Жұмаділов Қ. Соңғы көш

де, кешiperiн де уагын болды. «Жаксынын Keri ж1бек орашал кепкенше» денд1 халык. 0 ткенд| жангырта бер­ ме\"1. тату-тотт1 агайын боп калайык. Заман болса мынау тарылып бара жаткан... Нурбек элденеге ыцгайсызданып козгалактай баста- ды. Кабагып сэл шытынды да: — Дурыс кой, Ереке. взпиз айтпакшы, еткенд1 жан- гыртып кайте коямыз. Руксаг болса, 6i3 журелж ендк— дедк — Солай ма? Сепдерд1 квп бегед1м-ау деймж,— деп Ережеп карсыласпай кене Kerri.— Ал, сау болындар! Дегенмен меи1н жаиагы.сез1м есшде журсщ. Соны ай- тып ол ез!шн арбасына карай беттедк Дереу Естайлар да орнына жаГжасып, делбен1 кагып калды. Квк аргымактын мойны суып калган ба, орнынан со- ааландай самаркау козгалды да, 61ртшдеп бекен жел!ске квшт!. Берте жусанды бозгылт дала кузп булттай жен- кш п калып жатыр. Арбанын арткы таянышына суйешп, бей-жай отырып калган Нурбектщ кез алдынан жацагы Ережеп кетпей койды. Каланын жырынды, aKKi сауда- repi заманнын улкен беталысын болжай алмаганмен, ез1- ие жакындап калган каут-катерд1 Tepiciwen болса да сезетш TapisAi. Keii6ip жэнджтер жерд1ц алкшетппн 6ip апта бурый сезш, жарык дуниеге жосып шыгады деуий едк Мыналар да сол снякты. «Иурымандар мен Ерсжептер eiifli кайла барып тыгы- лар екен?!» — деп оклады ол миыгына кулм yfiipLain. Нурбек шалкая ту-cin, TepicTiK жакта мунартып жат- кап Тарбагатай Ылемдерше кез ж!бердк Оркаш-оркаш тау cenripi алыстаи Караганда бушрш кунге кыздырып, шеке Tycin жаткан 6ip алып жануарга.уксайды. Дэл ор­ та тусында нардын жалгыз еркенпндей TiK кетержген ETinmi шыны мен мундалап окшау тур. Нурбек жас кез1- нен e3iiie таиыс жайлау-коныстарды мвлшерлеп келедк Сонау квлбеп кершген коныр тау Каражал, Бекенбай, Онын батысындагы сэл жазандау келген жасыл бел- дер — Ой жайлау мен Бала жайлау. K,a3ip сол мол суды, салкыи саялы коныстар шалгыны гзеден асып, желюл- деп турFan шыгар-ау. Квшкен елflirt алды 6epri бекгерге барып та калган болар... Зымырап етш бара жаткан епл уакыг-ай! Нурбек KeniperiH кере Kypcinin калды. Мына отырган Естай, ел жайлауFa. бет теп бара жаткан дэл осы уакытта, сонау 102

кершген кек текшеде тауып едк Сол журтта Канагат би 6ipneiue кун аялдап, кунан шаптырып той жасаган-ды. Сол Естай да, мше, биыл он сепзге шырыпты. «03inniH каргайганынды кеШнп жастарга карал б!лесщ» дегсн рас екен-ау. Он сепз жыл! Мынау 6ip кызык есеп болды-ау 63i? Былайша айтканда, ана кершген Тарбагатай жоталары муныц кыска румырын ортасынан как белin тур екен. Нурбек биыл отыз алтыга шыгады. Сонын алгашкы он ceri3 кектемш ол Тарбагатайдыц аргы бетшде, ез елшде етк!зген... Кенет онын жанары жаска толып, 6ip туйшшек кеп­ ке дейш тыныс алдырмай, алкымына тыгылып турып алды. «О-о, касиетт1 туран жер! CaFaH пара-пар келетш не бар екен бул дуниеде? Арадагы кеплд1р таулар ceni кез- ден жасырранмен, кещлден жасыра алар ма? Тарбага- тайдын кунгеш мен терккейше белшш агатын кеккаска булактар сонау кершген ак бас шындардан басталады. DipaK 6ip таудын ек1 капталында eKi турл1 eMip, eKi тур-' Ai тардыр бар. Bipi шалкыран тещз болса, ек1нш»с! сол тешздеи дауылды кун! белшш калып койран шуканак су тэр1здК Тайыз суда жер бауырлап, желбезегш канкан балыктай, кайрам eMip екнншпен-ак етш барады... Се- шц 6ip уыс топырагыца зар болып, шет елде шермснде боп журген перзенттерш канша ма? Солардын кез1мен Караганда, ез тулганнын кандай бжк екенш бшер ме едщ, туран ел!?» Нурбек жанарына толып кеткен жасты жшттерге сез- д!рмей, саусагымен ыршытып жтбердк Кез алдынан эр- турл! елестер ете баста Faн. Алыстагы кеплд1р мунар ара- сынан езше таныс елке булдырап шалынды. Сонан сод e iw 6ip сэт карсы алдынан экесшщ суеты бейнеп келен- леп erri. Каракат кез1 мелд!реп, Сакыпжамал келш ту­ рып алды. Сол 6ip естен кетпес ызгарлы кектем, Тарба­ гатайдыц иен шаткалы, тун жамылып букпантайлап ке- ле жаткан боекыпдар...I II Сол Kyui тал тусте кун тутылып едк Кенет жер-дунне кап-карацгы болып, терезeci сырырайран аласа тас уйдщ шнн кезге туртсе neprici3 тунек басты. Капел!мде не бол-

ганын тусшбен сасып калган Нурбск, сыртка шыгам деп снпаланып жургенде, далан уйдеп « У 311 дшгекке ман- данын урып алды. Тал тусте ымырт уй!р!л1п бара жат- кандай квршген. Кыстаудын арт жагындагы кара жар- тас канга малып алгандай кып-кызыл. Нурбек алактап аспанга карады. Сумдык-ай! Жана Faiia кек жузшде ал­ тын доптай калкып бара жаткан кун канда гайып болып кеткен? Кун орныида шелек аузындай кара дак калыпты. E dit алдындагы тебеде neci3 калган аш нттер аспанга карап, кезек-кезек улиды. Не за.манда элп шелек аузын­ дай кара танбанын 6ip шетшен ж'ш-жпишке, жана туган айдай рана болып, алтын Куннщ киыры шалынды... Иэ, сол Kyni кун тутылып едк Сол куш кешке ымырт уш рш п, кез байланган шакта, ,ек1 жылдан 6epi ушты-куйд1 хабарсыз кеткен Жангабыл вз ушне урланып келш едк Каншырдай катып, кан сор- пасы шыккан eici аттык 6ipin MiHin, 6ipin косарына алып- ты. Д эу де болса жер тубшен келгеш KepiHin тур. Жангабыл бай дейтш бай да емес, орташа тана ша- руасы бар адам едк Ана жылы конфиска кезшде Кытай- Fa кашкан Нугыман байды кеннркем дел жургенде, ка- рулы бандылар катарында колга тусш, сотталып кеткен- дк Бул oKHFa журт санасынан еше бастаганда, осыдап уш айдай бурын: «Жангабыл айдауда журген жер!мен кашып KeTinTi» деген хабар тарап, сонына кайтадаи ку- Fbin тусть Неше дуркш K ici келш уйш де тшгкен, 6ipaK куд1кт1 ештене таппады. CefiTin артына лан салып, тешректщ терт бурышын шуылдатып журген Жангабыл аяк астынан салан етш уйге Kipin келгенде, бала-шагасы уркердей уйлыгып, ауыздарына сез туспей, состиып турып калды. — Kici кермегендей иемеиеге бажырая калдындар?— дед! ол босагада турган куш уй iim'H тугендеп.— Жаман экелер1нд! елдше санап, есептен шыгарып койганнан амансындар ма? Сосын eni бузылып, кемсендеп 6ip i<eTTi де, экесш ен- fli танып тура умтылган юшкентай Нурасылды окыра- нып кеп бассалды. — Айналайын кулыншагым! Кез1мнен бул-бул уш- тындар гой... куймышагын шошайып не боп кеткенс|'н, жарыгым-ау?! Даусы таргылданып, будан api сейлеуге тынысы жет- пей калды. Ж еП жасар тырбиган арык бала шибиген 104

колларымен экесннн мойнынан кушактап, кысып-кысып койды. Нурасылды коя бере салып, босагада кезек ку- Tin турган улкен улы Нурбекке умтылды. Онын eKi беть нен алма-кезек суйш, твсше басып катты-катты кушак- тады. Сонан сон танадай улкен кездерше жас толып, бо- талап туркай кызы Нурганымнын шашынан сипап, ман- дайынаи HicKCAi. Манадаи 6epi жималы агаш тесектщ касында, унс!з ciaeiiin калган Кайша куйеу!не осы кезде рана асыла 6epin едь — Нурасылдык кекес1-ау, ceni де Tipi квретш кун бо- лады екен гой,— кызыл ала шыт кейлектщ iiuiiiAe cin ipi- не iaiiHin кур сулдер1 гана турган бойшан, арык эйел Жангабылдын иыгына суйешп, жылап коя бердь Жангабыл балаларындай емес, эйелше оншалык ели- рене KoiiFan жок. Элде imi кургыр конкылдап-ак турса да, казактын эйелге дегеп катыгез Mine3ine 6aFbin, сыр алдырмараи Typi ме, шм 6iflcin? — Ж э, жетер! Бала боп кеттщ бе? Kici куаныш ус- тшде жыламас болар,— деп колтыгынан демеп, TeccKTiH ycriH e отыргызды. — 03iH жокта апамнан айрылып калганбыз,— дед1 Кайша eKciriii баса алмай... Жангабыл твр алдында суп-сур боп, тунерш 6ipa3 отырды: кезше шыпылдап толып кеткен жасты сук сау- caFbiMen сыпырып тастады. — Сен окуда емес пе е д т , кашан келдщ? — дед1 Жацгабыл enfli езшен темешрек жайгаскап Нурбекке бурылып. Баласы ymiii Кайша жауап бердк — Биылры аласапыранга байланысты булардын мек- тебш ерте таратып ж!берген. «Экеншн орнына алып ке- тем!з» дсп, бул баланы да 6ipa3 эуреледк.. 03in кайда журдш, жаркыным-ау? — Оны кайтешн деп ен? Журдж те! — дед!- Жанга­ был каткыл ун катып.— Квп сезд1 кой да, от жагып, казанынды камдай бер. Ол орнынан жещл кетершп далага шьтып кетть Жа- бык коранын тубшде суып турган атына барып, канжы- 1 ада бектермген ала капты уйге еипзд1 де, казандыктын алдына тамам келш, сап-салмакты б1рденеш былк етш- 31п тастай бердь Каптын iuiiaae койдын боршаланган 105

d i , тулыпка белек салыиган 6ip шелектей бидай бар екен. — Жарты етш казанга тутас сал,— дед! Жангабыл кабагып жазбастан. Кайша куйеуше бажырая карады. — Балалар сорпа-су iiuin элденсш... Калган етл то- цазытып алып кой, азык болады. Мына бидайды осы ка- sip куырьш, талкан туйт ал! — TaFbi кетесщ бе 6ip жакка? J Жангабыл балаларра еаллер-естшмес кунк erri. — Мен рана емес, бэр1м!з кетелйз. Кудай буйырса, 6yrin тунде жолра шырэмыз... «Кайда барамыз» деп Кайша cypaFaH жок. Erri жуып казанга салды да, отты молырак жарып, улкен кара ба- кырга бидай куыра бастады. Yft ioiiiifle кундепдей емес, кеш лдш к ориагаи. Ка- занда булюлдеп каина гам жас еттщ nci танауды жарып барады. Кайша койдын, жамбасыиаи 6ip б1лем майды Kccin алып, мактадан б1лте ширатып, шыныиын тубше шам жакты. Тун баласында бул уйде кептен 6epi шырак жагылганы осы. Жамаи уйдщ iuiine жан бпкендей, лез­ де кулпырып сала бердк Кайшанын жудеу жуз1не де кап ойнап шыга келгеп. Катин ашуланса казан кайна- тады, казанык курап жаткаида, кайрыкды калай кемпап, кен.шнд1 немен демдерещ? 1Шркшай, эйел yuiiii, а на yuiiii казанына калагапынша ас салып, буын буркыра- тып, кайнатып отырганнаи артык бакыт бар ма екен!? Bip кезде казан оттан TycipLnin, алдарына Cip табак ет келгенде, балалар тамакка алдымен сугынып, icipicin Kerri. Жангабыл калтасыпан бэшеш шыгарып турап бе- peiiin дегенше, эркансысы 6ip-6ip жшктен алып, табакка сштене калдырмады. Баягы токшылык кезде купеу! мен балаларынын аузына карап отыратын Кайша да. ешкан- дай кымсынбастан, 6ip жауырынды колына устап, обыр- лана жулып жей бастады... 1 шкеп тамагы буынына туеш, маужырай бастагап Нурбек дастарканнан uierinin, жукке cyfienin отырран. Экес1не енд1 рана туе токтатып, аныктап карады. Жасы елуге ne.nin калса да, жас ж тттей кылан урып туратын Жангабыл ©ткен ei<i жылда кург картайып кеткеи екен, сакал-шашыпа деидеп ак KipiiiTi. Бет аузып эж!м капта- ган, eiii ne3i канталап, ©нигде ереу1лд! уйкысыз тундер- дщ i3i сайрап тур. Айналасына сауыскандай сак карай- 106

лы: сырт кшмдер!н рана тастап, белш шешпей, эйт лесе тура женелуге дайын отыр. Ш олак жен бешпетш шалбарланып, т!зесшен асатын шекпен байпактыц сыр- тын таспамен сынык тангандай шандып тастаран. Ая- гындары жунш сыртына каратып киген cipi шарыктыц табанын кек жалап, жылтырап алыпты... — Сендерд! босып кета ме деп коркып см. Meiii кут- кендерщ жаксы болыпты,— дед! Жанга был эйелше туксие карам.— Тарбагатайдын кунгей жары токшылык кершедк Квппен 6ipre 6i3 де 6ip амалын табармыз. Ну- гыман ол жакта кантадан дурiлдеп байып алыпты дейдь Кез керген агайым емес пе, омы тауып алсак кемдйс кер- мейм1з. Манадан 6epi басы салбырап унсгз отырган Нурбек осы сотте шыдай алмай сезге араласты: — Эке, осындай алып-кашты энп'мешн Keperi не? Бул — жаулардын таратып журген eceri гой... Тусшсен- дерин, ертен 6api де калпына келедь — Тэйт api, суырылмай! — Жангабыл баласына зе- hin тастады.— ЭкеЫздщ аузы зор, енешздщ емшеп зор... Экеннш тауып экелген етше тойып алып кешеламей, артынды кысып жайына отыр! — Сонда не icreflim ? Шынымен-ак квшем1з бе? — де- _д 1 Кайша энп'менщ бетш эдей! езше аударып. — Одан баска не шара бар? Менщ TypiM мынау — калын елге сыймай кашкын боп журген. Арканын кысы жайлы болса, аркар ауып neci бар? Енд1 маган кайта келер еткел жок. бткел ертенген, eciK жабылган. «Юм- мен былгансан, сонымен aFap» дейдь Мен осы куйге Ну- рымаи ушш, сонын жылкысын куткарам деп журш тус- пед|'м бе? Сонда айран !шкен кутылып, шелек жалаган тутылуы керек пе екен? Жок, ол менен кутыла алмайды. Сонынан барып, ении алып, есе кайтарам. — Кетсендер, ездерщ кете бершдер, мен туган жерд1 тастап ешкайда кетпеймш!— дед1 Нурбек касарысып. Жацгабылдын квз1 канталап, бет элпет1 адам шо- шырлыктай e3repin Kerri. ■ Не оттап отырсын, куилк? Не icTey керекттн сен 6iiecin бе? Элде ceHi таптырран эке мен бьлем бе? Ой, сексиген шашынды урайын ceniH ... Шашыннан устап ту- рып, басынды кесш алайын ба осы? «Бэленшенщ баласы кошке 1лесе алмай, журтта калды» депзгенше, ез колым- мен бауыздап кетейш! 107 -О

— Ж э, з'фкипдемей сабыр етнн, бар болгыр! — дсп Кайша тары да apaFa тустк— Нурбекжаннын акылы бар, .жайлап айтсан да тусшедк.. Б1зден жырылып калатын- дай не керЫпт!? Жакында «OFapFbi ауылдары Ережеп- тер де кеш т кеттк Онык карындасы да 6ip ауыз свз айтпай, агаларымен Lnecin кете барды foA... Нурбек ундемей калды. LUeiiieci мунын суйген кызы Сакыпжамал туралы айтып отыр. Кайран ана ундемей журш, баласынын осал жерш калай 6!л!п алды екен? Сакыпжамал кетер алдында коштасу yiuin осы уйге id- pin шыгып ед1, сонда б1рдецен1 сезд1 ме? «Тубшде !здеп табарсын. кутем!» деп efli-ay... кайран ару каз1р кайда жур екен?! Сол Kyui тун ортасы ауа бере, 6ip сайда жалрыз уй OTbipFan Жанга был кыстауынын imi абыр-сабыр куйге туст'|. Терден есжке шейш шашылган буйымдар. Орта- дагы улкен кара сандыктын аузы анырайып ашык тур. Кэдеге жарантын 6ip кабат тесек орын, кшм-кешект! Жангабыл текшелеп буып жатыр. Эке Typi ерт сенд!ргендей, текеметке буылган тещи т!зес1не салып, кыл арканды инрене тартканда, Tici ак- сиып, элдекандай ынырсыган дыбыс шыгарады. Селд1р сакал-мурты TiKipefun, TeniperiHe жалт-жулт Караганда, калмакы киык кезшен от ушкындайды. Мына бетшде оран батылы барып еншм т1л ката алмастай. Эшешнде куйеуше карсы келмейтш Кайша аярынын ушымен ба- сып лыпып жур, асыкканнан кейлепшн етегше cypiHin, ж ы ры лы п кала жаздайды; элан-эл1 теншн арасына умыт калган б1рденелерд1 экелт тыккыштайды. Жангабыл екеу! шолак-шолак т1л катысады. — Апамнын пушпак iu iiriH салдын ба? — Салдым. — ©зщищ кебш-мэшщи... — Оны да салдым. — EKi тулкшщ Tepicin ше? — Оны кантпексщ, батыр-ау? — Сезд1 foh, керек болады. Кайша сапдыктьщ imineii алып, орман кызыл ек! тул­ кшщ Tepicin теннщ арасына косты. — Менщ насыбай саптаярым умыт калмасын. — Салдым ойбай... ©зге дуниеш умытсак та, оны не­ ге умытайык. Ес кет!п, жан шыккаида, eKi атка артатын торт

де буылып данып болды. Жангабыл босагада турган Нурбекке карал: — Сен неге cuiefiin турсын? Бар, аттарды алып кел! — дедн «Шынымен-ак кеткешм1з бе»? деген ой Нурбектщ ту­ да бойын муздатып жгёердн Жакында 6ip табак, биданга сатып алган шегрен eTirin сыкырлата басып, сыртка бст- тедн Ай коргалаган шак, дала карангы. Кара-кулпн ас- панда некен-саяк жулдыздар жымындайды. «Жасыма, жшл'м... Аслан асты кен foA, 6ip жерден барыл, шыгар- сын. Дупле саган дудэмэл, жумбак К0р1нгенмен, 6i3re 6api де ал-айкын, 6i3 бнжтен бэрш де керш турмыз» дей- пн тэр1зд1. Нурбек бНеу коранын губше шел салып байлап койган ei<i атты жетектеп алыл шыкты. Ею атка 6ip-an ер-токым бар. Жангабыл еюншкнне iuincK тартты. Кайша жуктш астында жаткан 03iniH ку- Mic ер-токымыл алып шыгыл едн Kyfleyi: — Тойга бара жаткандай сэндепуш!— дел анадай жерге лактырып ж1бердк— кундш жерден жаркылдап кезге Tycciii дейсш foi\"i... Жук телделген ei<i аттын Cipnie Кайша Minin, Иура- сылды алдына алды. Еюшшшне Нурганым мinreii. Жан- габыл мен Нурбек жаяу журуге тшс. ■ Ж ас жйчт ymin нагыз кнын-кыстау кезец eiwi туыл едк Ka3ip кнмылдамаса кеш калады. Кош орнынан коз* гала бергенде, тэуекелге бел буран Нурбек кенет артына жалт бурылды. Осыдаи бес-алты шакырым жерде «Ж а­ на турмыс» колхозыньщ орталыгы бар-тугын. Сол ауыл- ды бетке алып, тура женелдн Манадан 6epi баласынан 6ip сэт коз жазбай. журген Жангабыл да байкал калран екен, 1ле-шала: — Эй, токта! Кайда барасын? Кайт кейш!— деген экесппн 3iaai дауысы естмдн Нурбек ж-ypiciH жеделдете туст1. Кыстаудын сыртын- дагы калын шиге 6ip wince, каран,гыда адастырып-ак кетер едк Bipaic, коп узамай экесшщ тапырактан куып келе жатканы байкалды. Нурбек те екпесмн колына алып, бар пэрмешмен жуНрш келедн Экеспнн колына туесе онбайтыны белплн Катты ышкынып жупргеш сон- ша, журеп аткактап аузыла ты ры лды . Жангабылдыц ырс-ырс еткен дем алысы барран сайын жакыидап келе- ;а. Елуге келген экесш булай жылдам жупред! дел, еш- кашан ойлаган емес едк 109

— Hrrin баласы! Бэлем, тура-тур, полымя тусер- ci«! — дегеи ce3i ысылдап, TiriTi жап-жакып жердей ес- т!лд|. Нурбек сасканынан артына жалтактап карай бергеи. Одан ары не болтаны есшде жок, 6ip мезетте элдеб1р шункырга аягын тыгып алип, етпетшен тустк Жанга- былдыц да тынысы тарылып (нткен екен, екпес! eiuin Нурбектщ устше кулай кеттк Нурбек булкынып керш едк онысынан ештеце шык- пады. 0KeciHiH карулы колы кышкаштай кысып, экепп барады. Bipa3 темпештеп алатын шыгар деп куткен. Bi- рак, не ушш екен, Жангабыл бул жолы кол жумсамады. Нурбектщ кеудесшен басып отырып, белждеп ж ш л ше- uiin алды да, ею колын артына кайырып байлап тас- тады. Жангабылдьщ алдында колы байлаулы келе жаткан Нурбеюп кергенде, Кайша жылап ж1бердк B ip aK экеа оган Ж1б1ген жок. Нурбектщ колын да шешпестен, Нур- ганымнын, артына MiHrecTipfli де, тэты 6ip жшпен екеу'ш шандып байлап койды. — Енд! кашып кутылам деп ауре болмай-ак кой,— дед1 сосын кара пышагын кынабынан суырып алып,— кыбыр еттщ болды, жарып тастаймын! Мына жагдайды кергенде, онсыз да бузылып тургаи Кайшаныц кецш мулде кулазып кетш едк Кыстаудан шыга боре артына бурылып: — Кош бол, кутты коныс, ата-мекен! Енд! кайтып ке- рем13 бе, жок па? Keiuipe гер, ата-бабанык аруагы!.. Тугаи жерд1 тастап, осылай тент1реп кетем1з дегсн юмн1ц биында бар ед1. Бул да 6ip тагдырдын жазуы шыгар,— деп кущрене гол катты да, аяк жагы еынсыган жылиуга уласып кеттк Оган Нурганым косылды. — 6 uiip yiiiHfli, HTTin ка.тыны! — деп южшд| Жанга- был дауысын катты шьтаруга жасканып.— Бершщ ар- тынша шуламай, койындар, туге! Амал капша, шагын кеш туи керпесш жамылып, бел- rici3 болашакка карай узай бердк Олар енд1 сай табанындагы кеш жольша Tycin, тауга карай бет тузедй Жолдык ек! капталындагы куз жар- тастар ангал-сангал ущрешп, тебеден туксие Tenin тур. Уакыт май айынын iuii болса да, тау арасынан кектем сызы кете коймагаи. Ангарды куалан соккан салкын жел денет тоназытып, ержс!з ттркенд1редк Таска со- 110

гылган ат туягынын дыбысы, анда-санда Нурасылдын кынкылдап жыла раны ест!лед!. Э кеа Нурбек-ri ел шетшен узап, тау арасына эбдем шкерлеп енген сон FaHa босатып едй К,аз1р ол кештщ сонынан epiKcie wecin келедй Ауылдан шыккалы ал! нар таткан жок. Тун кушарында мулпп келе жатып, opiieiii еске алмак, болды. BipaK басыиа мардымды ой-шмр ке- летш емес, санасы туткырланып, акыл-eci MapFay \"гарта бердй Ka3ipri жардайды акыл таразысына салып, тусш- rici келгешмен, anciti-ani гуйыкка Нрелш, дагдарып кал- ды. Мунын экес! туран жерд! тастап, жанталасып кай- да itexin барады? Жат жерде не кутш тур? Нурбектщ кез алдына ешнэрсе елестемейди.. Бьпетшдердщ айтуы бойынша, ол жакта да Найман мен Керей каптап отыр- ган KepineAi. Рас болса, Шэуешек дейтш каласы оар. Сол калада наннан арканша шубатып жасаган 6ip тур- .'й тамак сатылады екен. Жшше шумакталган нанды £нр ушынаи жалмап жута беред1 екенсщ, саудагер метрлеп тастап береди К атан «тойдым» дегенде, аузына такая келш, каншымен киып алатын кершедк Ондай тамакты жеуд1ц 63i 6ip азап шыгар... Тамакты ойлап ед1, Ti3eci д 1ритдеп, карыныньщ шурылдап ашып турранын тшт1 айкын ce3iiiAi. — Эке,— дед1 6ip заматта дыбыс 6epin, e3i таска суйешп арен тур. Жаниабыл Т1Л каткан жок, касына же- Tin келд1 де, торсыктын аузын uieuiin, 6yAflipreci белшде байлаулы журген агаш тостаганнын тубш агартып капа коже куйып берди — Калай, тамак керекпеекен? — дед1 баласына ежК рейе карап.— Лрандарынды аша бермецдер, алдымызда таланта дежи су жок- Нурбек ундеген жок. Тостаганнын ернеуш мандайы- ма тыкетюзш, кежеш кагып салды да, экссше кайырып Г)срл»: не десш, aKeci шынын айтып тур. Bip-eni жьйк, 6ip дорба талкан, 6ip торсык кожеден баска булардл талшык жок. Ойлап караса, мунын Tipuiwiri де мина ка­ ра торсыкпен косактаулы тур екен. Е лаз пен таудьщ еакреансы...нда бул анау кара торсыктан eKi ел1 калмаура тшс Вас-аягы жинакы шагын кеш тун жамылып, коныр таудын жонына карай удере жылжып келеди..

Ill Нурбек басын окыс кетерт алды да, уйкыдан оянган адамдай жан-жагыиа ацтарыла карады. Кун туске тар- масып калыпты. Айнала квк шалрынды, жасыл саз. Ар­ ба кен жайылган судам е т т , жагада токтам тур. Кун ыстык, e3i сел-сел бон терлеп отыр екен. Eid ж1гп бугаи карап, жымиып кулед1. Естай тан-тамаша болып: — Кызык, болды-ау, Нурбек ага. Слзд! уш рет айкай- лап зорга ояттык. ¥йыктап кетт! ме десек, квзппз ашык,— Ештснеш керыей, icicire MeHipeftin карай бере- с!з,— дед! . Нурбек есш enai жинады: — Э , солай ма? Кай жерге келдш ез!? Баягы 6ip окн- галар еске тусш... Б1з д т жасымыздагы адамдарда осын- дам Gip сэттер болады. Омы кешн тусшепндер! — Абдыранын aFbmuiia келш турмыз. Не 1стейм1з? Ат шалдырамыз ба? — дед1 Естай, Жолбарыс пен Нур- бекке кезек карап. Квк атта да манаты арын жок сиякты. Кулагиным туб! терге шыланып, салгырт тур. Шммянын астынап са- бынданган ак кебп< кершедк Нурбек мойнын созын, тв- к!рекке бажайлап карап алды да: — Сопау бас жактагы жалгыз уйецкшщ тубше тар- тындар, сол арада бастау бар,— дед!. Олар езенд! жагалап кеп, уйенкшщ дэл касына ат басын т!ред!. Ж1г!ттер атты догарып, ca3Fa тусап ж1бер- Д1 де, арбанын устшдег! кшкене кмемд! квленкеге эке- лш жайды. — 03iMi3 де журек жалгап алсактерк болмас,— де- fli Нурбек мешпеп мен калпагын бутанка Min жатып. Естай арбанын арт жагындагы капшыкты зкел!п, iuii- пен улкен GaHicire куйылгап кымыз бен nicipMreii ет, Gip- неше ак токаш шьтарды. — Кап, кымыз жылып кет!пт!-ау! — Бастауга сала койсак, каз!р-ак салкындайды,— деп, Жолбарыс кымызды су жакка ала жвнелд!. Нурбек юлемнш уст!не аягын созып ж 1бер!п, шалкасынан сулай кеткеп. Жапырагы твгмгем алып уйеншнщ басына квз ж !берт, 6ipa3 жатты да: — BafiFyc, сол орнында тапжылмай эл1- тур екеисщ- ау,— дед!. К!мге арнап айтканы белгкмз.— Баярыда мен 112

кергенде осьшдай едь Титтей езгерсешь Айдалада api- Gcpi еткен жолаушыга сая болып, мэуелеп турраны... Естай сштемеге тусшбей, устазынын бетше бажырап- ь’п карап калган. Нурбек оган кез киырын да салмастан, ез бетшше сейлей берд!... — Кейде кызык... ©ткен ем1рд( кайтарып экелу мум- Kin емес, эрине. BipaK онын neft6ip торыз тарау туйшде- pin кайталап бастан кенпруге эбден болады. Кейде TinTi ем ip бойы шенбер айналып жургендей эсер аласыц. Бу- рын басып еткен таныс жолдар, таныс нокаттар калып бара жатады... — Тусшбед1М, ci3 не туралы айтып жатырсыз? — де- fli Естай. — Мен бе? Ж ай... 6ip нэрселер еске Tycin... Иэ, саган айтура да болады... Мен, Mine, осы уйенюшн саясына он сепз жыл еткен сок екшин рет келш отырмын. Бурын u .tfh да тусынан асыгыс eTin кете беретшмш. Byrin сэт1 тусть Сенесщ бе? Мен сешн экек Канаратпен тунгыш рет осы уненкннн тубшде кездескенмш. Сонан сон 6ip айдан кейш сен дуниеге келгенан— — Мынау кызык екен! Калай болранын айтынызшы, Нурбек а га — дед1 Естай ентелей Tycin. — Ой, ол узак энпме рой. — Жок, дегенмен жол кыскарту уннн... — Жарайды. КеГйн 6ip peTi келгенде айтармын... Сэлден сон суга салынран салкын кымызды KeTepin Жолбарыс келдь ©3i де езенге cyiirin шыккан сек1лдк CapFbiuj шашынан су тамшылап тур. Yiueyi орталарына газет жайып, тамактана бастады... C i6eTi бектер1 эл1 алые, асыкпаса болмайды. Жолдын жарымынан кеб! алда жатыр. Ke.airi нарау жургшиллер бул ею ортага ара конып зорра жетедк Ел шетше калай да 6yrin ш н у ymiH, жолаушылар аз аялдап тыныккан сок, кайтадан жол га шыкты. Кек аттык да бел1 кетершп, тынайып калган турi бар, зар жсмйске кайта басты. Арбаньщ уетшде Tep6e.'iin oTbipFan Нурбек манаты 6ip ой ушырын кайта тапты. Ол кенде бастап кешкен сол 6ip окираларды KaFa3Fa туа- pin койсам деп те армандайтын. Тек сонын cari туспей журген, кунделпсп куйбекнен колы тне бермейд!. Есте- лж жазбак тугы, TinTi ойланура да уакыт керек екен-ау. Ол жол жиегшде сыррып калып жаткан жусанды боз 113

далага карал отыр. BipaK naaip ештенеш кермейд!, квз алдынан мулде баска елестер етш жатыр... Но, соиан кешн не болып efli? ... Ансыз карангы тунде, уркердей уйлыккан шагын кеш урыдай баспалап кеп, келес| куш шекарадан ете шыккан. Айнала калык туман, cipKipen жанбыр жауып тур едк Кия жолдардан ei<i ат тайганактап арен журш келедк «Шекара» деп аталатыи бшк жалдан асып тус- кенше, Жацтабыл ун шырармай, сыбдырсыз, баяу бас- тап келд! де, 6epi cafiFa тускесш, дауысын кетере: — Иэ, аруак, езш жар бола к ер !— дедк Нурбек ездершщ долга туспей аман кутылып кетке- Hin сопда барып тусшдй Таи ата жанбыр саябыр тартты. Шьшыс жак кула- киектеп, жерге бозрылт соуле тусе бастаран. Жалрызаяк суыртпак жол киялап кем, калын кайын, мен мойыл ве­ чей торайдьщ арасына шрдк Жацгабыл бшк жартастыи тубшдег! куыска ат басын Дред1 де: — Ал, туандер! Осы арада ертенге дешн еру бола- мыз. ЕнД1 acbiFbic жок, амандык болса, еш-уш кунде ел uieTiiie де шнем1з,— дедк Булар осы apaFa 6ip кун аял жасап, ертещнде кайта- дан жолрэ шыккан. Шекарадан еттш дегенмен, тау жолы киындай туспесе, онанлаган жок. «Кермеген жердщ ой- лы-шункыры кеп» дегенд1 Нурбек енд1 Tycinin келедк Бурынрыдай емес, Жангабылдын да жур1а сылбырлау: 61‘рнеше Kyuri арпалыста шаршап калды ма, элде жат жерде жалтан квз боп, корынып келе ме, баягы батыл кнмыл жок. Каз1р Нурбекке де шнэлы адайдай жаскана каранды. Боскындар бул кезде, Тарбаратайдын ен кнын асуы- нан етш, сап-саласында кеш жолдары сайрап жаткан, Кытай елшщ жайлауына да i.niHin едк BipaK халык зл| бектерде OTbipFan сешлдк айнала иен, кыбыр еткен жан кершбейдк Эр тустан малдыц ку тезеп', есш журттын орны, биебаудыц казьшы ушырасады. Дегенмен шубы- рынды кеш жолына тускесш, жудеу топтын жур1а ши- рап, кешлдерше умп- уялай бастады. Азыктары така таусылып, иен таудын шлнде апта боны адам кезшен жасырынып, eiuu ел ансай бастаран боскындар туе ауа б!р кезеннен шыга келгепде, алдан eni атты Kiel карсы жолыкты. Булардын сол correri сезК Miii кемелер! апатка ушырап, кеп уакыт квк тешздщ ус- 114

xiнде толкынмен арпалысып, енд! курыдым дегеи мезпл- де баска 6ip кемешн желкешн кез! шалган тешзшннк cc3iMine гана тецеуге болар едг Жат ел, жат жерде 6ipia- ini рст кандай адамдар ушырасар екен деп, кешлдер! куп- Ti боп келе жаткам боскындардын алдынан тымагы шо- uiafiFaH ек! казак, жолыга кеткенде, так 6ip тутам naFa- шысын квргендей куанып Kerri. Eni салтатты кастарына таянтанда, эншейшде такап- пар, пак Жацтабыл калбалактап алдымен сэлем бердк Нурбек, Нургаиымдар умИ пей урей аралас эуеепкпен олплерге карай калыскан, Былай Караганда коркатыи да ештене жок сиякты. Устше кенетоз шекпен киген, Найман тымакты кэд!мп казактар. Ешкандай езтешелке те байкалмайды, enflepi энтек кокыркай ма, калай? Кун- гейдщ адамы eieeni кершш тур. Е к тажабы, кумб!рлетш казакша сейлейдк.. Амакдыктан кешн кыска-кыска жен сурады да, ар жагьм! кеп казбалап жатпады. Булардык камдай жатдайда, кай жактам келе жатканын вздер1 де жаксы б1л' етп1 тэр1здк Eieeyi ат уетшде турып, буларга жол алтеди — Келе жаткан беттерщ дурыс,— дед! карасакалды егделеут.— Енд1 етекке дешн кеп калган жок, кун бат- капша ел iueTiiie шпесщдер. Батыска бурылсакдар К,ыз- 6efliTi, щыгыска жантайсакдар Ашылы селосы бар. E ki орталыкта калым, BafiFapa, Жаугаш каптап отыр. Б13 Тертуылдык 6ip атасы Жаугаш боламыз. — Бул жакта Нугыман деген байды б!лмейс!з бе? Ол да уш-терт жылдыц алдында аргы беттен асып кел- ген,— дед! Жацтабыл, аналардык 6ip сез!н кагыс кал- тырмай ентелеп. Карасакал касындагы жастау cepirine бурылды. Eiecyi «Нугыман, Нугыман» десш 6ipa3 ойланып калды. Bipaie, пакты б1лмейтш боп шыкты. Акыры карасакалды турып: — Жалпы аты таные. Нугыман деген бай келт™ деп ест!гем1з, алайда соныц дэл кай жерге коные тепкентн Ciae алмай турмын. Ол 6ip болса, мына Ci6eTi жактагы Караменде imiHAe, не аргы Мэметек арасыпда болуга ке- рск,— дедк Ty6i 6ip ел болгасын, эр! бул жакта децгелешп бай- ып алыпты деп ecTireciH, Жаигабыл нитей сол Нугы- манды медеу тутып келе жаткан. Бар yMiTiiiiit i3iiien 115

адаскандай болганда, niiii тусш, едэу1р жасып калды. Сонда да элгмерд1 ж1бермей: — Казактын баласы екенандер... Кврмеген жердщ ойлы-шуккыры кеп; 6i3re енд1 жен алтей кершдер. Кун Kepic yuiin кайда барганымыз он.?— дед1 сунгыла Жан- габыл сулжтей кадалып. Карасакалды ат устшде б угш п эрен отырран Нура- сылга, одан Кайша мен Нурганымга жаралай карап втт1 де, булардык ауыр халше жаны ашырандай, муаркей сен- лед!: — Шамаларын келсе, эз1рше кезге туспеуге тыры- сындар. КызбейЫ мен Ашылыда боскындарды тосатын кузет бар. Сарыаяктардын 1 колына туссецдер, леке та- титын дуниелер1нд1 тартып алып, ездер!щи калага апа- рып, TeriH жумыс ктетедй Одан да бшнбей казак ара- сына ciHin кегкендерщ жен,— соны айтып сэл бегелд1 де,— таяудары Ашылы, Каракабак мады ездер!ндей бос- кындарра лыкылдап толып Kerri. Кытай, уйрыр, ci6e-co- лац байлары акы сурамайтын TeriH ж ал тьта кеюрелеп тойып отыр. Бул тетректен жумыс табу да окай емес. Сендер тшмд|' алсандар, мойыны кашык алыска тартык- дар. Сонау Емш , Каракемер жакка, Майлы-Жайыр тау- ларындагы Керей imiue eTin кетсендер Tinri жаксы. Ел imi гой, енд! елмейандер,— дед!. — Ой, рахмет! Бала-шагакнык и гш п н кер, туыс- кан! — деп Жанрабыл риза боп калды. — Ал, сау болындар. ! — Жолдарын болсын... Eni ж ак коштасып журуге ыигайланды. Жылы леб1з ест1генге Hyp6eKTin к е кш орнька бастаган. LiJemecinin атын шылбырынан жетектеп, жолга тусе 6epin едк жа- иагы карасакал артына бурылып, буран карады да: — 1шшек, сэл K U ip e туршы,— дедк Атынан Tycin, мунын аярындагы су жана uieripeH етжтеи Ke3in алмай жакындап келедк— Шырагым, магам мына eTiriwu ше- uiin бере foA,— дед1 дауысын кетермей. Жылы сейлегеш сонша, «шырарым, мына етж™ кие гой», дегендей боп есплд! Нурбектщ куларына. Ол ак­ там болып экесте караран. Жакрабыл кылп еткеннен TyciHin тур екен, кушрешп кеттк — Арайындар-ау, буларын не? Тал тусте тонаганда- Кытай эскерш казактар «сарыаяктар» дсп те атаган. 110

рык ба? Манадан 6epi сумдыктарынды сонына сактап тур ма ед1кдер?! — Ештене етпейдк— дед1 Карасакал тусш суытып,— Мен алмаганмен, 6api6ip баска 6ipey шешш алады. Жат елде шепрен i<nin, шелтимей-ак койсандар да болар. — Кайтейш, кудайдан кайтсын... Эд1л кудай бар болса, сендердщ де алдарына келт1рер,— деп К,айша зарланып коя бердк — Неге турсын, балам, етшщй шешш бер, мыналар- га,— дед1 экеск Карасакал жол жиепне отыра калып, Нурбектщ жа- ца eTirin шеишзш 63i кшп алды да, оган аягындагы ур- тына жамау тускен, бузау бас eciri eiirln усынды. — Жассын гой, Tipi болсан a.ii талай етж киесщ,— дед1 жубатып. Сосын Жангабылга бурылып:— Ал сен, отагасы, ренж1ме. Кдлганына ие болсан да жетедк Ме- нен баска 6ipey болса, сендерд'1 зэнгМ н алдына айдап апарып, мына астындагы аттык 6ipeyin аударып алар едк.. Казактьщ баласы екенандер, ейтпей-ак кояйын. Ал, сау болындар! — дед1 де атына MiHin журш кеттп Нурбек басЬша 6ipey шокпарыен койып ж!бергендей алейш турып калган. Алдарында каншалык азапты, корлык OMip кутш турганын ол осы арада айкын сезш- гендей болды. Элгшщ eiiri мунын аягына кен екен, кол- кылдап журпзбей келедк Жаланаяк журейш десе, таба- нына тас батады. ЦПркш, адам баласы баска туссе, не корлыкка да шыдайды екен гой. Ол сыр бермеуге тырыс- ты. Тек inemeci К,айша ездерш осыншама мусэшр куйге тус!рген кудайды каргап, 6ipa3 жылап алды. Таз ашу- ын тырнадан алады. Кпялап кеп куйеуше соктыкты. — Бул корлыкты кергенше, туган жердщ 6ip куы- сында жан тапсырганымыз жаксы ед1 гой. И т аркасы княнга нет гана !здеп келд!м екен, сорлы басым? Эй, ке- sinai ашпагыр, Жангабыл-ай, онбассын-ау eKi дуниеде. «Бэлен жерде бакыр бар, !здеп барсан сымбыл да жок». Мына ту|тпзбеи кемуаз калармыз айдалада... Алда келе жаткан Жангабыл жалт бурылып, эйелше ewipefie карап калды. Тусшен адам шошырлык, eKi Keai канталап ушкын атады. 0 iuip ушндк жаныннын барында! Кошелкш, суы- рылганы Heci-ай? Кашкаи жауга катын би... Елшен, же- pinen айрылып, кангып журген кел1мсе1т юм басынбау- шы efli? Ит пен куска жем болу деген осы... Теркшще 117

келе жаткандай болганыц не, эб!лет баскыр? — Сосын 6ipa3 ундсмей калды да, afteai мен кызына кезек ка­ рал,— сэнден1П KiiiHin алынсындар... «Кун кетшде кумш жылтырайды» дег1збей, тыгындар ана сакипа-еыргала- рыады. Шэлпп де iuemin койындар,— дедк Kepic осымен аякталган. Сол кун! булар 1л6|п оты- рып, кас карая етекке тустк Теменде терезелершде жа- мырай от жанган улкен село коршедк Жангабыл ол жакка сокпай, eriH арасындагы айдау жолмен онтуеп'кп бетке алып, тура гартты. Тун жылы, танауга 6ycaiiFan кок eriimiH nci келедк Канша жургендер1 белг1аз, тун ортасы ауып кеткен мезг1лде, жагасыма жайкалып шал- гыи ескен улкен езеннш бойына келд1. Будан эр! журуге Жангабыл шыдаганмеи, баскалар шыдамады. Нурбек- Tin екшесш етж кажап тастапты, удай ашып тур. Жаяу журш келе жаткан Нурганым да элареп, 03eri талып, осы туска келгенде, кок шептщ ycTiHe сылк eTin, жыры- лып туст1. Кундег1дей ыстык ас iuiyre де шамалары келмсй, 6ip улкен yfteiiKiHiH. Ty6ine ж егп де, эр кайсысы жыгылтан жерй|де талыксып уйыктап кетть Тек Жангабыл рана ояу. Eni атты тусап койып, соны кузетт отыр. Канша уакыт болса да уйыктамауга беЙ1л, б!рак колындагы бар байлыгы — eki аттан коз жазып калтысы келмейдк Канша уйыктараны белгк1з, Нурбек элде 6ip шан- шуц дауыстан шошып оянды. Кун аркан боны кетершп калыпты. Орнынан турып, жан-жагына караса, экес! 6i- реулермен жагаласып жур. EKi атты Kici Жангабылды ортага алган. Bipeyi жерге тусш, жайылып журген ат- пардын тусамысын кнып, жугендеп алмак кержед1. Оран Жангабыл конбей, олriiitH шылбырына оралып жанта- ласады. EKiHUlici оны аттын кеудеа'мен соктырын, анда- санда жоя аркадан камшымен тартып отедй Ж ука меш- петпен журген экеа камшы тиген саньш ирен ете ка- лады. — Экеннщ... Тамарын асырай алмай, кангырып кел- геи жаман немелер, кутырайын деген екеиандер... Хал- дандын шабындыгына атынды жаятын сен юм едщ сон- шалык? Осы бетшде жамбылиа айдан апарып, кезйии абактыда жылтыратанын ба? — деп тепсшед1 ат устшде- ri 6ipeyi эюрендеп. Ысылдаган камшы океане карай тары 6ip кетертген- де, Нурбек шыдан алмай тура жуп'рдй 118

— Агатай-ай, урмандаршы, неге урасындар? — деп, пэруана боп экесйпн устше тусе берген. Ырак кетершген камшы аялдаган жок, мунын вз ар- касына сарт erri. Устшде кенлектен езге лыпа жок-ты. Ту сыртын б|рдене шагып алгандай ду ете калды. Fy- мырында тущы епне ащы таяк тигеш осы едк кезшен жас ыршып кетт1. «Акыр елд!М гой» деген тэуекелмен, камшы екшин рет TOHiri калганда, шэп 6epin жармаса Kerri. BipaK сол сот 63i элде 6ip соккыдан шалкалап ку- лап бара жатты. Ана Kici уэеигщеп он аягымен кеуде- ден Teyin ж1берген-дк Ke3i карауытып барып, тез eciii жинап алды. Орнынан созаландай турып караса, экеЫ обден екпес! euiin, анадай жерде балаша enipen жылан отыр екен. YcTi-басы epiM-epiM, эр жершен жосылган кап i3i 6ijiineAi... Кайран эке карулы-ак едк баягы зама­ ни болса, 6ip e3i мына екеуш тырыстырып байлап алар едк Жйиктщ майы узш п , езеп талган аш адамнан каз1р не кайрат сурансыц?.. Жангабыл аттан айрылганына смес, езiniи дэрменс1зд1гше, кайдагы 6ip сумелекке ша­ гиасы жетней, тал тусте таяк жегешне жылайтын сешлдк Оган К,айша мен Нурганым косылып, айгай-шуды удете 0 лп eaeyi жау туЫргендей мардымсып, ек! атты шыл- бырмен нокталап алып, енд1 атка мШп кеткел! жатыр. Туман KejKip, буларга жана камшы бшеген— казак ке- р'жедк 0й, кайран казекем-ай! К,айта, ана Typi казакка келщюремейтш касындагысы жуастау. Калмак тустес, дэл тебесшде айдары бар... Осы жакта сгёе-солан деген улт бар деуоп едк дэуде болса осы шыгар. «Аттарды ала берсш. Тек 63iMi3fli 6ip жакка айдап апарып, сор- латпаса екен!» деп тшед1 Нурбек шшен. Дэл осы сэтте кутпеген OKirna болды. Кандан шыга кслген! белricia, жол жиепндеп калыц шидщ арасынан Гмрнеше салтатты сау ете калды. Ен алда eciK пен тер- дей жалдас торыга MiiireH, эдем1 кара мурты бар, cepiK- •Iершен repi perri KHinren 6ip адам озынкырап келд1 дс, o.iri eKeyiiiiH алдына кес-кестеп тура калды. — Из, бул не шу? — дед! туан суытып. — Мына бф аргы беттен ауып келе жаткан кангы- частар Халдайдыц niiueiiinc аттарын коя 6epin, шэниш жатыр, дед1 жанагы казак сэл жуасып.— Сонан соц «хендергс жан олжа, 6i3re мал олжа» деп, вздери! коя оерш, айыпка аттарын экет'ш барамыз.

— Сен KiM едщ сонша, кершгеннен айып алатын? — Мен бе? Мен — Ши-халдайдын шабарманымын. — Мэ, онда, Ши-халдайдын шабарманы болсан! — Торы атты ж ш т элгий как бастан камшымен тартты да иибердь— Ши-халдайдын 6ip жактан алып келген жер1 жок, 6api казактын жер!. Былжырамай малый кайтарып бер жолаушынын... Баскалар да мунын емеуршн кутш, колы кышып турса керек, лезде эл п екеуш аттын омырауымен сокты- рып, камшымен жондата 6ip-6ip тартып ж 1бердк 111а- барман «лэм» деп аузын ашкан жок, eni аттын шылбы- рын тастай салып, шетке шьта бердк — Ей, токтай тур !— дед! торы атты Kici дауыстап.— Шн-халдайына айта бар: «Онай олжа тауып ем, Кана- тат би тартып экегп» де... Жэне будан кешн ауып кел­ ген агайындарга соктыкпай, артынды кысып жур. ¥ктын ба? ¥ксан, журе бер. Мына KepiHicKe тан-тамаша болып, ез кезше 631 сен- бей турып калган Жангабыл есш енд1 жинап efli, кезшен жас парлап, «куткарушы кудайынын» узенпсше жабыс- ты. — О , жасаган, ceHi ж ок па деуий ед1м, бар екенсщ гой... кез жасынды керетш кайырымды жан бул жак­ тан да табылады екен гой. Рахм ет, айналайын! Бала- шаганнын и гш п н кер. Аты-жешши айтып кет, еле-елге- шмше 6ip ceHin TtaeyimU тьлеп етермш... — Сабыр eTini3, аксакал. Б1раз таяк жеген екеназ, бас жарылса берж ш ш де, ештене етпес,— дед| то­ ры атты Kici,—- мен К удерш т Канагаты деген боламын. Ал вз жешшзд! айтынызшы. — Тау асып, аргы беттен келе жатырмыз... — Оны Kepiii турмын... Кай елан? — Каракерей... Оныц ш ш де Мурын деген ел бола- мыз. — Мурыннын кайсысы? — Мурын ш ш де Токабай. — Э л п , «Сарыны сэнге сабайтын» Токабай ci3 екен- ci3 гой,— деп Канагат кулдк — Кез1нде сабасак сабаган шьтармыз... Ендш Typi- Mi3 мынау Foft. Ka3ip 03iMi3Ai б1реулер сэнге сабайды. — Енд1 ci3re ешюм THice алмайды,— деп Канагат анадай жерде урпиш турган Нурбек пен эйелдерге кез салды.— Алыстан келген агайынга пана болар шамамыз 120

Gap. Кеийщзд! 6i3flin ауылга бурыныз. Бетен емес, жек- жат болып шыктык. Б1здт уйде ел-журтын caranFan бф Токабан бар едк TepKiHiH тауып апарып, байгусты 6ip куантайын. Жангабыл бул сезге сенер-сенбесш б1лмеж ацырып турып калды. Жалтактап бала-шагасына карай бередк — Шын айтам... Сенбей турсыздар ма? Мешн алган эйел1м — Токабай кызы. — Алда айналайын-ай, леб !зт кандай жаксы ед1?!- Элде куткарушы кыдырым болармысын? Басташы, ер- д|'м сокыннан! — дед1 Жангабыл сакалынан алты тарам жас aFbin. Канагат касындагы cepiKTepiHe буйрык етт: — Ал, ж тттер, турмандар. Кулага кемектесш, жугш артысып ж1бер1ндер. Iuiiaae эйелдерк аурулары бар ке- ршедк мына косардагы аттарга белш мшпз!ндер,— дед!. Сол куш кеш бата олар суыт журш келш, Аркарлы- да отырран Канагат бидщ аулына кеп Tycin едк KeuiKi малдарын сауып болып, желщеп кулынды, косактагы койларын арытып, тел жамырап, ит ypin, дангаза шу боп жаткан бай ауылга калан барып тускеш Нурбектш кун1 бупнге дейш кез алдында. Каладан кайткан базар- шыларын кут1п турган ауылдын Kapi-жас, еркек-эйел1 Typi беген, жудеу жолаушыларды Kepin, антарылып ка­ рал калган. Канагаттын e3i топтан озынкырап барып, улкен ак уйдщ сыртындагы кермеге атын байлады да, тыста турып: — Балжан, уа, Балжан, кайдасын? Шык 6epi,— деп дауыстады. Даладагы эйелдердщ Keii6ipeyi уйге жупр!сш , абыр- сабыр боп калысты. Квп кеннкпей уйден сунгак бойлы, осем нур жуздк жасы отызга еркш ипне коймаган, керй<- ri жас эйел шыкты да, сыпайы басып кеп куйеуше аман- дасты. ©3i ауыр аякты екен, ецтде элденеш куткен ко- балжу бар. — Ал, Балжан, эуел1 суйшипнд! ата! — дед1 Канагат кешлд1 уи катыи. — Ала бер, жаксылыктан аяп каларым жок... — Б1лесщ бе, m ifli ертш келгешмд1? — деп Канагат уйлырып калган бейтаныс конактарды нускады.— Мен сешн теркшнии тауып экелд1м. Карсы ал туыстарынды. 121

ApFbi беттен келген езщнщ бауырын, токабайлар,— Сол cesAin ауыздан шыгуы мун екен, Балжан куша- гын жаза, аруанадай анырап кеп, ец алда турган Жац- габылды бассалды. Жылау аралас не 6ip сарынышты, ыс- тык сездерд1 агьпып, жырлап тур... Басына жастай жал- гыздык тускешн, буыны 6eKin, буганасы катпаган бала кезшде туган елден кез жазып, алыска шыгандап кет- KeHiH, содан 6epi TepKin-журагат деп аталатын кауым- нан кезше 6ip жан кершбегешн, тугаи жердщ калбак- тап ушкан каргасына да зар болганын жас эйел не 6ip i-ceaicTi сездермен, акындык шабытпен киыстырып, жет- i<i3in айтады. Б1реулер келш Жангабылдан ажыратып едк Балжан енд! катарында турган Нурбекп кушакта- ды. Кайран казактын, эйелдерьай десеннн! Бул ем1рдщ азабы мен тозабын армамсыз тарткап асыл жапсебм- дер-ай! Кек1регшде берш бон байланган мун мен зарды жай сезбеп емес, еленмен жетшзетш акын ед1 гой шет- тер1нен. Жандары кандай i3ri, журектер! кандай меГнр- шапагатты ед1?! Сонда Балжаннан ест1ген 6ip ауыз жыр Нурбект!к есшде мэнп жатталып калды: М'шгсидей атым кек 6ecTi, Астынан етсем теппесп. Артта 6ip калган туган ел Ойласам естен кетпес-Ti... Елден шыккалы тас бауыр бон безерш, катып калган квн'1Л1 майдай epin, капияда тапкан туысына басына тус- кен мунын шагып, e3inin де е п л т жылаганы Нурбектщ эл1 кез алдыида... — Кой, Балжан, ceni жылату ушш емес, куанту ушш экелдш кой бауырларынды. Мунын калай, жаркыным- ау? — деп алдымен Каиагаттын ез[ басу айтты. — Енд| кайтсын, туыс деген онай ма? — Алыска узатылган кыз сорлынын керген KyHi осы гой... — Журт кезше жанрандап жургеш болмаса, барш iuiiHe жия 6epiiiTi-ay байгус бала... — Ал енд1 куанышын кайырлы болсын, той жаса, женеше! — дескен абысын-ажын, кайнага-кайындардын костау-кошемет сездер! еслледк Балжан еид1 жылаганыи койып, конактарга жылы 122

шыранмеи амандасты. Нурасылды кушактап бетшен суй- дг Сонан сон 6opin бастап уйге алып журген. Y йде Каиагаттын iueiueci бар екен. О н жактагы аю Tepiciiiin устшде отырган, зор денел1 ак борте сешз бэй- Oiiuc кслiнiнiн куанышына ортактасып, конактарын жы- лы пешлмен парсы алды. Амандыктан сон, сол Kici су- ыртпактап жен сурады. Амал канша, булар Балжаига етене жакын туыс болмай шыкты. Жангабыл Балжан- пыц ауылдарын сырттай рана 6mefli екен. К,анша ынгай- сыз болса да, сонгы кездеп пакты хабарын амык айта алмады. — Окасы жок,— дед1 бэйбше келпп сыртка шыгып ксткен сон,— туыс болмасан да ауылдас екенан, сонын 03i каншалык. Bi3fliH де кудалар жагынан коз ашып, ке- pin отырганымыз осы. Байрус бала камкешл бон журуни едк аздерд1 Kopin 6ip жасап калды рой... Жангабыл 6ip создщ орайында, Балжаннын бул елге калай узатылып келгенш сурады. — Ол 6ip узак хикая,— дед! бэйб!ше.— Балжан 6i3- д1н колымызга баягы ак пен кызылдын шайкасы кезш- де гайыптан келш конган 6ip кус кон... Онын эцпмесш жата-жастана ест1рс1здер. Осы кезде unis уйдщ eciri серпе ашылды да, 6ip жй riT аксарбас icei< койды атша Minin турып, бата сурады. Торде отырган Жангабыл не icTepiH бшмей сасып кал­ ган. — Ал, куда, бата ктешз. Бул — карындасыныздьщ аздерге айтып сойган малы рой,— дед! К,анагат колын жанып. Жангабыл жанары жаска толып, кемсендеп 6ip кет- Ti де, бата ктедк.. Иэ, Нурбектер Канагат аулына осылай к елт коныс Teyiii едг Туысым деп !здеп келген Нурыман бай Жап- габылга enuii бермек т угт , манайына да жолатпай кон- ган. BipaK онын cceciHe тардыр гайыптан кездеспрген Казактын шетте журген 6ip кызы буларга мыктап пана болды. Нурыманмен 6ip жола кепскен Жангабыл келеа жылы тугаи жерге кайтпакшы да болып едк амал кан­ т а , жеме-жемге келгенде, журе1м дауаламады. CoiiTin жургенде, Нурраны.м турмыска шыгып, бул ел- мен шк-шатыс бон калды да, осы жакты мекендеп кала бердк 123

Апырау, содан 6epi де канша ыкылым уакыт вткен? Сол 6ip уйл1 жаннан каз1р eni-an адам жер басып жур: Нурбектщ e3i мен эпкеН Нурганым. iH ici Нурасыл сон- папл суле наукастан жазыла алмай, акыры кыршыны- нан киылран-ды. Жанрабыл мен К,айша ана жылры ка­ лин сузекте кайтыс болды. С ейтт бакыт 1здеп адасып келген эке-шешеге акыры жат влкеден топырак буйыр- ды. Э к е а муны тукан жерден айырып, зорлыкпен бай- лап-матап шет елге экеп тастады да, ем1рдш азап-тоза- бын тартуды улынын улссше калдырып, e3i мэнгшк ты- ным тапты. IV Абдыра ангарынан тал тусте аттанган жолаушылар кек аттын булан куйрык жур1с!мен еюнН кезшде C i6eTi елшщ шетше де ш ш п едь Кун! боны кег1лд!р мунар арасында келбеп жатып алран Тарбаратай слемдер1, ен- fli сай-саласы айкындалып мулде жакындай тускен. Ну- ранын тумсырынан вткен сон-ак, зр кырканын астынан ман тебеттер1 эушлдеген ауылдар ушыраса бастады. Ну- ра, Уштебе, Аркарлы enipi — Твртуылдын жайлауга шы- iap алдында отыратын кектеу-коныстары. Естай эр ауылдын тусынан вткенде, сырттай топ- шылап, Нурбек пен Жолбарыска таныстырып келеди Мынау 6 ip квп уйл1 коныр ауыл — Караштар. Одан жога- ры 6ip бел астында Экпар жузбектщ ауылы отыр. Tiice- неки мен Жолдыбай булагынын куйылысында отырран жумырткадай квп ак уйлi, баскалардан сэш де, салтана- ты да белек бай ауыл, свз жок, Нурыман байдын ауылы. Осы ауылдын тусына жакындаранда Нурбек сол жакка ексерме бурылып карап калды. Ол каз1р квк1регшде булкынып жаткан 6 ip окшау куйдщ эуенжде отыр едк Сонау ак уйлердщ 6 ipiime, бул yujin аса кымбат 6 ip адам бар. Ол — Нугыманнын тока- лы Сакыпжамал. Нурбектщ журег!не тункыш рет козгау салып, сонан кейш колка туспей, келмеске кеткен С а ­ кыпжамал... Бул дуние неткен кен, api неткен тар десейнп. Кол созым жерде сен вм!р бойы умыта алмай журген асыл адамын отырады. BipaK coFaH ат басын бурар дэрмен жок. Еркшдеп Оарып, сарынышты ыстык дидарды квре де алмайсын. «Kepinin турран ауылдан, кершбей туркан 124

булт жакын» деген осы да. Багана Ережеп: «Карында- сым да кулак е т ш жейдЬ дедВау. Кайран Сакыпжа- мал муны эл! де ойлайды екен рой... Из, 0Mip озады, ажар тозады. BipaK кешректе бай- лашап 6epiiuTi балтамен шауып та кеДре алмайсын... Амал не, Нурбектщ алгашкы махаббаты аласапыран кс- зенге тап боллы. Ол кезде exeyi де жас едк TipiuiJiiK ез т1зпнш устатты ма буларга? Бул apFbi беттен келш, ее жинап, !здеп тапканша агалары Сакыпжамалды Нупл- манга узатып та ж!берген-дк Будан кейш щаркурудын не Maui бар? Нурбек тагдырга epinci3 мойын сунган. Оныи ойын касыпдагы жас -лигптердщ кулкю 60лin ж1бердк Жолбарыс б1рдене айтайын лесе, Естай алакд- нымен онын аузын жауып элек: — Жасыратын не бар? Нукеши кемекке шакыра- мыз,— дейд1 Жолбарыс к ул т .— Нурбек aFa, мына ауыл- га бурыла кетсек кайтед1? — Но, онда не бар? — дед1 Нурбек сасып калып. — C i3 еспмеген екеназ гой, б1здт Естай бул ауыл- га куйеу болайын деп жур. Жол-женекей бурылып куда тусе кетешк десем кенбейд1, не салт бойынша ауыл ту- сынан жаяулап етпейдк.. Айтынызшы, осындай да куйеу бола м а ?— деп Жолбарыс сакылдап к улт ж1бердк — Солай ма? — Нагашы, мунын сезше сенбензз,— дед1 Естай ку- лагынын ушына дейш кызарып. Ол Нурбек™ кейде «на­ гашы» деп те атайтын. — Heci бар, уйге баргасын эке-шешенмен акылда- сып, осы жолы-ак. куда rycin кайтамыз,— деп Нурбек жадырай кулдг— Дурня гой — айтып отыргандарын? О-о, ол жаксы бала... Нурбек Дурияны еткен кузде Kepin, тебесшен жай тускендей болып едк Осыдан он сепз жыл бурынгы ау- маган Сакыпжамал. Кудауанда, адамга адам осындай да уксайды екен-ау. Бурын танымайтын-ды, ойда жокта кешеде кездескенде, eci ш ырып кеттг Кызды ерДказ ток- татып жен сурады. Дурня жатыркамай, аты-женш, эке- шешеа'н тугел айтып берген-дг Каракаттык сабагындай мелд1реген сондагы жан-жас сулу кыз каз1р де кез ал- дына келт тура калды. «Мынау 6ip кызык жагдай бол- ды-ау,— деп ойлады iiumen.— Шынында, ол,. кызды Ес- тайга айттыру керек екен. Жэне eiceyi кандай тен 6ip- 125

6ipiHe?! Тымкуреа 6i3 жетпсген арманка жастар жетет1н болсын да...> Бул кезде куп батып, ымырт yiiipiae баста гаи. Булар eiifli улкеи жолдан бурылып, Туманын кабагыпда отыр- ган Кана кат аулына карай бет алды. Кшз уйлердщ ал- дында маздап жанкан кенш оттар шаршап келе жат- кан жолаушылардын рухын кетерш тастады. Естай ат- тын басын котанныц тершдеп улкен ак боз уйке карай бурды. Луылдакылар буларды алыстан байкап отыркан Topi3fli, уй мацыида каран-куран адамдар толып жур. Естай арбадан ceKipin rycin, журттык алдында тургап экесше карай умтылды. Канакат кешк1 салкында жещл елт1р| iuiirin желбе- гей жамылып тур екен. Естай жупрш барып, кец ашыл- ган кушакка cyitrin K erri. Ill ipKin, эке куша! ы-ай десей- ш1. Сен yiuin жанын кюга D3ip боп, майдай epin турса да, с’алкын сабырмеп сыр бермейт1н эке мейр1мше парапар келетш не бар екен дуннеде? Естайдын, танауына бала куннеи таныс; шетте журсе жадынан шыкпайтын, 6ip жакымды nic буркырап коя бердк.. Bip жылдыц iuiiiiAe бул мелжемдешп ecin кеткен бе, элде аурудан туркан Канакат арыктап ujeKin калкан ба, Ka3ip иыкы экесшен асыцкырап тур. Анкара капсыркан алакаиына экеспиц шодырайкаи жауырыны бЬт'ппп, оны 6ip турл1 аяп кетт!. Кушагын жазар-жазбастан: — Збден жазылдыц ба, Коке? Кандай жудсп кеткен- CIK? — дед! бас-аякына ж т коз тастап. — Е-е, балам, экешнн. Tipi калканына куансаншы,— дед1 Канакат кулш.— Калай, e3in окуыкды б т р д щ бе? Рылым-бшмге жетш п, улкен азамат болдын ба? — Оку 6irri кой, кеке. Куэлшмд! алып келд!м. — Жарайды, шешеке бара кой, 6i3 конактарды кар- сы алайык,— деп Канакат баласына руксат erri де, ар­ бадан Tycin осылай карай беттеген Нурбекке карсы жур- дЕ Естай экесшен босана сала, «апа» деп, дэл касыида туркан шешесшщ кушакыпа ене бердк Улкен улы Телеу- тай кайтыс болканнан 6cpi Балжан аса камкещл, кай- кылы болатын. Естайды KOKiperine кысып турып: — Кулыным, жалкыз суйешилм,— деп кезше жас алды. Баласына тоймай карап, квз1иеи, мандайынаи суй- Ai. Естайдын балалыкы устап, ана кушакында oai де ту-- 126

pa 6eprici бар едк осы кезде арт жактан Нурбектш да- уысы есИлдк — Боле, сомадай боп мынанын. турысын кара,— деп кулш келедк— Балжан апай баласынан баска еишмге карайтын емес... — Куаттарым-ау, бэрiндi де сагыпып канпын,— деп Балжан eiiAi Иурбекке бурылды.— Есен-сау журсЫ бе, айиалайьш? Уй-ш щ Teric аман ба? — Кудайра шушр, апай, ез денсаулырыкыз жаксы ма? — Нурбек Балжанга ек1 колын б1рдей усынып аман- дасты. Сосын эзкпдеп:— дегенмен шынынызды айтьшыз- шы. Бауырдан repi бала 6ip мыскал болса да артык-ау деймш,— дсдк — Кайтейш, 6ipimien 6ipin етесщ,— Балжан жасты кезбен epiicci3 кулдк— К ец ш курдыр бос, журек те жа- ман, 6ip курп жарылып кетпесе не кылсын... Естай ауылдын улкендер!мен, керин-коланмен аман- дасып, енд! кез1меп женгесш !здеп турган-ды. Инараш- пен eici шелек су экеле жаткан Зипа, жерошак басына жаца жетш едк Кызыктан кур калгандай, асып-сасып тура жуг1рген ол ала-келенкеде байкамай, opi алып уш­ кан куаныш ocepiiien, сырт жарынан келт, шетте турган Жолбарыстыи кезш баса калды. Журт кыран-топан ку- ,'йп жатыр. Келшшек кателсскенш ещй 6iAin, жуз1 жа- иып уялып кетт1 де, уплран тек турмыс дегсндей, Естай- ды келiп бассалды. — Молда ж т т -а у , сагындык кой ceni!— дед1 алкы- на сыбырлап. I Естай бала жасынан 6ipre ескен жоне бакыты Kyflin, куйсушен жастай ж еар калган женгесш аялай кушак- тап, аркасынан какты... — Кэпе, уйге шрелш,— дегеп даусы естыш экесшщ. KanaFaTTbiH сонынан Нурбек, Естайларды ортага ала, ауыл адамдары да шубап Kipin жатыр. Ллты канат улкен уй аузы-мурнынан шыгып, адамга лык толды. Е с­ тай экесшщ он Ti3ecin баса орын алган, терде Нурбек пен Жолбарас, одап темей Каймолда, Бактмяр, Нурга- зыдай туыстар, Телеубай, Касым, Сарымжаидан кернй- лср жапгасты, Орын жетпеген жастар, бала-шага боса- Iада турегелш тур. Бэрппн, кез! каладан келгеи конак- тарда. Журт назары enfli Нурбекке ауып, жайгасып бол­ тан сон канта басталатын казактын кеш-кулаш аман-сэ- лсмI тары жалрасып Kerri. Нурбек элдепеге елегЫп, eciK 127

жакка аландап отыган. Bip сездщ кезепнде жездес1 BaKTiiapFa карап: — Нурраным кайда? Квршбейд! рой? — деп калды. Балуан денелц жер козралса козралмайтын Бактияр маррау т м катты: — Сныр сауып жаткан. Келетш шырар... Сол-ак екен, журт ауыздарын жиып алганша, 6ip эйел ентелей басып келд1 де, еакте турран бала-шараны r.nin-жара iuiKe юрд(. Жасы кырыктарга келт калса да, эл1 де ажары тайыаран, узын бойлы, бет nimiiii Нурбек- тен аумайтын бул эйел — Нурраным едк Нурбек эпкесш Kepin, орнынан ушып турекелдк Журт как. жарылып жол 6epin жатыр. Ол Нурранымды аялай кушактан, мандайынан суйдк — Аман-есен журсщ бе? Yfi-iiui, бала-uiaFa амаи ба? — деп калбалактап жатыр. — Ш уюр. ©зщ кол-аярын сау, аман-есен ж у р ст бе? Ралняпын, Эдш мен Айгулдщ деш-кары сау ма? — дедк Нурраным да куаныштан жуз1 жайнап. Typi-Tyci Бактиярдын аузынан т у с т калрандай, 6ip енкей бакыр басты, шот мандан, кара балалар еактен 6ipre Kipin, Нурранымнын етегше оралып турран-ды. Нурбек солардын iminfleri танауынан сорасы аккан ки инлеу 6ipeyiH котерт алып, беттен суйдк Баска бала- лардыц да бастарынан сипап: — О-о, бэрщ де ж1г1т боп капсындар foA. Тары 6ip жиен келд1 лей ме дуннеге? Бауы берж болсын! — дед1 эпкесте куле карап. Нурраным сэл кызарып, Kip шалмаран аппак TicTepiH корсете, жымиып кулд1 де: — Иэ, картайганда, TaFbi 6ip бала туып алдык,— деп босара жакта отырган куйеуте карап койды. Бактняр кшэл! адамдай желкесш касыды. Нурбек Topfleri орынына кайта к елт отырган. Бал- жан бэйбше сырттан экелтген улкен ала коржыинын аузын ашып койып, eciKTe Te.TMipin турран балаларга базарлык улеатре бастады: — Кел1ндер, кегенкёздер1м... Сендердщ буйымтайла- рын осы шырар. Колдарына 6ipep ш акпак кант, epiK-Meiii3 тиген ба­ лал ар ш аруал ары н тындырран сон бегелмей далара шы- гып ж атыр. — Кел1ндер, омырауларык icin калмасын,— Балжан

Keft6ip жас эйелдерд1 де кур калдырган жок.— Ал, ceHii, тэтш ен TiciH саргайып журген шыгар, сонда да ауыз ти,— деп, кез! ойнакшыган Кызыл келшшекке де 6ip уыс — Конфет устатты. Бул — Шенилктщ эйел! Жупар едт Опыр-топыр сейш п, уйде 6ip ынгай улкендер гана калды. — Мына баланы таныыадым гой,— дед1 Каиагат ез баласымен б1рдей гимназия формасын киген Жолбарыс- ка карал. — Кеке, бул — менщ 6ipre окыган жолдасым, Жол- барыс деген ж ш т! — дед1 Естай оны таныстырып. — Е-е, дурыс, дурыс. Атын iom дедщ айналайын? Жолбарыс жымиып кулдк — Атым сал ынгайсыздау... Жолбарыс. — Ока емес, Итбай дегеннен жаман боп па... кай елсщ? — Ру жагынан уяттымыз, аксакал! — Жолбарыс кы- зарып томен карады.— Ж енм ескен жалкы жшдтшн. OfiTeyip, казак екешмд1 гана б1лемш. — Сонда туган-туыскандарын жок болтаны ма? Ел1нд! бшмегенш калай? — Канагат танданып калды. — Коке, 6ipeyflin ernipiH казбалап ueperi не? — дед! Естай ынгайсызданып. BipaK Жолбарыс басын кетерш алды да: — Жасыратындай купля ештенеа жок,— дед1 отыр- гандарга жагалай коз тастап.— Баягыда, аргы беттен асып келе жатканда, 6ipey меш таудын арасынан тауыл алып, Бужынха дегеи соланга 6ip пут астыкка сатып ке- Tirni. Мен онда уш жаста кершем. EciMfli бшншремеп- Журттын 6api торде отырган жас ж т т к е муаркей карасты. — Алда айналайын-ай! Сен де 6ip мундык екенсш гой,— деп Балжан ерши сылп етк1зд1. —; Жои-жон, шырагым. Не 6ip ыкылым окигалар от- Ti Foft бул фэниде,— дед1 Канагат кшэсш жуып-шай- ып.— Мынау 6ip казымыр шал екен деп айыпка буйыр- ма. Б1здщ казак, алдымен руын сурап алмаса, кенш конши ме? — Апырай, балам-ай, тымкурса, эке-шешеннщ аты- :K0Hi, не Typi-Tyci есщде калмаган екен гой?— дед'| Толеубай созге араласып. 5 к. Жумад|лоа 129

— 0 з еамде ештене сакталмаган,— деп Жолбарыс уйдеп ю алергс злдеб1р ум^пен парады.— Тек кейш квриплердпг айтуынша, элп адам соланныц уйше тастап кеткен сон, мен уш кунге дейш «Аррынгазы» деген 6 i- peyfliii атын этап, шырклдап жылай 6 epinnin. Осыдан баска ешкандай дерек жок. — Атын этап шакырганьща Караганда, Аргынгазы ceHiii экен емес, не аган, не жакын туысыи болды гой, шамасы,— дед1 Канагат ойланып.— К ейт сол адамды гздеп кермедщ бе? — 1здед1м... Талай Аргынгазыга барып жолыктым да. BipaK олардыц ешкайсысы менш туысым болмай шыкты. Канагат бастаткан улкендер ®здер1 б тстш 6 ipneme Аргынгазыны еске алысты. Алайда булардыц бэр! де, ешкайда кенпп-конбаган жергЫ мп адамдар екен. Бул ешрде «бала жогалттык» деген KiciHi де ешк!мшн кула- гы шала коймапты. — «Умггаз — сайтан» дегеи... Туыстарын Tipi болса, осы елкеищ 6ip жершде журген шыгар,— дед1 Канагат эл1 де конак баланын кудерш узбей.— Тек баягыда ау- ган елдщ Ke6i келеа жылы ез жерше кайтып кеткен. Солармен 6ipre елше кетш калмаса... — Эй, бала жогалткан адамдар кете коймайды гой... Олар да мупы шарк урып !здеп журген болар- ау! — дед! Жолбарыстык елмрбаянын бурын да жаксы 6ijieTin Нурбек. Осыдан кейш Канагат сездщ бетш эдем! баска жак- ка аударды. — Из, каланда не жацалык бар? Энпме айта отыр,— дед1 ол Нурбекке бурылып.—,Д ал ага барып кайткап мына Бактиярлар ештенешн байыбына бара коймапты. Ал, ¥зактан сурасан, ол TinTi eprerire айнал- дырып ж!бередь Мурбек уй neciHiii сурагыиа жауап 6 epin: калага жа- на еюметтщ келт орнаганын, жрне бул келгендердщ баягы Гоминданга уш кайнаса сорпасы косылмайтын кызылдар eKiMeTi екешн бажайлап айтып шыкты. Отыргандор эр тустан сурау койып жатыр: — Сонда бул ешмегпц халыкка экелетш жаксылы- гы не болмак? — Кытайдыц кызыл eniMeTi Совегпц жолына тусе 130

ме, жок, элде сжан уксамайтын жана 6 ip жол таба — Байлардын малый кашан тартып алады... — Жерд1 кашан белтке с'алады? Tim i саясаттыц Hci танауына бармайтын, кеп свзге заукы жок Каймолдага дешн сурак койып улпрдк — Кытайды коп-кеп дейдк.. Сонда Тертуыл демей-ак кояйын, осы б1здщ Найманнан квп болтаны ма? — дед1 ол ешкандай э з ш жок, шын н-ие-пмен. Bapi ду култ ж1бердк Нурбек кулмсш зорта тиып, Каймолдага тусшд1ре бастады. — Есептей 6 epini3, аксакал. Б1здщ Шыгыс туркстан- да 6!р миллиондай казак бар десек, кытайдын саны — жет! жуз миллион. Сонда кал ай болтаны? Bip казакка жет1 жуз кытай тура келгеш гой. — Е-е, казак кытайдын касында Нутыманнын кой- ына косып ж!берген мешн жалтыз еншм сиякты екен тон,— дед1 Каймолда TyciHin. Осы кезде журт назарын вз!ие аударып, ес1ктсн Узактын юп-шшкентай карасы кершдк Так 6 ip мандай- шата тебесш согып алатындай, табалдырыктан еш бук- телin аттай берд1 де, он колын кеудесше койып, тэлтиш тура калды. — Ассалаумугалайке-ем, терелер! Амансындар ма? Бул окыган Kicuiep айырпланмен келетш шытар деп, мен аспанга, карап журсем, 6i3 кусап булар да жер ба- сып журед1 екен той,— деп жаталай кол алып шыкты.— Калада, Mine, осылай амандасады, кердж кой энеукуш... — Ойбай-ау, ¥зеке, манадан кайда Kerin калдыныз? Kefiinri кезде уйде отырмайтын болгансыз ба, калай? — дед1 Нурбек онын келгешне шын куанып. — Уйде отырмайын демейст-ау, Cipaic. халык токтат- пайды,— дед! Узак Байжума мен Бактиярдын арасына сынадай кыстырылып жатып,— мына жотарты ауылда- гы Сиырбайдын токалынын Tici каксап... Баласын жу- ripTin ж!берген сон, сонда кете калып ем. Ба'рмасан ек- пелейд1... — Емдедниз бе? — дед1 Нурбек шалдын мшезж кы- тыктап. — Емдед1м. Байкус зар илеп, e3iH коярга жер таппай жур екен, мен барган сон-ак, жаны терезе тапты... — К,алай емдейаз сонда? 131

— Мен осы сенiк Ticiimi емдеген жок па ед1м?— де- Д| ¥зак тан-тамаша болып. — Ж ок, 33ipre TiciM cay,— деп кулд1 Нурбек. — О-о, жездем менщ TiciMfli талам емдеген,— дед1 Естай созге араласып.— Бул Kici TicTi мендуананын ту- TiniMeH емдейдк Жэне косымша айтатын отыз ауыз «ду- гасы» бар. Сол дуганы окып шакырса болганы, акбас, карабас курттар домалап туст жатады. — Кызык екен,— Нурбек басын шайкады.— Ал, сол дуганызды 6i3re неге уйретпейаз? Bip куш олай-пулай боп кетсешз, мына журт т1стен кур алакан калады foi\"i. Сонда кайтем1з? — Уйретем. Bipaic Ka3ip емес,— дед1 ¥зак жулма- жулма ecKi тымагын жукаяктын астына койып жатып.— блеем мына Сапимжанга yiipeTin кетем гой. К,аз1рше вз1м кэсш кыла турайын да... — блерщде онер уйретпек тупл, иман айтуга да ша­ ман келмес,— дед1 Сагымжан.— Бшем1з сенщ не ктеп жургенщдк TiciH емдеген боп, б1реудщ жас токалын те- шректеу Foft — сешн Kaci6iH. — Тек-тек, хайуан... ©йтт кунага батпа. Журттын 6apin ез1ндей керест-ау, акымак! — деп ¥зак безек пак­ ты.— Бул елде маган TiciH каратпаган адам енрек. Ecin- нен шыгып калды ма? Tici бар кезшде ceniH кемшрмш де талай емдеп, рзхметш алып ед1м foh... ¥зак келгел1 у й д т imi култге толып, гулест калды. Журттыц танауына далада былкып nicin жаткан жас cttih Hci к елт, кешлдерш демдеп, TinTi жадыратып ж 1- берген. Телеубай кайрак сурап алып, ашыктан-ашык бэ- KiciH кайрауга KipicTi. Бул — Ka3ip бас устантын KiemiH Tipuimiri. Ет nicneiime дастаркан жанылып, шай куныла баста- ды. Мол теплген курен бауырсактын арасында, эр жер­ дь кездщ куртыкдай болып, шакпак канттар жатыр. Ырнеше жерге сэры май, жент койылган. Журт энпме- лесе отырып, каймак каткан кою шайды сораптай тар- тады. Жолбарыс тер алдында жукке cyiienin, 6 ipa3 кал- гып алган. Ka3ip шай уетжде уйкысы ашылып, ceprin кеттк BocaFa жакта манаты мунын кезж баса калган ке- лжшек 6 ip нзерлеп, шай куйып отыр. Ауык-ауык сол жакка карап кояды. Келжшек TinTi зерек екен, кеселер коскабат келт жатса да, emKiMnin ыдысын ауыстырмаи, адресж тауып дэл багыттайды. Шай оперт отырган ий- 132

пт 6 ip рет Жолбарыстын шынысын Узакка усына 6epin едн Зила кымсынып: — Абайласайшы, ол — конактын шынысы,— дел коз киырымен ишара жасап, тузетш яйбердй «Кандай сез1мтал ж а н !— дел ойлады Жолбарыс iiui- нен,— 03i 6ip суп-суйк1мд1, эдем1 келшшек екен». Шай узак iuiiafli. Bip мезг1лде Балжан бэйбше ко- нактардын алдына туздык, куйылган ыстык бауыр эке- Л1П КОЙДЫ. . — Ал, ет пккенше бауыр ала отырындар. Алые жол- да карындарын эбден ашкан шыгар,— дел жуз1к-саки- HaFa толы, еттЬжеши колымен бауыр салынран тарелке- ni Нурбект1ц алдына таман сырды. Сосын Естайга бу- рылып: — О , турщнен айналайын сенщ! Бозарып жудеп KeTinciH foA мулде... Ауылра келсе осылардын кылкиып тамак imneiiTini жаман,— дед'!. — Бул K.aFa3 деген кэшр жаман рой, адамды сорып кояды,— дед! Телеубай. 03i бастан кешкендей ете сешм- Д1 айтты. — Кайга осылардын миы-ми десенин... Ж азу дегенщ кардын бетше жорралараи карранын i3 сиякты емес пе? Соны калай ажыратып окиды екен осылар? — Муны айткан— эрине, Каймолда. — Экем маркумда титтей де карызым жок,— дед| Узак,— бала кез1мде колымнан жетектеп молдага талай апарып берд|. Молда байгуста да юнэ болтан жок, ко­ кала койдай, кек торрайдай eTin, талай рет сабады. Сон- да да басыма ештене юрмей-ак койды. Кудай кекейще б!рдене бермеген сон бекер екен... — Тас мандай, керен кулак кып жараткан кудай- дан кермесен, юмнен кересщ оны? — дед! Сарымжан Узакка Tiiicin.— Ulyirip, ез1м1здщ кара танитын сокыр- сокпагымыз бар. Канагат дастаркан жиылган сон, шынтагына жас- тык койдырып, журттын экг1меане уназ кулак Typin, жантайып жаткан-ды. Кенет басын квтерш алды. Ми- ыгына кулк1 уй1р1лin, жымындап сэл отырды да: — Bip кезде сендердщ сауаттарынды аша коймак болып, мен де эурелещим-ау,— дед1 отыррандарра жа- галай кез тастап,— Естерщде бар ма? Осы Нурбек те аз слоек ciHipreH жок од! рой сепдерге... Бойларына сынык spin дарытпай, сауыт киген батырлар кусал, мещрешл отырып алушы ед1ндер... 133

Журт Kynicin жатыр. Нурбектщ де uieri катып, ра- хаттана кулдк Онын ecine езйпн алгашкы педагогпк жолы Tycin едк Онда жасырак кез1 гой, аргы беттен ет- кен алгашкы жылдар... Сол кезде осы Твртуылда жет1 класс 6iripin келген Нурбектен асатын гулама жок екен. Колына келт паналагаи жас ж т т т щ эжептэу1р окы- мысты екенш байкаган Канагат езш н бала-шагасыи, кернплерш, ауыл-аймагын жинап, осы елде тунгыш рет мектеп ашты. «Мектеп» деп белплегеш — езппц койак уй|-тугын. MyFaaiMi — Нурбек, окулыгы — элдекашан туб| Tycin, жулым-жулымы шыкккан ecni ттап. Оку xicp3iMi ел кыстауга шргенде басталады да, кектем шы- га аякталады. Осындай «мектепте» Нурбек уш жылдай мугал1м болды. Сонда окыткан «maKipTTepiiiiH» 6 ipnc- meyi, Mine, осыпда отыр. Мына, Каймолда, Касым Бай- жума. Бактиярлар Канагаттын конак уйшде текеметтщ уст1нде каз-катар отырып алып, дэптерлерше жазып бср- ген opinTepfli ажырата алмай, азапка тусуил едк Неше жыл окыганда басына «оку енбей койган» сабаздын 6ipi мына Каймолда едк Журт соны еске алып, кулюп ж а­ тыр. — Эй, дулей Каймолда ай, сети де кудай суйер кы- лын жок едлау! — дед1 Сагымжан астынгы epuiiie 6 ip алакан насыбайды тастап ж1берш.— Осы сенщ карштер- ге койып алган аттарын болушы едк соны айтшы? Сагымжаннын айтып отырганы рас. Нурбек канша тырысып бакса да, эр се зд т дыбыстан куралатынын, ал дыбысты эршпен танбалауга болатынын Каймолдага уктыра алмай-ак койган. Ол ушш арап жазуындагы мы­ на 6ip будырсыз таяктын неге «А» болып окылатыны, ана 6ip шалгы орак тэр1зд1 имек бэлеш нелжтен «Р» деп оку кажет ei<eni Kyui 6yriHre дейш жумбак куйшде... Журт алдында кызара 6epMeyi yrnin ол apiiiTepre мына- дай белп тагып алган: «А» дегешм1з — сиыр, «Р> деге- шмкз— нт, «3» — дегешм1з — сона, «С» деген1м1з — жи­ лам... Осылайша кете бередк — Кэке, сондагы окыганыныздан ойнызда ештене калды ма? — дед1 Нурбек сылк-сылк кулш. Жасы алпыстан асып кетсе де, сакал-муртына ол! кылау туспеген, кайратты, шойындай шомбал кара шал шып-шып терлеген мандайын шекпемнн жс!имен 6 ip cypTin тастады да: — Ж ок, Нурбек шырагым, меэп оган кинама,— дед| 134

жалынгаидай болып.— С е н т сол окуык жылкыныц май- ыкдай жылпылдап, менщ 1ш1ме турмай-ак койды гой, кайсысы есте калды дейст. Сендердт ала кагаздан окы- гапдарынды мен мына тау-тастын арасынан тауып окып журем. Мен ушш ушкан кус, жупрген аннын 6api жа- зу, 6эр> spin. Жэне ездер! сондай угыныкты. Эрнеш 6ip еске алып, 6ipfleH-6ipre ауыскан энпме дукеш алдарына ет келгенге дейш 6ip толастаган жок. Кеш сойылкан малдын eTiH жеп, одан тамактын тогын басып жантайганша, жаздын сут nicipiM кыска таны да кыландап калып едк V Кеше кун боны жол сокты боп, шаршап келген, api тунде кеш жаткан Ёстай сэске тусте эрен оянып едк Квз1н ашьш караеа, уйде ез!нен баска жан калмапгы. Нурбек, Жолбарыстар да турып кеткен. Жартылай ашылган шанырактан iume самаладай мол жарык тусш тур. Естай тесекте жатып, бала куннен езше жатталып кеткен буйымдарга куана, елегзи карады. KHi3 уйдир терме баулары, кестел! аяккап, кошкар мушз сап ора- Faii вреше-шилер, оюлы тускшз, тердеп шаги кврпелер мен жукке 6 ipre жиналган кумш ердж касына дейш бэр- бэр! саскедеп кун шугыласына малынып коз куантады. Осыншама эсем, таза буйымдардын 6api вз анасы Балжаннын колынан шыккан. Бояу мен жштш не 6 ip эдемкш тандап алып, оны керемет келюммен киюласты- рып, гажайып ернек сала (млген шешесшщ шеберлтне тэнт| болып, кеюрегш мактаныш сез!мi кернедк Аяк ас- тынан балалыгы устап, ujemecin Keprici келш Kerri. Kim- кентай кезшде муны кун сайын Балжаннын e3i тербетш оятушы едь Ka3ip де tueiueci касына келш, сол баягыдай еркелетш, бул каиша ecTice де тоймайтын MeflipiMfli, ыс- тык сездерш тагы да айтса екен деп тшедк Сэл унЫз жат- 1ы да, баягы тентек дауысына салып: — Апа! — деп айкайлады. Жерошак басынан аяк лыбысы естшп, уйге Знпа юрдк — О . не, молда ж т т ? Неге шакырдын? — дед1 та- балдырыктан аттай 6 epin,— апац каз|'р келедк — Жай, эшешн,— Ёстай кысылып калды. Знпа буган карап кулш тур. Басына су жана бертпе шэл| буркежп алыпты. Кеше.бул ш элш «базарлык» деп 135

Естаи океп 6epin efli, соган катты разы болтан Typi бар. Бурала басып барды да, ез тесепш'н тусындаты айнага унмдй — Калан жараса ма? — Сондай тамаша, езше арнап шыгаргандай. — Ракмет, елеп.ескергешне! — дед1 Зипа кыза- рып,— Телеутай елтелi усл'ме жылтыраган жана нэрсе Ьпгешм осы. Тукке кецйпм шаппайды. Мынаны тек езщ экеп берген сон буркешп алдым. Ka3ip буктеп сандык- ка салып коям рой. KefliH жайлаура кешкенде 6ip-aK буркенсм. Ал, жатасын ба, турсайшы. Шай кайнап тур. Жасы жиырмадан енд1 Fana аскан Знпа Ka3ipri ту- рысында ете эделп едн Акша 6eTi албырап, eKi кез1 жа- уын шайган каракаттай мелд1реп тур. Кос етек узын keiiaeri тобырына Tycin, женаз камзолдын сыртынан бе- л* кьшалып, Timi сулу кершедн 0 ткен жылдары катты мэнп’р т жудеп кетт ед1, биыл мулде баскаша, жас эиелдщ бойында TipmijiSk оты кайта тутана бастаган- дай. — 03in TinTi сулу екенст рой,— дед1 Естай. — Иэ, caFaii... ЖенгеЫ бурынрыдай жупрш кеп, алыса кетер ме екен деп ойлап едй ейтпедр Буран жалт етш 6 ip парады да, сыртка шырып Kerri. Естай KHiHin жатып, Зипа туралы ойлаумен болды. Не ушш екен, оран енд1 женгеа бул уйде узак турмайтын- дай кержген. Bip куш' жыл кусындай, 6ip жактарра ушып кететш сешлдй Кешрегшде шы.м-и1ымдап кимас- тык сез1м оянып, Знпаны 6ip Typai аяп Kerri. Ойлап тур- са, оган TinTi женге деп napayFa да болмайды екен; жа- кын туысы, туран эпкеа тэр|'здк 0 йтке1м Знпа 6ip жак- тан узатылып келген адам емсс, булар кулын-тайдай те- 6icin 6ip уйде ecri. Баягыда тау асып, босып келген 6ip эйел осы ауылга жепп кайгыс болганда, артында кал­ ган уш жасар кызды Балжан бауырына салып алган екен. Муны Естай сонынан бмдн TepTiiniii класты 6i- Tipreiiiue Зипа Естаймен мектепке 6ipre барып журд! де, кейн'н окуды койып, уйде отырып калды. Жасы он желге толып, солкылдап бойжеттк Естайдын атасы Телеутай ол кезде жиырмага келген cepi wiriT болатын. Бул кала- да окып жургенде, екеуз калайдур кешл косыпты. ЖК пт эке-шешесше «Мен Знпадан баска ешшиш алмай- мын» деп eni колын Te6ccine койып отырып алады. Ем-

шск cyTi араласпагандыктап шаригатка да сияды екен. Сонымен не керек, шарасы таусылган ата-ана той жа- сап, екеуМн некесш кидырган-ды. Амал не, жастардын кызыкы узаки,а созы вай жок, уйленгендерше алты ай толганда, Телеутай эскерге Kerri де, содан кайтып орал- мады... Естай киiмiн далага шыкты. Кун шанкиган ашык екен, аспанда алакандай булт жок. Bip тайынша окыра- лап кеп, муны кагып кете жаздады; куйрыгын шаншып, eiri кез1 алактап, алдында не турса да карайтын емес. Тэнры epicTen кайткан мал котан ортасында уйездеп жа- тыр. Экес1 бастаткан 6ipa3 адам куйбендеп сол манда жур. Дабыр-дубыр сездерше Караганда, ел1 жуш туспе- ген 6 ip тайдын уры ti'cih кэрып жатса керек. Ол есш ал­ дында керЫп-созылып 6ipa3 турды да, жотанын уст!н- дег! Нурбек пен Жолбарысты керш, солай карай аян- дады. Кек шелке туфлш тайганап, зорга журш келедк — Калай, ж 1гтм, уйкы канды ма? — Нурбек куле карсы алды.— 0 з уч”нм, елен TeceriM деп, кесш п 6ip жаттьщ-ау 6 yriH. — Сураманыз, елген адамша туяк серппей катып ка- лыппын. — Мен де жаксы уйыктадым ИПркш, ки!з уйдщ ау- асын койсайшы. Айналаннан анкылдап самал соп>ш тур. Жотанын ycTinen бул TenipeKTeri 6ip талай жер керг нед1 екен. Теменде кегерген erin кезге шалынады. Алыс- та Байсарттын калын талы булдырайды. Мукырдын ар жарындагы кыратта сыртын эктеген eni улкен ак уй кун- ге ш эры лы сы п, алыстан кез тартып тур. Естай соны кергенде куанып: — Бэле, мыиа б1здщ мектепл караныздар. 03i бу- рыпрысынаи жакьшдай тускен бе, калай?— дедк — Соны жана мен де зйтып тур ед1м,— дед1 Нурбек онын сезш болт.— ЖМттер, 6i3 былай icTefliK: i<a3ip шай iuiin ал ган сон, арба жегш, сол жакка барып кай- тайык. MeKTenTi керем1з, меиптке тауап етем1з. Б1здщ ксмшр-шалдын зираты сонда гой, басына барып куран багыштаймыз. Жастар оны куана костады. Булар eiui теменде жыпырлап отырран калын ауылга кез салган. Жолбарыс аузын жыбырлатып, элденерй са- нап турды да: 137

— O il торыз, жиырма... Тура жиырма eai уй екен. Мундай кеп yfuii ауылды кергешм осы,— дедк — Иэ, шыныпда кеп,— дед1 Нурбек те. — Bapi 6 ip жерге уймелей бергенше, неге белийп-бе- липп отырманды? — дед1 Жолбарыс тандапып.— Кудай- Fa uiynip, жер жетедк — Ж ок, мунын ce6e6 i теренде жатыр,— дед1 Нур­ бек,— казак, еалтыида дербес белек ауыл болу деген окай емес, онык ез шарттары бар. Кез келген терт-бес уй 6ip жерге бас косып отырганмен, оны епшм «ауыл» деп танымайды. Эр ауыл Kiuii-ripiM мемлекет icneTTi. Ауыл атаку унпн, онык журт мойындаран басшысы, туракты мекек-жайы, мениикп жайлау-кыстауы, ез «шекарасы» болуы керек. Эр ауылдык бэлен жылдык тарихы бар. Сахара канша кек болганмен жыл сайын жана ауыл туа бермейдЕ.. ©з алдыпа белек кете алмайтын кеп кедей- кепниктщ, б!л!кт! адамдардык тещрегше топталатыны сондыктан. — К,ызык екен! — Жолбарыс басын шайкады. — Бул сахарада кызык нэрсе кеп кой. Тек сонык со- кына Tycin зерттейтш, гылми жуйеге салатыи Kici жок. TinTi осы ауылдык езшде каишама тарих жатыр. Мен кейб|'р жайларды жакында жазып 6iTipren «Наймандар- дык отырыктасу тарихынан деректер» деген ецбепме i<i- picTipren ед1м, еши онык жарык Kepyi киын шыкар... Айнала масаты юлемдей кулпырып тур. Бурлеген ка- раган-тобылгы басында алуан туст! кебелекгер ушып конады. 9pneni anriMe eTin 6ipa3 тургасын, Есгай ко- нактарын epTin, уй жакка карай бет алды. ... Сэскелж шайды iiiiin алкасын, yuieyi арбага оты- рып, мектепке барып кайтуга жиналган, Дэл журерде булардын касына Данагат келдЕ — Сендерд1 шокынып кетп ые деп коркушы ем, елж- терге куран окимыз дегендерще iiuiM жылып калды,— дед1 ол оз1лдеп. — Неге олай дедпцз? —- Иурбек такыркай сурады. — Ана жылы кызык, болды,— дед1 К,анагат Естанга карап койып.— Meniit мына балам каладан 6ip жыл окын, ауылга демалыска келгенде: «Эке, снд1 намаз окып эуре болмай-ак кой, кудай дегешн жок екен, адам маймылдан азыпты» деп меш упттей бастаган... Кейш

езше акыл Kipfli-ay деймш, ондай сездерд1 айтудан тн- ылды. Кэне, окымысты ж тттер, шындарыкды айтыцдар- шы, куда» сонымен бар болды мз? Ж ок болды ма? — Бул e3i киын сурак,— дед1 Нурбек кнпактап: — Ол жагыи эрюм e3i шешкеш жен гой. K,anaFar каркылдап кулдк — Анык кездерт жетсе айтындар, 6 i3 де эуре бол- майык... Кудай жок болса, 6opiMi3re де жаман болмас сдг О дуниеде ештеиеден корыкпайсын, ай дейтш эже, кой дейтш кожа жок. ИПркш, еркшдеп-ак калар ек... Bi- рак, мен сол «Мыктын» бар ма екен деп коркам. «Жок» деп дандайсып жургенде, 6ip жерден шыга келт, сазай- ымызды !арткызбаса болганы... Бул сезд! би ойнап айтса да, ойындагысы екен1Н жК riTTep б1рден тусшдк Нурбек жауап катып улпргенше, Естай делбеш кагып калды. Бактнярдык уйШ н тусынан ете бергенде, алдарынан Нурганым жупрш шыкты, эйелшщ сон,ын ала мак-мак басып, Бактиярдыц 03i келе жатыр. — Кайда бара жатырсындар? — дед! Нурганым жа- кындай 6epin. — Алые емес, мектеп жакка барып кайтамыз. — Byrin келесщдер ме? Bi3 сендерд1 шакыргалы отыр едп<„. — Эке-шешеден улкен емессщ гой. Алдымен солар- дык басына барып кайтайын да,— дед1 Нурбек. — Ерте-жарыкта малга бата кылдырсак деп едж,— дед1 Бактияр. — Ж1пттер, не icTeflMi3? Бакацныц yfiine белбеу тастап кетпейм1з бе? — Нурбек кещлдене кулд1 — асы- гып турсац экел малыкды, «аллау-экпарын» айтып ке- тешк1 Ymeyi арбадан туспестен, белдеуде байлаулы турган куйрып,! тегенедей кызыл кебеге бата 1стед1 де, аялда- май ж урт кетт1. Мектепке дешн жол ыра-темен, еще бо- лагын. Булар эне-мше дегенше, Мукырдыц аргы каба- тына салдыртып ете шыкты. Сосын шанапыц табанын- дай кайкайып жаткан каска жолмен ерлеп кел1п, мекпт пен мектептщ арасындагы бшк кара агаштар ескен ау- лага ат басын т1редн — Кайсыеынап бастаймыз? Алдымен зиратка бу- рылганымыз жен болар, — дед| Нурбек арбадан туске- 130

>Kirirrepfli м еш гтн арт жагында, денесте турган калык зиратка карай ертш журдк Акырын жур ш келш, шет жактагы алты кулакты денгелек 6 e flirriH жанына токтаган. ■— MiHe, елкпер турагына да жегпк,— Нурбек басын- дагы калпагын алып, курсшдь— Шынын айтканда, eai- лер мен TipiJiepAiH арасы онша кашык та емес-ау, не ба­ ры таяк тастам жер... Тек кайтар жол жок демесек. TipuiuiiKTin кулл1 сокпагы осында келш тушспей ме? Олар eciKTi ашып, ермен мен алабота ecin кеткен зи- раттын imiHe Kipfli, калын шептщ арасында 6ipnenie твм- nemiK кершедк Нурбек басын томен win, 6ip минуттай унс13 турды. Сонан сон шетю моладан 6ip уыс топырак алды да, саусагымен уатып кайта тектк — Мунда менш эке-шешем, туыстарым жатыр,— де- fli баяу Т1л катып.— Берн улкен exi темпеилк экей мен шешей. Онан ар гы K iiuuieyi Нурасыл деген ним. Басын- да Нурасыл мен Садыкка арнап осы зиратты экей вз ко- лымен тургызып едк Кешн кастарына вз1 де барып жат- ты... Ka3ipri заман осылай боп Kerri foA, 6 ip елде туасын, CKiHiui 6 ip елден топырак буйырады. Бул кунде жер ша- рынын кай тукшршде журш дэмщ таусылатынын алдын- ала болжау мумкш емес. Yrneyi келген !з1мен кайта шыкты. Былай таман уза- FaH сон, Нурбек артына бурылып, зират жакка тары 6 ip коз тастады да: — Естай, ceHiH де букш ата-баба, ypiM-бутагын осын­ да емес пе? — дедк — Иэ, 6dpi осы жерде гой... — Аруактар бугш 6 ip аунап тусетш болды,— дед1 Нурбек C93in жалгап.— Бэлюм, тарихшы болганымнан шыгар, маган кейде елштер де Tipwepuie ттл каткандай болады. Элдекашан cyfleri курап калган осындагы адам- дар канша ма тарихты жамбасына басып жатыр десей- uii?! Тепнде eerepirme болсын, влгендер тарихын зертте- мей турып, Tipwep тагдырын тусшд|ре алмайсын... EKi шэшрт «тусшдш» дегендей басын изедк осы тек- тес ойларды Нурбек гимназияда, тарих сабагы кезшде де кадагалап кеп айтушы едк Бугш соны «кершею ку- ралдар» аркылы кайталап Tyciiwipin жургендей эсер erri. Булар енд1 меилтке бурылган. «Kynepi м еш т» деген атагы бул елкеге Teric таралган, кубыла тарапында ку-

жырасы, твбесшде шагын кумбезк азан шакыратын му- нарасы бар «кудайдыц у*11® M 3ip каиырап бос тур. Eci- гшде кулып тургандыктан, Нурбектер терезесшен гана карал вттк Олар енд1 мектеп жакка карай бет алган-ды. Какпа- лын алдында мектептш кузетнйа Мукатай карсы жолык- ты. Дангырлап катты сейлейтшдштен, «дур|ддек Мука­ тай» аталып кеткен капсагай денел1, орта жастагы сэры hici буларды сонадайдан танып, корбандап тура ум- тылды: — Апырау, мынау— Нурбек пе? К,айдан шыга кел- дщ , жаркыным-ау? — дед! гур-гур eTin. — Ассалаумагалайкум! Аман-есен ж ур аз бе, М у­ ка? — Нурбек те куана сэлем бердк— Баягы орында екеназ гой элк — Ее-е, шырагым, 6 i3 деген мулде казынанын. адамы бон Kerrin кой,— дед1 Мукатай карк-карк к ул т ,— Мек- TenTi тастап кайда барамыз. Mine, он бес жылдан 6epi ешкайда аттап баскам жок,— Бэле, саган тусшд|'рш жат? канымды кара. Айтпакшы, осы мектепт!'н. ipre-тасын на­ лагай вз1м|‘з емес пе едж, Нурбекжан-ау?.. Бастаушы Ка- нагат та, костаушы — сен eKeyiMi3 болмап па едм<? Ал- жыганнын алды осы шыгар. — Нешеге келд1шз, Мука? — Келш калдык кой. Осы мектеп салынганда кырык жастагы кылшылдаган ж ш т ед!м, Mine биыл елу беске шыктым. 0 Т1М бара жаткан заман-ай! — Мукатай Естай- ды жана таныды.— Жаным-ау, мынау Естай ма? Таны- май калганымды кеипр, айналайын. К,алай, деш-карын сау ма? MiHe, булар да сойталдай азамат болыпты. То- ба! Кеше гана осылар жаланбут шапкылап журген бала едк Би-екен басына ук! тагып, тайга мшпяш, жетектеп экелт ед| мектепке... — Мунда мугал1мдерден ешюм жок па? — дед1 Нур­ бек оныц сезiн бел in. — Ka3ip мунда мен ганамын,— дедк мектеп жайлы сез болса, езш калдырмайтын Мукатай.— Балалар эл- декашан тараган: Кусни мен Нуртай кэлага Kepcire ба­ рамыз деп кетт1. — Солай дец!3... МектепН ашпайсыз ба? Iuime Kipin кереГик. Мукатай сезге кел1ен жок, калтасынан 6 ip Избек KmTTi алып шыкты да, алдымен дарбазанын, сосын мек- 141

теггпц eciriH ашты. Ерсш-карсылы етш салынран ек1 класты мектел уш Естайдын кезше оттай басылды. Осында терт жыл окыран; бул кебшше, мына он жакта- гы белмеде отырушы едк Нурбектер солга бурылранда, Потай Жолбарысты жетектеп, элп белмеге апарды да, 1здеп журш, 6 ip кезде e3i отырран партасын HepceTTi. О баста кандай бояумен сырланраны каз1р зорра таны- латын ecKi партаныц бетшдег! калыц шимайдыц арасы- наи, ол «Естай» деген жазуды тапты. вшпестей eTin, бэ- юмен ойып жазган. — Кердщ бе, б1зд!ц рылымга деген сапарымыз осы арадан басталган,— дед1 кул!п. Жолбарс басыи шайкап, танданып тур. — Шынында, гажап екен! Кеши бул мектетт, Ырэ, ceHin атыка коятын шырар... — Тыс-с! — Естай eni саусагын epHiHe апарды; — М а­ ган жол кайда, Нурекец турганда. Ол Kici бул мектептщ алгашкы мурал|'м1 рой,— дед1 сыбыр етш. Есштен Нурбек пен Мукатай керждк — Мектептерщ^з тозып кеткен екен,— дед1 Нурбек айналасына ж т yni.iin.— Тебеден су етттк парталар саусак боп шагылып жатыр... — Тозбаганда кайтсш. Осынын 6 api — баярыда езщ экелген дуниелер. К.аз!р балалар да тентек боп барады, шыдатпайды мойныц уз1лг!р жуРермектер. 'Гаксртен шс- гелеп койсан, кешке сыныры белек жатады. К,азынанын акшасын алып отыррасын, д а т шыдамайды, ертеден кешке дейш тыкылдатып жургенщ... Естай аккещл кузетшЫц Mine3in кызыктап, штей ку- лш тур. Сол баяп>1 анкылдаган калпы, титтей езгерсешк Бул манда мугал1мдерден баска уюметтен ай сайын жа- лакы алып туратын б1рден-б1р адам — осы Мукатай. Со­ ны арка тутып, ол езш былайгы каймана казактан элде- кайда артык, б ш к п сезшедк Сез арасында: «6 i3 казы- нанын адамымыз рой» дегенд1 кыстыра сейлеуд! уната- ды. Ал, былайы ел де Мукатайды ую метке 6ip табан жакын адам ретшде кан кетерш, сыйлап турады. — Ал, кэне, уйге жур1ндер,— дед1 Мукатай, мектеи- ке ipreci тиin турран токал тамды нускап. — Ракмет, Мука! Шайды тары б1рде 1шерм!з,— деп Нурбек тайсактап керш едк Мукатай ырыкка кенбедк — Ж ок, болмайды. Бэр1м1з де умметтщ адамымыз...

Заумен 6 ip келгенде, шай iuineii кетт! деген не? EcTice, жецгеЯ де вкпелейдк — Жарай^ы, онда бармасак болмас,— дед! Нурбек- тщ шарасы таусылып.— Мука, ci3 уйге барып шайды вз1рлете бер1шз. Bi3 азырак бой жазып келеГпк. Мектептщ карсы алдында, узындыгы элденеше шакы- pbiMFa созылатын 6nii< жар бар. Yuieyi энг!мелес1п солай Карай аяцдады. Сол жакта ушып-KOHFaH калы к к,арга- нын даусы шыгады. Ёстай ентелей басып, жардын ер- неуше бурын жетт1. BuiKtiri кемшде он шакты метр келет1н жалама жардын кабыряасы шурк-шурк теак — каптаган каргапыц уясы. Онын кез алдына баягы бала- лык maFbi елестеп, ж уperi тулап коя бердк Ол да 6 ip кызык дэурен екен Foft. Квктемде бала 6 iT- кеп сабактан шыга сала, карраныц жумырткасын алуга аттанушы едк Ётек-етек квк шубар жумыртканы жннап окел|п, квп бала алка-котан оТ'ырып алыт, ал кеп согыс- тырсын... Жрн-жануарга деген аяушылык, ракым дейтш болсашы... Kefi6 ip жумыртканын шшен шала-жансар балапан шыга келунп' ед|. Оган карап жаткан епшм жок. }<енде сабак аралыгындагы узш сте де, балалар жарга тусш, узап кетер ед|'. Ойыннын кызырына бер1лгеи оку- шылар мектептщ Шымшыктай рана к!шкене коцырауы- нын дауысын жУыр манда ести коймайды. Эбден T03iMi таусылган Кусни мугал1м калпагый булгап, айкайлап шакырып жургеш... — Неш карат турсын? — дед1 Нурбек мунын касына жакындай 6epin. — Жай, 6 ip кездеп жар жагалап ойнайтынымыз ес- ке Tycin тур. — Э-э, сендерге де «естелж» 6iTe бастады ма? Тура турындар ал|', есейгеи сайын вткен кундерге жалтакта- уын кобейе береди— дед1 Нурбек.— Менщ ойыма да кай-кайдагы умтыляан жайлар оралып тур... — C i3 сонда Ташкенттег1 окуга осы мектептен аттан- дыпыз ба? — деи сурады Жолбарыс. — Иэ, осы мектеп ашылган сои, мен ею жылдай ба-- ла окыттым. Шынын айтуым керек, бул мбктеп Канекен- 1мн кунпмеи салынсан. Лтадан калган даулеттщ саркы- иьш би осыган жумсады. Естай, сешн экенд! курдастары неге «Шаужан» лен калжындайды, соны б!лесщ бе? Bui- мейсн. «Шаужан» — кытайша мектеп директоры деген сез. Сешн зкен осы мектептщ алгашкы директоры ИЗ

болтан. Былайша меншж-п мектеп сиакты болгасын, ук1- мет ол Kiciiii амалсыз сайлаган-ды. Сонымен Капекен — директор, мен — мугал1м, ез1м1зше атарту жумысымен айналысып, алансыз журш жаткамыз... Ойда жокта Таш­ кентке окуга кететш болдым. Мунын 03i мен ушш га- йыптын шшдей тым асатыннан келген бакыт едк Ол жылдары Шынжанды Шын-сы-сай уюмел билеп турран. Обалы неннк, ол басында Шанхайшыга багьш- бай, ез алдына дербес демократиялык, атартушылык ба- гыт устады. Каладаты мэдени орындар, гимназия, ауыл- даты бастауыш мектептер — сол кезде салынган. Сон- дай -мэденп шаралардын 6 ip ретшде, кадр дайындау ушш Шынжакнан Совет Одагына кеп окушы ж1бер1ле- Tin болды. Уюмет каулысы бойынша, 6 ip уюрдай 1 елден калайда eici icici бару керек. Мешн. бакытыма карай, сол кезде осы Тертуыл елшен жотары оку орнына бара ала- тындай сауатты ешюм табыла коймады. Аздатан сауаты бар Kefi6 ip байдын балалары оку 1здеп, жер тубше кет- Kici келмедк так 6ip барса келмес согыска аттанасын де- се мундай урейленбес... Уюмет aMipi орындалмау Kayni тент, уюрдай, зэнплерде зэре калматаи. Акыры 6api жабылып матан колка салды. ImiM жек кермей турса да, мен жорта булдангап болам. Жандары кысылып саска- пы соншалык, бар ужмакты мешн басыма yftin-Terin жатыр... Акыры KeaicTiM, олар меш окуга жалдап жЮе- ретш болды. Оку шыгыны уюмет мойнында. Онын сыр- тында Тертуыл ел1 мешн эке-шешеме ай сайын ею кой телеп турады. Калай ойлайсындар, мундай жагдайда oieyFa 6apyFa болады той? — Бул ел ci3re тым «обал» жасатан екен!— дед! Жолбарыс. — Сонымен не керек, ертепнщ кейшкершдей, ойда жокта Ташкенттеп Орта Азия университетМц тарих-фи- лология факультетшен 6 ip-aK шыктым,— дед1 Нурбек C03iH жалгастырып.— Мен ол окуды 1940 жылы толык б1т1рмей канттым. Келеек жагдай баскаша, саясат ез- . герген... Тауда бука сузшсе, ойдагы опздщ муй1з! сыр- кырайды. Ек1нш1 дуниежузшк cofhc етек алып, Герма­ ния Советтер Одатына шабуыл жасаган кезде, Шын-сы- сэй ук1мет1 жалт бурылып, демократия мен социализмнщ кас жауы боп шыта келд1. Бас саугалайтын кпын-кыс- I Уюрдай — aFa султан дэрежел! лауазым. •44

тау кун тулы. Кемрект)' кернеген улы идея, рылми карье­ ра 6opi дё жайына калып, мен кэд1мп педагогтж Koci6 iw- fli кайта таптым... Одан улт азаттык козгалысы, баскын- шыларг а карсы курес басталыгт кеттк Bi3 болсак жарты- лай революционер, жартылай агартушы болып ол! жур1п жатырмыз. Алда кандай кундер кутш тур, 6 ip ку- дайдын ©3i бшсш... Нурбек элденеш есше ryciprici келгендей сэл ойла- нып калды да, 6 ip шумак, елец окыды: Барасын кайда, кайда болмай магак, Жас strip алтын-куинс жаркылдаган. Келер кун келер енен не дайындап. Караты, караганмеи болжай алман... Осы елен ю м дш eai? Естершде бар ма? — Абай аударган Пушкиннщ елен1 гой,— дед! Естай. — Иэ, солай екен гой... Ленскийдщ сез1 емес пе? Сен- дерден несш жасырайын, кейде елпрден тушлетш де кез- дер болады. 0з1ме-ез1м iuiTeft жанып таусылган сиякты кершем... Бейне ойналып б1ткен спектакльдщ кешпкер! тэр|'зд1сщ. Енд1 баска ойын койылады; онын басты ролш баскалар ойнап шыгады. Элде ем1рдщ заны солай ма... Э с ш , котам эр буынды кезек-кезек алга тосып, бетке устап отырады гой. EHfliri кезек, жастар, сендердш, сах- naFa енд! сендер шырасындар,— Нурбек осылайша кек!- репне лыксып келген 6 ip он туйдепн сыртка шыгарды да, жарды жаралап журе бастады. — Bi3fli де канша жерге барады дейс1з? — дед! Естай ыуная тьп катып.— Орта гана 6|л1м1м1з бар, тымкурыса ci3 кусай рылыммен каруланган да адам емесшз. Жиыр- маншы расырдыц ортан белшде ем1р сурсек те, эл! кунге дейш, самолет™ былай койып, жук машинасына отырып кергенМз жок. Цивилизация б1зден тым алые жатыр. Шала nicin, кектей жулынып калмасак жарады FOft... Нурбек exi колын артына устаган калпы, басын кек- жите KeTepin алды. — Мэселе кеп окып, кеп бшуде гана ма екен,— дед! алые кекжиекке карап турып,— Адамнын шын кленеri оныц азаматтык тулрасында, елпрден тандап алган му- рат-максатында болса керек. Екеуш шын дос болсацдар, 6 ip-6ipiHe кызганыш ойламассыцдар... Естай, мен сснен зор умгг путем in. Сен — жаксы семьядан шыккан, жаксы адамдардыц урпарысыц. Мен муны тукым куалаптып 14j

генетикалык каснеттерге емес, адамгершшк тэрбие улп- cine карап айтып отырмын. Кайталап айтам, дэл каз1р мэселе окымыстылыкка т1рел1п тур Fan жок. Айталык, се- iiiti ата-бабак Кудер1 мен Ысмайылды, ез экен Каиагат- ты кандай рылымдарды менгерген адамдар деп ойлай- сын? Асып кетсе, кара танитын сауаты гама болтан. Bi- рак еолар артына каншалык елмес мура калдырып кет- Ti. 03ia айналана кез салшы,— дед! Нурбек тв1йрепн колымен оран нускап.— Осы аранын езшде-ак солардыи халыкка керсеткен кызмет1 сайрап турган жок па? Сен мына турган 6niK жарды неден пайда болды деп ойлай- сын? Бул сешн аргы бабац Ысманылдын осыдан жуЭ жылдай бурын C i6eTi езеншен киып алган адгашкы то- ганы. Осы TecTeri казак сол куннен бастап отырыкшы- лыкка ойысып, erin салуга KipicKen. Муны 6 ip де. Екш- iui, ана турган Meiuirri сешн улкен атак Кудер1 би сал- дыргпн. Ал YuiiHiuiciii е з т де бшесш, ол — мына турган мектеп. Адам баласына жаксылык icrey, сокына вшпес ii калдыру деп. Mine, осыны айтар болар. Bip семьянин булай танылуы — тарихта снрек кездесетш кубылыс. Рас, сен!н аталарын Наполеон да, Bipinuii Петр де бола алган жок. Ол дэрежеге жетуге м ум кш дт де жок ед!. Улкен жайындар мухитта гана болады... Bipaic мен оляр- дын icinen буюл 6 ip елд!н, кала берд1 6ip рудын рухани уйткысын кергендей болам. Олан емес деп кернй, кэне... — С1зд1Н бул niKipjiepiKi3 дурыс кой, эрнне,— дед1 Естай устазына имене квз салып.— Ocipece, тоган жа- йында, мектеп хакында айткандарыныз... Ал меш1т же- шнде таласуга болады. KapaHFu халыкка д!н тарату да — каснет болып па? Нурбек каркылдап кул1п ж1бердк — Баламысын деген... Осыны айтарынды б ш п ем,— дед1 ек! колын басынан асыра керш п.— в з niKipin бол­ таны, таласканын унайды. Bipai; тап осы жолы кателесш турсын. Menin таким бар, осы ссндер д1н туралы калай ат ycTi, жешл ойлайсындар? Рас, д ш — апнын, одан ту- бшдс кол узу керек. Совет Одагы каз1р ол декгейге жет- Ti. Алайда белг1л1 6ip халыктык тарихында д1нн1н ез1нд1к рол1 болатынын да ескермеуге болмайды. Керек десен, Ain — когамдык сананын 6ip белш . бздерщ тарихтан окыдыклар, сонау багы замангы грек куданларынын та- сасында гылым мен внер тунып турган жок па ед|? Д1п* Ai сойылмен емес, гылыммен, жаппай сауаттылыкпен Fa- 146

на ыгыстыруга болады. Зздерщ ойландаршы, Адамныц KeKiperi калай да 6ip сешммен, рухани прекпен толып ту- руга тшс кой; мешнше, оны ешкашан бос калдыруга бол- майды... Мэселен, e3i каранил, гылымнан хабары жок халыкты дшнен айырсак не болар ед1? Онда мулде жа- байы бон, тенпреп кетер едi гой... Жок, ж т т т ер , улт таг- дыры кыл устшде TypFan 61зд1Н жагдайымызда дш aai артык нэрсе емес. Ал, сенщ атан КудерМн акылды ка­ зак болганына мен титтей де кумэн келт1рмейм1н. — Жарайды, мен жен1лд1м,— дед1 Естай. — Э , бэсе солай болса керек efli,— Нурбек жадырап калды.— Bipaic мен осынын бэрш неге айтып гурмын? Б1рэдар сопылыгым кысып тур дейсщ бе? Кудайга шу- Kip, кудайыцызга сенбейм1з,— ден каркылдап кулдк— Ток етерш айтканда, Естай, сен аталарьщнан асып кет- пей-ак кой, тугаи халкына дэл солардай енбек етсен же- Tin жатыр... Олар б1раздан сон уйге карай аяндады. Мукатай кок атты eciK алдына догарып, окырга жонышка салып ко- йыпты. Буларды бэйек бон куана карсы алды. — Келшдер, шай дайын, куырдак та nicin калды. — Бупн 6ip эцпмелесш, жешлейш калдык-ау,— дедт Нурбек уйге шрерде,— мундай онаша сэт табыла бермес, бупн энпмемен сендердщ iiinepiHfli 6ip KenTipeiiinuii. Юм б1лед1, будан кейш колга туспей кетерсщдер... Мен енд1 шай imin отырып, iuaKiprrepiMe ез1мнщ акыргы лек- циямды окиын. Естай, тында: сенгн бабац Ысмайылдыц СЛбенден 6ip тоган су алу тарихы былай болтан... VI Бул Жонгар даласына казактардын кай заманнан бе- pi мекен тепкенш гылым эл1 аныктаган жок. Сондыктан ол туралы Нурбек эз1рше ештене айтпайды. Bipaic колда бар мал1меттерге Караганда, осынау Тарбагатай тауы жаралгалы, онын кунгеш мен терккешн казактын ата- бабасы жанлап ксле жатканы анык. Сонау X III гасырда Шыщысхан acKepiH казак рулары дэл осы жерде тосып илып, сурапыл cofmc ашкан. Жаудьщ куин канша басым болса да, онайшылыкпен бер!лмеген. Ж епсуга, Алма- лыкка дети ш епнт барып, эбден куш кегкенде рана, 147

урысты токтатуга мэжбур болтан... Одан ке1Нн каншама кап Teri.n.ai бул елкеде? Шыгыстан кара курттай каптап келген Кытай эскерш талай рет тойтарып, кеп замандар бойы Тянь-Шаннын Gepri бетше етмзбей келдк Ал соиау алые тарпхка кез ж1берет1н болсак, ежелп TypiK хага- наты кезшде iiiiK i Кытайдыц e3i унелм корраныста бол­ тан. Туршлердщ кол астына ол кезде Сары тешзден Ка­ ра тенлзге дейшп алып елке Teric карады. Кытайдыц Тан династнясы ез басынын, амандыгы ушш салык телеп, б|'здш бабаларымызра жылына жуз мын топ мелше- ршде ж1бек 6epin турды. Бул фактш1 бурынгы Кы­ тай тарихшылары талай рет мойындаган. Айта берсе бул узак энпме... Ал, бертш келе Кытай Богдахандары казак пен калмакты ipre жау етш, атыстырып, шабыс- тырып койды. Кеп замандар бойы exi жауынгер кешпел! ел кезек жешеш, ауык-ауык 6 ipiH in конысын Gip тартып алысып отырран. Казак тайпаларын Жонгарлар талай pe r тыксыра куып, Жетшу мен EpTic бойына ыгыстырып апарган кершедк Ал, казактар жонгарларды элденеше рет Кызыл табан кып, бул Ш ы рыс Туркстант турактат- пай, сонау Баркытбелден, Алтайдан ары асырып куып тастаганы мэл1м. Осыдан eici жуз жылдай бурын ягни 1758 жылы Кы- тайдык Маншын хандыры Ш ы ры с Туркстанра ен сонгы рет жойкын шабуыл жасап, кушпен басып алранда, ка­ зак пен жоцрар калмактарынын осы ата жаулыгын ете ти1мд1 пайдаланран ед1. Жонгарлар кеп кенлкпей езнпн басына да кара куншн туатынын сезген жок. Ш ы рыс Туркстанды каратып алу ушш, ар жа!ынан келген Ман- жудыц атты эскерше куана-куана косылды. Маншын эс- KepiHiH алыска атылатын зенб|‘реп мен бьптел1 кара мылтыпяна калмактын кус тумсык кайкы кылышы ко- сылып, карсы умтылган казак сыпайларын шыдатпады. Казактар Кашкария жактагы уйрырлардан кемек сура- ган екен, 6ipaie олардын ез басына кун туып, т1зе косып карсы шыгура муршалары келмед1. Сонымен не керек, кара курттай каптап келген Маншын эскерлер1 бумл Ш ы р ы с Туркстанды канра 6eKTipin, ею жыл бойы аяу- сыз кырумен болды. Нэтижеде атакты Жонгар мемлеке- ri жер бетшен еш1п кетт1. Сол жолы ж е р г ш к п халык- тан, казары, уйрыры, калмагы бар, 6ip миллионнан ас- там адам опат болды. Маншын хандыгы Жонгария мен Кашкарияны езше эбден каратып алган сон, Ш ырыс 148

Туркстаннын бурынгы атын жойып, кытайша «Шын- жан» (жана еЛке) деп, ездершнп ат койды. Басып алганнан кейш квп кеилкпей, iuiKi елкелердеп «жана жерге» кытайлар мен мэнжулер агыла бастады. Маншыи хапдыги кешпел1 казак руларын Тарбагатам, Алтай, Еренкабырга тауларынын бектерше ыпястырып тастады да, епске жарамды жазык далалар мен езен-су- ларды баскыншы эскерлердт басшыларына б елт бердн «Халдай», «уан» деген эсксри атагы бар элп адамдар шекс1з провога не болды. Мына теменп жакта улкен зайымкелер1 бар, K,a3ipri «Бахалдай», «Дохалдай», «Шн- халдай» дегендер — сол алпауыттардын эулеттерн Казактардын таулы жерлерде мал багып кеш т жу- руге болмаса, eriH салып, езен-сулардан пайдалануына кукыгы болмады. Арада кеп уакыт етедн Тек осыдан жуз жылдай бурын, осы тестеп казакта тунгыш рет 6 ip то- ган суга не болып, erin салуга epix алган адам — 1\\ана- гаттын аргы атасы Ысмайыл зэнп едк Казак пен жонгарлардын жаулыгы Кытайдын кол ас- тына карагап сон да тиылмаган. EKi жак сол баягысын- ша 6ipiH-6ipi кезек шауып, кыргынга ушыратумен болды. Ал ж ергш кл Маншын билеунплер1 бул шапкыншылык- ты токтату былай турсын, кайта жауынгер exi халыкты элЫрету ушш, колтыктарына су бурюп, 6ip-6ipiHe ок- тын-октын айдап салып отырды... Bip жылы казак руларынын кайта кушешп, бел ала бастаганын сезген Маншын билеуиилер1 жоцгарларды астыртын каруландырып, казактарга эдей1 кайрап сала- ды. Бейкам жаткан елд1 жонгарлар айналасы 6 ip жума- иын iiuiaae талкандап басып алады. Мылтыкпен, кылыш- пеи каруланган шапкыншыларга казак сарбаздары тетен бере алмайды. Урыста жешлген азаматтар амалсыз ше- rinin, Тарбагатайдын киын шаткалдарына барып бекш- ген... Кездерше кан толган жонгарлар, сол кездеп тагы- лык, салт бойынша, еркек кшдж кэршсе, мейл1 сэби бала болса да, кылышпен басын шаба берген екен. Ал сулу кыз-келшшек гердт бурымын кесш, ат артына салып, ол- жа етш алыскап. Сол кезде кол бастап, ерлтмен атагы шыгып журген Ысмайыл да жонгарлардын Tenepiiume шыдай алмай, <арбаздарымен 6 ipre Hieriiiin кеткен-дг Тыгыз-таянда 63i- мсн oipre бала-шагасын ала кетуге дс муршасы болмап- 1ы. Дуылга жау такап калганда, Ысмайылдын эйел! Ай- 149

толк,ын EeiM жоне Кайынбай деген ею улын 6 ip атка м т- reeripin, ел ayFan жакка карай жол с ш е п коя берген деседк EciM — он жаста, ал К,айын,бай не 6opi алты-ак жаста болатын. Б4рак жонгарлар бул жолы да казак жершде байыр- калап узак тура алмады. Аз жтггпен Арка жакка етт кеткен Ысмайыл, кеннкпен улкен жерден квп кол жинап алып келед1 де, жешске мастанып бейкам жаткан жоц- гарларды туткиылдан тарпа бассалады. Баскыншы жа- уга ecinen тандыра соккы 6 epin, сонау К,обык, Сауыр тауларына дейт куып тастанды... Тагы да бейбгг заман орнайды. Тоз-тоз болып босып кеткен ауылдар кайтадан вз мекендерте оралады. Ыс- майыл айлар бойы аттан туспей, бытырап журген ел- журтын кол астына кайта жинап алады. BipaK ел ipreci бутшделгенмеи, Ысмайылдын ез кецш буттделе кой- мады. Батырдын баягы 6ip атка MiHrecTipin ж1берген екр улы сол бет!мен ушт!-куйд1 хабарсыз кеткен-дк Ракым- сыз жау колына туст ажал тапты ма? Жапан тузде ка- цырыгы тутеп аштан влд1 ме? Элде аттан жырылып мерт болды ма? Белгю з. К,анша сурау салганмен, керд!м, 6 ia- Д1м деген 6ip пенде болмады. Жаугерш1л1к кезде талай киын-кыстау шактарды ба- сынан Kemipce де мойымаган Ысмайыл ею б1рдей бала- сынын кайрысына шыдамай, аш кузеидей 6yrmin, твсек тартып жатып калган екен. Ел-журт жиналып, не 6ip д1л- мар шешендер т1лд1н майын тамызып, жалынса да жу- бата алмайды. «Ата жауым мен1н жем1с1мд1 жеп, бута- гымды кыркып TycipAi. Ку томардыц енд1 KiMre керег! бар?» деп, батыр жастыктан басын да кетермеген... Сон- да жасы токсанга келген 6ip данышпан журтты оцаша шакырып алып, мынадай акыл айткан екен. «Шын ба- тырды душпанына кеткен кеп гана cepriTep болар. Bip- iiemeyiii атка MiHin, тун iuiiRae: «Жау кел1п калды» деп, аттан салындар. Бэлем, сонда калай атып турмас екен» — дейд! ку мушз кария... Акыры карттыц айтканы орында- лады. Bipneme ж1г1т тун imiHfle дабыл карып: «Ойбай, ж ау шапты!» деп аттан салады. Сонда неше куннен 6epi нэр татпай, твсекте жаткан Ысмайыл орнынан атып ту- рып, шашакты найзасын ала салып умтылран екен де- ceai... Ай аргынан ай, жыл артынан жылдар eTin жатты. Ысмайыл «бул дуниеден шынымен-ак туяксыз етем бе?» 150

деп жургенде, Ай годный жукп болып, ш екеа торсыктай тагы dip ул табады. Ысмайыл ат шаптырып, той жасап: *Кудер1мд1 узгенде жанган шам-шырагым гой» деп, жа- на тугаи HapecTeiiin атын Kyuepi койган екен. Бакыт K icire 6ip конбайды, 6ip конса, eu ii бардай ус- т1-уст!не конады. Kyaepi уш жаска келгенде, Ысмайыл тары зор куапышка кенеледк Кундердщ куншде алыстан аг арытып, ауылга 6ip жолаушы келедй Бул — Ысма- йылдын ауылында кеп жыл турып. кейиг жаугершшк жылдары жок болып кеткен калмак KeMnipi едк Bip кез- де казак, батырлары онык сулулыгьша кызыгып, жок- гардан олжалап экелген екен, алеан адамы елген сон, жеар эйел Ысмайылды сагалап, EciM мен Кайынбайга тэрбиегш боп, калмакша тит уйретш журетш-дк Ойда жокта гайыптан пайда болган кемшрд1 Ы с­ майыл 6ip жаксылык нышанындай куана карсы алды. Уй- re Kipin амандык-саулык сураскан сок-ак, ол Ысмайылга карап: — 1ш1мде кептен тас туйш боп жаткан 6ip купил сы­ рым бар едк елш кетсем мойныма карыз болмасын деп, сол сырымды айткалы келд1м. Баягыда жаксылыгьщды кеп Kepin ем. блгетш и TiptoTin, ешкешнд! жандырайын деп келд|‘м. У а, батыр, с у ш н и т ш бер! Кайыцбанын Ti­ pi! — дейдк — Алда байрусым-ай... калаганынды ал! Тек аузын nepiurreniH аузы болгай! — деп, сол кезде шар тартып калган Ысмайыл орныкан ушып туракеледь — Кайран кулыным-ай, кай жерде жур екен?! EciM ше? Еамнен не хабар бйпесщ? — деп Айтолкын бэйб1ше де конагын кушактай алады. — EciMfli бме алмадым. Ал, Кайынбай осыдан не бэ- pi куншшк жерде турады. — Тагатымды тауыспай, энпмещм айтшы, жаркы- ным. MeHin баламды калай тауып журсщ? — дейд1 Ы с­ майыл. Сейгсе окига былай болган екен... Баяпл шабынды кезшде кемшр e3 iiiin 6ip туысына жолыгып, калмакгар- мен 6 ipre кете барады. >Кол боны ойран болган ауыл, босып журген кемшр-шал, катын-калаш, бала-шага. Сон- дай шубырыпдыныц iiuineii ботадай боздап жылап жур- геп балапы кемшрдщ K63i шалады. B ip торгауыт найза- сып кезеп, туйреп тастамакка умтыла бергенде, кемшр Кайыдбайды танып калып, шырылдап арага туседк Ба­ 151