Жұмаділов Қ. Соңғы көш

ла да муны танып бассалады. Кемшр касындагы жендет- re p fli «бул мен1н жогалтып алган немерем» деп ceiuipe - Д1- Баладан оцашалап жен сураса, жарытып ештене ай- та алмайды. EciM eKeyi Minrecin шауып бара жаткаида, ©зiнiн аттан сыпырылып Tycin калганын рана бЫед1 екен. Сонымен кемтр Кайынбайды алдына MiHri3in алып, мал айдаран тобырмен mecin журе бередк Дербмжш шаЬарыньщ тусындагы калмак куресшде булар eKi-уш кун еру болады. Сол жерде кемтрге 6ip ой тускен. 03iMen 6ipre алып кеткенмен, тубшде Кайынбайды Tipi сактап калуга K03i жетпейдк Онан да баланы калайда 6ip сешм- fli колга табыс eTin кеткенд! артык кередь Сол оймем Кайынбайды жетектеп алып, Дврбыжш шаИарындагы аммакты баскарып отырган Уацга 1 KipreH. ¥лыкда бар сырын жасырмай айтады: «Бул бала,— дейд1 Кайынбай­ ды керсетт.— Казактын 6ip KeceMiniii баласы едк Жау- гсрнплжте MeniK колыма кездейсок тусш калды. Ж ас сэ- 6 nfli emiKKen калмактар eaTipin тастай ма деп коркам. Бар етмйним — осы баланы камкорлырынызра алыныз! Э к с а куидердщ кушиде i3Aen келт табар. Таппаса, ci3- ге бала болып калар. 03i тек™ жердщ тукымы, будан жаман адам шыкпайды. К,ол ушын бере Kepini3, таксыр!» деп жалынады. Уан кемтрдш етМ ш ш кабыл алады. Баланын аты- жешн, эке-шешесМн к!м eKenin KaFa3Fa Tycipin, 6ip Fa- на шарт койган: кемтр енд1 бул бала уаннын колында екен!н Tipi жанра Tic жарып айтпауга Tiiic. Солай деп ке- mcin, мунын колынан ттхат алады. Ол он жыл бойы сол уэдеанде турып, бар купияны iuiiHC жасырып келген. Тек эбден картайып, влер шагына жеткенде, 6ipey.iin обалын аркалап кетуге кудайдан корыккан. Содан тэуе- келге бел байлап, 03i 6ip кезде дэм таткап казак ауылын 1здеп келген 6eri екен... Ысмайыл кемшрд1 6ipneme кун конак етш, шуй'итн- гс 6 ip аг, 6 ip туйс мшг1зед! де, 03i касына жолдас epTin, ДербЫжш каласына журш кетедк Уанга барып жолы- гады. Мэртсбел! улык басында шапшып, манайына жо- латпайды. BipaK жосылып жаткан i3re Tycin, бултартпас дзлелмен келген Ысмайыл улыктын адымын ашырмай, созбен жешп, тыгырыкка камай бередк — Б1здш Ka3ipri карап отырган ханымыз — cencin. Уан — сол кездеп генерал-гуОерпатор дарежелес шен.

Хан eTipiK aiimayFa Tnic, таксыр. Егер хан eripiK айтса, кара букара кайда барып кун кередн Менш баламнын сен in сарайында екеншде титтей кумэшм жок,— дейдк Уаннын амалы таусылып, акыры мойындаган екен: — Жарайды, сезще сешйм. Казакт.ын 6 ip баласы мги­ де екеш рас. Ол каз1р окып, улкен азамат болды. Bipaic, 6 ip шартым бар. Bip келк1 кшнген кырык баланын шшен ез баланды жазбай танып аласын. Тани алмасак, жалган айтканыц уинн жазага тартамын. — 9.\\iipiHe кулдык,— дейд1 Ысмайыл куанып.— Тек, менщ де dip тшепм бар. 03iM картайган адаммын. Жа- за басуым мумкш. Ауылда Кайынбайдын 6 ipre туган эп- Keci бар едн Соны алдырайын, тануын сол танысын. Уан буган да квнген. Арада ею кун еткенде Ысма- йылдын адамдары кос атпен барып, ундег! бойжеткен кыз Мержанды алып келедн Уан уэде бойынша, улкен залдын imine 6 ip келю кшнген кырык окушыны каз-ка- тар Ti3in кояды да, сырттан Ысмайыл мен Мержанды ер- Tin юредк Сонда зердел! сулу Мержан кеп баланын iiui- нен мулт кетпей, как ортада турган Кайынбайды анырап барып бассалган екен. — Айналайын, бауырым-ай, ceHi де Tipi керетш кун болады екен гой... ЭкеЫ мен апасын бала да танып, кепке дейш ку- шактарын жаза алмай керкедк Баланын Ысмайылдиа екен!не Уаннын титтей де кумэш калмайды. — Дауым жок, бала ceHiKi,— дейд1 уан Ысмайылды онаша шакырып алып.— Бурын да сырттай атына канык ед1м, баланды езще кайтарайын. Казак арасында Ка- йынбай сиякты кытайша тЫ бметж, окыган адам ете ка­ жет, ол жалгыз ceHin балан боп калмас, 6i3re де кемек- тесер. Ал енд! не т!лелц бар? Балага мен де бауыр ба- сып калып ем, оган кандай eHuii берейш? Мал аласын ба? Элде алтын-кумк жагы тшмд1 ме? ©3iH шеш .. Сонда Ысмайыл турып: — Таксыр, малыннын Keperi жок. Сол малды ecipin жаткан — e3iMi3. Алтын-KyMicTin де Keperi жок, ол 61зд|'н *epiMi3fliH кез-келген куысынан табылады. Казакта: «Алтын-KyMic тас екен, арпа-бидай ас екен» дегеи макал бар. Б1здж де отырыкшы ел боп, erin салгымыз келедк Bipaic жер-судын 6api аздердж Халдайларыныз беи Ке- гендерщ1здж иелтнде. Егер мумюн болса, Кайынбайга енш* еДп, C i6eTi бзен|'нен 6 ip тоган су 6epini3. Жэне Ар- 153

карлы м'сн Уштебенж кен жазыплна егж салуга руксат етщ!з! — деген екен. — Шынында, акылды казак екенсж,— дейд1 уак Ыс- майылга cyiiciHe карап.— \"Плени орындалды. Обет! езе- н1нен eMip боны алты кулак су iiuin туруга кагаз жасап берейж. Оны жеке е зж пайдаланасын ба? Элде кол ас- тындагы елге белж 6epecin бе — ез ыктиярын... Сейтш Ысмайыл жогалган баласын тауып коймай, 6 ip тоган суга кагаз жасатып алып, ез халкын жаца 6 ip кыркага бастаган екен. Содан тартып бул елкеде ка- зактын узш п калган епнш Ы к Kaci6 i кайта жандана бас- тайды... V II Канагаттын уйжде 6 yriH бетен конак жок-ты. Нур- бек кеше аттанып кеткен, Терде Жолбарыс пен Естай гана отыр. Нургазынын бала-шагасы да ез уйлержде-ту- гын. Yfi-iiimieii оцаша отырып, сэскелж шайды алдарына енд| ала 6 epin едк даладан дабырлаган дауыс, бала-ша- ганын айкай-шуы есплдк Б1реулер каркылдап кулш жа- тыр. Соган 1лесе «ойбай-ай, енд1 кайгпм» деген кексе катыннын сункылдагын зарлы уш шыкты. Естай орнынан ушып турып, сыртка карай тура жупрген, eciK алдында Бактияр карсы жолыкты. Тетенше тенген бэле жок се- юлдк Бактияр бейкам, кулш келедк — Не боп калды, Бэке? Бул не шу? — дед1 Естай ан- тан болып. — Ее-е, баяры ¥зак жезден де — дуниеш дур1лдет1п журген. Мана кузгын саржен аттанып кетж ед1, жана га­ на биесж кара сута Tycipin кашып келд1 гой. «Сайтан куалады» дей ме, тэжр алплр... Kepmi уйдщ касына б1рталай адам жиналып канты. Узактын ез1 ат устжде, астындагы кула биен! тер басып, CyflipiH согып тур. 03i камшымен тау жакты нускап, жиналгандарга элденеш самбырлап айтып жатыр. Естай аярын ж ш басып, солай карай асыкты. — Не болды? Айтындаршы, не болды? — дед| журт- тыц арасына кимелеп. — Ойбай, сурама, жезденд! сайтан куалап, арен ка­ шып кутылыпты,— дед1 Нургазы. — К,айдагы сайтан? — Оны езжен сура. 154

Журт «дэу апа» деп этап кетксн, Узактын кемш'р! Катша шалынаи OKi есе бшк, кайратты Kici болзтын. Ат- тан туспей тырмыскан Узакты жаурынынан устап, ты- мактай жулып алды да, журепн аптап, ак шуперекпсп ушыктады. — Бул байгусты enfliri калганы жын кагу ед1, енд| кайтт1м, ойбай1 Узак «аЬлап-уЬлеп», yfliHiK келенкесше журелеп оты- ра к е т . — Не кердш13, жезде? Айтынызшы,— дед1 Естай еа- бырсызданып. Узак какпанга тускен суырдай шакшия карады: — Бас-басына жырлай берем бе? Келсж 6api... Эне-Mine дегенше ауыл адамдары жиналып калды. Естай 6ip караса, aKeci мен Жолбарыс та келш тур екен. — Айтшы, бар болгыр, ел аман, журт тынышта кай- дагы сайтанды K6 pin журсщ? — дед1 Канагат TyciH суы- тып. Жастар жагы кулк1ден тиылып, eiwi Узактын аузы- на карап калган. BipaK журт асыкканмен, Узак асыга- тыи емсс, насыбайын шскеп, ракаттана TyuiKipin салды да, дуниешн бар купиясы езшде тургандай, аса 6 ip ман,- газ niiuiiire ауысты. Bip заматта: — Э с ш , бул i6 iaic, шайтан, жын-nepi дегендерш ег пен тер1нщ арасында, кайдагы 6ip калтарыста журетш бэле foh. Онын 631 алланын суйген кулына, таза журген пендесше гана апда-санда uepinin турмак,— дед1 энпме- iii тым алыстан бастап. — Сезше болайын сешц... Тан атпай албасты иектеп жургеш— тазалыгын шыгар,— дед1 курдасы Сагым- жан,— сен осынын бэрш ойдан шыгарып отырган жок- сын ба? — ОллаИи, 6ip eiipiri жок- — Кал ай болды, айтшы кэне... — АЛагап e3i, не бэлеш бар екен, ара-кЫ к сайтан ке- 3irin журедк Баягыда Нуранын жазыгында жылкы ба- гып жургешм1зде... — Кап, мынау тагы лагып кегп-ау,— дед1 Нургазы санып согып.— Кудай yiuin бупнпнд1 айтшы, ол энп- менд1 жуз рет ест1гем1з. — Жарайды, айтайыи. Bip aK KiciniH аузы мен ж ага- ласып, сезд| бвлмей тыныш турындар,— дед1 Узак,__ бул ©3i мынадай хикая... Тэнертен орнымнан турып, енд1 на- сыбай yrin ала кояйын десем, уйде 6ip тал кылша кал- 155

мапты. Ал, караганнын кулше менщ айызым канбанды. Амал жок, кула биегеер салуга тура келдн Бул ешрдс Бержкараныц кылшасына жететш ештене жок, кулынныц куйрыняндай култедент турады; насыбэйын ерiиге тас- тап ж!бергенде-ак,\" басыка шыга келедн — Мынау аягы насыбайды айтып кетп,— дед! 6 ipey. — Журттын емешегш куртпай, болсайшы,— дед! ек!иш1с1. — Сезд1 белмендер,— дед! ¥зак шепр кез! шаты- нап.— Содан не керек, кула биешц ортан белше коиып ап, жаман агац Млдыбайды ерлеп тартып кеп кетеin; Бе- ржкаранын етег!нен ею бау кылшаны Tepin аль№, кап- жыгама байладым да, коп айналмай кайта тарттым. Ку­ ла бне оекырынып, кулатын кайшылай берд!. Журен м 6 ip сумдыкты сезгендей, ойнакшып экет!п барады. ©ткен жолы Шику сайынык аузындагы борсыктыц iHine какпан курып кет1п ем, дуниекор баеым соны б1лмек бон буры- ла берген!мде, бас жактагы калыц корымнын салдыр- кулдф ете калганы. Hecin жасырайын, аттан ауып Tycin кала жаздадым. — Астагыиыралла!— дед1 тыидап тургандардьщ 6i- peyi. — Кудай-ай, сактай гор!— дед! eKinmici. — KaaiMniii киыгымеп баспалап жогары жакка ка- расам... Сонда не керд!и дейс!н Fofl? BuiKTeri жалама жартастын туб!нде, кызылды-жасылды юпнген, шашта- ры жалбырап кездер!не тускен б!р тон сайтан тур екен. Саган OTipiK, маган шын, бойлары кок Tipeftai. Kefi6 ipeyi тырдай жалацаш... емшектер! салбырап, т!зес!не Tycin тур,— журттын, уйып тындаганы сонша, алкынган дем- Aepi гана бшнедн— Одан opi карауга дэт!м шыдамай, K03iMfli тайдырып экетт!м. Сол кезде элплердщ 6 ipi ко- рымды салдырлатып маган карай жупргендей болды... Кула биеге камшыны басып ж!бер!п, томен карай ура жонелд!м. Соцымнан тау-тасты жангыртып, сакылдаган кулю естмд!. Bipeyi «Эй, ¥зак, кайда барасын, токта!» деп айгайлагандай болды. Арам немелер менщ атымды калай бьюп алган десейнл?! Зэрем зэр туб!не KeTin, кула Gneiii ycTi-ycTine топеп келемш. Жын-сайтан аттын аягын тусайды деген рас екен, бием кайта-кайта cypinin, Ki6 ip- riKTen барып, тумсык айнала бергенде, тебеден ургандай турып-ак калганы. — Байгус-ау, еид! олд!ц гой,— дед! ойелдерд'щ 6 ipi. 156

— Токтай тур, елеем буйтш сендерге ацпме айтып отырам ба? — дед1 ¥зак гул-гул жайнап. К,аз|р урейден repi энпменщ кызырына бер1л!п кеткеш байкалады,— жануар-ай, мал да болса ce3in келед1 екен, бием сол ара- да турып келдетш ж1бердь Дуга окиын десем т ш м бай- ланып канты. Жандэрмен: «Кулхуалла» мен «Аят-элкур- cini» iuiiMHeii кайталай берд1м. — Сен e3iH ол дугаларды бшуцй ме е д т ? — дед1 Са- I ымжан кумэн келт1рш. — Внаем. неге бшмеймш? Басы сэждеге тимегеи сен спякты тас майдан неще гой деп пе едщ Meni? Баягыда Сака молладан cKi жыл дэрш алгам,— дед1 ¥зак шак- шак eTin. — Жарайды, айта бер. Сонан Heflin не болды? — Сонан кешн не болганын ез1м де бшмеймш. Эйте- yip дуга окыган сои, кула биенш шабысы удей тускен семлд1 болды. EciM ауып кеткен екен, ауылдын тебеа квр1‘игеиде, e3iMHin Tipi екешмд1 ce3in, тэубэ кылдым... ¥зактын энлмеа аякталысымен, журт гушдесш кет™. — Осы кергеш'н анык кой, aflreyip? — Кез1‘не б1рдеце KepiH6ece, 6neciii кннап не жетшп? — Заман бузылды гой... Енд1 мундай хикметтер бо- лып турады,— десш жаодр... — «Корыкканга кос кершедЬ деп, мал кайырган ба- ла-шагадан урюп журген жоксын ба, абшет баекыр? — дед1 К,анарат. Б1рак OFan баскалар посыла коймады. — K,a3ip тау iuii иен емес пе... — Жайлауга кешкен ешюм жок, шыгар элк — Кулкын сэрще жалацаш эйел не i3jien журед1 ол жакта? — десш, oipi ipen, 6ipi сойды. — Онда не icreflMi3? — дед! Канагат касындагылар- га кез|'н кысып,— ¥зак, септ биыл мушелщ емес пе? К,у- дай сагам кереметш текке керсетпеген болар. Bip малый-' ды аптып сойып, ауылды тугел шакырып, жет1 шелпек бер, сойт. К,араулык жасама... — Соям, жаннан калган мал садага. Осы Ka3ip со­ я м !— дед1 ¥зак кулшынып.— Катын-ей, кара пышак ней кайракты экелпп маган. Топтын шшде Балжан 6afl6iuie де турган: — К,ойшы, бала боп кеттт бе? — дед1 куйеуше куле карал.— Кайтушы ен байгусты эурелеп... Балаларды ер- Т1П унге жур, шай суып кетть 157

— Ee-e, iieci бар, сойсын, ел аман, журт тынышта оран сайтанды Kepin кел деген 6 ipey бар ма? — дед! К,а- нагат карк,-дарк к ул т . Журт у“ Д*'Yйлерiне тарай бас- V ilj Ауылдастары ¥зак байгусты сан-сакка жупрт'т, кан­ т а келемек еткешмен, оиыц иен таудын imiHen элдекан- дай «кубыжыкты» Kepreni ©Tipii< емес едк Тырагайлап кашып бара жатканда, «Токта, ¥зак! Токта» деген да- уьтстыц шыкканы да рас-тугын. Содаи 6ip сагаттай вт- кенде, дал ¥зак кашып кутылган 1збен, Малдыбай ацга- рын кулдан, сол «кубыжыктын» e3i де келе жатты. Ас- тында куйрыгын шорт кескен торы аты бар, кетпеннщ сабындай eiri кайынды такымына кысып, борт-борт же­ л т келедк Бет аузын жауып кеткен сакал-мурттан, ат устшдеп адамнын жас мвлшерш айыру киын едк Ба- сында кун катары майыскан ecKi кепю, кестел1 курен квйлектщ жагасынан эбден кунге тотыгып, куйген Kip- тштей кызарып кеткен ерепайсыз жуан моныны корте- дi. Кеудеа уйенк!н!ц тубшдей 6ip кушак; жуан кар- лынын тусынан жщшше кайыс белбеумен тарта са- ЛЫП.ТЫ. Малдыбайдын аузындагы К ан ат т кыстауынын тусы- на таянганда, ол жаяу шубырган, колдарында шарбакка сап квтерген неше алуан швп-шаланы бар, 6 ip топ кыз-ка- тын, бала-шаганы куып жеттк ¥ндемей озып журе бер- ген. Арт жакта жартаска жацгырыгып, солардыц сац- кылдаган кулю п естйпедк ¥зактын зэресш алган «сай- тандар» — Mine, осылар едь Тимофей Гаврилович 6yriH атка ертерек Minin, ша- бындык жерлерд! аралауга аттангаида, нан ашытатын кулмак теремi3 деп, келт-кегишк, кыз-кыркыны б'фге шыккаи-ды. Тау imiHe кулмак тере барып, онашада кун­ ге кую yuiin uieuiinin, жартылай жалаиаш жургендер1 де рас едк ¥зак осыларды корт кашты. Тершкей беттеп тогайдан шеп машинасынын касагоиыиа лайык кайын !з- деп журген Тимофей Гаврилович ¥закты танып калып, айкайлап токтатпак болтан .Bipaie онысынан ештене шыккан жок, канкажак шал айгайды еслген сайын има- ны калмай, зытып отырды. «К,ап уят болды-ау,— дед! Тимофеи басын шанкап,— чудак! Тымкурса артына ба- 153

жайлап 6 ip караса кайтетш ед>? Канагаттыц мазасын алып, ауылды aCirepre салып жатпасы не гылсын?!.» Малдыбай ангарынын, eKi капталы 61рте-б1рте аласа- рып, Канагат кыстауынын тусына келгенде, кен колатка айналады. взен бойцна калын ш Ы к, ак терек ескен. E ki жактагы сан-сала тунып турган шабымдык. Гул жарып жетме бастаган тау буршак пен сарбас жонышканын. жалбыз бен таена кияктын nici мурынды жарады. Тимо­ фей Гаврилович аттыц жалпак т1зесше таяп, желюлдеп турган жасыл шалтынды аралап келе жатып, биылгы ni- шеншк шырысына дан риза болды. «Шеп жаман емес, тек жайлауга кешкен елд1ц малы жапырып кетпесе бол­ таны. Кузет кою жатый Канагатка ескерту керек,— де- д| iuiineH.— Афанас эскерден босап келсе, биыл eui ма­ шина жург1зетп! HibiFapMbiH». Шал бугш квшлд1 едк жакында жалгыз улы Афанас- тан хат келген. «Эскерден босандым, кешжпей жолга шыгамыз» деп жазыпты. Сол айтканы шын болел, бугш- ертен Шэуешекке жетш калуга Tuic. Тимофей Гаврило­ вич ойына элдене тускендей езенш'н еткелше келш, кыз- келшдерш тосып алды да, гурыдеген жуан даусымен: — Сендер уйге кайта бер1ндер. MeniH казак аулына баратын жумысым бар,— дедк Сосын шэркейш колына алып, жалацаяк келе жаткан бойжеткен кызга арнап: — Наталья, шешене айт. Жолга жинала 6epcin, ертен ка- лага журем1з,— дегенд1 косты. Эйелдер тобы жауап кайырран жок, еткелде уйлыгып сэл турды да, Жолдыбай арынындагы орыс поселкасына карай шубырды. Тимофей Гаврилович ©зенн1'к жарасына туеш атын суарды, езппц де шелдеп турранын ангарды. Танертен шай уетшде туздаран балыкты сорынкырап ж1берш едк.. Су imnex болып, атын жетектеп, таные бастаура келд1, жылда шеп шауып жургенде талай кврген туп-тунык айна бастау. Ti3ecin кек шымга батыра, терт тагандап енкейе берд! де, басын кайта кетерт алды. С у бетшен басы каугадан, бет-аузын жун баскан 6ipey шалынды ке- aiiie... Оныц ез бейнеа екеш'н б ш п , кулш ж 1бердк дэл осындай шырармын деп ойламаушы едк «Ту-у, сайтан алгыр, не боп кеткемш? — дед! 03ine-e3i.— Кептен айна- га да карамаппын foA. Афанас кеткел1 бас-аярыма ка­ раулы мулде койдым. Ceni мына Typiiuie 6 ip кездегч орыс армнясынын офицер! деп юм айтар?!» 03iH кекет- 159

кендей кулш койды. Сосын тарбия ецкенш барып, сакал- муртын бастауга матыра, муздай суык судам ракаттана узак ciatipai. Басын KeTepin, су соргалаган сакалын кеи- легЫ н жешмен сурте салды. Атыма Minin, Канагат кыстауьшыц алдындагы ко- ныр белге кетерьпген. Осы арадан' буюл А^алдыбай ан­ гары тугел Kepinefli екен, эр сайдыц аузынан пен кыс- таулар карауытады. Амау Киыкбай шокысынын тубшдё- ri кыстау — Кулактар мекеш; мына кунгейдеп кыс- тау — Айтымдардыкк Отыз жылдан 6epi осы елкеде oMip сурген Тимофей каза^ ауылдарынын ата Teri мен ру ж т н ездершен 6ip.ae кем бышейтн. Ол тастам, шым- нан калам болса солам жмя салган, шшкснтай терезелер1 imiiu аузцндай ушрешп турган жер кепе уйлерге, алка- салка мал кораларыма кез ж!берш, мныгынан кулш койды. «Дурыстап, кем, жарык уй тургызуга мойындары жар бермейдГау бангустардын,— дед1 iujineii.— Сейте турып ездер1 кенг тургызып, Toyip уй салгамдарды сыр- тынан сылтын кылып, ат койып, айдар тагып журедк Былай Караганда 6ip Mini жок, алыстан шагаладай кез тартатын орыс поселкасына казактар «Котыр кала» де­ гем ат койды. Сонда ездер!и1н салган уйлершщ Typi мы- нау... Ха-ха-ха!» Ол атынын басын жотанын устшдеп 6ip шок кара- ганга карай бурды. Ама жылы осы денде машинамен тобылгы шауып журш, сол караганга келгенде касагоны сымып калды да, уй ормындай жерд1 эдеГм тастап кеткен. Kaaip сол ак селеу аралас б т к бетеге ескем жасыл бет- те кара мен кусап белек тур. Тимофей Гаврилович ша- былмай калып койган осы Караганды да кажетже жара- тып едк.. К,айан бул тобылгымы тасып экеткемше, ма- найдагы казак ауылдары урлап тауысатын болгасын, 6ip жалган лакап таратып ж1берген. Bip уйде сусын iuiin отырып, осы караганнын iuirneH жуамдыгы шеп машинанын дартес(идей ийдаНар кергенж, жай сез сыра- гысы ретшде, айта салган. Шабылган тобылгынын жаз бойы мурты булшбей аман жатуына сол сез жеткшкп болды. Газет аркылы не радиомен айткан хабарландыру дал мумдай тез тарамас. Ертеншде айдаИар туралы аныз бужл елге жайылды... «Дуниеде мундай аккежл, не болса согам сене сала- тын, баладай анкау халык жок шьшар!— деп ойлады Тимофей iiuiHeH.— Byrinri ¥зактын icTereni — анау». 160

Оныц ойы осы туста шорт узьлдк Жанагы караганнан тушадай кекше коян атып шыкканда, астындагы аты жалт е тт, тастап кете жаздады. Коян секектеп барып, соаадай жерде шокиып сэл отырды да, лезде зымырап бел асып K e n i. Тимофей Гаврилович ызадан жарылар- дай болып, торы атты камшымен баска тартып ж 1бердг Дуыздыксыз журе жайылып, бейкам кел.е жаткан жуан торы e3i!iiii ангырттыгы уш;н иеЫнен таяк жеп, терт аягын басарга жер танпай, жоргак какты. Ол енд1 караган мен тобылгы аралас ескен жундес жотанын кунгей жатый кабактап, кез1мен алденеш 1зде- гендей, мацаиын шолып келедг Bip заматта узыннан узак созылган, irniH элдекашан шеп басып кеткен каз- катар шуикырлардын устшен шыкты. CoFaii карай ат усладе 6ipa3 турды, Сосын жерге Tycin, шылбырын узец- пден етк1з1п, атын бос коя салды да, ез1 ею колын арты- ка устап, кезш жердей алмай, жакагы шуикырлардын жулгешмеи 1лб!п журе бердк Кудды осы арада Tycin калган б1рдецесш 1здеп журген тор1зд1. Сол калпын буз- бастан, бас-аягы 6ip шакырымнан асатын eci<i жулгешн ортан белше таман барды да, кайта кайтты. Э лп тускен жер1не келш, шетю шункырлардын 6ipiHe, жамбастап отыра кетл. Шалбарыиын калтасынан махорка салып- FaH шуберек дорба, газет киындысын алый, шылым ор.чй бастады: сосын cipiKKe шагып, асыкпай тутатты да, шыр- пынын калдыгын топыракка ciuipin ж1берд!. «Уакыт дегешн калай зымырап тез етед1? — деп ок­ лады ол тан-тамаша болып.— Содан 6epi, шынымен-ак, аттай отыз eKi жылдын ете шыканы ма? Мумюн емес, буюл 6 ip аламныц емipi foi\"i ол? — Кекил канша сенбей турганмен, факт1ге карсы ештене айта алмады.— И з, отыз eKi жыл етсе, еткен-ак uibiFap. Сонан 6 epi жер бе- •лнен канша сулар акты... Онда Афанас та тумакан, Шу- раныц, Катерина мен Натальянын Hci де жок болатын. Тимофей Гаврилович болса ол кезде отыздан жака ас- кан, эдем1 кияк муртын сылап-сипап кулп журелн, кер- без офицер едк.. EKi бетжен каны тамып, омырауы тыр- сылдап шерт1п туратын, кушагына ш ксен езпш шайнан жеп коя жаздайтын куйымыр жас келшшек Мариямен косылгандарына эл1 жыл да толмаган-ды. Tauip алпяр, сол Мариянын 93i каз!р кемшр болды. Мунын ез сикы да оцып турган жок. Тукшрде журш эбден акымакта- нып, жабаныланып кетл. 6 К.. ЖуммЫов 161

Алгашкы жылдары Тимофей езш иен арэлда жалидз калгандай ce3iHin, жан дуниеН катты кулазып журдь Ондайда некими кебшше аракпен демдейтш, сосын езш алдаркату yiuin жумыска еле Kipicin кететш-дн.. K,a3ip картайды, бурынгыдай шаруаны жапырып icTefiTin ка- лыц кайрат жок. ИПрюн-ай, езген! былай койганда, аи- да-санда кумардан шыгып, таза орыс тшнде шер тарка- тып, энпмелссетш адамнын. eai таптырмайды-ау... Бала- лары жасынан казак арасында ескенджтен, орысшадан Kepi казакшага бешм|'рек. Улкеи кызы Шура казакка куйеуге шыкты. Жастарды койшы, эне Kyiii 6ip байкаса, Тимофейдщ e3i де кемшр1мен eneyi казакша сейлссш отыр. Т1фу! Е н д т жетпегеш сол едь Керек десе, бул ел муныц Тимофей Гаврилович Мед­ ведев екенш де 6i,nin жатпайды. Кайдан табатынын KiM 6iacin, буран ез тмдсрше лайыктап, «Темем» деген ат койып алды. Амал не, 6ipey «ТемекЬ деп шакырса, бул «ау» деп жауап бсруге Tiiic. Не icTefifli? Кептш аты — кеп. Кашан да кептщ айтканы болады да... Артыкшылык бар жерде юрштарлык болмай тура ма? Кайта, ездер1 ксремет бауырмал, кен колтык халык десейпл. Он т а к ­ ты уй орысты талап жеп поймай, ортасынан ойып, коныс бергенмйн ©з! неге турады?! Ocipece, Канагаттай казак,- тардын кысылшавда кол ушын бергеи кездерш умытуга бола ма? Тимофей Гаврилович пен Канарат арасыидагы дос- тыктын да ез тарнхы бар едь.. IX 1918 жылдыц кара боранды какаган кысы. Сол боран ушырган канбактай актын генералы Бакшь кеп эскср- мен Кытай жерже кашып етт1. Бул онын Кызыл Армня- нын кысымына тетеп бере алмай, Арка жершен ырысып, Аягезд1 баса, Тарбагатайдын кунгеГпн жебелей жорткан сапары едь Eiwi артына кайрылуга жол калмаган. Коль- чакпен ат кекшн Kecicin, 6ip ерепсте атаман Анненков- ты кылышпеи турап тастай жаздап, мулде есеп айыры- сып келе жаткам кез1 едг Кольчак армиясыпын кепнк- пей харап болатыныиа кез1 жеткеи экю генерал «каш- пак болсан зымыра» дегендей, ертерек козгалган-ды. Бакшьтын ендпч ойы Шыгыс Туркстан аркылы Монго- 162

лияга эту, одан К,иыр Шь^ыстагы сол кезде куш курам топталып жаткам ак генералдарга косылу едь Сол ара- дам cOHFbi рет туяк cepniM, рет1 келсе, Россняга кайтадан ауыз салып кермек. Ал оган шама келмей, баска кун ту- ■ андай замам болса, Жапонмята ма, oftTeyip мухиттын ар жагындагы 6ip елге бас саугалап кетпек... «Баюн! кашкам» деп аталатын сол канды жорык Тар- багатам слiнiк санасында ешпестей i3 калдырган. Казф казакгар Kei'i6ip елеул1 окнгаларды сол жылмен орай- ластыра еске алысады. Балаларьм1ыц Бэшш кашкан ж и ­ лы тукамын мемесе езшщ Бэюш кашканнан eKi жылдан сок уйленген!н есептеп отырады. Кашам да кашып бара жаткан эскердщ жайы белгш гой, Бакшьтын армиясы, сырттай Караганда, карулы жа- сактан repi кешш журген боскын тобырга кеШрек ук- саушы едь Солдаттар мен офицерлердш кебшде косар ат, жол бойындагы елден тонап алган нсше турл1 буыи- и1ак-тушншек олжалары бар-тын. Эскер арасында зор- лыкпен туткын етшп, epiKci3 акеле жаткан жас, сулу эй- елдер де жсткшкт1 едг 0 лiM еар тн дей эбден кутыры- мып, шектен шыккан бузакы топ, ок тиген кекжалдай ке- 3UIC квр1мгенд1 жулып жеп, аласурып келе жаткан-ды. Осымдам жырткыш эскер зецб1рек, пулеметтерш суй- perin, тула боны кектем1рге курсанып, Бакты тауынын желкеаидеп шекарадан асып тусе калганда, Шэуешёк макымдагы бейкам ел ашык кунде тебелершен жай тус- кендей катты абыржыды. Бакшь эскершде: «шет журт- ка келд1к-ау, енд1 аягымызды андап басайык» деген сы- пайылык, атымен жок-ты. Кэйта бурынгыдан repi ерше- ленш, бейтамыс елд! ездернйн канды кол каталдыгымен жуасытып алуды кездеген сынайы бар. Ашыгып, кез! карауытып келгем тойымсыз тобыр бейбк халыктыц малый сураусыз куып апарып сойып, уйшдеп азык-тулЬ п'м кушпем тартып ала бастагак. Карсыласкан ер-аза- матка дуре coFbin, KeiiCipeyin жазыксыз атып, жер жас- тандыра бердк Ел iiimi урей жайлап, урюн-коркын стек алды. Осымын 6api Кытайдын жерплнш ушметшщ дэр- меназд!г|иен де болып едк Элде олардын каждый гене- Ралга Cyiiperi бурды ма, aiheyip уй Hcci ретшде, бейбас- так «команды» тэрттпке шакырып, буланып-таламым жаткан елге ара тусе коймады. Ол кезде поручик шешндеп Тимофей Гаврилович Медведьев Бакшь эскерЫц курамында жузбасы-тугын. 163

Катардагы жузбасы емес, ен ержурек, батыр офнцерлер- Д|’ и 6ipi болгандыктан, генерал муны баскалардан repi еркнпрек, 93ine 6ip табан жакын устайгып. Дпта боны екше i3iHe тускен кызылдардын, кугынынаи кутылган сон, acKepiHin бас-аягын жннап, Абдыранын агынына келin жан шакырып, шатыр Tirin жатканына бесшнн кун дегемде, генерал касына осы Тимофейдщ жуздшш алып, отыз шакырым жердеп Шоуешек шаИарына барып кайтты. Аргы Teri мадияр журтынап тараса да, езш орыс ар- мнясынын тел офицер1 санайтын такаппар Бакшь кытай тектес шыгыс халыктарын бурын да суканк суймеунп сд1; цивнлизациядан сырт жаткан, адамшылыгы да, ма- деннеп де темен, тек кепппмеп т н а катарга косылып, ел болып отырган, намыссыз, жетепз, жабайы тобыр деп бметш-дк Шэуешекке барып, аймактык дутынымеи1 жолыгып кайтканнан нейin, сол ойына мулде беки тустк «Не деген ею' жуздк опасыз иттер ед1?! — деп К)жшд1 сртецшде Бакшь e3iHin штаб-пэгершде жатып. Кун шы- нылтыр аяз ед1, аныраган суык, унде тургысы келмей, керпесш кымтама Tycin жата берл-i.— LIiipKin-ай, купим аздык етед1 гой, api жолдагы бейтарап елмен жауласу да TuiMAi емес. Эйтпесе, 6ip-aK кунде Шэуешек каласы- нын тас-талканып шыгарып, нттердщ жон TepiciH сыпы- рып алар ед1м». Генералдын Tici шыкырлап, тесекке тула бойын cipec- Tipe кесiлдi. Ол енд1 каладагы Кытай улыктарыныц e3in калай карсы алганын ecine туардк.. Апырай, ездер1 6ipiHeH-6ipi аусашы, енкей кысык кез, кайыстай каткан тэштек каралар. Беттершен селт еткен сез1м нышаны бшнбейдй мулэшмсш кулгендер! кандай жалган?! Саган iuji-бауыры елж1реп турган сияктанады, ал шын мэншде ceni атарга OFbi жок— Дауыстарын ке- термей 6ip калыпты ызыкдап сейлегеш кандай ■ сум- найы?! Алдына алуан ту.рл1 тамагын экелт, арак-шара- бын койып, жалбан каккан болады. BipaK кек тиып ке- мек керсететш Typi жок. Э л п каска бас, катып-семген iopi губернатор муны аркасынан кагып, куле отырып: — Генерал мырза, 6i3 С1здщ Алы мэртебешзд1 ез жер!лизде кергешм1зге ете куаныштымыз. Россия сеюлд1 улы мемлекеттш ойраншылыкка ушырап, ci3 сийкты ер- 1 Дутын — губернатор деген магынала, 164

журек колбасылардын басына ic Tycin, арып-тозып жур- renine катты кыижыламыз. BipaK 93iHi3 айткандай туп- Tiu тубшде Россияны кызылдардан тазартып, отаныцыз- га кайта оралатынынызга ceHiMiMi3 зор жэне ткяектес- шз... Стратсгмялык максат ушш шепнш бара жаткан бул сапарынызда, С|зге Кытай территориясымен ж у р т ьтуге барлык жерде жол ашык. Тек екпйшке карай, О з- fliH ocKepini3fli dip жыл бойы кшммен, азык-тулшпен камдап отыруга б1здщ мумкшд!пм1з жок,— дегенш кай- терсщ... Бакшь куйin кетш: «Мен еншмнщ KefliciMiH кутш жатпаймын. С1здщ алдынызда ¥лы Россия армиясынын генералы отырганын умытпаиыз, кенбегендерден куш- теп, тартып аламын» дегендей ынгай таныткан. Б|'рак бул донайбаты iopi губернаторга эсер ете коймады. Ол басын шулгып, сылк-сылк куле отырып: — Kaflipfli генерал, кызылдар жуйкещзд! эбден жу- картып ж1берген-ау деймш.. .Байканыз, кытай корган- дары тым 6Hin болады,— деп ескергп. Генерал вз басынын мупшл халде турганын сонда гана тушндь Не бары жуз шамен каладагы улкен 6eid- uicTin iuiiHe e3i келш тускешн сезш, iini кылп ете калды. Ойлап караса, жалгыз-ак жол калган екен: «Сен жаксы да, мен жаксымен» кутылу керек. Ол езпйн ашык ауыз анкаулыгына ыза болды. Аз эскер1мен муны каз1р колга алып, куртып Ж1берсе гой, бушл идея, ойлаган улы жос- пардын бэр! далада калады... Амалы таусылган Бакшь TiciH-Ticiue койып, сыр бермей, кайтуга бет алды. Edit алдына шыкканда журег! flip ете тусть Муныц некер ж у зд т 6ip коранын iuiinae nipm n тур, ал онын сырты- нан былай Караганда курметт1 карауылга койгандай, Кытай acxepi коршап алган. Оны азыркансан, айналасы ат шаптырым, тем1р какпалы, мыкты 6eKiHic тагы бар... — Ал, кош болыныз, генерал мырза... C i3re эркашан cciriMi3 ашык, келш турыныз,— дед1 губернатор eripiK жымиып. Генералдын, ыза болганы сопша, коштасып турып, гу- бернатордыц шибиген арык саусактарын сыкырлага кы- сып ж1бердь Гек оз|нщ ж уздтмен аман-есен атка ко- нып, бекЫстщ тем1р какпасынан шыккан сон гана, «уй» деп демш алды... «Осыншалык жау балшыкты epin- бен-жалыкпай калай уйе берд1 екен?! — деп ойлады ол каны каинай артына бурылып.— Осылар-ак корг-ап сок- 165

кыш екен. Мемлекет канша осал болса, 6eKinicTepi сон- ша кеп болатын эдеы гой... Осы кунг1 KapyFa мына кор- ган тоскауыл бола ала ма? Кайта кол-аярын байлап бермей ме? 1Шркш, каланыц шетше таяп келш, кумырс- каныц уясын картечпен аткылар ма едН» Кала какпасынан ширыгып шыккан бетшде, eKi са- гат бойы суыт журш келш, ез эскерше тун iiuiHfle жетш едь Бурын мундай сап жортуыл журют1 елец курлы кер- мейтш-дк не ушш екен, ене бойы салдырап, шаршап капты. Элде кытай арагынын acepi ме? Губернатордын маймыл м1нез1не жыны кеп отырып, б1рнеше рет бокал- дыц тубше дешн тартып ж!берш ед1, apaFbi мундай куш- ii болар ма? взепн кылыштай тйип туст1. Элде, иттер мунын ыдыеына 6ip бэлеш косып ж1берд1 ме? Бул сш м - тштерден оны да кутуге болады. Ал, ездер1 арак iinin жарытпайды екен, тауыктыц су шкеншдей б1рдене... Белмеге генералдыц адыогаиты келш Kipai. Шинель пен жана жауран кар туйiрmiктерi бшнедк — Кар жауып тур ма? — дед1 Бакшь тесекте жаткан бетшде.— Калай, калын Tycin тур ма? — Иэ, мэртебел! таксыр, кар капалактап Tycin жа­ тыр. — Маган жуз басы Медведевты шакыр! — Куп болады, мэртебел1 таксыр,— адьютант cipec- кеп Kyfli он колын шекес|'не апарды. Сосын журексше т|л катып: — Турмайсыз ба, мэртебел1 таксыр, тамак 83ip тур,— дед!. — Бар, буйрыкты орында... — Куп болады! — адыотант шыра женелдп Генерал езшщ Ka3ipri жагдайына ой жуг1ртш, калай- да 6ip TbiFbi3 шара колдану KepeKTiriH буюл жан-тэшмен тусшдп Ие, кимылдау керек. Ак кар, кок муздык устш- де булайша кол кусырып жата беруге болмайды. Эбден кар буып, жол аяры беюгенше, жылжи беруден баска амал калган жок. Орманды отап жол салгандай, тек ал- га жылжу керек. Азык-тулшп, MiHeTin тын кел!кп жол- жепекей елден тартып алады. ¥лы максаттар ушш бул эркандай каталдыктан тартынбайды. BipaK... Bipaic, ка- караи аязда 6ip кабат шипельмен рана журген мунын ocnepi жандарын шуберекке туйш, алые сапар шегуге коне кояр ма екен? Айдалада ак тутек 6opaiiFa ушырап, майып болса кайтпек? Жарайды, адамга азык табылар, эскердщ атына мм жем-шеп эз1рлеп тур? Будан былайгы

журш втер жолдын дайын картасы да жок муныч ко- лында. Мынау кызыл шунак кыс шшде нс 6ip киын асу- лардан етш, Мошолияга дешн калай жетпек? Генерал- дын, шытырман ойдан басы айналды. Эйтеупр, 6ip гана жубанышы бар екен, сокынан екшелеп куып желе жат­ кам жау жок, соны медеу етедк «Адмирал Кольчак пен атаман Анненковка Караганда жагдайым жаман бол- мас,— деп жубатты ол езш-взь— Ен бастысы кызылдар- дын кысымынан кутылдым гой». Сонымен ол ертен не де болса жолга шыгу жешнде буйрык беруге бел бай- лады. Твсектен турып, асыгыс KHine бастаган. Ауыз белмедеп 6ipeyfliH аяк дуреш , к ш мМ ч карын каккан сыбдыры есплд1 де, кеп кеннкпей жузбасы Мед­ ведев Kipin келдк — Мэртебел1 таксыр, ci3re жолыгу унпн екнуш ка­ зак кел1н тур,— деп мэл1мдед| ол босагада калт тура к.алып. Бакшь кителшщ туймесш салып жатып, тачдангандай бурыл касын кетерш алды. — К,андан журген казактар екен? — Cipa, ру кесемдер! болса керек. С1зде тыгыз шаруа- мыз бар дейдь — Ертш кел. Кврешк кандай «квеемдер» екешн! Бакшь такаппарлана жымиып, кулагына жететш узын муртын ширатып койды. К,ырым ет жок каска ба- сына каракул папахасын баса ки1п, шинелш желбегей жамылган Kyfli, терезенщ алдындагы столдын жанына кеп отырды. Медведев шыккасын кеп кеннкпей далач уйде тарсыл-дуршл молайып, eciK кеч ашылды да, жуз- басыга taecin бвлмеге тулзн тымак, сечсен iiuiK киген, камшыларын eai буктеп колдарына устаган уш казак. Kipfli. — Сэлемет бармысыз, терем? — дед1 еч алдымен Kip-, ген орта бойлы, кызылшырайлы, дечгелек кара сакал- ды Kici сэл шлгендей болып. Тосгагандай еш кез1 от ша- ша, каймыкпан тура карайды. Cipa, топ басшысы сол болуы керек, касындагы батыр тулгалы, ечгезердей exi cepiri, соныч аузын багып, мелшиш тур. — Булар неге келштк жендерш сурашы,— дед! Бакшь казакша жаксы бшетш Тимофейге бурылып. Жузбасы генералдыч суракын аударысымен, жачагы казак дауысын сэл катере, 6ip калыпты сабырмен сей- 167

— Bi3 — осы ешрде жасайтып казак ауылдарыныц атынан келт турган елншмз,— дед1 кезш генералга ка- дап.— Жер1м!здщ шетше калын колмен кел1'п орнага- iibiHbiSFa, Mine аптага жуык уакыт erri. (лздщ эскер мен б1здщ елдщ арасында кактыгыстар да болып жатыр. Ai'i- ып етпесещз, терем, б!з с!зден жен-жосык сурай келдж, KiMcia, елм1шз, жаумысыз? СНздщ адамдардын Keii6ip мшездерш калай тус1нуге болады? Халык 6i3fli осыиы 61лin кайгура эдеГп ж 1бердь Бакшь мырс eTin кулд1 де: — Ж ау болсам не ктейаздер? Ел болсам ше? — дед1 кезiи сыпярантып. — Bi3AiH казак жалпы конакжай халык: ел болса- цыз конакка курмет1М13 a3ip. Ал, жау болсаныз, OFaH да тартатын сыбагамыз бар. «Мыналар аякты калай-калай тастайды» дегендей, генерал касында турган жузбасыга карап койды. — Батыл екеныз... Мен де осындай мэйменкеспз тура сейлейгш адамды унатамын,— дед1 касын Kepin.— Мен юмдермен сейлесш турмын? бжуге бола ма? — Мен Kyaepi Ысмайыл баласы, осындагы Тертуыл слж щ бшмш,— дед| един,— мына eKeyi: Вайжеке мен Ж ум абай— халык батырлары... Слздерше айтканда, эс­ кер басылар... — «Эскер басылар» дейаз бе? Сонда аздердщ «эс- керлерШз» кеп кон, шамасы? — дед! генерал кекете езу тартып. — Б1здщ эскердш пакты есебш алу киын. Ал, «ат- тан» деген уран есплсе, кеудесшде жаны бар казактьщ атка конатыны сезаз. — Д а, да! Солай деш з.. (лздермен ашык сейлесуге болады екен,— деп Бакшь орнынан турып, api-6epi журе бастады.— Жузбасы, мына Kicuiepre орындык эпер, отырсын. Уш елmi керсетмген орынга келш жайгасты. — Kyaepi мырза, атынызды мен дурыс айтып турмын ба? С1здер самсаран калын колдык арасына Калай кел- дМ здер? Атып тастайды деп корыкпайсыздар ма? — дед1 генерал тусш жылытып. — Мен бьпетш елдердщ салтында елпйге ешк!м кол типзген емес,— дед1 Kyaepi.— Ал, ci3 сиякты модениет- Ti журттын екЫнен ондай кауып тенед1 деп ойламаймыз да.

Бакшь сезден тосылды ма, 6ip сэт ундемей калды. Ку­ пи: порцигарын шыгарып, шылым тутатты. Сонан сон сыкырайган жалкыз терезешк алдына барып, капалак- тап тусш жаткан KapFa карап, 6ipa3 турды. — Бул елкеде кар калын жауа ма? — дед! 6ip замат- та 6epi бурылып. — Мынау бастамасы foii. Кешн 6ip метрден кем туе- пейд1. Генерал кайтадан орнына кеп отырды. — Жен-жосык б1лг1лерщ13 келсе, айтуга болады,— дед1 шындап сейлесетш рай танытып.— Мен шырыска карай узак жол ж у р т бара жаткаи адаммын. Кар бекГ генше, Алтайдан асып кетсем бе деп ойлап ед1м, оран ул- г1рмейтш сияктымын. Амалсыз осы тешрекке кыстаа uibiFyra тура келш тур... Байкал отырмын, ci3 Кудер! мырза, сез туешетш адам сияктысыз. Оздермен былай келшуге бола ма? Б1з будан кейт аздш елдщ 6ip бу- рауына руксатсыз тшепейтш боламыз. Ал С1здер, 61заж кыстап шыгуымызра ынрэйлы орын берешздер, ептеп азык-тул|'к, жем-шеп жарынан кемектесепздер. Квктем шырып, кардын шел сегшшмен, 6i3 жолра шырэтын боламыз... Кудерi саптаманын конышынан узындыгы 6ip суйем, шытыралы мушз шакшасын суырып алды да, асыкпай отырып насыбай атты. — Б|зд1н халыкта мынадан салт бар,— дед! аркасы кешгендей шалкая тусш,—«Уйшеп кырык шакырым узап шыкан адам — мусэгпр» деп, жолаушыдан дэм-тузын ечмайды. Егер елдщ шыркын бузбай, тэту кершLaix ка- тынас орната алсаныздар, жанары талаптарыцызды орындауга болады. Тек баспана жагы киын. 6зщ1з 6i- лепз, 6i3 артык уй салмайтын халыкпыз... — Уй жагы уака емес,— дед1 генерал жадырай ту­ сш.— А рэш табылса жер кепе казып аламыз. А л, эскер- Д| мен бугшнен бастап тэртшке шакырамын,— деп жу- дырырын сыгымдап койды,— бупнге дейш кейб1р бас- сыздык болтаны рас. Енд1 оныц 6ipi де кайталанбайды... Жузбасы, KOHaKTapFa шай экелд!р,— дед1 сосын дау- ысын кетерш. Шай уелнде Бакшь Кудер1мен шушркелесе сейлеип, чул елкенщ жер жагдайын, кандан рулар мекен eTin келгенш сурастырып отырды. Сонан соц e3i Аркадагы казактар туралы айта келш: 169

— Казактар — жауынгер, конакжай, шыныида жак сы халык кой. Амал не, кепш ш п кызылдардын тшне epin. Topic жолга Tycin Kerri,— деп басын шайкады. Генералдын еыйлап усынран арагын конактар iшкен жок. Бакшь буран кулд1 де, «аздермен танысканымыз yuiiu» деп, Тимофеймен сорыстырып, e3i iuiin салды. Ке- ilijii жайланып, сэл кызынкырап алган сон, ориынаи ту- рып, Кудершщ касына келдг — Mine, бул тамаша болды!— дед1 жадырай тш ка- тып. Bi3 ете тез TycinicTiK. Жаксы адаммен жолыккан- да, эманда осылай болады. Kefi6ip кекезу, мылжын днп* ломаттардын 6ip ай бойы кел1ссез журпз'ш шеше алмай- Tin мэселесга, 613 6ip сагатка жетшзбей жэне сондай сот- Ti uieiuin шыктык... Мен ci3re вте ырзамын, Кудер! мыр- за! Окымаган кара казактын iuiineH аздей батыл, api жуйрж, дана Kicini 6ipiHUii рет керш отырмын! — деп оныи жауырынынан.какты. Кудер1 6ipTypai ттркенгендей болып, он жак иырын тартып экетть « Д Ы жат, аузы тукт1, колы канды неме бекер какты-ау аркамнан...» деп TiKciHin калган. Генерал сол кезде ойына б|‘рдене тускендей к!лт тура калды да: — Кудер! мырза, карсы болмасаныз, а’здерге 6ipa3 сын усынрым келедь бзнмзге казактын ай мен куплей- 6ip суду кызын тарту етемш. Ал, жолдастарынызга 6ip- 6ip жаксы ат MiHri3eMiH — дедь Кудер1 не айтарын бишей cepiKTepine караган. Жу- мабай кулш: — Кудежан-ау, онын несже ойланасын? Душпаннан тук тартсан да олжа. Бергенш ала бер,— дед1. Бакшь конактардын кел1с1мш кутпей-ак, адыотан- тын шакырып алып, буйрык 6epin жатыр едк — Элг1 асырауга кенбейтш тары кызды Kiiiimipin осында алып кел! Жэне аттьта айг: энеу Kyuri шекара- шылардан тускен ею кек аргымакты ер-турманымен дайындап койсын! — Сонан сон конактарт бурылды да: — аздер, «большевик», «коммунист» дегендердщ атын ecTireiwepini3 болмаса, кермеген шыгарсыздар,— дед'1 леюте пулin.— Ka3ip сол большеьиктщ e3i болмаганмеи, карындасын кереа'здер. — Казак кызы дедпиз гой. Ол d 3flia колынызга ка- лай Tycin жур? — дед! Kyflepi елендеп. — Ол узак эшмме,— дсп генерал колын ссрмед!,— 6i- 170

рак сурадыныз гой, айтайын... Bi3 6epi втерде Ур1жар, Бакты TeiiiperiiiAC кызылдардын к у и т курам асы тур- гандыктан, КекпектМ басып, тлен таумен тарттык. Жолда 6ip казак ауылына токтаганбыз. Сол ауылдагы 6ip мурал1м большевиктердгн тыншысы екен. Сол нт тун ншнде кызылдарды бастап келш, aneriMiSAi аспаинан шьтарганы. Не керек, 6ipa3 mbiFbiHFa ушырап, эрен де- генде коршауды бузып шыктык. Кызыл эскерлер де кеп адамынан айрылып, кейш шегшдь.. тек 6ip екШип, жа- нагы большевик колга туспей кутылып Kerri. Амал жок, уСинде бой жетш калган карындасы бар екен, соны ала кетуге тура келди.. Осы кезде мана шыгып кеткен адьютант eciKTi ашып, белмеге казакша сэнд! кишген жап-жас кызды алып шрдь ¥заса он алты, он жеттерге енд! келген, eni кез1 каракаттай, сулу кыз... Ойсокты ункысыздыктан болар, бетшде 6ip тамшы кап жок, аппак швлмектсй. Кыз ала келенке уй imiHe i<e3i унренбей анырып сэл турды да, ке- нет алдынан шыга келген кыр казагын Kepin, элде соцым- нап келген кугыпшы деп ойлады ма: — Аиатай-ай, сендсрд1 де керетш кун болады екен гой,— деп тура умтылды. Кудерппн, иыгына асылып, 6ip сэт талыксьп-андан бо- саксып кетп. Ею кез1 жумулы, былк-сылк. Ymeyi суй- емелдеп апарып, орындыкка отыргызды. Кудерипн ка- быррасы кайысып, кезше жас алды. — Юнэ езшен,— дед1 генерал акталгандай болып,— шекарадан еткел1 тамак iuineft койыпты. 03i де 6ip кан- сар, асау кыз: не ешюммен сейлест ттге келмейди.. Ж у- дырыктай кыздарынын 931 осындай, Большевнктерд1ц 031- иен не ракым кутуге болады? — деп басын шайкап кон- ды. Сосын Кудерте карап: — 6ipai<, 6i3 бул кызга еш- кандай корлык-зорлык керсеткем1з жок, ианбасаныз езь иен сураныз,— деди — Атыц KiM, айналайын? — дед1 Кудер1 eciii енд1 жи- наган кызга тш катып. — Балжан... — Б!збен 6ipre журес!н бе? Жаз шыккасыи e.niite 63iM апарып саламын,— дед1 Кудерк Кыз басып изедй Сонымен, арада 6ip саиат етпей, Кудертер Балжан- ды туткыннан босатып алып, ауылдарына журш кеткен. Жузше жан каратпайтын ypefiai жауд^н бетш токта- 171

тып, улкен олжамсн аттанды. Ертещнде кел1с!м бойын- ша, Бакшь эскерпнн 6ip белен Мойынгалга, екшин бе­ лен C i6eTire келш, дэл осы Тимофей Гаврилович отыр- гаи кабактаи ездерше жертеле казуса KipicKcii. Айнала- сы Gip жумаиын шпнде орналасып, бекшш те алды. 1\\а- зактар эр ауылга шырынды тек бол т, эскердщ атына шел, ездерше там-тумдап азык-тулш 6epin турды. Ырак коп кеипкпей Тертуыл ел1 кутпеген ауыр каза- га ушырады. Кудер1 Бакшьпен б т м жасап келген кун- uiu сртеншде дертке шалдысып, тосек тартып жатый каллы да, жетпши кун дегенде халыктын, кад1рл! Gni агайын-тугандарыньщ ортасында дуние салды. Басы-ка- сында болгандар бидщ он жак жауырыны казанный куй- есшдей болып, карайып кеткен деседг.. Kyaepi катты аурып жысылысымен-ак, езипц енд! кантып тесектен турмантынын сезген-дь Узмершен Gip кун бурын Балжанды касына шакырып алый, «елще апарып салам» дегем уэдесш орындай алмаганын, егер кыз разы болса, езшщ ортаншы улы Канагатка косаты- нын айтты. Бидщ сонп>1 тшеп орындалды. Кулер! сол кун1 Канагат пен Балжаига батасын 6cpin, екеушщ не- KeciH кидырды. Бакшь aci<epi уш айдай жертеледе кыстап шыкты да, кектемнщ uieri жылт eTiciMeH агка копды. Т арбакатаit- дын кунгейш боктерлеп, Алтай, Сауыр таулары аркылы шьписка карай удере жол тартты. Bipaic уакыт еткен сайын Бакшь тобынын 6epeKeci кашын, ыдырай бастап едь Кыстын езшде 6ipa3 адамы 6ip-6ipaen кашын, ел inline ciHin кеткеп. Кектемде жолга шыгарда такы Gip талай солдаттар мен офнцерлер жырылып калып койды. Оларды кудалап ж атуга генералдьщ муршасы болмады. Бакшьтыц «улы ндеялары» жалыктырып, Россиядан буларга енд1 булт жуык екенже кездер1 жетш, api семья- сымен нт аркасы киянга TeiiTiperici келмей, осында ка- лып койсандардыц iuiinae жузбасы Тимафей Гаврилович те бар ед1. Жасынан шаруа багып оскен ол, тугш тарт- сан мамы шыгатын осы Gip кунарлы ©лкеден узап кетк!- ci келмеген. К,азактыц тьлш, салтын жетш бьпетш Орал- дьщ казак орысына жергш кп елмен араласып, cinicin кету киынга тускен жок. Bip ж агы ©3i достасып жакын боп алсан Kyflepi ауылына арка суйедь Тимофеи сол жылы жаз шыга салысымеи-ак, Кулерi кыстауына таяу Жолдыбай булагыныц бо^ыиан 03ine 172

жан сала бастаган. Касында ез жуздтнен тандап алып калган 6ipneiue cepiri бар-тугын. ЕкГуш жылдыи iuiiiiac сол манда аппак шагаладай шагын поселка пайда бол- ды... Mine, содан oepi каншама замап erri десейшк Мыпа узыинан узак созылган шуцкырлар сондагы Бакшь каз- дырган жертелеищ ормы болатын... Тимофей Гаврилович шылымынын тукылын кушырлаиа сорды. Конкак тана- уынан шыккан кою тутш эбден ыстанып, саргайып кет- кен сакал-мурттын арасына cinin жатыр. Бейне ормаи opTenin ж аткан тэр1зд1. Шылымыи тартып болып, тубГ рin жерге тастады да, так 6ip жылан елнргендей екше- ciMen e3in еийрдк Сонан сои жайылып турган атып ус­ тав Minin, Улкеи Туманын басындагы Канагат аулыиа карай бет тузедк X Сасиедеп шай узак |‘ ннлдн Сакылдаи келген сэры са- мауырдын да anTiri басылган. Шумен кётшп калган- дыктан ушына жез сакина салган <5yflipjii пушык шайнек б|'рнеше рет сселендь Hiwii каткан Кызыл шайды бэстес- кен адамдардай Канагат пен Балжан катар склтеп отыр, маидайлары жшеш, асыкпай баппен сораптайды. Зипа enecinin аяк жагында шай куйып отыр. Естай мен Жол- барыс кеселерш TeHKepin, дастарканнан элдекашан ше- rinin кеткен: ekeyi iprere барып, колдарындагы ютапка кнйтадан унмдь Отаудан Нургазынын балалары Максут- Мап1малар келш, Канагат пен Балжаннын арасына сыиадай сыгылысып, бауырсактын арасында агарып ке- |ннген 6ipeH-capaH шакпак канттарга кармак сала баста- ган. Балжан алдына келш жайгаскан юшкентай кыз- ды еркелетш: — Карашы, жеп кетер алдамшы неменщ жел!мдей жабысып отырып алганын. Тунде оке-шешен,е кашып кеткешн Кайда? — деп басынан сипап кояды. Кшз уйдщ турулi ecirinCH кез ж!берген Канагатка кернп-колан п р ш ш п анык кершедк ¥зак eciK алдынан колбендетш кула биесш жетектен етп. Байжума, Касым, Бактнярлар да 6ip-6ip шолатын белдеуге байлап, аси- гыс ерттеуге Kipicnen. Былай Караганда, тыгыз жумыска жумылган адамдар тзр!здк Бiраи. дэл каз1р оларды кн- уырт ештеие кутш турган жок-ты.

«I\\a3ip 6api б1р-б1рлеп осы yfire келеди деп ойлады Камагат. Кара шацыракка тансртец 6ip, кенш норде 6ip Kipin шыадаса, кернплердщ кешл! кенилмей турады. Ал КОмак келген купдер! бэр! осы уйдщ айиаласында. Эйел- дср су экелюп, сойган малдын imeK-карнын аршысып, бас-снратын yiiTicln, бауырсак nicipicin, колтабыс типзе- д|. Еркектерге ондай жумыс та жок; мал сойып бергссш, Oipeyi бул уйдщ уз!лген тартпасыи жалтап, eKiiiiuici бал- тасын саптап, yuiiiimicl — жокты-барды энпме eiin, ка­ шам ет nicin казан тус1р!лгенше, кун жубатып уакыт вт- 1:!зед1. Эрине, 63i кулшынып кэст куматап адамга казак аулында жумыс жок сиякты болып та квршедк Мал Ш ш 1з гой... Осы ауылдын барлык малы екнуш адам- нан артылмайды. Канагаттыц шолак жуз койы бар, бу- шл ауыл боп жнналтанда eni жузден эрен асады, соныи 6api жалныз койшы Шатанбайдыц моинында. Ауылдан еретш жиырма-отыз снырга ересек балалар не боп жур. Ер-азаматка кашам да жумыс табылады Fofl. Bipaic олар- да езд!ктершен кимылдап т)ршЫк ететш ниет жок. «Жарлылыктыи жаксысы-ай, жатып iiuep ас болса» дегт баятыда 6ip жалкау. Сол сезд! малданып, эр ауылда каиша кедей камалып отыр... «Булар иегып тнылып калды? Е н д т келе бастаса ксрск ед1 той» — деп Канагаттыц ез1 тынышсыздана бас- тады. Кериплер тацертен 6ip рет калайда келуге тик; алдымен ауыл агасыныц аужайын туймек керек. Бэлюм, Каиагат окудан келген балаларыи epriii, жакын ауыл- дардыц 6ipine кыдыратын шыгар. Онда катардан кал- май 6ipre аттанып, «казан шегелеуге» (тустенуд1 бул ел осылай атайгын) барады. Terin кымыз, тёгш еттен кур калатындай не кврппгт? Ал, бн ешкайда, шыкпайтын болып, жэне келетш конактын да тебеш кершбесе, онда эрю'м ез твтел! атка Minin, керцп ауылдардын 6ipine-6a- рып кайтута тура келедк Журген аякка жергем 1лшед1. KiM б ш п п , элдекандай тойдыц, конакасынын, уст!нен тусер. Биыл ёлген 6ipeyre курап окып, балалы болтан уйге «бауы 6epiK болсын» айтса да, еш ceKerriri жок. Mefrn кайда барса да. 6ip табак ет, 6ip mayriM шайга казактыц emuici белinoereii. Эйтеу1р кешке таман ел орынга отыра уйд1 тапса болтаны, карын ток, уайым жок. Жалтыз сныр мен eid-уш ешкЫщ айраны бала-ша- гата жепп жатыр; уйдщ отын-суы мен аздатан малдыц 174

купим катыннан да аспайды. 0 здер1 сакал-мурты жыл- тырап, cKi 6cxiiie кап Teyin, ат устшде сешлдеп, ccprin келед1 де, тунде шам сешамен, кун боны тезек Tepin, стын аркалап ci.neci каткан эйелМн мазасын алады... — Бала боп кеттщ бе? ©зщнен-езщ неменеге култ отырсыи? — дед1 Балжан куйеуше тандана карап. — Ж ан... Эишей!н... Е-е, бэсе, осылай болса екерек едк Алдымен аягын сылти басып Сагымжан келдк Оный артынан уэделес- кендей Телеубай, ¥зак, Касым, Байжумалар Kipin жа- тыр. Ен сонынан жаланаш етше шекпенш сура салган Каймолда келш отырды. Bapi де бидщ денсаулырын, бу- rin калан уйыктап шыкканын сурасып, дастаркан соны­ нан 6ip-6ip кеседен ш ай'ш ть Шайдан кейш эр Heni сез eTicin, 6ip-6ipinen насыбай сурап атысты. — Кара баскыр, кещрдегщ сорайып неге жалацаш журсщ? Квйлегщ кайда? — дед1 Сагымжан Коймолда- ны кажап. — Катын бугш Kip жуатын едк— дед! Каймолда кунк етш... Насыбайды ершге басып алгасын, тымак cepi Бай- жума каска лстщ арасынан сыздыктата туюрдь TyKipi- ri садактын орындай зымыраи, ашык турран ес1ктсн да- лага барып туей. Сонан сон жуктщ устшде турран дом- бырага колыи соза 6epin: — Ыстык жеп барады. Жайлаура кашан квшем13, Би-aFa? — дедк — Иэ, елдщ алды козрала бастаган кершед!... — Енд! карайлайтын ештеме жок, кешу керек,— деп, оны баскалар да костап жатыр. Канагат ткп каткан жок. Телеубайдан насыбай сурап атты да, сонын баска шабар эсерш тоскандай, унс1з оты- рып калды. Bip манызды нэрсеш козгар алдында осы­ лай мулгш ойланатыны болушы ед!, бул жолы да кер- нллерге арнап айтпагы бар сеюлдь Журт соны сезш, жым-жырт тынып отыр. Би 6ip мезгшде басып окыс кв- Tepin алды да: — Квшем1з деп шеттерщнен ж е л т и т отырсындар. Кане, терт KesiMi3 тугел жиналганда акылдасып, басып пшып алайыкшы. Жайлаура ki'm квшед1? KiM калады? Осы жвн!нде ойландындар ма? — дед!. Мундай суракты журт кутпеген сиякты. ЕшкайсысЫ лам-мим деп Tic жармай, жер шукылап отырып калды. 175

— Маган салсандар, кепиплтм'ш биыл ойда калга- иымыз жен болар,— дед1 Канагат ce3in жалгап.— Мина Нургазынын, отауы да осында калады. Бэр1лпз б1рдей ci- HipiMi3Ai созып, сонау жет1 кеш жайлауга кай малымыз- ды селпрту ушш барамыз? Азын-аулак епндерщ осы да- лада, шеп шауып, шшен yftin алатын кез де алые емес. — Курысын, мына ыстыкта шыбынга жем болып ка- лай отырамыз? — деп Байжума кунк erri. — Жайлау-жайлау деп, енештерйии соза береепшер, сонда кел1к жагын ойладындар ма? — дед! Каймолда туйедеи тускендей дунк еткдзш.— Бид'щ ck'l Tyfleci мен осы ауылдагы терт-бес eri3 кайсыларыца жетед'1? ¥зак манадан 6epi Канагатка жапактай карап, ойда калатындардын Ti3iMine iAiiiin кетем бе деп, катты абыр- жып отырган. Осы туста уншз кала алмады: — Коли< табылады гой... Ана отырган Экпардан, Ну- гыман байдан ал.маймыз ба? Канагат мырс erri: — Эттсц ¥зак-ай, Экпармен эмпей болудан журепк элi щайлыкпаран ба? «Ойда калындар» легенде, мен сен- дерден жайлаудын шеб!н, немесе бес-алты биен1н кымы- зын кызганып отырганым жок. TinTi мен ез!м де ешкаft- да козгалмас ед1м. Аузы жешл арайыннын: «Ойбай, Ку- AepiniH Каиагаты жайлауга кеше алмай, акыры жатак- та калды» деген пыш-пыш есепнен де корыкпай, осында отырар см... Тек мына аурудан кейш салкынырак жерге барып, ceprin кайтсам ба деймш. Каладан демалыска келген балалар да кекке шыгып, кен!л кетерс1н. Жаркын- дарым-ау, сендер не i3flen барасындар сонау ит аркасы- киянга? Кеше-кеше кек жулын болган жоксындар ма? Шреуден 1шкен 6ip аяк кымыз бен 6ip шыны сорпа ай- лык азык, жылдык унем бола ма?.. Неше турл1 кэсш- шаруа осында, уй-жайларын анау — ашык-шашык ку- лап жаткан. Ертен кылышын cyfipeiin кыс келед1. Сонда жаман катыи, жас бала кайда барын куп керед1? Кыс- ruKyiii кершгеннен 6ip арка шеп сурап телмендегенше, ерте жарыкта 6ip-6ip мая шеп шауып, yiiin алмайсындар ма... Кудапга шук1'р, атадан калган мал болмаса да, мсн- де 6ipa3 жер бар. Кай жерден туст шапсаи да колда- рынды какпайыи. Кектемде азын-аулак астыкты кара жерге ceyin тастадыцдар. Соган мына Нургазы мен Каймолдадаи баска ат i3in салган пендеш KepreiiiM жок. 176

Сол ег1ши суарып, баптап, уагында жинап, капка салып алсандар, кеГпн мурттарынды балта кесе ме? — Ку ауыз Кали «биыл кыс жещл болады» депп гой,— дед1 ¥зак киыс тартып. — 0TipiK айтпасан iuiiH кебе ме? К.У ауыз Кали жа- Кында гана осы уйге келin кетп. Ол: «кыс катты болады» деп отыр,— KanaFaT ¥закка зекш тастады. Уйде 6ipa3 уакыт тыныштык орнады. ¥зак байгус 6ip- денеш сындырып алран баладай, TinTi жудырыктай бон luerin кеткеп. Манадан 6epi ipre жакта улкендердщ со- 3iHe унЫз кулак тосып отырган Жолбарыс, Естайдын бу&ршен TypTin, сыбыр erri: — Ку ауыз Кали деген к]м? — Eceniui Foft, эуе райын алдын-ала болжап огыратын Kici,— дед1 Естай.— Болжауы дэл келетш болгасын, жэ- не шындыкты жасырмай айтатындыктан, журт «Ку ауыз Кали» деп этап кеткен. Терде отырган Телеубай аксакал тамагын кенеп, сей- лейтш ынгай танытты. — Еститш кулак, угатын кешл болса, жетмзш-ак айттын, KanaFaT шырагым,— дед1 ашык eciKTen далага коз тастап.— Карашаннын камын жеп, кабырран кайыс- кан сои айтып отырсыи рой бул сездк «Ойда калып, ко- cin id e » дегенin, дурыс-ак. Егер кешкеннен мушз шыга- тын болса, казактыи муЙ131 ендш карагайдай боп турар eni рой... Шыбын талап елтзррен emi<iMnin 6eftixiH кер- гем жок. Мен мына Каймолдамен 6ipre ойда каламын. Бше бшсендер, осы кай-кайсымыздан Каймолданын ка­ заны ток,— деп, аппак сакалын селшлдете кулдк — Биыл аягым ауырып, жайым болмай жур. Енде- ше мен де калдым,— дед* Сагымжан. — CaFan жайлау не керек? Етн'пш Tirin, жанынды 6aFbin жатпайсын ба? — деп ¥зак оны шымшып алды. Сагымжан оны кек кврген жок. K®3i кул1мдеп, сулу муртын сипады: — Онысы рас, жайлауда ¥зактан артылатын жумыс бар ма Tafiipi? Карулы азамат... Keiuin-конранда кущ кайраты тиедк Журт ду кулш либердй KanaFaT та сылк-сылк кул'ш отыр. Кабактагы uip6en таран, уй iiui кецьпденш калды. Лкыры «ойда калам» деуиллер квбейе бастады. Кейесе коле бул ауылдап тврт-бес-ак, уй жайлауга KeuieTiit бо- лып кел1с1лд1. Ауыл агасы Канагаттыц yiii, малынын ба­ 177

сы, куш-кел1п ж еткш кп Шеннлкнн уй!, кешкенде куш- кайраты тнетш Бактияр мен Байжуманыц уйлерн Ец соц- ында буларга, ойда калганмен 6opi6ip ештемеге ceiiTiri жок, ¥зак косылды. Сонымен алданл сэрсенбжщ сэт5н- де, жанлаура карай козралатын боп бэтуаласты. Свз осымен 6iTTi-ay деген кезде, уйдщ сырт жарынан ат fly6ipi есилген. Канагат сураулы кесюнмен, даладан Kipren келппне карап efli, Зипа култ: — Темек! Fofl деймш... Эйтеу1р бет-аузын жун баскан 6 ipey Tycin жатыр,— дедк — Темек! болса, ш ырып атын устандар,— дед1 би ini- cine бурылып. Нургазы шыгып кеткен сон, кеп кеийкпей, уйге: — Ассалаумагалайкум! — деп, дауысын соза солем 6epin, Темеш Kipin келдк— Орта толсын, агайындар! — взж мен такня тебе болсын! Кел, жогары шык. Отыргандар Teric турегелш, конакка орын 6epicri. — Калай, Teric аман-есенсждер ме? — Темеш отыр- ган сои да казак салтымен кайтадан амандык сурауга KipicTi. Уйелмешмен Канагатка бурылып: — Ал, куйеу бала, ceiiin калын калай? Наукастан обден айыктын ба? — дедк — Ш ушр, Kaaip атка м!нуге жарап калдым,— дед! Канарат.— 03i уй-iinm, бала-шаган тепе аман ба? Кем- nipin куi’lл i ме? — Аман, 6opi де аман,— Темеш малдас курып отыра алмай кокалактай бастады да, акыры болмагасын аягын кесш п ж1берд1,— жазылранын жаксы болран екен. Есж- де ме, анада мен келгенде халж ете нашар едк Эбд1- рахман молда меж се н т касына жолатпай, 6ip минутке арен ж 1берген,— деп, Темек! кубжей денееж (рюлдетш б!раз к улт алды.— Казактык молдасы да 61здш поптар- даи айнымайды. Олардын ойынша, ауырып жаткан му- сылманиык касына «к этр дЬ жолатпау керек... Ха-ха-ха! TcMCKiniH назары ежи Есгайра ауды. — Ей, мынау Естай ма? — дед! колын усынып.— Сен, немене, окуды 6iripin келт койдын ба? Молодец! Дыр- дай » ir ir бопсын, сосын Балжанга карап: — Cenin осы улын б1здж Наташамен жасты емес пе? Куда боламыз деген уодеHi умыттын ба? Б1здж Натька да бойжетн, Ka3ip ж тттерге кез салып жур... Бугж мына бмдж торы атын жетектеп кетсем кайтед1? — дед! уй iiuin басына кетере, жуан даусымен гур-гур erin. 178

— Алыныз... Каргыбауына торы атты м1нш кайты- ныз,— дсп Балжан да кулш жатыр. — Орыс деген кызын тепн бермеунм ме ед1? — дед| ¥зак тыпыш отырмай. ТемекМн кез1 ¥закка енд1 тускен. — Э , ку, ¥зак, сен де осында екенс!к гой,— дед'| са- кал-мурты жыбыр-жыбыр eTin.— Сен осы бупн тау жак- ка барган жоксыц ба? — Из, бардым,— дед1 ¥зак куыстанып. — Барсац алды-артыца карамай, неге каша женел- ДЩ? — Ойбай, бул ендеше сайтаннан кашып кутылдым деп, бутил ауылды кырып кете жаздады,— дед! icTin, мо- Hicine тус1не бастаган Канагат. — Бэсе, вз1ы де солай ойлап ем-ау,— деп Темек! 6yftipiH басып, ал кеп кулеш. Тула бойы селюлдеп, сей- леуге шамасы келмей, сук саусагымен ¥закты керсетед1 де Куледг ппт1 кез!нен жас шыгып, булыгып калды. — Жаркыным, текеше бакылдамай жешшй айт- шы,— деп ¥зак абыржи бастады. — Кара баскыр-ау,— дед1 Темем кезш cypTin.— С е­ н т сайтан деп жургешн — тауга кулмак тере барган 6is- дщ ауылдыц зйелдер1 емес пе? 1 шшде м ен т кызым мен келммм де бар. «¥зактокта!» деп айкайлап ед>м, карадын ба, биеши борбайлап, зытып отырдыц... Журт кыран-топаи кулмге батты. Ашулапган кездс- ri эдепмен ¥зактын басы калтылдап кеттк — Кайдан бБтейпн, емшектер! иттщ басындай болып, 6api жап-жалацаш жур,— дед1 сондай 6ip жаншылгап, корлаиган унмен.— Сенщ кыздарын сайтан емегенде, nepiune дейсщ бе? 03i казакпен куда болмак тагы да... 0л де маган... О Heci ей? — ¥зак, сен маган ашуланба. ОллаИи, сегпн OTipiriHAi шы1 арайын дегеи ой менде болтан жок. Мен тек керге- hiMfli айттым,— дед1 Темекк «Не дегенмен бул да картанып-ак калган екен,— деп ойлады Канагаг, TeMeKiniii epenefici3 улкен басына карам отырып.— Баягыда, алгаш келгенде жирен мур- тыи сэндеп, шпратып журетш жап-жас ж т т едк Иыгын- ла жалт-жулт еткен пагоиы болушы едь Бул уакыт де­ ген ит казакка да, орыска да б1рдей екен гой...» — Дуниеде не жаналык бар, Темек|? Айта отыршы, б!зден repi K03in ашык кусын Foil... 0 з т орыссын,— де- 179

Д' ¥зак, уялган тек турмас дегендей, тын энпме бастап. — Йемене, мети кудай дейсщ бе, бэрш б Ы п отыра- ТЫН? — Темеш кулем деп тутшге шашалып калды.— Канта сендер айтындар жаналыкты. ©юмет ездер1нд1- кi-■ - Bip сайдын куысында отырган он уй орыс не бьпед!? Керек десе, газеттер1нд1 де оки алмаймыз. Салык теле- генде, эскерге Kici керек еткенде болмаса, еммет б!зд! умытып та кетедн — «Орысты мылтык 6epin шетке кой» деген. Булар- дын Heci Kerin барады,— деп ¥зак ентелей TycTi.— Сен она» да мынаны айтшы. Ана келш жаткан кытайлар ту- ралы не онлайсын? — Eh, ку ¥зак... Сен ез!н калай ойлайсын? — дед1 Темеш'.— Сен калай ойласан, мен де солап ойлаймын. TinTi эрыберщен сон мен ештене де ойламаймын. Маган 6opi6ip... — Неге? — ©йтиеш мен бул елдщ адамы емесшн. Россиянын азаматымын. Мумкшдж тугаи Kyui отаныма кайтып ке- темш. — И э, булардьщ жен! баска foA,— дед1 Канагат. — K,a3ip Сэбетщ тыныштык па e3i? Германды жек- ген сон, ешк!ммен согыскан жок па? — дед1 Телеубай сезге араласып. — Есодзде болсын, аксакал, Советтер Одагы езлКь нен барып ецшммен согыспайды. Ал, баска 6ip ел тисе- тш болса, мойный астынан келпред!,— дед1 Темею, да- уысынан мактаныш леб1 ecin. — Кдйтып барсандар, баягы кылыктарын ушш сен- дерд1 жазага тартпай ма? — дед! Канагат. — ©ткен icTi кайта козгамайды. Ертеде шетелге ау- ь;п кеткендер yuiin Совет ешмет! шыгарган сондай указ бар... — Онда мына Текен аксакал мен Сагымжан, Шен- ш!ктер де елше кайтады екен foA,— дед! ¥зак шик-шик кул!п. Манадан 6epi энг!меге араласпай, еркектерд!н кене- cine унс!з кулак койып отырган Балжан бул сезд! жак- тырмай, шытынып калды: — C i3 уш!н 6api кулк!-ау, жезде... Жол ашылса, мм кайтпас дейсщ туган жерге? ИПркш-ай, артта калган ту- ыс-журагатты 6ip керетш кун бар ма екен? — дед1 кеш- реп каре айрылып. 181)

TcMCKi Балжанра жалт карады. Онын кез алдына сол сэт баяны жап-жас туткын кыз елестеп ксттк Ж ас кыз торна тускен ел и т н лапындай атырыныи, ypuin турушы ед|. Енд! Mine ол да жасы елуге ецкейш, сэры карын бзйб1ше болыпты... Темек1 Балжаннын эл1 нуры таима- FaH ак сэры жузшен, ак-карасы айкын улкен бога каз- дершен баяны он жел жасар сулу кыздын журнанын is- деп, узак. карал отырды. «Уакыт нпркш кандай ракым- сыз» дсп ойлады iiuiiien. — «Адамнын, басы — алланын добы» дегеи... Тандыр- дын, 6ip жазуы бар шырар,— дед1 Телеубай курсшш. — Дурыс айтасыз, аксакал, бэр!н уакыт корсетедк— дед! Темею де кониин демдегендей болып,— ©лирде 6ip рет онбай кателеспк... Туран жерден ешкайда кетпеу керек едй Болашакты iciM болжай алиан? «Совет еюме- Ti», «Большевик» деген свздер 6ip кезде акылга сыймай- тын, сумдык нэрсе боп кершген. Патшасыз, noMeimn<ci3, бай-купецаз Россияны квзге елестету мумкш емес-ту- рын. Револгоцияны зансыз, булшш шк рана деп тусшдш. Свйтсек, зансыз деп жургешипздщ бэрт занды екен... Акыры не болды? Россия асты-устше келш тенкерктген- де, толкын айдаран жанкадай айдалага ушып туслк... Адам деген кызык кой. Кейде кай-кайдагын еске туседй Банана осында келе жагканда, Малдыбайдын кезещне ш ырып, баяны Б эю н т ц жер кепелерш аралап керд1м. Bapi бупнпден сайран тур... Осы елге калай келгешлпз- fli, Кудер1 маркуммен кездескен сэтл еске TycipfliM. LLlip- KiH, ондай адамдар дуниеге 6ip-aK рет келед1 гой... — Сен1ц Бэшш irriи11iн. кез1 тшп, ажалынан бурый кеткен жок па, еал ер! — дед! ¥зак онын ce3iii 6e.nin. Темок! томен карап, б!р сэт ундемей калды. — Kefiin сол Бэшштеп хабар 6uie алдын ба? Жапон- га влп кетем деп отырушы едк жете алды ма екен? — дед! Кананат Темек!ге карап. — Кайданы Жапония мазак болиан? — Темек! мырс CTTi.— Бэкш сол жылы жаз ортасында Монголия аркы- лы Киыр Шыныска ©Tin, сонда булж сап журген ак бан- дыларна косылган. Kefiin Кызыл Армия жан-жактан кыспакка алнанда, ©3iH-03i атып елт!рген Kopincni... — Бэсе, солай болар. Бастан бакыт 6ip тайнан сон, Канта калпына келу! киын foi'i,— дед1 Кананат. ~ Бэршен де мына кабасакалдын баны зор екен,— дед! ¥зак Темешге Tiiicin.— Бэкштен жырылып калып 181

койганын керд1н бе? Эйтпесе бул да 6ip жсрде ит жем1 боп елед| гон... TeMCKi каркылдап кулш ж!бердь — Ку Узак, танертен сайтаннын колына туссен гой, eiifliri coiiin жанын да жаИаннамга кетер едк— деп, сол жакка карай колын соза 6epin ед!, Узак ыршып туст1: — Аулак, аулак! Б!лем, тагы да иыктан каккалы ке- ле жатырсын гой. Кез1’ н тиедк.. Журт кулш жатыр? Канагат Б алж аш а карап: — Бэйбш е, шайынды камдасайшы. Мыиа Темеш агана сактаган жамбасын бар uibiFap. Казан кетер,— дедк — Шай дайын, казан да асулы тур,— дед! Балжан KyaiMcipen.— Bipan мына жездем уй1ндеп дэу апан: «ст сылынып калды» деп асыктырып жатыр. Алдымен сонда бармайсынлзр ма? Сол кезде Узак орнынан ушып турекелдн — Ойбу-у, жазган басым-ай! Таре еЫмнен шырып ке- TinTi foii. Карашы, энпмеге айналып... Коне, Естай шы- рагым, журе рой! Сендердш де 6ip мал жейтш жендерт бар едк.. Ал, Канагат, Темею, сендер де жу-pin, 61здп1 уидеи дзм татыкдар. — Жезде-ау, муныныз 6i3re берген конакасыныз ба? Элде куда»! а арнаган жет1 шелпепшз бс? — дед1 Естай эз|'лдеп. — Этгец, Естайжан-ай, 6api6ip емес пе? Кедей адам 6ip токтымен кудайды да, конакты да разы кыла бере- Д|‘ ... TeMei<i ештенеге туешбей акырып отырып калган: — Сен eKeyiMi3 niiuen шабу жайында cefiaecyiMis керек ед1,— дед! Канагатка карап. Бн оган мэн-жайды тусшд!рдк — Мына Узактыц танертен «сайтаннан» аман кутыл- ганы yiuin айтып сойган малы бар екен. «Ет nicin кал­ ды» деп шакырып тур. Ж ур, алдымен соны жеп алайык. Шеп шабу женшде кайтып келш акылдасармыз. — A -а, олай болса дурыс екен,— дед! Темем де ту- ciHe кетш.— Кап! муны бмгенде, мен оны ауылга жет- кенше куалайтын ед1м. Bapi кещлдене дабырласып, Узактын ушне карай бет элды.

Y 111I H i l l I В В Л 1 М САРЖАЙЛАУ I Е стам , тура rofi айналайын. Журтта каласыц... T o m уйкынык куша тында жаткан Естайдыц кулагы- иа бул дауыс TinTi алыстан шыккандай болып естщдк Кез'ш ашып алса, дол касында иырынан тербетт uieuieci тур. Тобеде туырлыгып сыпырып алган кшз уйдщ кац- касы тана калыпты. Тан енд'1 атып келе жатса керек, ай- паласында ж 1бектей жумсак, коплж1м соуле д!рыдейдк Самсаран уыктардын арасынан кулгш TycTi аспан, сол аспан терщде сенбей калган коламта шогындай иекен- саяк жулдыздар квршедк «Айтпакшы, 6yrin жайлауга кешед1 екенШз Foil» деп ойлады ол журег1 тайдай тыпыршып. Басын куана кв- •icpin, алакеу1м ш ш де карбаласып журген адамдарга карап 6ipa3 отырды. Тещрек шуга толы: Menipereii бу- зау, KiciHeren жылкы, олдекайда шегеруге кенбей жы- нын шашып, бак еткен туйешц дауысы келед1 Кулаги­ на... TonipiM-ай, бул ес бщгеннеп 6epi кошер алдындагы осынау тангы сот муныц коз алдыида канша рет кайта- ланды екен? Ец гажабы, Естай ел катарлы 6ip оянып корген емес, кашан да болса, уйдщ туырльщы сыпыры- лып, осылай жаланаш турганын 6ip-aK бнледк 183

— Ей, Естай, не кып отырсын? Тур, басына шанырак кулайды-,— деген Жолбарыстын кешлд! дауысы шыкты. Ол орнынан каргып турып кише бастады. Жолбарыс пен Знпа колдарына кез меспей, Keperenin басынан уыкты ipeuiin жатыр. Естай да солардын касына барып тура калды. — Уыкты катарынан ала бермей, эр жершен арала- тып шеш|'идер, шанырак. тек туратын болсын,— дед1 уй- ДЩ iuiiii буып-туйш журген Балжан. Жолбарыс кешлд! екен. Калада ескен ж1пт казак- тыц кеил-конын 6ipiHini рет i<epin турса керек. — Карашы, тамаша емес пе?!— дей беред1 элсш-элк Канагат бастаткан ауылдыц еркектер! ат ерттеп, туйе комдап, карбаласып жур. — Бакан экелишер, бакан! Естай жуНр!и барып жерошак басында жаткан ба- канды экелт, шаныракка Tipefli. — Эй, улкендерден кайсысын барсын? Жен бшетш 6ipeyiH устасаншы шакыракты! — дед1 Балжан баласы- на сенщю'ремей. Таяуда турган Канагат: — Шанырактын иеН — e3i емес пе? ¥стап унрен- cin,— дед1 кулш. Сосын улына туашире бастады: — Ем желбауын косып, шаныракты кыдыргпай нык уста... е, солай. Ал, шаныракты кай жакка эперуд! бшесш бс? Bepi, мунда экел, ел кешет!н жакка... Эие-мше дегенше уйдщ ж у п тен-теи боп буылып, комдаулы келштер де экелшдк Нургазы, Бактняр, Бай- жумадай карулы ж тттер cyfleri ауыр, ж уп мол Канагат уйЫ н тендерш uierepwren туйенш устше дж-дш апарып койып, 6 ip-6ipine «алдысын Са, артысын ба?» деп алып, сонан сои белдерше шалган арканды илрене тартып ж а­ тыр. Естай агаларын буг!н кергендей, тацыркап тур. К” - М1>1лдарына кез !леспейд1, шаншан да шалт козгалыс... «Каз1'р жау келе жатыр екен» десе, cenecin. Булар да ез icinin нагыз шеберлерг, егер куш-кел!к сай болса, 6ip ауылдын жугш 6ip сагатта артып болып, келген жауга журтын сипатып кететш азаматтар. Еркеп аттын.жалын- да уйыктап, эйел! туйешн комында босанатын кешпен- дйтер урпагы — мше, осылар. Ауылда будан баска тагы уш-терт уйдзн журтында кызу кимыл журш жатыр. Канагат уйше таяу Узактын 184

кара куркес! елден бурый жыгылып дайын болтан. Б!рак жук артыстары тым баяу, KeMnipi eneyi манадан 6epi ку- рым туырылык пеп саусак боп жаткан ecKi керегелерд! Oip eri3re артып болып, енд1 екшцлсше nipicKeii. Катша апайдын улкен кара кебежеш комдаулы каска епздщ он жак кабыргасына койып, eiifli шалынын екжнл тёнд1 экелуш кут1п турганына б1рталай уакыт еттк ¥зак орта кап унды суйрелеп, зорта жетк1зд1 де, енд! соны епздщ ycTine инвара алмай кара терге тусш тур. Журтты ке- мекке шакырайын десе, тагы да сайкы-мазак ere ме деп корканады. «Ауп» деп, бар кайратын жинап, капты сжептеу!р кетерш алады да, пзесше таяранда жерге тас- тап ж!бердк Естай соны керш калып, тура умтылган сд1, 6ipai< экес! алдын бегей бердк — Тиме, вз1 шакырсын... Айтканындай-ак, кеп втпей Узактын назаланган зар- лы даусы шыкты. — Ку куаай-ау, ку кудай... Невд! алдым осынша азапка салатын? Адамды кедей кып жараткан сон, куш- ri кып неге жаратпайсын, ку кудай? — деп, сакалын жу- лып, ешреп отыра кетл. Журт Узактын т!рлiriH талайдан 6epi багып турса керек, 6api де кыран-топан кулш жатыр. — Ал, жупр кемекгес! — дед! Канагат Естайга ка­ рал. bip жактан Каймолда, Касымдар да умтылган екен, 6api жабылып Узактын жугш лезде артып бердк Аягын суйрете басып, курдасы Сагымжан да жетп. — Кайран Катша-ай, осыны да байым бар деп жур- ciH-ay,— дед! ол келе Узакка THicin.— Кудай тагала еке- yiHAi жаратканда, асыгып журш, 6ip Hapceni ауыстырып алган гой, шамасы... KafiTefliH, кы рык ж е л т кы рка м атап 6epin алды гой б!р кезде,— дед1 еркек б т м д е с , узын бойлы а к кем - nip. — Д эу апа, жездеммщ сол байлыпл каз1р кайда кет- кен? — дед! Естай сезге араласып. — E -е, карагым-ай, кайрат жок жерде доулет тура ма? Кетп де уры мен 6epire жем болып,— дед! Катша ку pciHin.— Тер сасып малдан келмеген, кап сасып жау- дан келмеген сорлы гой — бул жезден... Узак пеп дэу апасынын тагдырына карап, Естай бул луниенщ кым-KHFain теназдИ не кайран калушы ед|‘. Азаматка 6eprici3, т!л!нен де, колынан да келетш осын-

Дай адуын эйелдщ каукарсыз шалга калай тап болганы- на акылы жетпей дал болатын. Кейде осы Узактын ер- кек-TiK керсетш, Катша апайра камшы ала жупретМ бар... Сонда, 6ip ражабы, Катша карсыласпай, бойын жаскап, шалынан тура кашады. Узак одан арман еле- yipen, араша бермей жулкынып, KeMnipiHiH сонынан тап- тап береди Тек Катша жакын жердеп TepKini — К,ана- гат ушне келш тырылрэн сон, амалсыз кояды. Ондайда Kopi апасына жаны ашып, Естайдыц намысы козушы едк — Д эу апа-ау, сол канбак шалдан Hecine коркасын? Кеудесшен туйш калсан, шалкасынан туспей ме? — дей- Tin куйш-nicin. Катша Естайдын бетшен сушп, кулетш де: — Канша дегенмен, кудай коскан косарым емес пе... Жаман да болса еркек деген аты бар. Бетшен каксам месел1 кайтпай ыа? — дейтщ-дй KyHiHe жуз урысып, жуз татуласатын сол жездесГмен апайы осы. Тан аппак боп атып, шьтыс кекжиек нарттай кызара бастаран кезде, кешетш уйлердш ж у п де тепе артылып болды; енд! «байлау» байлап, бурау кыстыру, Kiiinin атка мшу Fana калран-ды. Канагат, Балжандар аузынан кыска-кыска ескерту, буйрыктар айтылып жатыр: — Ал, атка конындар! — Бойдак мал алра TycciH. — Bip-exi сиырдын желшше ж ас тезек жарып ж1бе- piitaep, конган жерде шайлык сут керек. — Ит калып коймасын... «Сырттан», «Сырттаи», «Майлыаяк», «Майлыаяк!» кэ! кэ! — Иттш 6api мана койка epin кеткен,— деген дауыс- тар шырады. Акыры кешетш ел мен ойда калатын ел кош-кош ай- тысып, ауылдын эр жершде жаранын орнындай кшз уй- лердш журтын калдырып, Канарат аулынын шэрын кенн жайлаура карай бет тузедй Бул — мол жасаулы, кеп туйеге артылкан салкар, сэши кеш болмагапмен, бас- аягы жинакы, тап-туйнактай таза кеш еди Е н алда ку- mic ер-токымды жуан торы атка MiHin, туйе жетектеп, Балжан бэй(Нше кетш барады. Оныц сонындагы екшнп туйен1н буйдасын колына алып, шымкай жирен 6ecri- н!н уетшде шаншылып Зипа отыр. Казак энелдер! ен жаксы, таза кшмш кешкенде киедн Зипанын басындары жасыл бертпе шэл! мен кос етек кейлеп, сыртынан кн- 186

ген жеш'л шэш шапаны да езше керемет жарасып, 6ip турл1 ажарландыра тускен. Туйел1 к е н т н сонынан бас- тырыла жук арткан дагдылы атан епздер де буындары сыртылдап, жолга тусе бердк Жук устше жабылган 6ip- д1-жарым кмем-к1лше, оюлы жана сырмактар квштт KepKin арттыра тускендей. Ауылдыц жылк.ы, сиыры аралас ipi малый айдаган ¥зак, Естай, Жолбарыстар к ви т Куж1байдын кезешнде тосып алмак боп, озынкырап Kerri. Естай торы жорга 6ecTicin Жолбарыска 6epin, ©3i жанадан уйретмген ка­ ра жал, кула кунанта мшген-дк ¥зак Канатат уйшщ кулынды бнелершт 6ipeyiH ерттеп мшш алган. К,ып- кыска аяктары карынсау жалпак биешн бушрше еркш шнбей, дамылсыз тепендеп келедк Дардылы жанлауын ацсатан мал айдау тьчейтш емес, салкын жонга карай удере тартып барады. Кеш жолы 6ipTe-6ipTe киындап, жакпар тастарды оралып втетш буралан сокпакка айналды. Теменде, сай табамында тастан-таска ceKipin, Малдыбай езеш aFbin жатыр. EKi капталда уюрейген бш'к шокылар аскактап, тебеден темin тур. Жол тумсык айналган сайын езеши Kecin етед1. Сай-салада сынсып турран кайын мен уш- кат, мойыл мен долана жапырак жайып, сан турл1 боя- умен кулпырып кез тартады. ToFafl арасында ыстыктан берекеа кашкан алаканат сауыскандар шыкылыктайдм. ¥шпа жартастык бетше жарбнып ескен жасыл аршанын арасында окта-текте булан каккан шурынык гулдер ушырасады. Бурын таулы жерде квп болмаран Жолба- рыс осы KepinicTin бэрше тацыркай карап, катты cyiici- nin келе жатты. — Кандай керемет! Адам езппн юшкентайлырын мы­ ча бш'к тауларды кергенде TinTi айкын сезшед! екен. Шынымды айтсам, мен 6ip ертегкпер дуниесше enin кет- кен сияктымын. — Бале, бул тау болып п а ? — дед1 Естай.— Таудын aKcci алдымызда. 0.ni raped к, Бвкенбай дегсн жайлау бар, онда барсац, бшкте жайылып жургеи жылкыны кн- i3 уйдщ шанырарынан керш отырасыц... — Сок eTipiKTi! ©TipiK айтып не кершшт! маран? Нанбасан жез- демнен сура. — Естайжаннын айтып келе жатканы рас. Ол журт- та Нурыман мен Экпар ауылдары отырады,— дед1 ¥зак. 187

Ну'рыман eciMi аталганда, Жолбарыс e3yi жайылып кулдк — Эрине ол ауылда саган дуниешн 6api езгерш ша-' лынады Foil... — Жарайды, 6apFacb!ii керелпз... Yuieyi эр neni эцпме е тт, шубырран малдын сонынан балу аяндап келедь 0 cipece, ecin сейлеп келе жаткан— ¥зад. Ол жол-женекей кез!гётш кеш бейнетшен куты- лып, езше жещл жумыс тауып алианына дэн риза едк Жолбарыс ат устшде келе жатып шылым орады. Калтасында бармак басындай шакпагы бар екен, соны жарк етю зт, темекшн тутатты: — Кудауанда, мынау 6ip керемет нэсте екен,— дед! ¥зак тан-тамаша болып,— бере туршы, керейгн... Ойпы- рай, бул еюметтщ де шыгармайтыны болсашы,— шак- пакты айналдыра карап, Жолбарыска кайтарып бердь— Осы темек! тартпаса, баска оку конбайды дейдк сол рас па екен? Жолбарыстын rneri катып кулш жатыр. — Оны ci3re ki'm айтты, аксакал? — Кайдан бмейш, окыран жастын 6api аузын ошак, мурнын муржа кылып, будактатады да журедк — С1здщ насыбайыныз Tapi3fli гой бул да... — Б 1зд1н ел баягыда темеы тартуды бйлментш,— дед1 ¥зак C93in жалгап,— бул мацайда тутш тутетуд! бастаган — осы Нурбек-ак шырар. ©з басым еркектщ шаш койганын да 6ipiHmi рет содан керд1м. ApFbi беттен алгаш келгенде, Нурбектт шашына карап, еркекшора боп ескен кыз uibiFap деп ойлаганбыз. Сейтсек кершке- дей жЫ т... Сыныктан басканыи 6api жуиады, сол Нур- бекке елжтеп 6i3flin ауылдын ж1г1т-желеш темею орныиа жылкынын ку тезег1н yriTin тартып журдь.. — Ондай «шылымды» 6apiMi3 де тартып кергенпз — деп кулд1 Естай. — Осы елдщ кожа-молдасы Нурбекке ш уш лт, «ел бузар шокындыныц кезш куртамыз» деп Tayip-ак жанта- ласып efli, ыыиа Естайдщ экеЫ касарысып коргап кал- ды рой байрусты. Худанын a.uipi, 6ip кездейсок. окнра Нурбектщ беделш катты кетерш кегп... — Ол не? Мен бйпетш жай ма? — дед1 Естай. — Жок, сен бкпе коймассын... Кайда, онда сен эл'| кейлегщнщ арткы етегш туйin койып, жаланбут журген 188

бала болатынсык. Нурбектт ауылда MyFaaiM боп бала окытып, журген кезь.. Мына (Нбетшщ ар жагындагш Мэметек ишнен Жумабек деген жана nepi баксы шык- ты. Лз жылдын iuiiatte атагы жер жарып, «жазбайгын ауруы, бммейтш бэлеа ж о к » — деген^ лакап тарады. Журт Жумабект1 колдан-колга типзбей, куншшк жер- дсн i3,ien келin, кос атпен экетш журдк Сол дэупер1м баксы 6ip сапарда мына Кутымбет жагынан кайтып ке­ де жатып, осы Канагаттын ушне тусш конак болды. Кептен колга тимей журген эулие, кудай айдап ез! кел- reciH, би-екец «6i3flin ауылга 6ip ойнап бер» деп колка салды. Ел кыстауга жана конган мезпл. Эл1 жер кара, кун жылы болатын. Кешке таман тешректеп ел Канагаттын улкен уйше карай агылды. Bipeynin бел!, б!реуд1н аягы ауырады дегепдей, 6apiHiH де бэл1герге KepiHin калгысы келедг Кептен бала кетермей журген эйелдер де етепне cypinin, сол жакка ентелейдй Тук ауруы болмаса да, кызык уш1'н келген жас Ж1пттер де толып жур... Обалы ненлк, Жумабек баксынын ойыны журтты 6ip- ден-ак баурап экетть Не 6ip кереметтерд1 керсетш жа- тыр, кндын moFbina кыздырган кып-кызыл тем1рд! тмК мен «шыж-шыж» етк1з1п сэры майша жалайды. Сосын жалан аягына басып камырша илейдь Бала кетеруден аомел1 6ipneiue эйелдщ тшдершен инемен жш eTKi3in, матастырып, байлап тастады. Енд1 6ip элетте далагы шы- 1 ып кет1п, Канагат yflinin coFbiMFa сойгалы отырган шу асау кек биесш уйге зтзерлетш енпздк Мундай сумдык- ты мм керген? Баксы б1рдене деп ед1, Кулагина кол апартпайтып элп жануар сол т1зерлеген Kyfti еактен канта шыгып KeTTi. Баксы жараган бурадай аузынан кебш шашып, эл1 ойнап жур. Балтанын шуйдеамен ез кеудесш вз> ypFbi- лаганда, тес cyiieri опырылып кететш шырар деп, зэрен ушады. Bip уакытта эбден жын буып, шепне жетп-ау деймш, «аркан окел1ндер, аркан!» деп aflFaii салды. Лез- дс су жана кыл аркан экелшдь Баксы арканды белiне (яр шалды да, ei(i ушын жтттерге устатып, «Ал енд1 ку- .1.111 ушш тарта кер1ндер!» — деп жалынды. Epirin отыр- |ян карулы жтттер аянсын ба, eciK пен терге бес-бес- тен бвлшш алып, ал кеп тартсын. Ei<i жак кезек-кезек еуйрепп экетКедк ортада кангалак кагып баксы жур. Баирустын белin 6ip-aK уыс кып, кыл аркан сусылдап

сыгып бара жатыр. Eiwi едген-а.К шыгар дсп ойладык. Bipan оны елец кылатын емес, «тарт-тарт! Кудай уинн тартыцдар!»— деп зар илейдк Он азамат бне сауымын- дай ауре болып, акыры сшелер1 катып, отыра кеттк.. — Мынасы шыныда, гажап екен,— дед1 Жолбарыс эцг1меш eci кете тындап. — Тура, турыцдар, кызыгына енд1 келелпз,— дед1 ¥зак ce3in белгенд1 жаратпан,— ойын Cirri, аурулардыц eMi де айтылды. Сумдыктыц кекеа сонан кейш бастал- ды. Журтты вз1не эбден уйытып алран баксы ойын кезш- де кулш отырган Нурбек сиякты жастарра карап: «Ор- таларыца келш калган екем, енд1 сендерд! знратка ер- Tin апарып, аруактармен жолыктырайып» дегеш... Отыр- гандар жагаларын устап шу ете тустк Жарыктык, ару- актар канша касиегп болганмен бетпе-бет жолырура KiMHin журеп дауалай койсын. «Мынау — кунэ рой... 6 л 1 аруакты жылы орнынан козраран бул не сумдык» деп, б1реулер наразы болып жатыр. Сонда осы Нурбсктщ сендердей кезк канша айтканмен арры беттен келген ка­ ра таяк ку емес пе, сол босага жактан ушып турып: «Калпе, бастаныз... Аруактарды Kepin кайтайык» деге- Hi... Баксы кулшынып кише бастады. Канарат онык ару- ак кврсетем дегенш уната коймай: — Тамак nicin калган екен, знратка содан Keftin бар- сацыздар Kaiireai? — деп ед'|, OFaH Жумабек: — Жакын ж ср рой... Тамак кайда кашар дейаз, ба- рып келш, 6ipaK отырайык — деп квнбед1. Сонымен не керек, Нурбектщ соцынан осы Бактняр, Байжумалар бар, тары б!рнеше ж1гИ ijiecxi. Корка-кор­ ка мен де косылдым. Бармайын десем, кызыктан кур калатын сияктымын. Эйтеу1р 6ip топ адам 6ipiMi3re-6ipi- Mi3 тырылып, баксыныц соцынан epin келем13. Жумабек корада суып турган атына м ш п алган, 6i3 — жаяу. Зи- раттыц касындагы жотага жеткенде, ол б1зд1 токтатты да: — Сендер осы жерде куте турыцдар, мен алдымен барып, аруактармен тшдесш келейш,— дед1. Ай эл1 тумаран, тун кезге туртсе Keprici3 карацры едк Урей билеген мен Fana ма десем, баскалар да кал- шылдап тур. — Ж 1г1ттер, бэлеге урынбай турранда, осы арадан кайтсак кайтед1,— дегендер де болды. BipaK осы Нур­ бек: 190

— Лivbfpы келген сои, аягына деГйн шыдайык,— деп emKiMAi иабермед!. Арада сут п!с1р!мдей уакыт еткенде, Оаксы да кайтын оралды. — Ал журпшер, аурактар кутш отыр... Квз!м карауытып, мандайымнан суык тер бурк ете iycTi. Карасам, жтттер баксынын сонынан кетш бара- ды, ец алда Нурбек. Амалсыз сондарынан ьлеспм... Eci- ri шалкасынан ашык жаткан ен шетю зиратка жакын- даганда, жтттердщ ж урш баяулап, Ki6ipTiKTen калды. — Бол, бол, аяктарынды басындар! — деп акырды Жумабек баксы,— ел1ктерд1 зарыктыруга болмайды. Олар аз уакытка тана суранып шыкты. Бурын жеткендер ашык eciKTen iuiKe ушлд! де, жы- лан шагып алгандай кейш ыршып туст1. Тек Нурбек ка­ па тайеалмай, 6ocaFaFa суйенin карап тур. Жакындауга шама жок, Ticiiu-TiciMe тимей Д1р!лдеп тур ед!‘ м, Ж ума­ бек каЬарыиа Minin, жслкемнен алып, еакке карай ите- pin кеп калганы. Алла сактасын, сонда не к ердт денет- гой? Саган OTipiK MaFan шын, зираттын imi каптаган аруак— Bipnemeyi кебшдерш cyflpeTin, кабырынын ба- сында шошайып отыр, Kefl6ipeyi дуалды жагалап 6epi таман келе жаткан секьпдь.. 1ипм1зде 6i3flin ауылда ко- пак, боп жаткан Сауыт дейтш саудагер бар efli, a.nri байкус: — Кулын болайын, калпе! Б1зге енд1 руксат бер, уй- ге кайтайык. Осы Kopreimm де жетедк— деп, баксынык аягын кушып жалыпа бастады. — Кунэкар пенделер, сендер MaFan сенбей, куш рлт CTin ед!ндер, елжтерд! анык кердйшер ме? — дед! Ж ума­ бек катуланып. — Кердж, кердж— дест|' ж1г1ттер шуылдап. — Онда мыла екйшл зиратка жур1ндер!— дед1 бак- — Жок, жок, атаманыз, аздщ куд!ретщ1зге сендж... Bipeyncp артымеп шег!ншектеп узап барады. Кенет зираттын iiuineii ызындап, ыцырсыган 6ip дыбыс естм- генден болды... Сол кезде манадан 6epi босагадап кет- 11ей турган Нурбек баксьжа карап: — Калпе, мына елжтерге жакынырак барып, тауап етуге бола ма? — дегеиг... — Бара гой, руксат, тек дуга окып, куданыца жал- OapbiiiFancbiH... Сол-ак мук екен, жанагы саудагер орпынан ушын ту- 191

рып, ауылга карай шыбын-ннркей боп зыта женелдк Б 1з де жалт бурылып кетуге ыцгайланып едш, «кайда барасыцдар, токтандар!»— деген Нурбектщ даусын ее- tin, унлыгып турып калдык. ToHipiM-an, мундай сум- дыкты к1м кергеи?! Нурбек зираттыц ecirineH iiui«e cei<i- pin туст! де, кеп айналмай домаланып кайта шыкты. Ап- пак б1рденен1 кобыратып кушактаган куш, сакылдап ку- лш жур... Bi3 оны жынданып кеткен шыгар деп ойла- дык. — Кел1ндер. мына олжадан кур калмапдар,— дейд1 журтты езше шакырып. Б1зде аттап басуга дэрмеи жок. Нурбектщ e3i касы- мызга келт, кушагында шубатылып жургем белек-белек ак булдарды улеспре бастады. — Тэбэрш кой, алындар... Сендерге аруактар 6epin Ж1берд1,— деп тырк-тырк куледк Булдын 6ip белегш ко- лымэ устап карасам, кэд1мп Сауыттын сатып журген ак матасы... Нурбек те жынданган адам сиякты емес, сап-сау. Жумабек баксы касымызга келт, мелит сэл тур- ды да: — >Kirirrep, Keiuipiimep, кудай меш кара бастыр- ды,— дед1 дауысы жер астынан шыккандан болып.— Сендерд1 аруакпен коркытып, айбындырып алам ба деп сд!м, сэт1 туспедк Тек енд1 6ip eTmiuiiM — журтка жая кермендер, агатайлар! Ж Нттер енд1 гана ес жинап, Нурбектщ колындагы матаны пышак устшен белюп жатыр... Сейтсек Жума- бск баксыныц «аруак» деп б1зд1 шошытып жургеш — 6efiirriH ш ш деп буталарга ербитт жауып KOiftFaH, ел- ден алган «актык» булдары екен гой. Аяк астынан 6ip* 6ip кейлекке колымыз ж ет т , жыргадык та калдык.. Нурбек атына MiHin кетш бара жаткан баксынык со- цынан: — К,алпе, ауылга ж у р т конакасьщызды жсп кетпей- ci3 бе? Ондагылар cisfli к утт отыр foA,— дед1 дауыстап. Жумабек тм катпады, атын борбайга 6ip салып ка- paHFbi туннщ кушарына Kipin жок болды. Ауылга келеек у-шу... Сауыт саудагер есштен ене бере талып .тускен екен. су бур к т, есш зорга жнрызыпты... Жумабекке ар- налган конакасыны 63iMi3 жеп, куле-куле тарастык. Сол OKHFa ертешнде б ук т елге жайылып, 6ip кыс боны кулк! боп журдк Бул — Нурбек мугал1мнщ молда 192

'мен баксы-балгердщ бетш кайырган зор жен'ю! болды. Жумабск содан кайтып б1здш елге аттап баскан жок, KciiiiiipeK «баксылыкты мулдем койып кет!nriж деп ес- •г!д|‘к. Mine, осыпдай хикаялар еткен б1здщ бастан... Энпменщ кызыгына елт!ген ж!г!ттер, Куж'1байдыц кезен!не калан жеткен!н ангармай да калды. 13 Ауыл Текшеге кеп копгалы да б!рнеше кун болды. Бул — Караменде мен Жумыктогас ауылдарынын аргы жоннын iue6i жет!лгенше, айга жуык отырып кешетш ен 6ip KepiKii жайлауы. К,оныстардыц арасы ж ш , epic! тарлау болганмен, жер! жатык; ки!здей уйыскан кек каска бетегес!, кеп мал канша жайылса да мойымай, кунде кектеп отыратын берекелк жайлы мекен. Ойдагы ыстыкка кагылып келген арык-турак малдар осы жерге кел!с1мен, тез кетер!л!п, конданып алады. Сопдыктан кейб|р куш-келт аз, шабан-шардак ауылдар аргы алые жайлауларга бармай-ак, осында жайлап калады. Алдынры куш KanaFaT yfli мал сойып, кернллер! ау- ылдын шетшдеп жел!ге шашу шашып, бие байлаган. «Биебаура» бетен ешюмд! шакырмай ездер1 кызыктады. Саны аздау болганмен, шет!нен сугп, мама биелер кеше- ден 6epi Капагат yfliHin улкен кара сабасын ем!зджте- т!п, алкыпдырып тастагаи. Бурыппл аталардан мурага калган кумн: сапты шепек, шытыралы коныр тегене, эб- ден кымызещд! болып, мешздей каткан буйрек ожау (еннен алынып, кайтадан icKe косылды. Бугш 6api ал- I ашкы кымыздан ауыз тимек. Кеше куш бойы куршлде- Tin тплген кара саба айналасына кымыз исш ацкы- тып, ауылдын еркек-эйел1 мерекен! куткендей буг!н ай- рыкша кещлд! ед!. Естай мен Жолбарыс танертедп шайдан кейш бой жазбак болып, ауыл сыртындагы денге кетер!лген. Осы арадаи бушл текшешн уел алаканга салгандай айкын фшедк Аслан Tepi ашык, кек шыныдай мелд1реп тур, : 'к сонау шалгайда улшлдеген ак шарбы булттар ка- ыктайды. O.ii шалгыны жапырылып, мурты сына кон- ....trail сай-сала шлемнщ тупндей кулпырып, кез куаита- л.|. Дуиие жап-жасыл opi сондай таза едк Сол жел тур- са болтаны, кек курецсе мен тске сакал бетеге балу ыр- 7 к Ж»мад1лов 193

галыгт, Ж1бек шымылдыктаЛ сусыл кагалы. К,алы« шал- гын арасынан кызылды-жасылды сылкым гулдер бас- тарын martкап, ук Ы кыздан буралып, билеп кетед!. Сол гул тектсс кебелектер ушып конады. Осыдан козы кеш жерде, теп-тепс жасыл аланкайда 6ip уя каздын жумырткасындай болып улкен ак ауыл отыр. Мананынан жэрменкедсй кызган мол тарши-нк бан- калады. Узыннан узак кагылган жел| басында кан жи­ рен калын жылкы уйездеп тур. Ауылдын ар жагынан ак-карасы аралас кужынаган кеи кой кершедь. Сол ауылра карауы мун екен, Естайдыц журен шимырлан коя бердк Еш себепаз жолдасынын иыгына асыла кетп де, 6ip Typai шат кешлмен: Ана жакка карасайшы, бул — Дурияныц ауылы гои!— дед|-. — Дурпянын ауылы болса кайтешн? — дед1 Жолба- рыс оныц кушагынан зорга боеанып.— Сол ушш мен! буындырып елпрейш деп пе ен? Ес калмапты гой езт- де... ~ E h, достым-ай, б ш п турып necine сурайсын? — Естай тагы да кушапян жая умтылды. — Аулак, аулак! Кайтед1 ей, мынау? — Жолбарыс кашкалактап, едэуф узанкырап барды да, кш'здей уйыс- кан кек шепни ycTine шалкалап жата кетп,— yh, рахат- ай! Э л п моллалардыц айтып журген жзннаты осыдан артык болмас. HyFbiMan ауылынан кезш алмай, т1г!лin карап тургаи Естай да Жолбарыстын касыпа келin жантайды. — Караты , мынадай табнгат аясында iiuneii-жемей- ак мае болуга болады гой,— дед| Жолбарыс,— Эскердс жургешмде Шепейз1н1к ыстык кумында 6ip жылдай ка- малып жатканым бар-ды. Ойлап турсам, сол жердщ ада- мы болганша, мына жайлауда жылкы боп жайылып жур­ ген элде кайда артык снякты. — Сен де айткышсын-ау... — Ж ок, нмандай сырым... Бул казак жайлау леген­ де неге Гшкен асын жерге кояды десем, осындай сикыры бар екен гой. — Эрине, кешпендшердщ де вз романтикасы бар. 0ci- л1, 6ip халыкты туп-тугел акымак дсуге болмайды гой. Елдщ осындай 6ip ссртлетш шагы, вм1рден тататын ра­ хат, лэззагы болмаса, элдекашан курып кетпес пе ед|'? — дед1 Естай етпеттеп жаткан куш,'— кел терт кулак швпп

1здей1К, C iJieciii бе, оны тапкан адам б а кы тты болады... — Ту-у, к а р а т ы , бук!л жай лаудан к ы м ы з Mci анки- Ды| — деп, Ж олбар ы с басыи к е т е р т отырды ,— М ы н а д а й ортада некем KiciniH акын бол м аска ш арасы да ж о к шы- гар. М ен 6ypi.ni семем ерекше 6 ip сез1мталдыкты, мен] де болса логика к у д 1рет1мен д ур ы с байы м дайты н ой уш кырлыгын ангарып, камран калуш ы ед1М, TiriTi imreM кызганатынмын-ды... Сейтсем, танданатын дэнене жок екен. О сындай жерде туып, мы надай ауамен дем алып ьскен адам акын болмаганда шошка тагалай ма? М ас- кара гой мынау... — Бул ce3in ж аны м а ж агады ,— дед1 Е с та й к у л т . — О нда ценен шынында б1рдеце ш ы гады екен... Ж а ра й ды , омы койшы. Мыма кыз мэселесш кайтем1з? — Кайдапя кыз? — Дурияны айтам. Немене, умытып калгансыц ба? — ЛЛэссаган! CeiiiH me, ж ур тты н бэр! ене боны Д у ­ рияны ойлап жур!н керек екен гой.— Ж о л б а р ы с каркы л - дап кулдь— Дурия перемет болса, сагам керемет, мен у ш ш ол ж ай гама байдыц ерке кызы... — Сен, шынымен-ак, солай ойлайсын ба? — Естай салкын тартып, екпелен калды. — Ж арайды, ойнап айтам,— Ж олбары с оны балаш а еркелетт, аркасынан какты.— Дурия, сез жок, тамаша кыз... Bipaic сен мемен м ахабб ат ж айында еш каш ам акыл сураушы болма. М ен'т махаббат жайындагы маглума- тым — ceuiK кы тай т ш н б 1лген»1дей гама. Р а ш ы к ты к т ы кудай б1зд щ баска ж азбаган. — Асыгыс айтып отырган жоксын ба? — Ж ок, шын айтам. Ж ур еп м сондай катты... Кеу- демде байламып калган 6epim бар сиякты. А д ам бала- сына ж угы м ы м жок, 6 ip турл! суы кпы н Н е ymiH екен, ажары бар, улдемем-булдеге оранып ж ур ген 6 ipey fli кер- сем, жымым келедк — О л TyciuiKTi гой. Революционерлерд1н. 6opi сондай катал болады,— дед! Естай. — 0йт1п кекетмей-ак кой,— Ж олбарыс ту н е р т томен I.а рады.— Револ юционерл i KTi магам ш м 6epciH ? B ip a ic i v-ал не, ж е л м д ж турм ы сты ц TaKcipeTi мен1н мшез1мд! солай согып ш ыгарды. IJJiрк in, бала кез1мде Meni 6ip непде мамлайымнан емпап еркелетмед1 гой. ¥ з а к жыл KepinreHHiii еЫ пнде жур!п кум к еш п м . Куресш ге те п л -

ген нанны н калды гы на мен иттен бурын жететйшш.;. Сен эрине аш ты кты к, панасы зды кты н не екеипз бммей- ciii. Ата-ананын элпепш алаканында, жокшылыктын, ж е п м д ж т т не екенш бмш ей e c iin . Кейде Балж ан апай- д ы н ceHi ж ас баладай еркелетш, мэпелегенш кергенде, м еш ц кез1ме ж а с келедк.. Ж ур е к сорлы езш де жокты кайдан тапсын?! М ахаббат кектен тусе ме? Ол да мына кед ш ептш бойындагы кун нуры сиякты ата-ананын ме- HipiMiHen, туган-туы скан н ы н шапагатынан жиналатын шыгар. Ол менде болды ма? KeaiperiM — карангы куыс сешлдк eMipi сауле туспеген суык унпрдей. Тек ceniii д осняты й ж ы лы тады мен1... — Ж етер, койшы ендк— Естай оны аяп Kerri.— М у- наймашы , aAi ж а ссы ц foil О н екще 6ip гу л щ ашылмай жатып, дуниеден ту ш л ген ш не? А сы кпа, сенщ де бакы- ты н 6ip жерде журген ш ы гар буландап... Ц П ркш , сол ка­ ра кез айым каз|'р кайда екен? — деп Ж олбары сты epiK- ci3 кулд1рдк Олар орнынан турып, ауыл ж акка карай беттедк Кун соскедеп ауып барады. TepieriKTen окта-текте салкым са- мал ж елш п етед1. А лы ста, ауы л-ауы лды н арасында кай- шыалыскан салт аттылар кержедк Беткейде булардыи алдынан еш-уш бала жуг1рш шыкты. Ен алла Нургазы- ныц улкеи баласы М аксут, касында Ш ш ш п к т т кара до- малагы мен Б а й ж у м а п ы н кек кез сары сы бар. Yrneyi шапкылап келш: — Сендерд! бн-атам шакырып жатыр. Ауылга бара- мыз! — дед1 eriTirin. — Кандагы ауыл? Балалар бул суракка жауап бере алмады. Естайлар келгенде ауылдын улкен-Kiuii, бала-шагасы Teric К а н а га т у ш к е жиналып отыр едк Алдары нда улкен тегеие кымыз, бэрннн жузш де куаныш нуры оннайды. Е стай мен Ж олб ар ы сты сыйлап, терден орын GepiCTi. К а ­ нагат дастаркан шетшде малдасып курып, оюлы буйрек ожаумен кымызды e3i сапырып отыр. Бетше буртж-бур- TiK май тускен уыз к ы м ы з сырлы тегенеде баяу Kenipiuin . тын алады. Алгаш кы кымыздап ауыз тигенше асыккан ж у р т ерш дерш жалап, epii<ci3 ж уты н ад ы . А лай д а уй neci асыгатын емес, кою кымызды кетере-кетере сапырын, ж акалай турган кеселерге баппсп куя бастады. Зина 6ip тг'зсрлен ж айгасып, кос б1лезп< салгаи а к 6 ia erin соза ж у р тк а кы м ы з anepin отыр. Кеселерге тугел кымы з ку-

йы.1 ып болгасын, бид щ e3i кол ж ай ып бата штедк А ры - дан iuv6i.ipTbin келд| де: Иэ, К,амбар-ата1 п болсын! КуГ|;>ырып суйреткен 6epinno саулык 6epcin! — Курыгын суйреткен урыннан Жылкышы ата, жирен сака,' Кудайым, малга амандык, Д1 деп бетш сипады. Ж ¥ Р Т: «Аумин» дес!п, ж а л а та р м а га и кеселершс кол созды. Кымыз шынында да л л уй1ретш- дей, керемет тэтп едк Алгаш кы кеседен сок-ак ¥зак, Катшадай улкендер; Байжума, Бактиярдай кайындар Бал ж ан 6aft6imeiiiH атына мактау создерд1 ж ауд ы р а бастады. — Н агы з бабында екеп... — Валдай тэ т л екен. — Бул у й д щ кы м ы зы ка ш а н д а осы гой. — Кайраи, женеше-ай, сен in осы к о л к н да топы рак- ка илридКау. Естай шешесше карал, онын бупн ерекше кещлд! екен1И байкады. А к сэры нурлы жуз1 кы зара -rycin, ж а- сантырап балкып отыр. Ж урттын мактау сездерш жэй колпаш, ж ал ган кош амет емес, е з ш т ецбепне беркпген э.ил бага ретЙ1де кабы лдаган сабырлы, сырбаз к а лп ы бар. Бул кымы здан сiui<iмn iн заредей Min таппайтыны ка- ц ш н е аян сек1лд к А с ты н бабын 6 ip кю дей-ак, C ia e iiiii рас. Ж ы л к ы Tepicinen ж асалтан сабаны да к а ту к а р а га салып, кы с бойы тутш м ен ыстап, эз'флеген e3i. Ондай ыдыстан Tepi далм ш ыгып турм айды . Кеш е сабага сау- мал куйгапда, корды ц усл'не 6ip-eni бизем койды и c y p i куйрыгы мен без дорбага л к к е н Gip к а д а к м еш з тастап ж1бергендк Кымыз аши бастагаада, осы ауылдык келш- кепнпк, бала-ш агасын жинап, ел ж а тка нш а коп-кап nic- Tipin e;ii. Сопан сон тунде су ы к устап калм асы н деп, жа- тарда сабаны кшзбен орап тастаган. Ал, осыидай кымыз- ды ж ур г мактамай Kapcin. Эркансысы тарт-бес ксседен кымыз imin, сарыгы ба- сылгасын, журт Естайлар жокта басталган энпмеге кан­ та оралды. — Сонымеп нс icTefiTin болды к, барам ы з ба? — К,онакка барсак i ш т1 кец сактэйы к. — Иэ, уйдсп кымыз ешкайда кашпас,— десш, Узак, Бактияр, Байжумалар кеселерш танкере бастады. 197

— KiM ш акырыпты? Кайд а барамы з? — дед! Естай экесше карал. Би OFan б|рдем ж ауап бсре коймады , кымы зы н урт- тап койыи, сад yncia отырды да: — Н уты манны ц кай кы ры екен!н кудан б к с ш , жаца Kici H<i6epin, «Биебауга» ш акы рыпты,— дед!.— Не icreft- Mi3, балам? Барамы з ба? — H e c i бар, ш акы рган жерге бару керек,— дед} Ес­ тай кезш темен салып. Бетппн ду ете тускенш е карап, «кызарып кегпм -а у » деп ойлады. — Нугыман эр баскан кадамын шотка салып отыру- шы едк осы ж олы кай ece6iHC enin к е гл и екен? — деп, К.а- naFaT мурты ны н астынан кул|'п койды. — Койш ы , буйректеи сирак ш ы гармай,— Балжан ку- йеуше кобалж и карад ы .— Ж а кы н адам болрасын, жаца ж уртта дэм татсын дегеш де. Ежелден келе ж аткан ака- йын берекесц бармай к ал сак ел-журттан у я т емес пс? — И э, дэмнен улкен емесшз... — ©3i Kiuiipefiin ш акы рган сон, барып кайткан дурыс кой,— десш Балжанды костауш ылар кебейе бастады. — ОнДа тез1рек ат ерттендер,— дед1 Канагат inwe- pine бурылып.— Б э р ш ш н де куйы скапы н KeTepi.nin тур екен, б еттерп ш какпайын... А р ад а 6 ip caFaT отпей эйелдер жаты Kninin, шашула- рын алып, ж олга шы кты. О ла р ж акы н жердег1 ауылга ж ая у -ак баруга бел байлаган. Бие сауаты н К атш а апай- дан баскасы кастарына усак балаларды алып, кимешек- шаршылары агарандап, ауылдан узап барады. А л еркектер жаты a.ni ор1стен келмей ж аткан MiHic аттарын кулп , б егел т калды. Атка кеткен Байжумадан эл! хабар ж ок. Естай д ы н тагаты таусылып, уйге 6ip Kipin 6 ip шытады. Н у гы м а н ауылы айкайласан д аусы н жете- Tin жерде, л п п -а к тур. Знеки, эйелдер эне-M iiie дегенше орта жолга барып та калды. « Е м ауылдын арасына жа­ яу-ак журе беруге болады foi’i» — деп ойлады Естай ты- кыршып. BipaK, бул ойын сыртка mbiFapyFa жасканды. О лай десе, aKecinen ce ric eerin калуы да м ум м н . Кы р салтында еркек адамга еш каш ан ж а я у кы ды руга бол- манды. Е л кезген дуана немесе жуген устап жутап кал- Fan 6ipey болмаса, кеудеешде жаны бар к азак атка Mi­ nin ж ур уге THic. ЭЫресе, K a iia Fa rra ft би, Нурымандай бактал ас байдын аулына ж а я у барыпты деген не сум- дык?! T inTi ofiFa алудын 03i уя т емес пе? И э, казак агсыз 198

журе алмаЙды, соидыктан жарты сагатта ж аяу барып келетш жерге, жарты кун к е л ж |здеуд1ц em 6ip секет- Tiri жок. Бай ж ум а epicTeri ж ы лкы ны айдап экелш , одан ат срттеп цозгалганша, эйелдер Н угы м ан ауылына ж етш те калы п едк Н у гы м анны н бул елкедег! езге байлардан cani де, салтанаты да белек-Ti. Ш а л к ы га н д эул еН у ш ш тана емес, окыгам, кез1 аш ы к адам деп, онымен досы туг!л ж аулары ны н 03i epiKci3 санасатын. Dip гаж аб ы , ел iiu in - д еп дау-шарга, мэнсап таласына Нугы ман бой салып араласиайды. Эбден э к к 1 бон алган а тк а мш ер лерд щ 03i оны н KiM fli ж актап, к!мд1 м у к а тк ы сы келетш ш айыра ал- ыай, талайга дейш дал болып, шатаеып журедк Кектем- деп жанжал кезшде Экпар мен О б р а з ы кезек-кезек Н угы м анга шауып кел1скен. О л екеуш е де кой сойып, К' лын кусырып, разы кып аттандырды, б!рак кайсысын ж актап ш ы кканы н 6 ip ленде б м ген емес... С он ш а ж ы л- дан 6epi «Нугыман 6ipeyfli иапаттяп И лдепИ яки болма- ,са 6ipeyre кам ш ы к е т е р ш п т Ь дсген сыбысчы бул елкеде a ai ешк1м еепген ж ок. Ken адамныц угы м ы п д а Н у гы - ыан — шаруа багып, малын оттатып, дэулечпц кызыгын керш ж аткан 6 ip бейуаз, момын адам. О ны н Kea6ip ка- ракгы калгарысын, киындагы коймасын Канагаттыц ге­ на сунгыла назары ш алы п к а л у ш ы ед1. Т оп 1шЬ|де езР iiin гипнозыныц сырын бкаетш тагы 6ip адамныц отыр- ганын сезген снкыршыдай, ол да Канагатпен epiacia t санасады. Ж иырмасыишы жылдардык аягында аргы беттсн ал- гаш каш ы п келгенде, Н у гы м а н н ы ц eai айгыр yftip рапа жылкысы болды. Асыгыс кешкепде усак малы сол ж а к ­ та калып койыпты десетш. Келен жылдар ж т т аттан- дырып, ш екарага таяу отыргап колхоздыц мал ы и ан 6ip- пеше flypidn кой айдатып алды. C ohfi>i рет ж!берген Kicl- л е р ж Ц бф азы ш екараш ыларды ц колы на Tycin, калганы кайтарда боранга уш ы рап, бастарын эрец алып келген... Нугыман е з М ц ж уйрiк Ил, жорга мшезииц аркасында, Тартуыл im ine тез c in in к етп . О сы елдщ атка мшер, 61- .niKTi адамдарыныц белдеуше 6ip-6 ip ж у й р ж ат байлап, кемейлерш тыгындап койды да, ©3i ш аруасы н алацсыз ж урпзе бердк Ру жагынан Балжанга теркш боп келетР iiiii келденсц тартып, алды.мен К а н а га т бид1 то ц т е к - теп едк 1!19

О л кезде Кулер* б алалары ны н дэулет! шагымдалып, бурыигы мол ж айлау мен кыстаулык жерлср канырап босап калган-ды . А лы ста н ары п-аш ып келген aFaiibiHFa Канагат тарлык жасагап жок, кыстау салуга бос жат­ кам Ж олдыбан ангарын белш бердк жаз болса кем ко- ныс Бокенбайды жайлады. Б идщ Барлык тауындары же- piHe де, кы ста Н уры м ан н ы н м ал ы отарлап баратын бол- ды. Араларында аш ы к кел1ам болмаса да, H y i ыман бас- тапкы кезде жер м айы ретшде К анагатка Millie келж, сотым женш ен карасы п турган. Кеш н бой уйренш, та- мы р ж айып алгасын, онысын 6ipTe-6ipTe азайтып, аягы сиыркуймышактанып кегп. Онымен дауласып, улыкка ж у г п п а п ж атуды К а н а га т ез басына ар санады. «Мейлк жалган ici акыретке кетпес, кудайдап кутим » деп ток- таган... Ан ад а бул ауыры п ж а тк а н да , HyFbiM an карыс жерде отырып, муныц к е ц ш н сурап та келмедк KauaFaT басын кетерген сон, Н угы м ан аулына Бактиярды эдеш жумсагк «Балам оку 6iTipin ауылга келейш деп жатыр, сол мше- т ш 6 ip ж ар ам ды ат берсш» деп солем айтып ж1берген. B i- рак, Бактия р бос кайтты. К а н а га т танданган ж ок, кулд1 де койды. ©3iHi'H куткеш де сол едi : кейде агайы ннан бе- ред1 деп сурамайсы н , арапы аш ы п алу у ш in, каса ка н а су- райтын кез болады. Думб1лез, былык-сылык белпаздж - тен Kepi, KiMHiit т у т Ы калай уш аты ны н айкын б ш п отыр- гап жаксы ... Е н д Г Mine, а я к асты нан кон а кка ш акырып отыр. М ун ы сы нендей с а яса т екен? А ц ы сы н андып кер- мек керек. Ж ол бойы ат устш де неле жатып, Канагат би осын- дай 6ip алуан жайлардын басын шолып шыгып едь Ill Канараттар келгенде, Нугы ман улкен а к орданын сы ртында кут1п тур екен. Б ул, сез ж ок, елеп-ескергендж- TiH белric i. Президенттер не корольдар келгенде, тек пре- зи д ен тп н не корольдщ ез1 ш ы гып к арсы алатыны снякты , х а л ы к а р а л ы к д и пломатияны ц кейб|'р TopTi6i к а ­ зак ауылында да бар-тугын. К а н а га т аты нын ш ы лбы ры н Н у гы м а н н ы н 03i к е л т ус- тады. — Коны сы цы з к у тты болсын, бн-еке! Кора-копсы те- 200

ric аман ба? 6 зШ з наукасыныздан ада-куде айыктыцыз (За? — дсп, асты -устш е xyciu, ж ал б арактап ж аты р. Со- сын Естайга бурылып: — мынау элп окудагы баланыз ба? Канырлы болсын, улкен азамат болыпты. Е н д т ум1т осы ж астарда гон,— деп, Естайыен к алаш а кол кысы сып ; мандастш. — Кэне, уйге ж урМ здер Конактары н epTin, ортадары улкен а к уйге к а ра й бет алды. Булар шргенде, тер алдында Ж а к ы п ак са к а л меи Экпар жузбек отыр екен, 6api орындарынан турып, Ка- пагатка кол 6epicri. Конактар езш щ жасына, бш к-беде- лш е карай ж ай гасы п болган сон, уй и е с Ы н Q3i кы р елш- де сирек кездесетш а к полскей ю реуеттщ алдына кеп отырды. Нурыманнын жасы Канагат куралпы болганмен, сдан элдекаида жас кершедь Байлыктын, токшылыктык леб1 ecin TypFan коны ркай ж узш е эл1 дендеп эж !м тусе коймаган. Сакалы н кы ры п тастап, эделп кою м у р т Ж1бе- pinTi. YcTinfleri Kiiiiwi де кала улпсш де: а к кейлек, ка- йырма жаралы кара пешпет-шалбар, кисы к табан хром ет1к. О мырау калтасынан сагатты н кумю бауы салбырап тур. ©цкей каптал шапан, ж аррак тон, шекпен киген кен колты к кыр казарыньщ арасында, Н у гы м ан езге 6ip ду- ниеден келгендей, кезге о к ш а у шалынады. Буры н байдын ею эйел1 ею ауыл боп, белек отыра- тын. Н е уинн екен, биыл бастары 6ipirinTi. М ы н ау бэй- 6iu iere карасты улкен yfli, еркектерд1 эдеМ осында Tyci- pin, эйелдерд1 токалды н Kiuii уйш де онаш а кутш жат- кап сынайы бар. Yft-iuii кереметтей сэнд! едк О н ei<i ка- нат улкен yftfliii айналасына Teric ю лем устаран. Н еш е Typai шаги керпе, к у с ж асты ктар бой тузеген тердеп ж уктщ де enceci 6nin. Канараттын касындары ¥зак, Бай- ж ума, Бактиярлар уйд!н жасауынан кездерш айыра ал- май, айналасына шалкая-шалкая карасып кояды. Конактар жайрасып болып, кайта-кайта жанадан ам анд ы к сурасып, ещй 6iTTi-ay деген незде, 6ip ж1г1т eciKTin алдына 6ip icei< койды жетектеп э к е л т , бата су- рады. Нурыман колын жайып К а н а га т к а карап ед1, К а- иагат Ж акыпка бурылды. Ж акан аксакал «Алла экпар» деи бетп! сипады... (.°нан кешн-ак уй-iuii кешлдешп сала бердк Улкен- дер каукылдасып, биылры шептщ журымы, малдын семь ру беталысын б1рталай сез e rri. ©ткен к ы сты н аягы кат- 2111