэдениегп екёндш даусыз. Bipan бугшп эдебиеттщ келел1 мшдетте- pin irniHe Kipe, жаны ауыра, толгана отырып жазран сындардын жоктырын тары амалсыз мойындайсын. Сы- нынды етюрле, каз!рг! эдебиет екпрше жакындат деудщ ycTine, казак совет эдебиетйпц бурынры жаксы сып- шылдык дэстуршен ул п ал деген талаптарды койрымыз кследь Бул жерде мен орыстын революцияшыл демо- краттар салган тамаша дэстурлерд1 окып уйрен, игер деген акылды кайталап айтып жатпаймын. Олардын 1зп дэстуршен yfipenin, ули алу талабы б1зде ж еткш кп айтылып келедь Эцпме сол i3ri дэстурлерд1 сыншылдык енбекте пайдалану басты мшдет болып отыр. Б 1зде аласапыран, дауылды кундердщ откшгш куйы- ны сиякты 6ipiH-6ipi «сулатып», «сойып», «соккыра жы- Fa» есенпрётш салатын сындар болды. Партия, эдебиет журтшылыры катты Kypecin келген бул сиякты урда-жык айрайлардын eui6ipi дэстур де емес, сын да емес. Оларда уйренетш ешнэрсе де жок. Сынсыз осу жок Сынсыз эдебиет те, акын-жазушы да еспейлш к1мге болсын белши кагида. Сын кермеген акын-жазушы, жл- уын кермеген жер 6eTi сиякты. Онда кегерш, кулпырып, iiHTeii тулеп, жстш п есу деген жок. Тамырыиан да, жа- пырарынан да куарып, мезплшен ертё солып сему баста- лады. Муны да ез!м1здщ эдебиет тарихымыздагы 1зпдэс- турлерден толык керуге болады. Ka3ipri басты жазушыларымыз Мухтарды, Сэбитл, Рабитл, Эбдшдэш алайык. Ец катал ауыр сындарды басынан кенпру аркасында жазушылык мэдениеттщ 6ni- гше кетершдк «Ботакез», «Абай», «Оянган елке» роман- дары уйткып соккан сын дауылы устшде турандыры 6i3re белгш. Кеп сынай берсе акын еспейдь кулдырап кетед! дейтшдер бар. Эрине, ылри ура берсе, эдшетшз сынды айта берсе, акын уиин пайдалы бола бермейдь Сынды ен кеп кврген акынныц 6ipi Аманжолов Касым казак, совет поэзиясынын бшк белеете кетершдь Ка- сымнан уйренбейтш, KadbiMFa елжтемейтш акын каз1р

б1зде сирек. Сыннын 6api эд1л бола бермейдь Кате, бата айткан сьгндар да толып жатады. Ал, кажырлы, саналы акын-жазушы ен жек керетш сындардын езжен де тшсп кортынды жасайды. MiHe, Касымды сол катал сындар шындай, кемелденд1рш хибердь 1920 жылдардын бас кез1нде Сэкенн1н алрашкы поэ- зиялык шыгармаларына катты сындар болды. Сындар 6ip жагынан буржуазияшыл эстет акындар тарапынан шабуыл жасау туршде болса, ек1нш1 турдег1 сындар сол буржуазияшыл эдебиетнйлердщ ыкпалындары адамдар тарапынан болып отырды. Мундай сындар Сэкен поэзия- сынын эртурл1 кемшшктерш он1н айналдыра керсет1л, ен манызды идеялык мазмунын, acipece, сониалист1к революцияны жырлаган врш1л mothbIh жокка шырарры- сы келд1. Кейде солардын Сэкен поэзиясына карсы кетер- ген айрай-шуларынын дакпыртымен б1здж совет багы- тындэры сыншылар да Сэкен поэзиясынын новаторлык сырларын тус1нбед1. От арбаны, техниканы, жумысшыны жырлау ауылдары казак ушш эл1 ерте деген п)юрлерд! таратты. Сэкен мундай б1ржакты сындардан абыржыран жок, кайта карсылардын сорына карай «Советстан», «Аккудын айрылуы», «Кекшетау» сиякты тамаша поэма- лар жазумен жана творчестволык би1кке ерлед1. Онын акындык талантынын epiciHe шек келт1руш1лерд1н аузы^ на кум куйылды. 9 лг1дей б1ржакты сыншылар Сэбитт1н акындырына дудэмал келт1рш, талай-талай ауыр сындар- ды жазды. Ол сындардын 1ш1нде Сэбит елендершш кем- ш1л1ктер1н орынды керсеткендер1 ае, ал жалпы поэзия­ сына орынсыз кшэ таккандары да болды. Сэбит олар- ра кур сезбен жауап 6epin коймай, «Сулушаш», «Адас- кандар» романын жазумен жауап бердк «Дос», «кас» сыншылар да акын талантын амалсыз тануга мэж- бур болды. Онын бер жарында Рабитт1н проза жазу тэ- жрибелер1 катал сынга алынды. Ол талай романдарды бастап жазып, аяксыз тастап кетед1, TinTi прозанын улкен жанрына epeci жетпед1 деген артык-кем, орынды-орын- сыз сындар кеп айтылды. Бул сындардан да Рабит THicTi кортынды жасай отырып, «Казак солдаты», «Оянган ел­ ке» сиякты казак совет эдебиетшщ рана емес, бук1л одактык эдебиетт1н зор табысы саналатын романдар жазды. Эбдшдэш алынызшы! Узд1кс1з катал сындар оны то­ ге

кыраткан жок, кайта ол езшщ поэзиясын идеялык, твор- честволык жагынан унем1 терендетш отырды. Жетер же- piM осы, кемел1ме келд!м деп токтап калмай, тынымсыз 1зденумен элемдж озык эдебиеттен барынша сусындай окумен болды. Бш п болдым демей, бьпмеам кеп, жазга- нымнан жазарым кеп деген кагиданы 6epiK устау, мак- таганда асып кетпей, сынаганда жасып кетпеу акикат суреткерге тэн касиет кой. Казак совет эдебиетшн сонры жиырма бес жылынын тарихына коз ж 1берсек, Эбд1лдэшн творчестволык батыл 1здену1 (дерзаниеа) керкем шыгармалардын саннан са- naFa ауысып, дамуы жолындагы курестерге жасаган ыкпалы да ерекше екенд1пн 6opiMi3 де сезшем1з. Ол мазасыз адам, 03iHiH жана шырармаларын жазу- да кандай мазасыз, тынымсыз болса, эдебиет1м1здш то- кырагГ калмай, ой, бш м , онер жарысында да дамый беруше мазасыз туртк1 бола бйпедь 30-шы жылдардын ортасында Эбд1лдэ жазган лирикалар улкен новаторлык адым едь Ол Маяковскийд1 де, Пуижинд1 де, Абайды, Шевченко, Лермонтов, Гейнеш де терендей окьгп, менгере отырып, тракторшы да, курылысшы жумыскерд1 де лири- касынын такырыбы erri. Сонымен катар ею жастын ма- хаббатын да, туган жердщ езеш мен даласын да, койшыныц эн салуын, кария — куйцпшн аныздарын да — бэрш де жана акындык леплен, романтикалы, аскакты сарынмен де, нэз!к ce3iMHin ундер1мен теб1ренш, толра- нып жаза бьлдк MiHe, осы лирикалардын тошрегшде дуылдаган айтыс болды. Совет поэзиясынДа аскакты романтика, канатты лирика болуы мумюн бе? Махаббат, табират лирикасы каншалыкты орын алады? Агат сарындар жок па екен? Классиктерге жалан ел1ктеу емеспе екен?— деген катал ескертулер болды. Акын айтылган сындардан THicTi ко- рытынды жасай отырып, 03iHiH 1здену багытындары поэ­ зиясын дамыта бердй Bip кезде «Келшшекпен кенес», «Меруерт моншак», «Сырдария» сиякты лирикалары aai калыптанбаган «epci» жаналык болса, енд1 онын 6opi ул­ кен поэзиялык дэстурге айналды. Эбд1лдэ казак эдебиетшде уш жанрды: поэзияны, драматургияны, сынды б1рдей менгерш келе жаткан жа- зушы, эдебиетцнм1зд1н 6ipi. 1936 жылры тандамалы жинактарынан бастап сонры «Аралдар» атты елендер жинарына дей1н, барлыгында басылран лирикалары мен

поэмалары эралуан манызды такырыбымен де, тык ал- гыр философиялык ойларынык терешипмен де. канатты романтнкалык сарындарымен де, нэзж сез1м куйлерше беленген, аскакты ерилл, Kirep лебше (пафоска) толы ерекшелЫмен де, шын мэшндеп акындык енер1мен де калыц журтшылыкка кен танылады. CoHFbi жинагында акындык 1зденудщ, философиялык ойдын, лирикалык кейшкердщ сипаттамаларын берудеп- шеберлштщ улгЬ лер1 терен тексерш 6myni кажет етедь Саяхат туралы лирикалары, Жамбыл, Нартай туралы балладалары, «Портреттер» атты философиялык поэмасы — KD3ipri ка­ зак поэзиясындагы улкен жаналык. Касымнан KefliHri поэзиямыздары Lnreptaey осындай шырармаларымен вл- шенсе керек. Драматургия да езшщ ескенд1Г1н осы жа- нрды улкен акындык енермен еркщ менгергенд!гш Э бдтдэ сонры «Майра», «Жалрыз aFaui орман емес» атты драмаларында танытып отыр. Эбдтдэш н поэзиялык, драмалык шьтармаларТл бэр! б1рдей MiHci3 деген шюрден аулакпыз. Тынымсыз !здену- мен, кайткенде улкен озык эдебиет бтгш е кетере жазу устшде ол талай рет cypiHfli де, кейде айтайын дегенш квркемдж шенпмш тауып бере алмады. Кейде нысаналы ойын, бояуын э л ар етт алып отырды. Ондай элазджте- pin мезгшмен эдебиет журтшыльжы батыл сынап, квр- сеткен болатын. Осы сындардын барлыгы да акыннын ecyiHe унем! жэрдемил болатын. Ka3ip ез1мен курбылас шыккан акын-жазушыларды Эбдтдэмен катар койып, шырармаларын салыстырып керетш болсак, арасы кош кулаш алыета жаткандырын айыру киын емес. Катал сындардын акынды ecipeTiHfliriH дэлелдеу упйн Эбдьлдэ жайына булай айрыкша токталура тура келдь Осыран косымша тары 6ip жэй бар. Эбдкчдэ— кернекп эдебиет сыншысы. Ол эдебиегпн ен манызды мэселелер! туралы эркезде втк1р сындарды жазып отырды. Деме'к, акын-жазушы эркашан да кызу, сын устшде ecin ержетедк ap6ip дурыс-бурыс айтылран сындардан байсалды турде корытынды жасай отырып, унем1- жана шырармалар беру жолында 1‘зденген акын, эдебиеттщ жана осу белесше ерлейтМ даусыз. Эдебиетйздщ сапа- сы уцпн курес устшде керкем шырармаларра улкен талап туррысынан карайтын ap6ip жаксы адымдарды, эрб1р сыншылдык ойларды, op6ip {зденгштк, новаторлык ен- бектерд1 катты колдауымыз керек.

Саннан салага кешу — занды кубылыс Дуииеге келш жаткан жана шырармалар да, эдебиет- ке жана келш жаткан таланттар да сан жагынан мол. 0cipece, cohfh уш-терт жылда эдебиеттГн бар жанрын да камтитын бул есу казак эдебиетше уздйсаз келш куйыл- Fan таскыны мол кек арналы езен сиякты. Жана uibiFap- малардын туып, жана таланттардыц канаттануы, эдебие- TiMi3flin жалпы ecyi 6i3flin сындарымызда зор суйсшерлш мактанмен айтылып келед-i. Муны Жазушылар Одарынын басшылары мен керкем эдебиет басшыларынын шолу ретшде этап айтулары да занды. Казак совет эдебие-пшн табыстары туралы, этап айтканда, «Абай жолы» романы туралы «Правда» газетшен бастап Орталык баспасез орындары жазып отыр. Саннан canaFa кешу K33ipri ен басты талап. OcuFan эдебиет сыны айырыкша жауапты. Саннан CanaFa кешудщ зандылыры, буран алдымен эдебиет сынынын белсене араласкандыгы, Снздщ эдебиет тарихымыздыц i3ri дэстурлершен белгш. 30-шы жыл- дардын басында, КАЗАП-тьщ (Казакстан пролетариат жазушыларынын уйымы) эюмшшк басшылыгы журш турран кезде керкем эдебиетке деген талап пен талгам- дар б1рталай элшредь Такырыбы манызды болганымен, керкем шыгармалар дэрежесше жеткпеген жалан ойлы, жадагай летрме сездердщ Ti36eri болып шыккан, сын кетермейтш кунсыз нэрселер орын алган. Сапасыздык acipece поэзия саласында кен epic алды: «KeMip ком­ мунизм!», «Курылыс», «Куат», «Олкылык», «Нефтстан», «Каскелен», «Балабас», «Кара алтын», «Найзарай», «Та- быс», тары тагылар He6api осы туста жазылран поэма- лардын саны елуге тарта. Шырармадагы сапасыздык, жауапсыздык эдебиетпздш баска жанрында да байка- лып отырды, мунык барлыры казак эдебиетшщ сан жа- рынан ескен{мен, сапа жарынан улкен олкылыкка ушы- рарандырын байкатты. Эдебиет журтшылыры мундай халге тезin отыра ал- мады. Казакстан жазушыларынын тунгыш съез1тусында эдебиет сыны сапасыз шырармаларды жан-жакты тексе- pin, сын елепнен етшзш, батыл дэлелд1 сындар айтты. Схематизмге, примитнвизмге, формализмге, натурализм- ге, тэты осындай «изм» дердщ бзрше соккы бермдь Осы- нын нэтижесшде эдебиет 6ipTe-6ipTe саннан canaFa ауы- сып, жана шыгармалар келштуды. Такырып, жанр бай- 29

лыгы, эдебиеттщ драматургия, роман, сю ж егп поэма сиякты курдел1 саласын дамыту, халык эдебиет! улпле- piH творчестволык жолмен пайдалану, дэстурмен нова- торлык, социалиста реализмд1 игеру, жазушылык ше- берл!кт1, керкем -fi,rai ж ет и ш р у , эдебиет журтшылы- РЫНЫН, жауынгер сынынын назар аударган н епзп мэсе- лелер! болды. 30-жылдардын екшип жартысына ауыскан кезде эде- б иетпзд е тагы да сапасы кем шыгармалардын саны кебейдь Мазмун, такырып жагынан 6ipiH-6ipi кайталап coFa беретш жалпылама, жадагай ойлы кулаш-кулаш толгаулар поэма аталып, жарыкка шыгып жатты. Бу- лардын e3i такырыбыныц маныздылыгына карап, кебше макталып отырылды. Сапасыз шыгармалардын кебекпне, жене адамга табынудан туган дауылды мезплдщ, дау- рыкпа, урда-жык сындардын да салкыны тимей койган жок. Буюлодактык К ом м ун ист партиясы Орталык коми- тетшщ сын жэне библиография туралы арнаулы каулысы шыгуымен байланысты жэне Казакстан жазушыларынын ек1нш1 съез1 OTyi кезшде керкем шыгармалардын сапа- сын кетеру, казак эдебиетшт курдел1 жанрларын жеткл- flipy, букьл журтшылык назарын аударган басты мэселе болды. «Жумбак жалау» романынын, «Абай», «Козы керпеш — Баян суду» драмаларынын жарыкка шыгуы, Эбдглдэшн, Тайырдын, Аскардын, Жумагалидын, Касым- нын жана лирикалары мен поэмалары езшдж стилый калыптастыра бастауы халык поэзиясынын гулдену! — барлыгы эдебиеттт жана сапада даму процестерш керсетедк BipaK керкем шыгармалардын саннан сапага ауысу npoueci согыс карсанында аякталган жок. C ofuc кезшде, согыстан кейшп дэу!рде керкем шыгармалардын жана сапалы болып дамуы ушш курес кушейе туст1. 0cipece, 40-жылдардын акыры мен 50-жылдардын басын- да кен epic алган сындар мен айтыстар, партиянын кер­ кем творчествоны еркендету туралы тарихи каулыларын кке асыру жолындагы курестер, казак совет эдебиетш, acipece, казак прозасын одактык улкен эдебиет, ду'ниежу- зш к мэн1 бар эдебиет дэрежесше кетердь Мен бул тустагы акын-жазушыга зияннан баска пайда келлрме- ген, социалогиялык «сойып салма», «соккыга жыккыш» сындарды мактап отырганым жок. Асылы ондайлар сын да емес, эдебиетке тук катнасы да жок- зо

Ka3ipri поэзиямызда eMip ш ы нды ры н ycripT жырлай- тын жаландык (примитивтж), 6ipiH-6ipi кайталайтын схе­ матизм орын алрандыfu , акындык енердг жетьлд1руд|к, езшдш стиль калыптастыру жолында творчестволык i3- денудщ жеткш казд!п, казак поэзиясынын антология- сын жасау устшде байкалды. Будан поэзия еспедн токы- payFa ушыраран деген корытынды тумайды, поэзия про­ за саласы сиякты улкен эдебиет аренасына кетерЫп, ecin келедь Емздщ тандаулы акындарымыздын елендер1 мен поэмалары казак журтшылырына рана емес, букьл одак келемшде танылып отыр. Бупнп eMipfliH ен манызды такырыптарын эпикалык планга KOTepin жырларан Т. Жароковтын, Д- Эбмев- TiH, X. Ерралиевтщ поэмалары, данкты акын-эннллердщ ражап емipi туралы Калижаннын, ЖубанНык лирика- лык, романтикалык поэмалары, Эбдмдэнш отты, фило- софиялык ойлы, Ралидщ ойнакы сырлы, Жумаралидын толкынды, сез1мд1, Эбудщ нэзж толгаулы, Сырбайдын куши канатты лирикалары, Аскардын мысал, сатирала- ры Ka3ipri казак поэзиясын 6niK те, келешеп зор, кен epiciH жасауда. Эдебиетке кейшнен араласкан акындар- дын талантты жана шырармалары (Нутфолла, Рафу, 1зтай, Токаш, Толеужан, Мынбай, Саттар, Туманбай, Ер- кеш тары баскалары) казак поэзиясына жана улес болып косылатыны белгш. Поэзиянын ecyi, эралуан талант ерекшелжтер| ез алдына кейш тексерьлетш такырып. Бул жерде 6i3 K03ipri поэзия мен прозанын ез1м13 байкаран кейб1р кемиллктер1 жайына токталып етпекшз. K.a3ipri акындарын 1шшде Сырбайдын лирикалары шынайы акындык, шабыттан, ерекше 6ip керкемдж мусш- де туран Касымнын елендерждей, муны да кызыра оки- сын. Ен басты касиет Сырбайда жасандылык жок, тас булактын коз1нен тасып куйылран мелд!рдей табири занды касиетж н жаркырап, кулпырады да турады. Сырбай елендер1 ражап сырлы, эсем cyperri болудын ус- т1не окушыны epiTin, толгандырып отыратын канатты лепт1 сез1мдерге, тапкыр ойларра толы. Сырбай елен жазганда уйка’с, ыррак, керкем тенеулерд1 колданганда фк<лу, Ki6ipTiKTeny дегенд1б 1лмейдь елен де, онымен 6ip- ге жасалран поэзиялык суреттер де Tirici, ж ш жатык, тутас 6ip денедей MiHci3, табираттын езшде туып, 6iTe кайнасып туылран бейне болып отырады. Акын:

Жузшен нур шашылып, Жеп-i кектем— келшшек. Бутактарта асылып Жылайды кар — кешлшек,— десе кектем туралы, ал: Шайкалады кек сагым Айдалада мвлд1реп. Жайкалады кек шалгыы Айналада желб1реп,— дейдь жаз жырын шертш. Сулу кектем, жайнаган жаз кер-Ki акындык дуниеде екшип 6ip жанды, эуезд1 сипат алып, еркелеп ойнак салгандай, жан ce3iMiitfli оятып тербегендей. Ой мен сурет, музыкалык леп — 6epi жарас- тыкты тутас мусшде жаркырайды. Кандай такырыпты алып жырласа да, Сырбайдын жалын аткан акындык ку- iui, тамаша лирикалык ce3iM толкындары «мен мунда- лап» турады. Бугжп поэзияда, мше, осындай таланты к у п т акы- нымыздыц кемшмпктер1 де .жок емес. Cohfu кездерде Сырбай еленд1 буркыратып кеп жазатын болтан, осы кеп жазгандыктан акын езш-ез1 кайталауга салына бас- таган. Газет-журналга басылган елендершде де, cohfh шыккан «Жаз ерке» атты жинагына KipreH елендер1 де бупнп еинрдщ ец манызды такырыптарына совет адам- дарынын адамгершшк касиетж жырлауга арналган. Мунда кушт1 лирикалар аз емес, алайда акын 6ip бас- кан i3iH кайта шарлай береди 6ip мотивт!, 6ip лирикалык кейшкерд! кайта-кайта оралып жырлап, сулу кыздай поэзияны жаланаштауга салынады. Кеп елекде акын аспаннын KypKipyiH айтады, не ушж? Осы мотивп неге кайталайды? Мунык 03i поэзияга жан б т р е т Ы рас. 61- рак кебейте беру кажет пе? Онан сои, Баку, Сырдария, TopFafl туралы туйдектелш жазылган елендер бар. Бу- лай жазу орынды да кызыкты. BipaK акын жер, мекен атын езгерткеш болмаса, б1ркатар елендерш кайталап жазгандай. Сол жана, eKiHUii 6ip мекенге байланысты ерекшелжтер толык ашылмайды, эр тарауда да езен, жаз, кектем, куз, кеш, дала туралы лирикалар кездесе- дь BipiHe-6ipi уксап турады. Бул жерде мен кайта-кай­ та колданган тенеулерд1, кайта-кайта колданган уйкас- тарды Tepin жатпаймын, еленд1 буркыратып кеп жаза бергенше, такырыптарды, eMip KepiHicTepiH, акындык 32

дуниеде толрэры н ж етю зт, терен менгерш жаз деген ка- т д а , MiHe, осыдан туады. Акын да баптаулы жуйр1к ат, кыран кус сиякты емес пе?! Жуйржи кунде бэйгеге кос- пайды, косса да жулде алмайды, бабына келпрш кос- канда гана у м т н актайды. TaFbi 6ip кемш ш к— Бул Сырбайда гана емес, баска да б1рталай акындарда бар, Касымнын i<efi6ip к у и т акындык мотивтер1 сол калпында кайталанып колданы- латыны. Буран да талай мысалдар тауып, дэлелдеуге болады. Сырбай Касымнын api досы, api талантты шэ- KipTi де, одан yflpeHyi занды да. B ip a K Касым сиякты аса кернекп акын мэдениетш творчестволык жолмен пайда- лану керек. ©зшдж стиль калыптастыру— K33ipri акындардын ал- дындары улкен творчестволык мждеттщ 6ipi. Bi3fliH ак­ ындардын кептеген елендер1 6ipiHe-6ipi уксас, 6ipiH-6ipi кайталап келедь ©зшдж манер, езшдж лепи айкын айшыкпен калыптастыра алмау дегешм1з, Ka3ipri поэзия- мыздын улкен олкы л ы ры емес пе? Бурын-сонры эдебие- Т1м1здш (toiriini М. Эуезовтын Мэлжке жауап хатында: эр акынра лайыкты ерекшелжп тап басып, дэл тауып айта алмай, жалпылай шолура салыну поэзия унпн аб- рой емес, екенджш этап KopceTTi. Мундай киындыкка 69piMi3 де кездесудем1з. Акын ез жанрында, езшщ стилшде ернлл жуйрж те, алрыр кушт1 де. ©зжщ жанбасына келмеген, 63iHiH ынрайына кенбеген жанрда ол cypmefli де, утылады. Му­ ны жалрыз Сырбай поэзиясына байланысты рана емес, б1рталай акындардын творчествосына байланысты айту- Fa болады. Куши лирик Рали талай рет поэма жазып кердь BipaK эрмезпл сэтазджке ушырады. Ол осыдан орынды корытынды жасады. Сатиранын, сюжетн шарын еленнщ uie6epi Аскар унем1 поэма жазып келедк 6ipaK амал канша, осы жанрды эл1 кунге толык менгерген емес. «Агроном кектемЬ, «TeHi3 толкын» сиякты сонры кезде жазран поэмалары акыннын ез мумкжджжен элде- каида темен екендтн, acipece тещзге кеткен кыз тура- лысы ешкандай поэмага жатпайтындыгын кынжылып мойындайсын. Сырбайдыц Д£| б1рльжарым поэмасы мез- п л1нде элаз жазылранын жаксы б!лсм1з. Онын сонры жазран «©ртенген кала, елген батыр туралы баллада- сы», «Орыс данкы» атты толрауы да Сырбай акындыры- нын дэрежеанде емес.

Кешрме кеп сездшк, 6ipiH-6ipi кайталаран схемалык окушыны жалыктыратын узактык, тартыс уакигалары нанымсыздык, алран такырыптардын керкемдж uiemiMi ж окты ры — na3ipri поэзияга, acipece поэмалардыц кеп- ш ш г ш е ортак к е м щ ш к болып отыр. Поэмалардын келемд1 жазылатыны рас, алайда сол сюжегп поэмаларда баяндалатын уакиралар, узак су- реттер api нанымды, эр! образ-характерд! айкындаура мумкждж беру! кажет. Талантты лирик акын Гафу К,а- йырбековтын «Дала конырауы» — бес мын жол. Поэма- да акын улы агартушы Ыбрайдын казак сахарасында ес- кшкке карсы куресш, ен алраш мектеп ашканын, бшм шырарын жаккан агартушылык кызметш жырлайды, бул — дурыс идеялык нысана. Bip a K осыны бес мын жол влен емес, 500, TiriTi асса б!р мын жолга сирызуга болар едь Рафу эдем! акындык свзд! орнымен жумсай бммеген. Мэселен, поэманын 6ipiHmi тарауында кыскы дала узац суреттелед!, 6ipaK не уш!н узак суреттелет!нд!г! TyciHiK- с!з. Онда далага байланысты уакирада Ыбрайдын обра- зын ашатын ой-эрекет TyftiHi де жок; afiTeyip поэмалар­ да табират cypeTi керек кой деген ниетпен icenipTin жаза салган. Осындай Heri3ri уакира мен кей!пкерд!н ic-ape- кет1не тура катмаспайтын жайылып кеткен бос сездшк поэманын эр тарауынан табылады. Рафудын акындык т!л! бай. BipaK сол коркем т1лд1 унемдеп, орынды пайда- лаиа бЫмеген. Кептеген эдем! cyperrepi уакира мен об- оаздардын бойынан алшак тургандыктан, жарык кунде жаркыраткан от сиякты, кушт! эсер бермейдь «Жулдыз» журналында жарияланган Тайырдын «Кумдагы дауыл», Эл!мбаевтын «Курбымнын дэптер!» атты поэмалары да керкемд!к ujeuiiMi туррысынан жетьт- меген элс!з шыгармалар. блен, поэмалар тым кеп жэне кулаш-кулаш узак жа- зылгандыктан, поэзияга деген журтшылык ыкласын сал- кынгатып бара жаткан жокпыз ба? Дуние жузшдег! улы акындарымыз поэманы узак жылдар бойы ойла- нып, толранып, элденеше рет кайта-кайта жендеп, сан рет сын. талкылаудан 8TKi3in жазган. Гете «Фауст» поэ- масын 30 жыл жазыпты, Пушкин «Евгений Онегинд!» он жылдай жазган, Сэкен «Кекшетауын» бес жыл, 1лияс «Kyfimi» поэмасын 4 жыл жазган. Журд^м-бардым, атус- Ti жаза салганнан repi, асыкпай ойланып, толранып жа- зу жем1ст1 eKeiifliri алдымен акындарра белгЫ! акикат

ной. Демек, саннан сапага ауысу — поэзия жанрында ка 3ipri басты талап. Акыннык да, сыннын да шуплл бет буратын творчестволык мшдеД де осы басты талаптан туады. Керкем шытармалардын сапасы ушш куресД проза, драматургия саласында да кушейтпей болмайды. Мунда да OMip шыидыгын шынайы urepin жазу, шеберлшке же- Длу басты талап болуга тшсп. 0nriMe, очерк, романдар, повестер б1зде аз жазылган жок. BipaK, кепшшп сын-талкылау елегше туспей, жешл рецензиямен етш кетш барады. Ушлш карайтын болсак, прозаныц халы да 6 ip келш жаксы, Mitici3 емес... вм!рден алые, схемага бой урган, такырыбынын маныз- дылыгымен макталып, 6 ipaK ш еберлт жеДепеген про- залык шыгармалар толып жатыр. Бул жерде баскаларын былай койып, тек эдебиетапздщ сопгы кездеп табысы саналып журген eni роман туралы 6 ip-eKi сын айта кете- Й1К. Мустафин Рабиденнщ «Дауылдан кейш», Есенжа- нов Хамзаныц «Ак Жайык» романдары соз жок аса ма- нызды такырыпка, революциялык курес дэу1ршщ шын- дыгын елестетуге арналган елеул1 керкем шыгармалар. Рабиден жиырмасыншы жылдардын бас кезшдеп ка­ зак аулынык когамдык бейнесш, эртурл1 таптар мен топтар, рулар арасындагы кым-кигаш карым-катнас тартыстарды, пакты, жаркын елестетш, толып жаткан кызыкты суреттер, казак eMipiae, казактыц мшез-кул- кына тэн накты сипаттамалар (штрихтер) бередц роман- ды кызыгып окисыц. Бурыннан бэр1м1зге белгш жазу- шынын суреткерл1п романный эр тарауынан байкалып отырады. Суйте тура 6ip iiapceni жогалтып юдегендей- ciii. Осындагы басты жагьгмлы кейткер кайда? Аман ба? Аман романиын басынаи-аягына дейш i<epiii6ef'ui жэ- не ол ауылдагы советпк революциялык дамудын бай- еалды, жшерл! курескер кайраткер1 болып кершбейдк алга конран максатын icKe асыруда батыл ^етмге бе- Р>лмей, эл1ойланып, толганумен журген адам. Романиын соцгы тарауларында, TinTi, Аманды жогалтып аламыз. Элде басты кейшкер Шэкен бе? Рас Шэкен бастан-аяк к у н т суреттелш кёлед1, 6ipan жагымсыз кешпкер Шэ­ кен романиын басты образы болып шыкпайды. Ондай максатты автор да коймаган болар! Онан сон романиын сопгы тарауында Танакез, Тока- бай сиякты кедей-жалшы тап ортасынан шыккан адам-

дардын мшез-эрекетш жаксы елестетедк MiHe, осылар романный басынан неге араласпаган, жарты жолдан ко- сылып, жартылай кершш калатыны кынжыларлык. Бу- ларга карама-карсы Жакып, Шегел, Макаштар бастан- аяк ездерше тэн мшез, бтмм ен снпатталган. Демек, бул романда жагымды образ жасау мэселеа толык ше- иплген жок,. «Ак Жайык» романында Орал каласындагы револю- циялык курестщ дамуы эр тап, эр кауым ортасынан шыккан окыгандардын, сол улы куреске эр дэрежеде араласуы кешнен суреттеледк Автор ЭбД1рахман, XaKiM сиякты басты KeftinKepinin ic-apeKeri аркылы шиеленк- кен уакига туйшдерщ дамытып керсетедк Романды окып отырып тары, 6ip киын жауапсыз сур'ауларга килкесщ. Эбд1рахман келш паналаган Анкаты езешнщ бойында- гы ауылдарда, Жушс кажынын ауылында да, халыктын революциялык куреске 6ipTe-6ipTe араласканы айтыла- ды, 6ipaK, сол тарихи, шындыктын нанымды керкем ше- umii ж еткш каз сиякты. Ецбекип халыктын, таптык ку­ реске, революциялык куреске араласуыиын материалдык Heri3i кайда? Халык 6ip гана Эбд^рахманныц немесе Ка- леннщ yriTiMeH гана революцияга араласа ма? Револю­ ция га араласушы халыктын канаушылыкка, корлыкка, зансыздыкка тезбестж халге жёткеш, кайда? Турмыста, Tipuiuiirmae, эбден ызаланган, ашынган адам гана ел1м, ©Mip, эдьпдж, бостандык yuiiH жан бере алыспай ма?.. Ал, Хамза романында мже халыктын ез iuiineH кайнап кетерыген, hfhh экономиялык TipuiLniri шиыршык ат- кызып дамыткан курестщ зандылыгы ашылмайды, саяси тарих тшмен баяндалады, «Оянган елкеде» жумысшы- лар ауыр турмыска тезбегенджтен, елер халге жеткен- джтен куреске бел буады, егер турмыстан туатын рево- люцняныц непзш занды, акикат суреттемесе, Оралдан келген революционерлерддн упт сезжде каншалык куат болар ед1? Тагы 6ip жагдай — романный аты «Ак Жайык»'койыл- ран да, сол Жайыктын табиги сулу, поэзиялык тулгасы да, елдш тарихи TipuiLniriHiH аныз жырмен байланысты романтикалык бейнеа де 6ipfle-6ip суреттелмеу1 калай? Шыгарма жер атымен койылган екен, ендеше сол жерде мекендеген халыктын тэгп киял-арманымен элпештен- ген Жайыкты кетерш, эарелеп суреттеген макул.

Б1зде очерк жанры к у н т дамып отыр, Ka3ipri eMip- Д1Н аса манызды уакигаларын, мезгш мен камтып су- реттеуде бул жанрдын кызмет1 орасан зор. Казак эде- биетжде шет елге саяхат туршде жазыляан оч.ерк1 будан бурынры Сабыр Шариповтын «Иранра саяхат» атты Ki- табын айтпаганда, TinTi жок болатын. K.a3ipri Мухтардын Индия, Сэбиттщ Цейлон, Кытай туралы очерктер1 баска елдщ Tipmtairi, мэдениетк салты женшен кызыкты MaF- лумат, бш м беретш аса Завалы енбек болудын ycTiHe, осы жанрдын калыптасу, даму ерекшелжтерш де таны- тады.. Очерктердш 6api 61'рдей керкем жазылмаган. Б!р та- лайы жазушынык койын дэптерк немесе мезплдщ мшдет максатына жауап берерЛж публицистикалык макала ту­ ршде жазылран. .Мэселен, Сэбит тын туралы коп очерк- тер жазды, онын ен тандаулылары орталык баспасез бетшде жарияланып жаксы бага алуда. Онын «Тындагы байлык» атты кггабына шрген очерктер1 такырыбы ма­ нызды болранымен, керкемдш бояуы 6ip келш емес, кей- де газет макаласы ретшле жазылрандары да кездеседь Ондай кемшшктерд1 автордын езше мезгшмен ескертш айтудын орнына, 6i3fliH элп домалак сыншылар бас- тан-аяк мактап жазды. -Будан автор учли де, жалпы эдебистйз ушш де кандай пайда? 0л1 де калыптасып жетшмеген драматургияны дамы- тура айрыкша камкорлык, жолдастык кемек™ эдебиет, театр сыншылары кемек керсетпей болмайды. Ocipece, 6yrinri eMip такырыбын драмалык жанрда MeHrepin жа- зудын киындырын еске алатын болсак, бул салада ка- жырльг енбек cinipin келе жаткан Обдыдэ, 0лжаппар, Шахмет сиякты орта буын драматургтердш творчество- лык кызметш ете-мете колдауымыз кажет. Ka3ipri eMip шындырын бейнелеуге арналган 0лжаппардын, Шахмет- тщ пьеселерш бас салып талкандап сынау онай да, олар- дын ойдалыдай жазып шыруына жолдастык кемек жет- кЫкЫз. Осы туррыдан алганла Ордалиев жолдастык «Майра» драмасы туралы «Лениннлл жас» газетшде ба- сылран сыны 6ip жакты жазылрандырын этап айтпаска болмайды. «Майра» — казак драматургнясындары ipi тькарманын 6ipi, республикалык, облыстык театрлары- мыз койып, журтшылык жаксы кабылдап отырран шын маншлеп керкем поэзиялык драма.

Баска жанрларра Караганда драмалык шырармалар журтшылык таразысына кеп тусш, сын талкысынан ете- дь Ж ас жазушылардын Ke6i лине осы кнындыктан ка- шады, мунрщ кнындырына белд1 бекем байлап, уздшаз жазып келе жаткан драматургтердш en6eriii cyficiHe аса зор укыптылыкпен сынап, багалайык. Драматургияга жанадап араласпакшы болтан жас драматургтердш ха- Л1- элдеканда мушkwi. Олардын жазганын укыпты турде мезгшмеи окып, жэрдем.керсету Timi аз. Мен cokfu он жылдан 6epi жана пьесеш жаксы жазып келе жаткан Матаков Ибади мен Мукаметканов Кайымнын енбекте- piH жаксы бклемш. BipaK булардын мшездер1 кейб1реу- лерге унамарандыктан, жазиан пьеселер1 де icKe асуы ете кнынга согатын сиякты. Енбектер аламына карап емес, талантты, талантсыз шырарлГасына карап багалан- ганы макул. Жана сапалы керкем шырармалар жасау акын, жа­ зушылардын жеке-дара ici емес, буюл халыктык, пар- тиялык игшк. Сондыктан да Коммунист^ партия, Хру­ щев жолдас эдебиеттш халык OMipiMen 6iTe кайнасуын, коммунизм курушылардын улы ерлiri мен жаксы мо- ральдык касиеттерш жан-жакты ашып суреттеуд1 басты творчестволык талап eTin кбйды. Керкем шырармалар- дын сапасын кетерудщ, социалиста ©Mip шындырын ту- йшдеп бейнелеудш непзп шарты — социалистш реализм эдшш барынша мецгеру, жазушылык шеберлштщ жана бшгше ерлеу болып табылады. Сынды квптеп квтерейш Керкем эдебиетйздщ келел1 мэселелерк творчество- лык максаттары туралы теориялык npiiHUiuiTi, манызы зор сындарды жэлрыз сыншылар да, басты жазушылар да KeTepin, дамытып экете алмайды, буран эдебиет, мэ- дениет, рылым журтшылыры тугел атсалысу кажет. Бул женшдеп бурынгы i3ri дэстурлер 6i3re y.nri. Ka3ipri кер­ кем эдебиет ютаптарын кадагалап окып, жаксы^жама- нына e3inin талгампаздык ойларым б1лд1рш отыратын бшмпаздар, калам кайраткерлерц кызметкерлер б1зде кеп. Жай сейлескешнде 6api де эртурл! шырармалар туралы езшщ акикат тюрлерш жасырмай ортага са- лып, не сурау туршдеп, не узиш -кеалд1 уюм.туршде- ri етюр сынын яйтады. BipaK ол еынлярын жяябяйлы зя

да, жиналыста да айтпайды, сыншылардын мшдетше жатады деп урады. Эдебиеттщ келел1 мэселелерк жеке шырармалар ту- ралы байсалды, принципа ninipjiep айта алатын, жазу- Fa кабме-п, мумюндю, 6mMi, тэжрибеа жеткш кп га- лымдарымыз, K0F3M, мэдениет кайраткерлер1м1з, бурын- рылармен салыстырранда элдекайда кеп те. Академик — Кенесбаев, Бэтшев, Маррулан, Жубанов, e3i эдебиетпп, министр — Эдн Шарипов, 6opi де бурын-conFbi казак, эдебиетш колынан етю зт келедк барлыгын да кадага- лап OKbin отырады, сын неге жазбайды! Каламынын да, сейлегеи сезанн дежел1бар, бурын жазып келген Серга- лй Толыбеков, Мустафин Канапия, Тэжен Елеуов, Муса- тай Акынжанов, Жанралин Мухтар, Сарындыков Кур- манбек сиякты тарихшы бЫмпаздарымыз эдебиет сыпына неге белсене араласпайды. Кызмет бабымен анда-санда Жэндилдш Нурымбек 6ipep макала жазып кояды, одан баска 6i3flin тарихшыларымыз, философ- тарымыз казак, эдебйетШн сынына, теориялык, тарих- тык мэселелерше катынасты пшрлерш жазбайды, ал жазатын болса, б1здщ осы саладары ралымдарымыз ке- ineri Лекеров,. Жандосов, Кабыловтардан элдекайда ешмдк кызыкты жазар едь TLnuii ралымдардан да анда- санда кызыкты, ойлы макалалар жазатын Райниттен Мусабаев капа'. 0Ti<ip сыннын epicTeyine газет-журналдыц басшы- лырында отырран калам кайраткерлер1 оте-мете жауап- ты екенш умытпауымыз керек. Бурын «Ецбекцп казак», «Лениннпл жас» газеттернпн жауапты кызметшдеп — Торжанов, Лепесов, 0тепов, Манашов, Байжарасов, Ну- ралин Акмет, Орманбаев Жумабай, Каракулов Эбдуэлн, Ш. ©ржанов, Б. Элиманов тары баскалары эдебиет сы­ нына белсене араласып отырды, ездер1 де мезгш-мезгм макалалар жазумен 6ipre редакциялык макалаларды узджаз басып, сынныц epicTeyiHe, жен смтеп отырдь:. TinTi оздер! бурын белсене жазран журналистер енд1 ка­ лам тартпайды. Ал ica3ipri республикалык, облыстык га­ зет журпалдардьщ басындагы журналист — жазушылар эдебиет туралы неге ундемейд1? Газет-журпал баскар- масында, баспа орындарында кызмет icTeimn, эдебиет мэселесше жуйрш сынщылар соншалык мол, осылардын барлыгын да уйымдастырып, жазу жумысына тарта 6i/iy

Эдебиетке деген i3ri ниет, жаксы ынта-жтер болса, бш м д1 адамдардын 6api де сын жаза алады. Кызмет ба­ бы, мамандыгы эдебиеттен алые журген Омаров Илияс, Букетов Е., Машанов А. тары баскалардын ка- 3ipri эдебиет туралы макала жазуы, сын жазудан тарты- натын жолдастарра улкен улп. Ен акырында, эдебиеттщ сынына каладагы окушы- лар журтшылырын, облыс, аудандары мурал1мдерд!, тт - цйлер мен мэдениет кызметкерлерш араластырып оты- ру кажет. Эдебиет туралы жумысшы, колхозшылардьщ, жалпы окырмандар тобынын хаттарын, пЫрлсрш де жи- нап, уйыстырып пайдаланудын манызы аса зор. Букьл мэдениет журтшылыры жумыла атсалысатын болсак — эдебиет!м1здщ шын мэншдеп табыстарын да, кемшшк- TepiH де ашып айта аламыз. Театр, драматургия, эн-куй жанындагы сындармен эдебиет сындары араласып келедь Акын Бекхожиннын эн-куй туралы эдебиетшшк туррыдан жазган макала- сы композиторларды б1рталай желпйшрд!. Театр искус- ствосыныц ез ерекшелтн 6ijiin жазатын сыншы б1зде Tim i аз. (Л. И. Варшавский, К- Мухамеджанов т. б.) Де- мек эдебиет пен искусствонын ортак теориялык мэселе- лерш кетеретш рылымдык сындар керек. Эстетиканын философиялык непздерш, оны казак эдебиеттщ тэжри- бесшде зерттеп шешуд1 колра алып отырран ешюм жок. Бул женшде алдымен 6i3re философ ралымдар жэрдем KepceTciH. Эншейшде эдебиеттщ эралуан мэселесшен, sp6ip шыгармалар жайынан тапкыр, ойлы пшрлер, сындар айткыш, мен!н каламдас, кызметтес, сырлас достарым, acipece филолог ралымдар, жан'ым-ау, сол сындарынды журтшылык алдына жайып салсандаршы!.. Халыкты да, эдебиегп де кад!рлейж! Эралуан жанрда ecin, кемелденш келе жаткан эде- б иетпзд щ теориялык мэселелерш— этап айтканда жа- зушылык стиль, эдебиеттщ арым, курдел1шырармаларда сюжет, тартыс зандыльты, жарымды образ жасау, eMip шындыры мен керкемдж шындык, лирика, сатира жанр- ларынын эртурл1 улплерй эдебиет шырармалары мен ха- лык поэзиясынын езара байланысы, озык орыс эдебиет1- нен уйрену, керкем аударманын сапасы, ты шеберл1П, тары баскалары эдебиет сынынын накты терекдей зерт­ теп тексерет1н, ен тушнд! мэселелер! болмак. 40

Эдебиет сынын казак эдебиел тарихынын мэселелерЬ нен белin KapayFa болмайды. Казак совет эдебиетЫн тарихында бул мэселе белек каралран емес. Здеби му- раларды укыпты турде зерттеп, м а р к с и с т р ы л ы м тур- Fbiсыпан багалап игеру туралы Казакстан Орталык пар­ тия KOMHTeTiHiH арнаулы каулысы шыкты. Орыс эдебие- TiHia тарихына, онын бер жатында казак совет эдебиетч- Hia тарихи тэжрибесше карасак, дамып отырран дэу1рдщ эдебиет1 эркашан да бурынгы эдеби мурамем тырыз байлаиысты екенд1гш керем1з. Мура мэселесшде бурын не 6ipbiHFafi дэрштеу, не б1рынрай бекерлеу сиякты эр- л1-берл1 сойыл ала жуг]р!скен соктырыстар болушы едк Енд1 КПСС-тын XX съез1 плтеген каридалы нускау- ларды icKe асыра отырып, эдеби мураны рылми байсал- дылык туррыдан дурыс шеше бастадык. Осыдан 3— 4 жыл бурын Акан cepi дауда журд!, бул мура spi сонымен 6ipre «Акан cepi Актокты», драмасы мен «Кулагер» поэмасына байлаиысты 6 yriH ri эдебиет мэсе- лесй «Кыз Жлбек», «Кобланды», Курмангазы, Балуан- Шолак, Майра, Мэди, «Айман — Шолпан», 6ip жарынан мура болса, екжин жарынан Ka3ipri творчестволык та- кырып. Демек, эдебиет сыны мундай творчестволык мэселеден кашып кутыла алмайды. Ka3ipri ескелен, эдебиетпзге бурынры акындар мен фольклордьщ не Keperi бар дейтшдер, еткендег1 эдеби муранын манызын тусш беудт устше оны зерттеп игеру- Д1Н киындырынан ат-тонып ала кашады. Бар дэу1рдег! аса талантты акындарымыздын тандаулы шыгармала- ры, казактын ушан-тешз халык поэзиясымен, рухани мэдениет1мен 6iTe кайнасып турандырын жаксы 6iaeMi3. Казак совет поэзиясы мен казак драматургиясындагы классикалык улгшердж терен тамыры халыктын расыр- лар бойы жасаран поэзиялык асыл казнасына уштасып жаткан жок па? Алды-арты тугел жаланашталран Абайдыц жалрыз 63i рана жаца жазба эдебиет жасады дегенде не мурат, не шындык бар?! Эдебиегпк газет-журналдарда мура жайында елуге тарта макала жазылранмен, олар курделй принципа мэ­ селе KeTepin отырран жок. ©ткендег1 Абай, Султанмах- мут, Махамбет жэне баска акындардын текстологиясы едэу1р сез болады. Эдебиет мурасы немесе белгш акын- дардыц текстологиясы туралы макалалардын Ke6i 6ipin- 6ipi кайталаган. Сан рет айтылып журген дэлелЫз бос

сез. Эдеби мура туралы кейде жансак, легпрме пшрлер- д1 айткандыгын кезшде эдебиет журтшылыгы этап кер- cerri. Мура жайында Мэселеш марксистж туррыдан кою дегешдмз, менщше, эдебиет танудын ен Heri3ri рылымдык шартын орындау деген сез. Рылым да, эдебиет сыны да кашан да болсын накты ф а к т е , бултармас дэлелге су- йенедь Мэселен Т. Кэюшовтын Сэттар, Елжас, «Жулдыз» тарихы туралы макалалары бурый еишм бьпмейтш эдебиеттж фактьлерге, архив деректерше cyfteHin жазыл- ран. Кейжп Аманшиннын элеби мура туралы хабарлары да кызыкты. Абай текстологиясы туралы К- Мухаметха- новтын макаласы накты дэлелге суйешп, наняз гылми зерттеу тургысынан жазылатын болса, осы такырыптагы М. Сэрсекёевтщ макаласы кебше кур топшылауга ку- рылран. Кейде мура мэеелесш бос мылжындыкка айналдыра- ды, тарихтагы кад1рл1 акын, эншш мактаймын деп ба- лараттап алады. Акын Сара туралы Калилахановтын ма­ каласы («Жулдыз») осындай. Фактыердщ дудамалды- рын былай койганда, макалада Сараныц адамгершшк арына Kip келт1редй Эдеби мураларымызды арнай зерттеп, TinTi казак эде­ биет! тарихынан сабак 6epin келе жаткан, окулыктыц авторы болып журген орта буын эдебиетцйлер бул мэсе- ле женшде ауыз толтыра niKip айтпайды. Тары да жал- тарма, орарытпа ойларра ойысып журе бередк Рылым Академиясында, жогарры мектептерде мешмен 6ipre ic- TefiTin, барлык материал, фактыньщ ортасында отырса да, зерттеп, рылым жаса деп ушмет жардай жасараннын езшде де, жумган аузын ашпайтындар бар. Эдеби муранын 1шшде элдекашан басы ашылрандау- сыз мэселелер бар да, ал, эл1 накты зерттеудк niKip алы- суды. керек ететш киын, даулы мэселелер бар. 5i3flin эдебиетнп ралымдардын Ke6i 6ipiH-6ipi кайталап, кайта- кайта Абай мен Алтынсаринге жабыла бередь Bip жагынан осы бэлел1 нэрсеге жолап нем бар деп жалтак- тык жтейтш болса, екшил жагынан архивтеп ecKi кол- жазбаны, ecKi араб эршмен жазылган мтаптарды мукият зерттеп тык, дэлелд1 эдм пшрлер айтура енжар, киын- дыктан кашады. Ек! жуз баспа табактан асатын колжазбасы сактаулы МэшЬур Жусш KeneeBTi алынызшы! XX расырлмн бя- 4?

сында жузге тарта ютап бастырып шырарган Шады Жан- гиров, Акылбек Сабалов сиякты идеялык кэйшылыры ул- кен мтаби акындардын шырармалары да зерттелмей жа- . тыр. Сералин мен «Айкал» журналынын айналасында шенйлмеген талай мэселелер бар. Казак фольклорында батырлар жыры ен мол сала, Bip рана Мурын жыраудан 40 батыр жыры жазылып алынды. Нурпешстен он шакты батырлар жыры жазылып алынран болатын. «Керуглы» дастандарынын нускалары T im i кызыкты. Сонда казакта I алпыстан аса батырлар жыры бар екен, Ka3ipri басылып журген ютаптарда, окулыктарда «Кобланды», «Ер .Тар- FbiH», «Камбар», «Алпамыс» TepTeyi FaHa аталады. Бас- касынын 6api б1рдей кертартпашыл ма екен? Акынлар- дын айтысы, шырыс эдебиетше байланысты «Мунлык — Зарлык», «Шэшр — Шэкрато сиякты дастапдар, рашык- тык жырлары 6api де мура байлыктары... Булардын кв- 6i зерттелмей, тын жатыр. Былым мен творчество кажыр- лы енбек жёМ1с1 емес пе? Ауырдын ycTi, жещлдщ асты- мен ж уп р т, каншама жалтарранмен, журтшылык, букьп халык эдебиетнп ралымдардан мура туралы туЙ1нд1 мэ- селелердщ ашык айкын шенплуж талап етедь Эдебиет сыны бастан-ая’к мшаз катила емес, сында даулы, айтыс тудыратын пшрлер болуы занды да. Сын да керкем шыгарма. ©3i де сынга туеш тузелетж, жетБ летш кубылыс. Демек, м ент осы жазып отыргандарым- да да артык, кем ойлар айтылуы мумкш, 6ipaK неш жазсак та эдебиетпздщ \"ортак игшпне жаны ашыран- дык, адал ниетпен жазып отырранымызды окушыларра ескертк!м келед1. Казак эдебиетжде жауынгер сын элаз, артта калып отыргандыктан мен ез жанрымдары кемшшктерге кебь рек токталдым. Эдебиетпздщ ортак муддесшен туран бул шьгндыкты айтпаска тары болмайды. 03iMi3 сыншы эдебиетнп болсак, кайнаган кызу ай­ тыс, сыннын ортасында журуден, э д е б и е тп з д т ен етюр, ен манызды мэселелерш принцип™ туррыяан кетерш айтудан жалтарып кашпайык. BapiMi3fli тэрбиелеуип, ра- хаттандырушы К омм унист партия, буюл халык, биден эдебиет майдаиынын жауынгер! болуды талап етед1. Сол талапка сай келшдер, жумыла жумыс iCTefiiK, сынды epicTeTeftii<! Январь. 1959

ЭДЕБИЕТ ТАНУДЫН, КЕИБ1Р МЭСЕЛЕС1 (Казак, С С Р Рылым академиясында жасалган баяндамадан) Коммуниста партиянын XXI съез! социализмнен ком- мунизмге етудщ айкын программасын белплеп бердь Кабылдаган жен жылдык жоспарды мезгшмен жузеге асыру дегешм!з — «коммунизмнщ материалдык-техника- лык базасын жасау», экономика мен мэдениетт!н, твор- честволык cn6eKTin бар саласында узД1кс!з ecyfli камта- масыз ету болып табылады. Б13 коммунизмшн тамаша сэулегп сарайына тура бет алып келем1з. Осы максатка боздщ кеменгер жолбасшымыз Коммуниста партия тура жетшзетшдтне бук!л совет халды, социалист^ система- дары барлык елдер сенш отыр. Халык шаруашылырын еркендетудш жет! жылдык жоспарында керсет!лген эр- 6ip цифрлардьщ корэм ды к сырлары ете терен. Оны эр- 6ip совет азаматы кадагалап окып, терен урынып, ез енд!р1с саласында, ез мамандыры келемшде icne асыру- Fa тастуйш болып KipicTi. Совет халкынын коммунизм куру жолындары сана- лылырын, творчестволык ынта-жшерш барран сайын мо- лыктыра тусудщ Heri3ri жолдарын да съезд аныктап бердь Ж ас ecnipiMflepfli бш м мен ем!рге бордей тесел- ген, KOFaMFa пайдалы енбект!н эр саласында кабше™ жетьпген азамат етш тэрбиелеу, коммунизм iciHe, со- циалист!к Отанра деген суйкпеншшк сез1мдерш, халык- тардын езара достык карым-катнасын ныгайта тусу буюл идеологиялык жумыстын Heri3ri мазмуны болып табылады. Съезд езшщ каулысында корэм ды к рылым- дардын алдына: «К орэм ды к дамудын зандылыктарын жэне социалиста курылыстын практикасы» корытатын курдел! енбектер жасауря. коммунизмге 6ipTe-6ipTe ету- 44

мен байланысты проблемаларды шешуге тше»— деген ышдет койды. Ал коммуниетж курылыс iciHfle эдебиет пен керкем* енердщ манызы аса зор екёнд т юмгё болсын белгш. Коммунисик партия идеологиялык жумыстын бар- лык Typi де — керкем эдебиет пен искусство шыгарма- лары да, пилмн зерттеу енбектер1 де, баяндамалар мен лекциялар да — коммуниетж курылыстын практикалык м1ндеттер1мен тыгыз байланысты болуын талап етш отыр. Мунын Maiiici — б1здщ ep6ip е н б етп з калын бу- караныц мэдени-бшм дэрежесш кетеруге, саналы, ж1- герл1 белсендшпн арттыруга, кекейтесп ойларын, i3ri сез1мдер1н жетшд!руге, сейтш олйрды творчестволык енбекке ынталандыра тусуге жэрдем беруге тшс. Жакында болып еткен совет жазушыларынын букгп- одактык III съезждеп сезшде Н. С. Хрущев жолдас керкем эдебиеттш халык eMipiMeH байланысты болуы- на, коммунизмнш i3ri максаттары керкем бейнеленуше аса зор мэн бердГ. «Ei3 куреске шакыратын, — дейд! Ы. С. Хрущев, — кОммунизмнщ жешеше бастайтын жак- сы жана эдеби щыгармалар жазылуын т1лейм!з, халык осыны кутш отыр... Жазушылар eMipre терен бойлап, оны зерттеуге THic. Совет елшщ ем1ршдеп жаналыктар- дын бэрш керкем образдармен бейнелеуге THic; кокамы- мыздын барлык материалдык жэне рухани казнасын жасаушы адамды нерурлым жете керсетуге THic». Бул — совет эдебиетшщ даму жолындагы Heri3ri партиялык, халыктык талап. XXI съездщ тарихи карарларынан туатын улы ны- санаиын 6ipi — совет адамдарын рухани байлыктыц 6niK шынына кетеру. Мунын мэша соц и ал и ст экономика- нын бар саласындагыдай адамгериплжтщ ен i3ri касиет- Tepin коммуниетж рухта дамыту болып табылады. Адам- дардык жан дуниесш комму,нистж рухта еркендету ша- руашылык, техникалык проблемаларды шешуден онай емес, ecKi мен жацаньщ арасындагы тартыс, езара кай- шылык адам психологнясына тэн жэне бар екепдтн умытпау керек. Совет халкыныц рухани дуниесш жан- жакты молыктырып жетьпту дегс:им!з — коммунмст1к дэ\\нр калыптастырган жэне адам баласы тарихы жасап калдырган мэдени иплжтердц жаксы адамгероплж дэе- турлерд! молынан зерттеп игеру деген сез. Сонымен 6ip- ге коммуниетж дамуга бегет болатын кубылыстар мен

кылыктарды 6iTiMci3 зшкерелеп жойып отыру деген свз. KoMMyiiH3MHiH жана белес)не ерлеген сайын кираган ескшктщ саркыншактары да, капиталист дуниенщ турл! тустеп карсылыктары да турмыста, адам санасын- да кездесш отыратындыгы барлыгымызга аян. Сондык- тан КПСС-тщ XXI съез! гылымдык, творчестволык жу- мыста партиялык принципа, марксистж-лениндж тео- риянын непздерш мултжаз жузеге асыру жолындагы куресп eiu6ip бэсендетпей дамытып отыруды жауынгер- лж мшдет eTin койып отыр. BipiiuuifleH, eTipiK жала, арандату сиякты эд1стерд1 пайдаланган империалист буржуазиянын жалдамалы areHrrepi мен марксизм непздерш бурмалаушы реви- зионистердщ карсылыктарын батыл, MefiipiMci3 эшкере- леу — маркстж-лениндж жауынгер гылымньщ мшдет!. Екшннден, б1з д т арамызда моральдж жагынан азгындык жолга тусу, буржуазиянын тарылык, айуан- дык эдет-рурыптарына эуестенушшк, дшнллдж, ecKiuiln- д!к саркыншарынан шыра алмау сиякты факилердщ кездесуа буржуазиялык идеологиянын эсершен туранды- Fbi белгш. Демек, б1здщ керкём творчествомыз бен ко- рэм ды к рылымдар буржуазиялык идеологиянын кандай турдеп керЫсше болсын, битарап карамай, пэрмешй турде соккы беруге, эшкерелеп отыруга тшс. Heriari идеялык, творчестволык арна Бул рылымдык, теориялык конференцияда казак эдебиетшщ Heri3ri мэселелер! сез болралы отыр, 6i3 бурын-coHFbi эдеби мураларды,, искусство мен эдебиет- пн курдел1 шырармаларын XXI съезд койран талап туррысынан халыктын рухани дуниесш молыктырура каншалыкты пайдалы, пайдасыз деген тургыдан карауы- мыз керек, бул женшде марксизм-ленинизм классикте- piHin коммунист!к партиянын жарык жулдыздай адас- тырмас методологиялык нускаулары бэр1м1зге айкын. Казак эдебиет тану рылымынын XXI съездщ шенпмдер!- не байланысты, непзп мшдеттер! Казак ССР Рылым академиясынын, Республиканын мэдениет курылысыныи жен жылдык жоспарынан туады. Эдебиет танудын басты мшдеттерше токталмас бурын

K93ipri казак эдебиетшш буюл с о ц и а л и с т мэдениет epicine кетерш п- даму жолындагы кейб!р мэселелерге, сонын 1Ш1нде казак эдебиетшш идеялык тартыс жолын- да дамыгандыгына назар аударрым келед1. Казактын еткендеп материалдык тдршшгМн вте мешеу тарихына кез ж1бергенде, сонын iuiiHen урпактаи урпакка мура болып жеткен ен 6ip кернекл, ауыз толтырып айтарлыктай мэдени мурасы — квркем эде- биет. Сонау алыстагы, TinTi казак атты елдш нег|зГ ку- ралмаран, эр ру, эр тайпа эр дшде болып кешш журген пене замандарына байланысты тугаи аныз-ертеп, эпос- тык жырлардан бастап, тап кешеп 1916 жылры улт- азаттык кетершс туралы революцияшыл поэзияга дей1н — барлыры да гасырлар бойы дамып, белгш керкемдж творчество дэстур1не анналган корамдык, эстетнкалык кезкарасты, турмыстык кап1да-ережелерд1, халыктын азаттык, бакыт 1здеу жолындагы ен тэтт1, ен i3ri ум1т- армандарын, ен аянышты, ен бакытсыз жан кунзел1сте- piH, ерл1к, таптык курестер1н, достык, адамгерш1л1к, махаббат женшдег1 сез1м куйлер1н, 6ip созбен айтканда, казактын аргы-берг1 корамдык, рухани тарихын баян- дайды, Казак эдебиет1н1н коркемдж дамудын би1к сатысына кетер1лген ен такдаулы у-лг'-г,ер1 К0П уакыттам 6epi шы- рысты зерттеген орыс ралымдарын да казак мэдениег1- н|‘н тарихымен айналыскан ралым. жазушыларды да, сондай-ак, 6yriHri окырмандар журтшылырын да унем1 кызыктырып, ынталандырып келе жаткандыры бэр1м1з- ге белг1л1 жай. Казак эпосы дуннежуз1л1к эпос тарихыиан кернект! орын алып, OFan ез1н1н кайталанбас улесш косып отыр. Баска елдерд1н эдебиет1 тарнхында сирек кездесети!, осы кунге де(пн дэстур болып сакталып келгеи акындар айтысы казак эдебиет1н1н керкемдш дамуындары жаца 6ip белес1 болгаидырым баса айту керек. Ал, осы коркем туындылармен катар жары са туран казактын XIX гасырдары жэне XX Facbip басындары жана эдебиет! корам т1рш1лiriHaeri тарихи-экономнкалык взгерктерге жэне эртурл1 таптык. идеялык беталыстарга байланысты еркендеп, жазба поэзнянын жана дэстур1н жасады. Абай Кунанбаев, Ыбрай Алтынсарин, Султан- махмут Торайгыров сиякты класснктер1м1зд1н шыгарма- лары орыстын класснкалык эдебиет1мен идеялык-кер-

кемдш байланысты кушейтш, реалистйс эдебиет двстурш калыптастырды. Казак эдебиет1ндеп осындай лрогрес- ш!л дэстурд1 халык поэзиясы аркылы Жамбыл бастаFaH кария акындар, сондай-ак, жазба эдебиеттег1 Абай дэс- тYPiн Сэбит Двнентаев сиякты демократ акындар совет эдебиетше экелш жалтастырды. Казак эдебиет! халыктын тарихи котамдык eMipiHiH, азаттык жолындаты ерлiriHiH, таптык курестершщ, i3ri армандарынын айнасы ретшде дамытанда сол процеске араласкандардын 6api б!рдей халыктык, пр огреет си- патта болтан жок- Казак эдебиет! де 6ip-6ipiHe карама- карсы идеялык -батыт, этап антканда бай-феодалдар- дыц таптык.максатын да жэне енбекип халыктын 'плек- арманын да бейнёлеген шытармалар мен акын топ- тары болды. Ленин айткан ею мэдениеттщ элемент! ауыз эдебиетшде де, XIX гасыр мен XX тасырдын басындаты жазба эдебиет!м!зде де болды. Кейде осынык 63i кай- шылыты улкен жеке акыннын творчествосынан да бай- калады. Сондыктан да ауызша жэне жазбаша эдебиет- тердщ Keft6ip улг!лершен кездесет!н ултшылдцкты, панисламдык идеяны, жат атымдарды батыл эшкерелей отырып, «6(3 эрб!р улттык мэдениеттен тек демократия- лык жэне соц и али ст тектер!н аламыз, оларды тек сез- ci3 эрб!р улттыц буржуазиялык мэдениетше, буржуазия- лык ултшылдытына карама-карсы кою уш!н аламыз»1. Эдебиет!м!зд!н тарихына шолу жасатан уакытта шын мэншдеп демократиялык эдеби мурЗлардын казак со­ вет эдебиетшщ даму жолында елеул! улес болып косыл- тандытын умытуга болмайды. Абай, Акан cepi, Махам- бет т. б. поэзиясы, олардын творчестволык, eMipi, ражт- йып суду казак эпосы казак совет эдебиетппн бар жанр- ында кандайлык жана, кесек шытармалар тудыруга мумюндж 6epreHfliri 6opiMi3re аян. Казак эдебиет! туралы сез болганда, элбетте, казак совет эдебиет! нагыз профессионалдык улкен эдебиет дэрежесше кетршп кемелден!п отыр дейм!з. С оц и али ст улы Октябрь рволюциясынын жеша, Ленин партиясынын улт саясатынын булжымай жузеге асуы казак совет эдебиетш .барлык жанрда, алуан стильде гулденген. ен озык эдебиетке*айналдырды. Ка­ зак совет эдебиетшщ социалист!к реализм эдшш менгеру 1 В. И. Л е н и н . Шыгармалар, 20-том, 9-бет.

жолында кандайлык зор табыска жеткещйп 1958 жылы казак эдебиел мен искусствосыныц Москвадапл он кун- fliri ксзшдс айкып танылды. Казак совет эдебиетшщ бук1лодактык кеп ултты совет эдебиетшщ ен 6ip белд1 жэне жем1ст1 саласы болып дамырандырына улкен 6ip айгак — бхздш заманымыздыц аса кернекп жазушысы Муктар Эуезовтын Абай туралы эпопеясыныц Ленинд1к сыйлык алуы, казак совет жазушыларыньщ, этап айт- канда, Жамбылдын, М. Эуезовтын, С. Мукановтьгн, F. Муареповтыц, F. Мустафинн1н, Э. Тэж1баевтьщ, Т. Жароковтьщ, Ж- Саинн1ц, F. Ормановтын, К- Аман- жоловтын жэне баскаларынык тандаулы шырармалары социалиста реализм эдебиетш молыктырып, оган елеулк жаца, улес косып отыр. Егер де бук1л Совет Одагыныц экономикалык да- муында Казакстанньщ тындагы erici мен ауыр enepioci- бше, энергетикалык куаты мен мал шаруашылырына ерекше маныз бер1ле айтылатын болса, бушлодактык социалиста мэдениетт1н алтын казынасына косылран казак жазушыларыныц тандаулы шырармаларына зор маныз берлле айтылады. Демек, коммунизмге ерлеу жо­ лында жасалып жажан улкен медениеттщ корына шы- найы 1кер,кем туьгндылар берйп отырран, 6yrinri казак, совет .а1кын-2казушыларынык кажырлы ецбектер1 т а д болсын оуйсшдфмей коймайды. Казак совет эдебиет1 ез1н1к калыптасу жэне даму дэу1рлершщ бар кезен1нде де орыстын ллдыцры катарлы совет эдебиетмен штей идеялда, баиланыста болды. Орыстын классикалык эде- биет1нхц дэстур1, революцияшыл ервет поэзиясынын дэстур1 казактыц акын-жазушыларыныц уйренш, енеге алатын непзп 'мекггебше айналды. Казак совет эдобиет1 кашаи болсын ецбекиН халык- тын eMipiMeii, революцнялык, социалистж курылыстыц сц мацызды тарнхи уакиваларымен тырыз банланысты дамыды. BipaiK даму дегеншхз — сол жолдагы бегет пен карсылыктарды куресгп жену деген сез. Куреанз wrepi- леу жок. Муны б!з социалистж курылыстын жену тари- хынан жащсы б1лем1з. Ал.эдебиот майданындары даму да шиелешскен идеологиялык, таптык курес аркылы болып отырды. Mi«e, осы куресте революцнялык идеяны, пар­ тиилык барытты табанды турде коргап альжу, тек комму­ ниста партиямен банланысты жазушыныц рана колынан келдь

Роволюциялык курсе ;myipi кашам да ар таптыц сом дай-ак, ap6ip акын-жазушьшыц саяси-корамдык позиция- сын айкын аиыктап береди - С оц и али ст революцияиын алгашкы жылдарында бук1л Россиядагы с иакты Казакотазда да бурынгы кер- кемсез шеберлер1н1ц алдында: «Стз революциямы калай- сыз ‘ба, я болмаса oFaH карсысыз ба?» деген мэеелеш тарах ашык койды. РеволюцияFa дейш казактьщ феодал- байларыныц жэне жаца туып меле жаткам буржуазиясы- ныц таптык тыегтн жырлатан ултшыл-байшыл жазушы- лар, этап айтканда, Магжан Жумабаев, Мыржакыи Дулатов т. -б., соц иалист революция экелген улы взге- picKe ашьгктан ашык карсы шыцты, орыс эдебиетшдеп Мережковский, Бальмонт сиякты реакцияшыл декадент акын, жазушылармен ун косып, кущ курып, дзуреш «Tin бара жаткам ecxi дуниенш жоктаушысы, байлар табы- ныц итаршыеы болды. Енд1 б1ркатар жазушылар усак буржуаэиямын ‘психолопиясына сэйкес эртур.ш идеялык толкуда, адас.уда болды. Кейде ултшыл-байшылардын жетепме ерсе, кейде осыныц акыры калай болар ■ екендеген битарап поэзияны уотады. Бул топка жататын керкемеез шеберлер1 (С. Торайрыров, С. Денентаев, Б. Майлин, т. б.) революция женим байнды болганнан кейтн дурыс багыт алып, советик позицияга кешн. Осы кеэдеп усак буржуазияшыл — букарашыл .акын, жазу- шылардын кандайлык идеялык дагдарыска ушыраган- дыры туралы бе.пгiлi жазушы Б. Майлин былай дейдм «Февраль 63repici кездесп. Орыс эдёбиенмен тамысу дегемнен куралакал болатынмын. Орысшаныц ce3i тугкп карпы.н зорка танитын кез1%нз рой. Оондыктан февраль езгеркдн калай урьгну, оны калай жьгрлау белил! eai. Ултшыл эдебиетпен суарылсан сои, одан баска кергенщ болмагам сон, ол кезде ел кмiидеи жастарды баулып, Tycituipyuii, ултшылдык жолдыц терклчпн урындырушы болмаган сон кайтесщ, адасасын. Сокыр калган сон, алдында турран жалрыз сокпакка жабыс'асын. Шынын айту керек, адастык кой. 1920 жылдары орысша хат та- нып, oftreyip тустне бастадык. Осыдан бастап каламым- нын барыты езгерд1, адаеканымды оезд1м. Осы жылдар- дан бастап мен ез табымныц жолына бурылдым»1. Осындай киын, адасу, кайщылыкты жолдардан енп <Жана эдебиет», 1931, № 6— 7.

барып революциялы'К емip шъшдыгын жырлаура келу жалгыз .казак эдебиетшде рана емес, орыс совет одебие- тондеп б1ркатар кэркемсез шеберлерше де тан болды. Бул факты аталган жазушылардын кемш1л1гш тана квр- сетпейдк алдымен, револЮциялык идеяпын жецкин, совет эдабиетцпц Mepefii устем .позицнясып керсете.'п. . Ад, ецбеким бука рамен, коммунисток партаямен ты ры з байланыста болтан жазушылар (С.Хейфуллин, Б. 1зто- лин т. б.) Октябрь революциясыныц жешсш оздершш шыгармаларымен де, колындаты кару-куралдарымён дё KopFan шыкты. Сакен революц.ияны эншеГпн 6ip факты ретшде битаран отырып жирлатан жок, «Менin револю­ циям» деп жан-тэшмен сезонт жырлады. Революциянын тагдыры аса кауыпп сын саг.ашна тускен шакта езжщ eMipi мен жырын коумунистер партиясынын улы идея- сымен ушт.астыра б1лгеи Сэкеоошц творчестволык кызмето б1здщ казак модениетЫн тарихында ерекше 6niK, жота- ры багаланатыны сезс!з. Казак даласында Сэкенопн Россиядары М. Горький, В. Маяковский, Демьян Беднын- лардыц революцияшыл поэзиясына ун косып, пролета­ риат эдебиетЬпн туын Ketepyi тарихи аса дор енбек екенллп белиль Социалистin революциянын казак дала- сындагы жёц}с1н эпикалык вроете да мыться бейнелеген Сэкеннпо «Советстан», «Тар жол, тайтак кешу» атты кур- дел! новаторлык шыга.рмалары казак эдебиетйпц жаца Soyipin жасады. Сондыктан да Сэкешпц 20-жылдарда буржуазия шыл-ултшыл жазушылардын немесе соларга ни тарт.кан •сыншылардыц катты шабуылына ушырауы кездейсок емес едь Сэкеншн ез шытармаларын ндеялык жарынан да, коркемдгк форма жатыйан да революцияшыл noyip -пле- гше сай жаца леппен, жаца акындык езденумен жаза бастауы бурынгы дэотурдщ кулы болгандарды катты абыржытканы молом. Бул жерде буржуаэияшыл-ултшыл барыттагы жазушылардын сол кездеп казак эдебиет1 туралы кезкарастарын б iлдipeTiн «TeMip казык» журна- лынан бор мысал келтйрейш: ,■ Сэкеннщ «Асау тулпар» атты жинарына Kipreoi рево- люцняшыл елецдерд1 Tepic бурмалай, eiiin айналдыра сыпай нелеп: «...казак акушысыныц колына мундай кггап- ты устату кате. Революция орнына асаулык берген, мм окысыи бул ютапты. Бул штанты жаста рва’ ркротпаека

тшс»1 дейдь Журнал, онын редакторы Нэз1р Терерулов Октябрь революциясы'нын женюгн, казак, кедейлершщ бостандык жолындары урэнын жырлатан революцияшыл поээияны жастар ара>сы,на таратуга карсы болранда усынатын улт-ici, Сэкен поэзиясынан купли революция­ шыл поэзия емес, eoKi эдебиет yarici. Ол жешнде тагы былай дейдк «бурынрыныц ул гш йвздер1 — казак эде- биетшщ Heri3i жэне казак, кыррыз халкы да бурынры батыр, би, шешен акындардыц эцггме елендерш тшт; жаксы кередь Есю эцга.ме елецдерд1 окыранда ел каза- рыныц «ез алдына 6ip кеэдег1 терт тулiri мол заманы ecii»e туседЕ Бул 6ip. Ешнш, бурынрьшын елец, энпме- сшде улг1 кыларльик ecKi мавналы сездер кеп»2 Осыпдай жат кезкарасы бар сыншыдан совет поэзиясына деген жан ашырлык эдш сынды кутуге болмайтын едЕ Ал партия, жастар журтшылыгы, сондай-ак революцияшыл акын Сэкен де мундай сындарга мезгшмен соккы бердЕ Революцияшыл поэзия калыц ецбекип ортасынан e3iniK жактасын тапты. Демек, Сэкеннщ поэзиясы тещрепндеп сын мен идеялык тартыс казак эдебиетшде пролетарлык поэзия,ныц жену! ушш курес едi. Казак совет эдебиетшде социалистж реализмге жетЕ лу жолында курес куши болды, acipece проза, драматур­ гия еиякты жаца жанрларды калыптастыру киындырын жецу ушш де талай курестер, сети, cards (зденулер мол болды. Ал, эдебиет сынымеи эдебиет танудыц эза жанр репиде дамып калыптасуда кандайлык киындык, бегет- /Терд! басынан KeuiipremUri бэр1з!мге аян. Казак эдебиет тану рылымы саласындары ктелген жумыотар мен кемшшктерге токталмас бурын казак совет эдебиетшщ даму жолдарына, эдебиет танудын XXI съезд карарларына сэйкес жел жылдык жоспарларына байланысты кейб!р басты проблемалык мэселелерге назар аудармакпын. Ду.ние тану мен керкем творчество- н.ын ара катыиасы, казак эдебиетшде реализм дэстурЕ н!н калыптасу жолдары, казак эдебиетшщ рылымдык тарихын жасау, жанрлардыц калыптасуы, улт эдебиет- TepiniH байланысы жэне езараыкпал жасау npouecTepi, аса керне.кп акын, жазушылар туралы монографиялых енбектер жазу, бугшп эдебиеттщ творчестволык мэселе- 1 «TeMip казык». 1923 ж. 2 Сонда. 52

.lepiii зерттеудеп эдебиет сынынын ролi, казак эдебиет! мен фольклорынык улг1лер1 мен деректерон живап зерт- теу, тары баска курдел1 мэселелерд1 шешу казак эдебиет тану гылымнын алдында турран езекп Miидет. Эдебиет тану рылымьшда жарык жулдыздай ал Fa устайтыны- мыз— |Мар«сиопк-лен1т д ж теория. Маркс пен Энгельс- Tin искусство мен эдебиет — корам омфппц, таптык курестщ айнасы деген кагидасы, Леницшц 6ip улттыц 1Ш|ндс eni мэдеииеттщ барлыры, пролетариат мэдениеД бурынгы феодалдык, капиталисток когамдар жасагаи мэдеииеттщ запды жалгасы, соны сын кезомен карай пайдалану, эдебиеттщ партиялыры туралы каридалары казак эдебиет тану рылымыньщ neri3ri идеялык арнасы бол мак. Дуние тану мен кврксм творчествосыныц аракатынасын дурыс туешу мэнд! мэселе. Социалисток реализ.мдin теориялык мэселелертн терен тусоноп игеруде жэне идеялык кайшылыры бар акын, жазушыларды дурыс зерггтеуде дуние тану мен керкем творчествоныц езара катынасын ашудыц мадызы улкен. Жазушьшьщ eMipre кезкара'СЫ, дуние тануы онын твор- честволык арак'атьинасы'па каноны кубылыс емес. Сурет- кердщ ipyxaiin дуниесшдег1 диалектикалык 6iparicri то- лыктырып отыратын процесс. Буран орыстык демократ- революционер сыншылары да, марксизм-ленинизм классиктер1 де ерекше мэн 6epin, эдебиет пен искусство шырармаларьгныц озык .идеалы 1болуына, халыктыц i3ri, прогреоплл арма«-т!лектерш бей.нелейтш терец мазмун- ды, ем1рмен байланысты болуына назар аударткан бола- тын. Демек, кашдай шысармада 'болсын жазушыныц 0Mipre кезкарасы, эстетикалык идеалы айкын кершуге THic. Идеялык «ысанаоы булдыр, кайшылышка толы шы- рармалар шын мэншдег! керкемджтщ биж шыцына кетер!ле алмайды. Алайда егкемдеп аса кернект1 акын, жазушылардын кэзкарастарында, эстетикалык идеалында улкен кайшы- лыктар болды. Tintri, барып турран «ертартпашыл nixipre ойыскандар да бар. Муны 6i3 орыс эдебиет! тарихында. Ф. Достаевскийдщ, Л. Толстойдыц творчоетволык тэжри- 6eciiieii жаксы бщем!з. Ондай идеялык кайшылыктар, эсь ресе, патриархалды-феодалдык ковам ортасында ескен 53