Жұмаділов Қ. Соңғы көш

ты болтаны, кап ауы лды и канш а шытын Gcprcui айтыл- Ды. Э н п м е 6ipre-6ipTe алдагы кы ска ойысып, бул тура- лы к у ауы з К ал н д ы н не д е га п тэты да сске алынды... © с т т отыртанда, д аяш ы ж т т т е р eni басынан каумала- са к е т е р т экелш , конактарды н алдына келдей дастаркан ж ай ды . Сонан сон улкен тегенемен кы мы з э к сл iHin, дас­ таркан устш де 6ip енкей алтын ауыз кэрлен кеселер ка- лыктай бастады. Ж ур т кымы з iuie отырып, кырдыц энп- MeciH 6 ip талай жерге апары п тастады да, еид1 калата ауыз салды — Кал ацд а не болып ж атыр? K eo ieai б у п н хабарлас- к а н еш к1м бар м а? — дед1 Ж а к ы п Н у ты м а н га карап. — Каланын жаналытын мына Экпар жузбектен су- рай.мыз да,— дед! Н у гы м а н ж ы миы п .— Б1зд! койшы ш аруа б а к к а н адамбыз, е ю м ет ту р десе турамы з, отыр десе отырамыз... — Ж а к а еш м е ттщ беталысы ж а м а н кершбейдп— де- fli Э кпар уйдем ей к а л у га ынтайсызданып.— Д уксндерде бул-шай дегешй уйш тастапты, дуние арзандаган. Баягы Тэйш н заманындай кен ш ш к орнайтын сиякты. — Аузына май, айналайын. — И з, к удай бере гер... — Бэршен де дуниешц арзандатаны жаксылык екен,— д есш , отыргандар ел ен дест калды. — И з, ол рас квршед'|,— дед1 Н у ры м ан да костап.— Ж акы нда калада жиналыс болып, сонда жана ук1метт!ц басш ы сы сейлеген екен, co3i ж ур тка унапты . «Ш ы нжан- дагы аз улттарта кен ш ш к жасаймыз. К азактар бурый- гы дай малый батып, K euiin-конып ж ур е бередн.. М а л ша- руашылыгына ешкандай реформа журпзйш ейд!» дептй — С он да оларды ц кыры на алатыны м м д ер екен? — дсд1 Ж а к ы п .— М ен бклсем, ею м ет атаулы 6ipeyre жай- лы болганда, eKinuii б1реулерге ж э й а з тисе ксрек едк — Олар квбшесе жер иелерше шушлетш квршедн— дед1 Н у гы м а н К а н а та т ж а к к а коз к и ы ры и тастап.— «По- мещ иктердщ жер-суын тартып алып, кедейлерге бвлш беремi3» дептк К ы зы лд а рд ы н к у р ы к т ы алдымен жер ие­ лерш е салаты н эдет! той. — О л жатын ci3 б ш е а з , эрине,— дед1 К анатат онын сез1п белш ,— А р ты бетте бэрш баетап Kouiipin келдпйз... К ы зы л д ар д ы ц бс тЬ ж у з ш кврмей туры п, 6i3 не айта ала- мыз? 202

Н у гы м анны н еш сурланы нкырап, ж е т м р ш ш койдь:. Калтасы нан келдей ж1бск орамал али и , терниген м анда- йын c\\pTTi. — Кэне, к ы м ы з ала отырыныздар,— дед1 кон актар га карап. Сосын э н п м е жел1с!не канта оралды.— К,ытай к оммунистерш щ орыс большевиктершен 6ipa3 айы рма- шылыгы бар сешлдк Ж акы нда сейлеген бастык «Б!з Со- встпен доспыз, 6ipaK журетш жолымыз сэл баскаша» депт!... Баягы да орыс жершде Совет куры лганда, кы зы л тудыд бетшде балга мен орактын Fana cypeTi туруш ы едк М ы нал арды ц туы да кызыл, 6 ipa K бетш де терт б1рдей ж улды зы бар; онысы: ж умы сш ы , ш аруа, орташ а ж эне ка­ питалист деген сез екен. Кы тай д ы н ж а н а ешмет1 осы тер- теуппк одагынан курылатын кершедк.. Айтпакш ы, мун- да окы ган ж т т т е р отыр екен гой, калай, м еш н айтка- ным дурыс па? — деп Н у гы м а н Е стай га ж ы м н я карап койды. — И э, coFaH ж акы н,— дед1 Е ста й кысы лып .— Т ауды н бетш деп терт ж улды з К ы тайдагы терт тапты б1лд)'ред1... — Бэсе, мен|'ц есту1м солай,— деп уй neci ш алканы ц- кы рап отырды. У йд еп атка мшер улкендер м ундай Ж1- ш ш ке энпмеге келгенде, бой багып, коргалактап калган. — Нуке-ай, осы нын бэрш кайдан бш е 6epeci3? — дед1 Экпар кайран калып. — О кы ган адамнын K63i киядагы ны шалады... О кы - маган 6i3 не б1лем13? Томагалы б урш т кусап отырган т у р ш з м ы нау!— деп Kypciaai Ж акып. — Бай-екеннщ уйде отырып айтканы мына окыган ж ш ктердщ ойымен дэл шыгып жаткан ж ок па? — деп, к ы м ы зга 6epTinKipen алган У з а к кенк-кенк куле бастады да, Канагатты к кабагына Ke3i Tycin к е т т , ш орт тиылды. — Бул жастармен таласу кайда? Заман осылардш гой,— дед| Н угы м ан жуы п-ш айы п.— Е ста й биыл гимна- зняны б т р д 1 емес пе? ©Tin бара ж аткан елмр-ай! Умы т- насам, осы Естайлар 6i3 аргы беттен келген сон уш -терт ж ы лдан кейш тугаи бала,— деп сэл ойланып калд ы .— 'Гокта, токтай кал... B i3 ж и ы рма сеп зш н л ж ы л ы еттш... И э, солай екен. Б|зл.1Н Д урияд а п fiip ж а с улкен болар. Э к п м е н щ беталысы саясаттан алы стап, ездер1 ж е тш б|лстш дангылга карай ойысканда, ж у р тты н аркасы кс- иш, жадыраи бастады. Эне куш жанжалдаи 6epi Экпар мен Канагаттык арасы салкыидау болатын. Экю жузбек 203

осыидайда т у а н ж ы лы тып алгысы келд1 ме, бет-аузы ж айлап кулд1 де: — Енд1 уйлеш йру керек бул ж т т п , — дед! биге Ес- тайды мезгеп.— С е й т т ei<i тойды 6 ipre жасаныз... Есгай Д урияны н аты ш ыкканда 6ip турл1 куыстана 6acraFan. «Унлещ йру» деген сезд1 еепгенде, Кулагина дейш кы зары п к етп . О га н мы на улкендер осы к а з 1р-ак к уда тускел! оты ргандай кершген. «Дурин» ж эне «уйле- ну»... Б у л у ш ш неткен кы м б а т api магы насы 6 ip-6 ipiiie кандай ж ак ы н сездер?! О ны н колы д1рьпдеп, iiuiri отыр- ган кымызын тыпп ала жаздады. T aib i да Н угы м ан сенлеп отыр: — Ka3ip жам ан емес, эр ауылдан б1рдЬжарлап окы- ган жастар шыга бастады. Осыдан жиырма жыл бурын кандай efli? Б аягы д а Советке окута адам ж1беру керек болганда, осы ел окитын бала таба алмай, Ж ацгабы л- д ы к ж ал анаягы н айына eni кой телеп, ж ал дап ж1берген ж о к па efli... С ол Н урб ек каз1р e3i жетиендей тумсы гын KOTepin, с э л е м т д ! алмайды.. .ха-ха-ха! М ы н а сез Е ста й д ы ц журеп'не инедей кадалды. 1\\а- сы нд агы Ж ол б ар ы с та сурланы п отыр екен. B ip a i; К.ана- FaT !ле ж ауап катты: — Н ур б ек туралы aFarray айтып отырсы з, бай-еке. C i3 re калай екен, ол 6i3 у ш ш аса к ы м б а т адам. Бш ген Kicire, Н урбек — карацгы елдщ ортасына келш, ой-сана- сына ж а р ы к сэуле TycipreH а лга ш к ы ш а м ш ы р а к емес пе? B y r iiir i OKbiFaH ж астард ы н квген басы да сол Foft,— деген. Естай экесше катты разы болып, онын жайлауга кел- reai кан ж упре бастаган сабырлы жузш е суйсше пара­ ды. С э т а з д е у басталган экг1меден о т uibiFbin кетер ме едь кайтер едк Абырой болганда, дэл осы кезде журттыц назарын езше аударып, сарала камшыны ат кып мшген, тогыз-ондар шамасындагы 6ip бала даладан тасырла- тып шауып келдь.. Устш де кестел! баркыт мешпет-шал- бар, басында yKiJii такиясы бар бул бала Нугы маннык ж ал гы з улы Сэл1м болатын. У й толы Kicini елен кылмай, келе-ак экесш щ мойнына асыла Kerri. — Ой, акымак, мына улкен юсшерге сэлем берсен- u ii,— дед1 Н у гы м а н ынгайсызданы п.— ¥ят-ай, сен гд е уй- ленген ж Ы т дейдгау? К о н ак тар к у л ю п ж аты р. А й ту га батпай, эр ю м -а к Ti- л Ш к уш ы пда ipi<in оты рган свзд1 Н уры м аи н ы н 03i айтып 204

бсрген сон, журт кайта жадырап, дуылдаеып кеттк — Э й, Сэл1м, у я т кайда? мы на н ы л ь ты н д ы келш ке- pin койс a кайтесш ?— деп, бул уйге езгелерден repi ба- ты лдау Э кпар алдымен тьл катты. — Корее коре 6epcin , мен каты ннан кор ы кп айм ы н . Кам ш ы м ен басына тартып наберем,— дед1 Сэл1м коки - ланып. Ж ур т томен карап, кысыла кулди — Дегенмен K ir iT боп канты озь — Уйленген екем деп, океане еркелемей турсы н ба? — И э, дети сау болса, еркек бала э л К а к тенелш кете- Ai,— десш, Ж а к ы п бастаткан улкеидер бады райы п тур- ган е р с Ы к т ! елемеген кейш б 1л д 1р' д|‘. Сэл1мнщ елде шаруасы болтан жок. Тан аткалы да- лада, ойыннын кызытында ж у р 'п , карп ы •'бден ашып келсе керек, енд! д астаркан д агы б а уы рса к пен ка н тк а шенгелд! салды. — М аган кы м ы з керек... к ы м ы з бер1ндер! — дед1 со- ман Kefiiu. 03iHe куйып бергенше T03i\\ii жетпей, экесш щ колын- д агы KeceHi тартып алып, дем а лм астан 6 ip -a K ж у т ты да, ж уп р ш далага шыкып Kerri. — Акымак... Осы да адам болар ма екен? — дед| Н у- гыман кызаракгап. — Е-е, бул « ж ш тп н » де талай кы зьты бар едьау,— деп Экпар сы лк-сы лк ку лд к Бы лты р С э л 1м келш ш ек ала- ты н сапарда, Н у гы м ан оны Керейге б ас к уда ет!п ж1бер- ген. Сондагы 6ip жэйд1 еске алды,— ©згеедн не кылайын, той етш , кеш батып, енд1 «шаш сипатар» кез ж акы нда- ганда, KyfteyiMi3 уйы ктап калы п, ма ска ра м ы зд ы ш ы гар- ган ж о к па? Ж ур т томен карап, кысыла кулдн — Эттец, баламы сын деген... — Кун бойы ciaeci каты п, ш арш аган Foft. — ¥йкы кысып турса, калы н ды кты кайтеш ! — деп, улкендер Нурыманга салмак туармей, бул эн п м еш до KeiuipiMAi, 3i.aci3 кулшмен OTKi3in ж!бердн Д у рн я да, С э л 1м де Н у ры манны н K iu ii эйел1 С а к ы п - жамалдан туган-ды. Бэйб1шеден туган кыздар элдека- шап узатыльан. Ж ал гы з ул бар ед1, ана ж ы лы аза м а т болтан кезшде квкпар тартып ж у р т , атган жьтылып елд1... О нын Керей ш ш д е к а лы н м алы твленш , эне-Mine 205

аламыз деп жургеп калы нды гы бар-тукын. Элгшдей ба- кытсызды ктан кейш ею ж а к кезек арбасып, коп сейлесш ж урш , акыры ж етш о т ы м а й жеЫрд1 Н угы манпыц Kiuii улы Сэл1мге каратып едк ©ткен ж ы лы ж ай лау устжде кудалы дка кеи адам барып, келжд1 алып та келген. Ж у р т эл1 кы мы з irnin отыр. Уз1рге болдым, тойдыи деген 6ipeyi жок. К ы мы з дегенппз к азак y m iii жэй шел басып коя салатын сусын емес, бсйга cinipin, узак оты- рып iuieTiii ас. Ыргалып, белбеу босатысып. KefiBipeyi да- лага шыкып к е л т , кантй Kipicin жатыр. Ш ы ты ралы шун- гыл кара тегене кара саба ж акка элденеше дуркш барып кайтты. Нугыманныц улкен эйел! — узын бойлы, ат жакты кара сур бэ й б ш е багана конактар алгаш келгенде уйге Kip in амандасып кеткен-дй Ж а к а кайта келш, куйеуш щ а як ж агына л з е буктй С а л т бойынша, К а н а га т огаы вз алдында туркан кымызды усыиды. — Кэне, рахым етщ1з, бэйб!ш е. К ы мы з алыкыз!.. Кара сур б ой бш е кеседеп кымы здан ауыз Twin, ке- мш кайтадан толтырды да, сыйлы конакты н алдыиа ез колымен экелш койды. О сы кезде котан ортасынан б1реудщ катты сенлеген дауысы есплдй Элдеюм малшылардыц апшысын куыра акырып, урсып жур. Макайдагы малайларды кыркай боктап, жапырып келе жатканы байкалады. Унде отыр- Faii бай ecTicin дей ые екен, улкен уйге жакы ндаган са- йын даусын кетерй], ce3in балгамен уркандан айкын-ай- кы н шыгарып, самбырлап тым катты семлейдй — Койды ысты кка пактам ай, суатка Tycip деп сакан айткалы кай заман... А л сен болсац малды коранын ше- TiHe n ipin тастап, казан-аякты теюректеп эл! журсщ . Ой, жегешц жел1'м болсын, енкей экецш н аузын... — Шет1М13ден сыпыра боктап келе ж аткан б у л .ю м ©3i?— дед1 Экпар улы кты гы eciHe тускендей, шалкая сызданып. Бэйбине кипактап куйеуше карады: — Заманакы рды орнатпай журмейд}... Уйде конак ба- рын да ескермейдьау, жазран. К,ой дейтн екен езже,— деп козгалактай бастап едк Нуры ман «отыра бер» деген- дей, колын кетердй — Омар рой, баяры.,, вз1м1здщ Омекен,— дед1 еште- не болмагандай,— Бул ауылда оган вкпелеп тарынатыи ешюм жок. BapiMi3 де эке жагыи согап тапсырып кой- 2С6

7 гамыз, калаган уакытында жет! атадоыздан тартыр бок* тай беред|,— деп сылк-сылк кулш б1раз отырды.— Оме- кеншн 6ip жаксысы, боктыкты б1р адамга арнамай, бу- к!л ауылга жалпагынан жайып ж!беред1. Сондыктдн Kici басына белгенде оншалык ауыр тимейд!... ха-ха-Ха! Тер алдында отыррандар аузын ашып, уй иес1н1Н бет1- не карап калыпты. Нугыманныи керш1-колацра, ауылда- гы к1рме кедейге осыишалык укык 6epin койранына тан- дан атьш сек!лд1. Кеп кеннкпей конак уйге Омардын 93i де келд1. К,о- лыпда TaaFbi бар, 6ip аягына е т , екшш! аярына Ti3ecine Дей1н туйенщ cipiciH киген 6ip6y шойнандай басып та- балДырыктан аттай берд1 де, терде отыррандарра самар- Кау сэлем 6epin, босага жакка отыра K erri. Eid ньнЫна exi Kiel м1нгеидей, апайтес зор адам екен, он аяп>ш Кызыл acbiFbinan басып турса да, бойы анау-мынау xtirirreH би1к. Бет аузында 6ip тал кылтанак жок, коккак танау, хез! тостагандай улкен, жас мелшер1н айыру киынга ту- сет!и, алпамсадай сэры Kiel. Нугыманнын бук!л маЛ-жа- нына кы зры ш бон журген Омар осы ед1. Б1р аярынын басы баягыда Нугыманра apFH беттен кой айдап экеле- м1н деп жургенде, ус1кке шалынып, б1ржола Tycin кал- FaH-ды ... — Кел, Омеке, жорары шык,— деп Нугыман оран кошамет керсет!п жатыр. Омар орнынан турып, темен!рек жайласкан жастар- дыц арасыиа сугына кеп отырды. Кдбарынаи кар жауып, конактарды жаратпай жек кер!п, кыжырта карайды. — Омекене кымыэ куйыцдар! — дед! Нурыман да^* т ы ж1г1ттерге ем!р ет!п.— К,ымыз iui, Омеке... Малшы* косшымен айкайласып, абден шелдеген шырарсын. Омардын шынында да с!ркес! су кетермей, каныры- гы тутеп келсе керек, ек!-уш кесе кымызды едел-жедел тастап ж1берд! де, бел1ндег! к1р-к!р мата белбеуд!к ушы- мен мандайын суртт1. — LUipKin, бул Омекендерд1н 1шкен-жегец1 адал гой,— дед1 Нугыман конактарына карап,— Осы Омекец* мен баска мал дейт1н б!р адам жок бул ауылДа. Б1зд| ;ой ш ы, 61зд 1к| нагыз жатып 1шерл1к кой... Мен мына коммунистерд1н 6ip сез1не катты ден коям. Олар ерка- шан: «Байлар енбек 1стемей, б1реуд!ц енбеНн жеп, кун квредЬ дейд1 гой, сол рас... 0м1р1 пенде бон малдыц шетше шыкканды б!лмейм1з. Сэскеде, уйкымыз канран- 207

да оянамыз. Cipa, осы Омекендер болмаса, ай. жан бага йлман кетет!н шыгармыз... «Мынау не айтып отыр?» дегендей Жакып, Экпарлар 6ipiHin бетше 6ipi парады. Bipan, ештекешн байыбына бара алган жок, Нугыманнын кырык калтасыпыц кай- сысына тусерш бммей, сандалып отырып калды. Кенет эйелдер отырган уйден шыркап салган эн кете- р!лд1. Бурын есйлмеген тетенше эсем эпге журт Teric елен erin: — Эн салып жаткан юм? — Дауысы кандай жаксы едП— дебп жамырай т!л катты. — Дурпяжан гон — эйелдерге патефон ойнатып жа- тыр,— дед1 бэйбше жайбаракат сейлеп. — Сонда эн салып турган Дурияныц e3i ме? — дед1 Жакып тусшбей. «Эттен карацгылык-ай!» Нугыман езу тартып кулдк — Бул патефон гой, аксакал. Куйсаидык,— дед1 со- сын даусым кетерш,— Эн айтып жаткан — Кулэш Бой- ceftiT келШ. — Ой, тоба-ай, а,— дед! Жакып басын шайкап.— Бул адам баласынын ойлап таппайтыны болсашы. Кал ада эл- ri «кинау» дейтш шыгыпты. ©ткен жолы мына Экпар­ лар болмай epTin барып едк кудай корсетпесш, 6ip замат- та шымылдыктын бетте сагым Tycin, пеше турл1 аты- с-ып-шабыскан адамга толды да кетть Калын атты аскер кылыштарын жаркылдатып, ез!ме карай тура шапканда, шалкамнан тусе жаздадым. Мынау да сол сиякты насте гой, зайыры. — ©3IH ойнатып керет1н екен,— дед1 ¥зак шыдамсыз- данып. Нугыман бэйбшесше бурылды: — Дурияга айтсайшы, осында экелш ойнатсын. . Baft6ioie далага шыгып кеттк Маиадан бер! Дурия- ны калай кврудщ ретш таппай, элс!н-эл! ес!кке жалтак- тап отырган Естай мына сезд1 ест!генде куанып Kerri. Кымызды армансыз cipen iuiKen журт дастаркан жн- налысымеп уйыган аяктарын созып, кепле жайгасты. Аса 6ip манызды жумыс бтргендей кейб1реу! ыкылык атып, ток баса алмай киналып отыр. Узактыц кара шак- шасы тер жакка жагалап кет!п ед1, Ty6i капллып бос кайтты- «Кап! насыбайды елден бурын шыгарып, ме- ui кай тулен туртт! екен?» деп ол катты екшдь 208

Кенет eciK алдынан шолпы сылдыры естш п, уйге Ну- гыманныц сулу токалы Сакыпжамал hiрдi. Жасы отыз бестерге келгем, суцгак бойлы нур жузд!, ак сазандай сылкым эйел бурала басып келд1 де, конактарга жылы шыраймен амандасты. Не учли екен, сол сэтте уйде отыр- ган Нугыманнан баска еркек атаулынын бекселер1 езшеи 63i жылжып, козгалактап калды. Yfl толы адамды тктге келт1рмей барындырып алганына Сакыпжамал сзл жы- миып кулд1 де, аягындары кексауыр етжД сыкырлата басып, босагада суйеул1 тургап денгелек устелд1 ко- нактардын алдына акелiп койды. внлршде кумic туйме- лер уймелеген кызыл катила камзол бэденд1 жас эйелд! TiiiTl сулу етш керсстедк Тобырына тускен торгын квй- лектщ етеп жургенде сусыл кагып, мацайына бул елке- де жок шссудын жупар лебш таратады. Омын, соцынан ше-шала патефонный кобдншасын H0Tcpin, конак уйге Дурня шрдн Ж ас кыздын 6eTi оттай алаулап, аппак маржан TicTepin керсете, аксия кулш кел- д! де, улкендерге сол нш п тагзым еттк Сонан сон аса 6ip ауыр жук кетергендей, астыцгы epiiin кымкыра Tic- теп, патефонды устелдщ ycTiiie акслш койды. Дурня Ес- тайлардын осында отырганын бшетш секшдн жийттерге мойным сол бурып, кез киырымен амандасты. 03i кала кшмш тастап, ауыл сэшмен KnininTi. Басьшда укш- кун- дыз бвр)к, устшде кос етект1 ак кейлек пен кынама Кы­ зыл камзол. Тула боны: «мен каз1р не кисем де жараса- ды» деп туррандан. Ен гажабы, Дурня шешесппн аузы- нан тусе калгандай, керемет уксайды екеи. Естай кыз- дан K03iH айыра алмай, телм1рт отыр едк Жолбарыс бу- nipiiieti туртт: — Банка, аузына шыбын ешп кетпесш,— дед1 сыбыр етш. Журттын eci-flepTi enai патефонра ауып едк Сакып­ жамал бегелш калган кызына карап: — Дурияжан, агаларына патефон койып бер, езш ой- нптпасан 6i3 оный тынн де.б1л' мейм1з,— деп 6ip эсем уй­ мем сыныкси кулд1 де, бурала басып шып,1п кеттп Дурим патефонный какпагын ашып, «кайсысын снна- тамыз?» дегенден, пластинкаларды Естандын алдына та- ман жылжытты. Конактар еителеп устелге жакындады. ¥зак сиякты шыдамсыздар колын созып, саусарьшьщ ушиц типзш корin жатыр. Тек Канарат пен Нурыман та- на torepi сурыибай, кейш отырып калды. Дол оеыидай 209

патефон Нурбектщ уй!нде де бар-тутын. Кднагат калага OapFan сайын талай рет ойнаттырып, эн-куй тындап жа- дырап калатын-ды. Сондыктан OFaH онша тацсык болма- ды ма, элде Нугыманнын алдында елпектеп, онык жок* тан езгесше таныркап тамсануды езше м1н санады ма, ойтеу1р сабырлы салкын калпынан айнымай отыра берд1, «Нурыманныи мкна кызы да бой жет1п капты-ау,— деп оклады ол, юлемшк устше 6ip т!зерлей отырып, па­ тефонный кулагын бурап жаткан Дурияга карап.— ©з! \\р1п ауызра салраидай эдем| боп ecinTl... Естайга айт- тырсам, зэл1м неме кедейс!н!п бермей журер ме екен?» деп, езшен сэл темей отырган Нурыманга карап койды. Онык ойын кекке самгай калыктаган эн б елт ж!бер- дк Ж урт си т д ей тынып, Кулэшт1к атакты «ГаккуЫ* тындап отыр. Естай энге жан-тэн1ыен бер!лв тусШ, дол касында аккудык кег!лд1р1ндей боп отырган Дурияга ка­ рап кояды. Кенет кез алдында 6ip эсем сурет оянды. Ку- м1с канаттары кунге шагылып, дуниен! кум1с сыкгыр ун­ те толтыра, аспанда топ акку ушып бара жаткандай. Сол аккулар 6ipTe-6ipTe темендеп, мамырлап барып, ак- caFan айдын келге жет1п конгандай 6ip елее... Эн аяк- талды. Ж ург гулест кетт!. — По, нпркш эн1м-ак екен! — Даусын айтсаншы, ж1бек талдай... — Хордын кызы да будан асырып айта алмас,— де* cin, мактауга Tin жетюзе алмай жатыр. — Ш ркш -ай, осы кызды алган жштт!к де арманы бар ма екен?! — деп Экпар журтты ду кулд1рд1. Энге куныккан кулактар куйге келгенде 6ip Typni то- сыркай тындады. — Мынау не, жаркыным-ау, калын аттыц шабысы гой,— дед! Жакып так-тамаша болып.— Домбыранын yni ме десем, оган келмейдк.. — Бул оркестр foU, ата,— дед| Естай кулагыиын му- Kici бар шалга дауыстап,— Жалгыз домбыра емсс, кы- рык-елу домбыра косылып, «Сарыарка» деген куйд| тар- тып жатыр. — Ой, керемс-т-ай! — дед! Жакып жагасын устап.— Осыны е зЫ зд щ Шэуешекте жасай ма? Шалдык сезше 6ipa3 адам кул1п ж!берд1. — Эй, аксакал-ай, Шэуешектщ колынан мундай енер келсе, с!з бен б!з ест1п отырамыз ба? — дед1 Нугыман сезге араласып.— Бул Советский Союзда, Тэшкенде жа- 210

салран,— деп койды езшше орысша коскансып. Оны Ж а- кып та тусше Kerri: — Ее-е, улкен жердей шыккан екен рой... жен, жоп. Бул Сэбетщнщ колынан келмейтш нэрсе жок шыгар, cipa. — Керманды женген Сэбет куй сандык жасай алмаи ма, Taflipi,— деп Экпар да ез б ш мш керсетш калды. Ырду-дырумен патефонный ж ен ап де басылкан, ко- нактар дем алу ушш далага беттедн Елдщ соцында ка- лып койран Естай, уй онашалана берген кезде Дурияныц касына жетш барды да: — Кандай тамаша боп кеткенсщ, Дурияш?! — дед! кыздыц колынан устай алып. — Бул уйде эдепт1 болыкыз, ж 1 гт н ... 6ipey Kepiп кал- са уят болады. — М е т ц сеиде шаруам бар едк Сейлесу1м керек. — Keftin, Kefiiir,— дед1 Дурия, Естайды езше жакын- датпай.— Калага кашан кайтасындар? — Eip айдай боламыз... — Ертен кешке 6i3 «Алтыбакан» курамыз. Келесin- дер ме? — Келмеген де? Сез жок келелйз — дед1 Естай куа- нып.— Кандай акылдысыц, Дурия! Осы кезде сырттан 6ipeyfliH аяк дыбысы естиш де, ол жугфе басып далага шыгып кетп. Жолбарыс муны кут1п тур ед1, eKeyi журттан бвлппп, ауылдан узап Kerri. Кун твбеден ауып барады. — Сейлеспн, бе? — дед1 Жолбарыс былай uibiFa 6epin. — Сейлеепм. EpTeHri «Алтыбаканга» шакырады, ке- лем1з рой? — Сен не дедщ? — Келеийз деп уэде берд!м. - Жолбарыс ундеген жок, тары 6ipa3 жур1п, 6eTin жап- жасыл кына баскан сандык таска барып отырды. — Сен неге ундемейст, тыпн. байланып калган ба? — дед1 Естай ыза болып. Жолбарыс оны елец кылмай, калтасынан кагаз алып, шылым орай бастады. Бурын ayecTiri болмаса да, кы- мыздын торын басу ушш, Естай да темекire колын созды. — Мен булай болар деп ойлаган емес ед1м,— дед! Жолбарыс бас-аяры жок. — Heni айтасык? 211

— Маскара гой мынау... — Сен жынданган шырарсын? — Ж ок, ез!Ц ойлашы, кыен сулу эйелдер 6ip уйге калан жиналып калган? — Е-е, одан да сулулыкка мае болып турмын десей- liii.— Естайдык журен енд1 орнына Tycin, кулю ж1бер- дк— Сен ani келшш кврген жоксын foA. Нагыз сулу сол. — MeHiK бупн 6ip нэрсеге кодм жетп,— дед1 Жол­ барыс есенпреген куйден арыла алмай.— Бурын: «осы байдын кыздары неге шетшен сулу бблады» — деп кай- ран калушы ед1м. Сейтсем, ол былай екен. Колы узын дэулегп Kici байлыктын куинмен манайындары кезге тус- кен ен сулу кызды тандап алады. ¥рып турсын, ба? Ал, сулу эйелден сулу бала тумаран да кайтушы eai? Маган салсан, Дурияныц езжен uieuieci сулуырак дер ед1м. Ку- дай (нледь мен ондай эйелд! 6$р1нш1 рет Kepin отырмын. Сурет кон турран бойы... — Неге? Кедейдж кызынын да тэп-Tayipi болады-ау... — Олар некен-саяк. — Сонан сон «адам керш шуперек» деген бар. Малы- нып KniHin тургасын, кейде жаманнын e3i жаксы бон кв- ршедк — Ж ок, оран байланысты емес. Нагыз сулуды шок- пыттын ншнде журсе де, танып алура болады. — Жарайды, мен жен1лд1м,— дед1 Естай, жолы бол- ган ж т т т ю кен беш лдтне барып. Eneyi apneiii сез етш, ауылдын батыс жарындары шат- калдын кабагына барып турды. Сай imi калын TOFafi, сол маннан судын кумыккан сарыны еспледь Жартастын тубжде 6ip топ бала ойнап жур екен. Манаты Сэл1м ба- лалардан белшш, буларра карай ермеледк — Жанагылар рас айта ма? Мынанын, шынымен-ак, келшшеп бар ма? — дед! Жолбарыс ездерже таяп кал­ ган баланы иепмен нускап. — Рас, былтыр алран. Жэие келшшеп кандай эдем!! Тал-шыбыктай буралып тур. — Кызык екен,— Жолбарыс басын шайкады.— Ну- рыман былайша, кеп нэрсеш тусжетж, кез1 ашык Kici сиякты. Кердж гой, саясатты жундей сабап отыр. Шыны ма, eTipiri ме, коммунистерд! де мактап кояды... Дэл осы мэселеде калан суржд1 екен? — Не ктейсщ? Окымысты феодал... 212

Жолбарыс euiin калган шылымын кап га тутатты. Сл- л1м булардын кясына келуге батпам, орагытып е т т бара жатыр ед1, соган квз1 Tycin: — Ей, берi кел, балакай! Неге турсын? Бер! жакын- да, энпмелесеГпк,— дед! eniii жылтын. — Шакпагынды магам 6epuri,— дед! Сэл1м кнпактап. — Токта, шакпакты коя тур. Сен алдымен мыпаган жауап бергш,— Жолбарыс Сэл1мнш колынан устап, бы- лай таман алып >к\\рд!.— Ceiiin эйел!и бар дейд1 гой, рас па? — Иэ, рас,— дед! бала кез1 жайиап,— Катын бар. 61- рак шакпагым болмам тур. — Ал менде шакпак бар, катын жок,— дед1 Ж олба­ рыс iiueK-cifleci катын.— Айырбастайсыц ба? — Иэ, саган... 03iniH куын кара! — дсп Сэл1м сыр- гактай бастады.— Bi3 оган кеп мал 6epin алгамыз. Ал, шакпак деген арзан... Бермесен коп. некем базардан са- тып экеп бередг — Ей, тура тур, кашкалактама... Кммасан айырбас- тамай-ак коялык. Келшшепннщ аты к!м? — Оны не кыласыц? — Жэй, 6 iariM келед!. — Аты — TopFblH. —■ Тунде 6 ipre жатасывдар ма? — дед! Жолбарыс — Bipre жатпаган да? Елдш 6api катынымен 6 ipre жатады,— дед1 Сэл1м танауыпын сорасын тартып ко- йып.— Шакпагынды бермедт, э? — Берем, 6 ipaK бупн емес... Иэ, жаткан соц не ic- тейандер? Сэл1м бул суракка тус!нбей, иыгын кетерд!. — Мен саган сарыала камшы берейш. — Алдымен камшынды экел. Жараса айырбастар- мыз,— дед! Жолбарыс бэледен кутылгысы келin. — Онда, мен камшыны тауып экелейш,— деп Сэл1м ауылга карай тура жупрдк — К,ап, мынау буюл ауылды дурл!кт!рет!н болды- ау,— дед1 Естай. Б!рак онынга айналып кетп ме,.Сэл!м йеуырманда ке- ле коймады. Б!раздан сон булар' да ауылга карай аик- дады. — 0 .ni балигыга да толган жок, ешхемеге шамасы ке- ле коимас,— дед|\" Жолбарыс жолда к$ле жатып.

— К:м Oi.Tciii? Уйленгеннсн кеГми: «улкен уйде уйык- тап калган Сэлшд1 келшшекпц eai отауыпа кетерш апа- рып жаткызады екен» десш журетш кергендер,— дед! Естай ауылга гаяганда.— Байкадын ба, сопау шэл1 бур- капп, жерошак басында журген — сол Торгын. — Ойбай-ау, анауыц солкылдаган зэул1м келшшск кой. — Калай, 6ip шакпакка татнтын сиякты ма? — деп кулд1 Естай... Конактар ет жеп, опын артынан та гы да кымыз iuiin, снд! кайтуга жнналганда, кун ецкейш калып efli. Дэл жу- рер кезде Пугыман Канагатты онашалап, кермеде жер тарпып турган жирен бестМ к касына таман экелдк — Мен ушш осы ешрдеп баска казак, 6ip тебе де, п з e3iHi3 6ip тебес(з, би-еке,— дед! бай кипактай тш ка- тып.— Анада 6ip айткан сэлем1ц1зд1 орындай алмай, уят- ты боп жур ед1м. Мына жирен жорга балаиыздын оку 6iTipy куанышына мшпзген байгазым болсын. Аз да бол- са кептей керш, жетектеп кайтыцыз. UlipKin, алганды мм жек KepciH, бидщ туе! жылы- нып, кэд1мг)дей разы боп калды. — Рахмет, бай-еке! Каз тойганына се,\\прменд1, орга- пына ceMipeAi, к еш л гой 6api де... Канагатты колтыгынан алып, НуГыманнын, e3i аттан- дырды. Казакта ат берсе де, жуген бермейтш салт бар. Бактияр жиреншц жугешн сыпырып, тастап, ез атыныц ноктасын кипзд1 де, жетектеп алды. ¥зак былай шыга бере, пула 6neciH жайтан каккы- зып, Естайлармеи катарласты да: — Enfli уйге барган сои, атыцныц куйрыгын май- лайсыц гой, Естай жан?.. Кар аты , e3i су теплмес жорга екен,— дед!. Естай ундеген жок. О л Нугыыан аулынан ат u in in кайтканын элде oip жаксылыкка жорып, к ен ш алабур- тып келе жаткан. Аузын ашеа-ак болтаны, кеплд1р са- гымга малтыккан сол 6ip т э т киялы уз ш п кетердей, туйыктала бердк IV Мал кораланы* ел орынга отырысымен, Естайлар «Алтыбакаш а» ба^уга жиналды. Жшттер кешм астан 214

кеГйн сыргактап далага шыккан. Кенет сондарынан Зи­ ла жупрш келдк — Молда ж т т , кайда барасындар? — дед! елекдеп. — Алтыбакапга. — Кай ауылга? — Нуп>1ман ауылына... — Э, б1лд1м кулыктарынды,— Зипа кайнысына сауса- гын безедк Сосын кезш темен салды да: — Молда иопт, иен! де ерте барсайшы,— дед1 жалынгандай болып. — Жарайды. Апамнан сурадын. ба? — Сен айтсан иобередк.. Естай уйге KipAi: Улкендер баптаиып отырып, шай 1шуге KipicKen екеп. Ол шешесше карады да: — Ana, 6i3 «алтыбаканка» барамыз. Б!збен Cipre Зи­ ла да журсш, жарай ма? — дед!. Балжан сэл уакыт ундеыей калды. Одан экес! бу- рын т!л катты: — Барсын. Кашангы уйде кеийлш отырады? Балалар- >!сн б!рге барып кец1л котерш кайтсып. Балжан босагада турган кел!н!не бурылып: — Шошайып, жалгыз езщ калай барасын? Апа Шон- ujiKTin уГнндеп' келшд! ертш а л !— дед1. Б!раздан сон олар ei<i кел!ншект! epTin, Нугыман ауы­ лына карай бет алды. Дала суттей жарык. Кыркадан баяу кетер!лген толык ай алтын табактай жаркырап, кек жуз!нде жам'бастай жузш барады. Жота-жондар ай сэулесте шомылып, ке- riaflip мунар арасында баяу тын алады. Кальщ шептщ арасынан тау meripTKeci мел тэуетт!ц тынымсыз шыры- лы келед1 кулакка. Шглгайдагы б!р ауылдын жероша- гынан от жылтылдап, сол тустан май тебеттердш эу т л - деп ypreni есплед!. Ypren нтт!н даусын куз-жартастар сол калпында кайталап, «эуп-эуп» деген ун копке дейпн аспянга iainiii турып калады. Енд1 б1рде сол ушпн бэрш басып, жап-жакын жерден тусаулы ат пыскырынады. Естай осынау Tynri дала тынысыи тула бойымен cesi­ um, алабурткан квц!лмен ynci3 келе жаткан-ды. Шешшк- TiH келшшеп Жупар опын тыныштыгыи бузып Яйбердк Жулынып турган жас эйел ауылдан шыга бере-ак, ез1- nin ерке ашык мшсз!не басып: _— Кудай 6i3Ai де Heci6eci3 жараткан жок кой... осын- дай кайындарымыз болмаса, буйтш кеншлйзд! ккм коте- рср едк Аганиын rypi анау,— сауданын сонинда сайда- 215

лып, тымкурса айына 6ip сокпайды... Keiuipin экеп тас- тады да, эне тары Kerri тентвреп. Бэлен жерде байым бар дсп, кашапгы етепме намаз окып отырам. КудапFa шуюр байымыз болмаса, кайнымыз бар,— дед1 Естайдын иы- гына асылып. — Койшы, тэте, уят емес пе? — деп Зипа бетш басып, онын ырына тыгылды. — Heci уят? Жаманнан катты сен де жек керш келе жаткам шыгарсын... Бапкус-ау, макан жабысканша, ана конак баланын етегшен устасайшы. — Ту-у, тэте, ci3 де кайдакыны айтады екеназ... К,о- йынызшы ендН — Коятын ештене жок, ез1м мына окыран кайнымды айналдырып керем,— Жупар Естайды суйрелеп, алка ту- се бердГ.— Саран конак баланы калдырдым. Байка, 6ip жерде сорыцды кайнатып журмесш. — Олай десешз, мен ойынра бармаймын,— деп Зипа шепншектеп турып калган. Жолбарыс амалсыз токтап, онын касына келдк — Жур1шз, 6opi де калжыц рой,— дед| кулш.— Бай- кайым, ол женешем эз1лд1 суйетш кершедк- Кэне, жы- рылып калманыз, мына жерде шункыр бар ма, немене? Жолбарыс Зипанын колынан устады. Келшшектщ алаканы оттай epTeHin тур. Басында колын тартып ала койып едк 6ipai<, кек бетте аяктары тайганап, 6ip-6ipine epincis cyfienin журуге тура келдк Жанасып калган кез- дершде ж1г1т келшшектщ тула бойына жайылран 6ip flipinfli байкады... Bip per Жолбарыс cypinin кеткен Зи- паны суйеген боп, он колымен кыпша белшен орай ку- шактап едi, келшшек карсылык ете коймады. Естайлар сайдын аргы кабагында буларды госып тур екеп. Жупар келемеждеп, куле карсы алды: — Екеулерщ кас пен кездщ арасында кайда жора- лып кеттшдер? TinTi эрен тур екепандер гой... — Бэле жаппаныз, женеше. Адастырып кеткен езт1з гой. «Корыккан бурын жудырыктайды» дегеншн Kepi емес пе муныныз? — деп Жолбарыс та есесш ж1бермей жатыр. — Женешен тайынайын деп туркан жок-ау, 6ipaK мына кайнымнан ештене шырагын емес. KaFa.3 сорып TECTaFaH ба, не бэле? — Жупар тун тыныштыгын бузып, шарылдай кулдь— Байкус баланы ауыздандырып, сауа- бын ала кояйын десем... 216

— Туу, мына катынды-ай,— дед! Естай кейш.— О си ­ пы неменеге ертш шыктыцдар? Бэлем, банын келс!н, жо- ныннан таспа т1лд1рермш. — Мен не ioTenniH, сонша? — Жупар монтанси кал- ды.— Meni койшы, байы бар катынмын. Мен мына сорлы ушш шыктым гой уйден,— леи, Зипаныц санынан бурап узш алды.— Зарыгып жургесш, осыган б1рдеме шне- ме деп... Не ушш екен, Зипа бул жолы ашу шакырган жок, ду етш ашыган жерш 6ip сипады да, Жолбарыспен кол ус- таскан куй! унс!з журе бердь Жупар эл1 де тиылмай, Естайды кажап келедк — Осы елде унаткан кызыц бар ма? Келшшекп ка­ тан аласын? — дейдь— Алатын кызын калада ма, ауыл- да ма? — деген сурак койып, оган 63i жауап бередь— 0з1н сиякты oKbiFaH, Hiccy куйынып журетш каланыц кызы болмаса, ipi<iT nci шыккан ауылдыц салпы етек кыздарына карамайтын шыгарсын. Осындай буралды ацпмемен келе жатканда, Нугы- ман ауылынын тусынан эн есплдь Шыркап салган кыз- дар энш тунг1 самал ала кашып, кейде дэл касыннан шыккандай зорайтып ж1беред| де, енд1 б1рде жер тубше экет1п, талдырып жетшзедк BipTe-6ipre эн эуеш айкын- далып: Кос етек буран бел, Куалай согар коныр жел...— деген кайырмасын Естай ап-анык айырды. Эн ауылдан 6ip шакырымдай киыс, кок жырапыц кабагынан шыга- ды. Булар солай карай бурылды. Алтыбакан манында кыз-келшшек, ж тт-ж ел ен толын жур, арасында асыр сап шуылдаган бала-шага да жыр- тылып айрылады. Жакагы эн салгандар Дурня мен Сэ- .niMHiH келшшеп Торгын екен. Естайлар келгендс екеуч алтыбаканнан тусш, булар га карсы журдь Былтыргы жайлау устшде келш боп тускеннен бер! Естайдын Тор- гынды керш турраны осы ед!. Амандык саулыктан кейш, жас келш соны еске алды. Оку бтрд1 деп естШм, кутты болсын, Естай мыр- за! Кеше ауылга келгенде, амандасар деп ед1м, мойны- нызды да бурмадыныз... Келшнщ бетш шм ашса сол ыс- ,Ь1К> былтыр узатылып келгенде, жарк eTin алдымнан шыккан KiciHin 6ipi ci3 едщ1з, Торгьнугы торга камады- 217

ныз да, кашкалактап жоламай кеттМз гой,— дсп сыпайи кулш турып, 6ip наз айтты. Естай катты кысылып: — Кшаныз орынды, Торгын. Жыл бойы ж т а з бай- лапып окуда журдпс Содап келш жеткешийз, мше осы,— дед!... Сосын: «6ipre окыган жолдасым» деп Жолбарыс- ты тамыстырды. Жупар мен Знпа булардан белнйп, улкен топка ко- сылып Kerri. Жолбарыс жудырыктай балага бакытын байлап, ну- шайман болган Торгынды 6ip керуге ынтызар едь Сун- Faiv бойлы, талдырмаш, кара торы келшшек оган б1рден унады. Жарык айлы тунде уялы кара кез1 де адамга 6ip турлi жан тарта карайды. Тэрбиеск тэл1м мжез эдеб1 де вте бнязы, сез1мтал жандан кершдй Торгынга Караган­ да. бай ауылдын ерке кызы Дурня элдекайда батыл, жтттердеп пменбей срюн сейлеседй — Ал, конактар, алтыбаканга отырыцыздар, кезек шздердМ,— дед1 сынгырай кулш. Bopi 6ipirin дулы топка карай козгалган. Дол осы кезде, кайдан шыкканы белrici3, Co.niM жетш келд|‘. Ко- лында сарала камшы: жолында турган KiciHi ж т т пе, кыз ба демейдк аркадан жосылта салып «тсдь «Муныц калай» деп, бетш кайтарган пенде жок. Жолбарысты кенет K63i шалып калды да: — Э-о, бэлем, кслдщ бе? — деп тура умтылды.— Шакпак кайда? Кеше алдап кеткепсщ... Экел шакпакты. Бермейтш болсак, каз1р аулына кайт, алтыбаканга сеп! жолатпанмын. Дурня жерге шрерден уялып, бауырыпа «кой» деп, зекш керш едк оны тындайтын Сэл!м болмады. Эпкесжщ етег1н ала камшымен тартып калып, шоршытып тус!рд1, — Экел, бересж бе шакпакты, жок па? Естай кслж Жолбарыстын кулагына сыбыр етп. — Ойбай, мына бэлеге 6epin кутылмасан, 6i3re кун ж о к .. . Жолбарыстын амалы курып, калтасынан шакпакты алып усынды. — М э, ала гой. Екеум1з дос болайык, жарай ма? Сэл1м куанып Kerin, шакпакты мысыкша кагып тустк — Сен мына камшыны ал,— дед1 Жолбарыска. — Камшыныцусереп жок, саган тепн бергешм... 218

— Жок, аласкн,— деп, касарып турып алды С эл ш ,— бием кулыгынды. Камшыиы азырканып, кешеп алгаш- кы сураганынды алайын деп турсын гоп. Ж ок, оолман- ды, катынды бермеймш. Катып ез1ме керек... Жолбарыс кулагына депin кызарып ксгп де, кам- шыпы амалсыз колыма алды. Bip тоуipi С элiмнiii cohfu C03in кыздар ecTiren жок, Естаймеи сейлесш бейкам тур. Алтыбакан басы манагыдан да кыза тускен сеюлдн Та- яудагы Экпар ауылыиан, Айтым ауылынаи жастар келш косылып жатыр. Кайран алтыбакан! Театры, операсы, филармониясы жок кешпел1 елдщ ке1ил ашары болтан алтыбакан! Кен даланы энмен жан- гыртып, жас журектерд1 махаббат беапнде тербеткен ал­ тыбакан! Бул биылгы жаздагы алгашкы алтыбакан едк ByriH басталгап осы жастык думаны жаз боны жалгаса бер- мек. Жастар кыз-бозбаласы бар ауылдарда алма-кезек бас косым, кыска гумырдай аз кундж кызыктарын энмен узатып салады. Айлы тундерле алыска жстетш шыркау эндермен сай-саланы тербетт жангырыктырмай, жай- лаудын coni юрмейдн Кыс боны калын кардын, дулей бораннын астында тоц боп cipecin жататын кожыр-ко- жыр койгастар да осындай 6ip ж1герл1, жас дауысты ац- сайтын тэр'1здк «Айта туе, шыркай туе!» дегендей, айна- ла коса жангырыгып, буюл дуние куй сандыктай кумб1р- леп тур. Эншешнде кытымыр кемшр-шалдын, ата-енешн катал бакылауында болатын жас колin мен узатылгалы отыр- ган оц жактагы бойжеткен кыз да осы жайлау уетшде 6ipumia бостандык, алады. Жай кундер! п’лдесе алмай, ун ката алмай узд т п журген ыптык зар журектер осып- дай жарык айлы кештерде табысып, мундасады. Кеюрек- тс тас туйш боп байланып жаткан шер-шеменд! энмен, зармен таркатып, 6ip сэт кешгендей болады. Кеудеа 6i- теу, керен кулак 6ipey болмаса, бул шакта энге кулак турмейтж адам баласы табылмайды. Кун бойы мал со- нында жур!п, ci.neci каткан малшы-жалшылар да, тезек терт, курт кайнатып, ушып жырылган кызметш! жас ойелдер де, дымы курып турса да, алтыбакан басына Gip сокпай кетпейдн Думанды топка араласып, кен)лдерш oipaa демдегесш барып, коз шырымып алады. Алтыба- кап курылып эн шырдалранда, ауылдагы нт те урмеп/и. 219

котандагы кой екеш койFa дейт унс!з ыныранып, быр- дай болып тыкдап жатады. Эр уйде, эр тесекте дэуреш вткен кемшр-шал мен сэры карын бэйб1шелер, байларын тастап кегс алмай кусаланган жас токалдар двцбекшш, кепке дейш уйкы кермейдк Meflai, бай болсын, жарлы болсын, 6api 6ip, алыста калган кег1лд1р мунар арасы- нан эрк1мн!н ®з жастык шагы елее 6epin, кез алдынан кетпей, келбендеп турып алады... Кыздар кеу-кеулеп, алтыбаканга Естай мен Дурияны экеп отыргызды. «Осылар мауыктарин басып, дегешне жетешни» дейтш тмектес курбы да, кызгаиышпен ертене карайтын баккундес, бакас кездер де екеуше -пгмген. Булардан калайда 6ip сыр кутетш секш и. Естайдьщ журег1 тайдай тыпыршып. кешрегш шаттык кернед!. Карсы алдында, кол созым жерде Дурня отыр. Eneyi ай астында кезек бшктеп, калыктап тербеледк Кыз кете- pm ген сэтте аппак жуз1 ай нурына шомылып, танадай улкен кара кездерi де ап-айкын кврiнед!. Басындагы шок yiiici буландап, муны езше шакыргандай болады. Дурня бул манайда ешш'мнен жасканатыи емес, кос ке- лшшек элпеншекп аспандата, катты тербеткон сайын жа- иы i<ipin, меруерт ricTepin керсете шалкалап, сыцрырлай куледи — Кэне, эн бастацдар. Каладан экелген Жака эндер in бар шытар,— десш келшшектер такымдап кояр емес. Естай 6ip сэт онланып калды да, бул е>ирде кеп ай- тылмайтын Абай эндерппн 6ipin бастап к е т . Оган Д у­ рня да косылFan. Желаз тунде жарык ай, Cayaeci суда flipi.wn. Ауылдын жаны тсреи сай Тасыган взен гурмдеп. Тау жангырып ун косил, Урген нт пен айтакка. Келмеп пе едщ жол тосып, Жолыгура аулакка... Ce3i де, эуеш де езгеше, мына жарык аилы тунде Ес* тай мен Дурня жанынан шытарып айткандай сезтген Абай эш сауыкшыл жастар журегш б1рден баурап экет- Ti. Алтыбаканнаи тускесш Keii6ipey.aepi Естайды кау- малап: — 0 з щ акын екенст той. — Ce3i кандан эдемЕ.. 220

__ Kimre арнап шытардын бул еленд|?— дес!п, жан- жактаи суракты жаудыра бастады. Айтканга TycineTin турлер1 жок, Естай ыза болды: — Дпырау, свзге конак берсендернн. Бул — Абаи- дын эш гой. Ce3i де, эн! де — Абайджь Мен мундай эн шгарсам, ecrin журем бе? — дсген-дь.- Жастар пар-парымен алтыбаканга отырып, эн шыр- ,van, кумарлары таркаган сон, енд1 баска ойындарга ойы- e,i бастады. «Ак суйек», «Такая тастамак», «Сокыр теке» ойындары аталгапда, кепшшк Kara6epic дырдуды мол «АксуйектЬ тандады. Жолбарыс манадан Gepi 6ip шетте Торгынмен свйлс- cin турган. Естай мен Дурия солардын касына келдк Осы кезде ауыл жактан 6ip кексе катын келш, Торгынга: — Келш шырагым, сеш енен шакырып жатыр,— дедк Торгын жтттерге кимас жузбен киыла карап, кошта- са бастады. — Неге асыктьщыз? Б1збен 6ipre болсаныз негп? — дед1 Естай. Ж ас келшшек муная жымиды да: — Б13 yuiiii слздерге ьлесу кайда-а? Фздер кустай epKin адамсыздар. Бакыттысыздар гон... ¥йкы арсыз, кулю арсыз деген болмаса, ойын-кулш б1здщ не тешм1з? Бпкеш калады Fort осында, алацдамай ойынды жалгас- тыра берпиздер,— дедь Соны айтты да шолпысы сылды- рын узан берд'|. Жолбарыс есенпреген адамдай, келшшектщ карасы узшгенше, сонынан сшейш карап турган. Bipey келш, Oi- легшеп устай алды. Жалт караса, Жупар тур касында: — К,айным-ау, квзщшн майы таусылды гой. Неге сон- ша кадалып калдын? — дед: китуркы астармен гаярлана кулin.— Ж т т eprin келдш деп мэз болып журсек, кызы- I ым баскалар керетш Typi бар foA. Ж ур былай,— Ж у­ пар муиын колынан устап, жетектеген куй! 6ip шетте ур- nnin оцаша турган Зипаиыц касына алып келдк— Мына келшшек кетем деп, екпелеп тур. Алдымен осыны жуба- 1ып ал,— деп бутан Зипанын колын устатып жатыр. Со- сын элдеб1р эшпн ыргагына салып: Колындасы шымшыдтан айрылады-ау, Аспандагы ашуга мойный созган,— угай-ай!— щ ондети Жупар. Cefirri де 63i квп турмай, «Ак суйек» '\"iiian жаткан дулы топка косылып кетп. Зипанын касын- 221

да калган Жолбарыс келшшектш жылап турганып бай- кады. — Саган не болды, Знпа? — дед1 >KiriT сштемеге ту- ciH6en.— Неге жылайсын? Элде 6ipey ренжггп ые? Зииада ун жок. Жолбарыс жубаткан сайын балаша в к ст , епле туседк — Айтшы, енд1 .неге жылайсын? — дед! жолбарыс онын жауырынынан кушактап. — Ж эй... 03i.VHeH-e3iM жылагым келед1,— деп Зипа ж т т т щ пыгына басын суйедк — Койшы енд1, 6ipey керсе уят болады... — 9деш epiin келдпиз де, далага тастап кеттайз,— дед! Знпа солыпли баса алмай, ыкылык атып. Жолбарыс кел!ншект! аяп кеттк 8pi онын мына кы- лыгына к улю а келш тур. — Бэле, соган да Kici жылай ма екен? Mine, енд1 ка- сында турмын гой... — Улде мен булдеге оранган байдын келнп демесен, менен онын кай жер1 артык? — деп солкылдады Зипа. «Массаган керек болса! Сонда меж шынымен-ак кыз- ганып турганы ма? Мынау кызык. болмаса iiri еди, деп оклады ж1пт езшен-ез1 кысылып. Ei<eyi журттан онашарак Kerin, айдалада как шептщ устже барып отырды. Жолбарыс шылым орап, eiwi ту- татпак болып еда шакпагынын жок екенш сонда bip-ак 6ia.ni, Шакпакты CaniM экеткен, б!лег!нде булд!ргес!н ет- Ki3ren камшы жур... — 'П фу, сайтан алгыр,— Деп аузындагы тсмешсш ту- Kipin тастады — Булардын каршадай баласы кержеу зорлык жасайды, улкендер! не ондырады... — 1здегешн не, арщ ке ме? — дед1 Зипа камзолынын калтасын актарып.— М э, уйдщ cipiHKeci менде кет1пт1. Жолбарыс кайтадан тешем орап тамызды. Айкала мулпген тыпыщтык. Тек таяу манда шуласкан жастар- дын даусы шыгады. «Сокыр теке» ойнап жаткан семлдь Б1реулерд!н: «Бул и м ? Атекен... Нен жок? 1\\отыр-котыр кек бузауым жок» деген дауысы еспчлед!... Ауыл отгары олдекашан cenin, журт Teric уйкыга кеткен. Тогай жак- тан какылдап, кекек ез атын ез1 шакырып жатыр. Алыс- тагы бел астынан «Айт-айт, айтак-ой!» деп айкайлаган кузетшннн маргау даусы жетедГ кулакка. Жамбастай жузген толык ай ермелеп келin, токымдай акша булттын тасасына тыгылды. Сол-ак екен, тажрек кунпрт тартып, 222

гарыштагы ешкш жулдыздар 6epi жакындай Tycin, жы- мындап коп бердк Бейне аспанка кагылган алтын шеге- лер Tapi3Ai... Жолбарыс 63iiiin iuiKi сарайынан 6ip мэл1мс1з куйдш шым-шымдап бас кетере бастаганын ацрарды. Элденеге елепз!п жалгызсырарандай болады. Ней! ацсайды, кш- ai сарынады? Белг1шз. Оган сонау кулпн аспаннан кумш жштей соргаларан ай сэулеа ез деиесшен етш, жерге ci- nin жаткандай керш п Kerri. Bopi сонын acepi семлдендь Bip заматга касында ж е т ю р е п , томпиып отыргап Зипага карады. Былайша ypin ауызга салгандай эдемВ ак... 03i айтпакшы, осы Зина к|'мнен кем, шынында? Эл- декашап влген куйеушщ орнын кузетш, саррайып отыр- !анша, тен|’н тауып неге rain алмайды екен? Жолбарыс темci<iн<н тукылын кушырлана сорып, калдыгын кек шеп- Tin уетше тастады. — Зипа, сенен 6ip нэрсе сурайын ба? Келшшек бул сездгн магынасына туешбей калды. «Сонда neiii сурайды екен? Не icrece де колында отыр- мын гой» деп ойлаган. — Айтшы, куйеущ елгел1 ем жыл бопты. Сен енд1 бул уйде не GiTipin журещ? — Ж|'г1т Зипаныц колынаи устады. Саусактары ып-ыстык, api балрын екен. — Кайда бармакпын сонда? — Зипа мунык бел не антарыла карады. — Твркппне KeTin калмайсын ба? — Менде туыс та, TepKin де жок. Меш'н ушм осы. — TepKin жогы калай? Мен — тулдыр желммш,— Зипа шэл!сшш yuiiH no- sine апарды.— Шешемнен ei<i жасымда калыппыи.— Ке- лжшек куреше отырып, Каиагат ушне калай тап болып, кеГмн Телеутаймен калай косылрапын айтып берд!.— Толеутан мен! жаксы керунп едк.. Отасканымызга алты ай болганда, оны эскерге алый кетп. Ka3ip ойласа^, бо- pi керген туе сиякты. Адамнын блкыты ашылмаган сон, не шара? — дед! сезпнк соцында. — Е е, осылай демейсщ бе? — Жолбарыс Зипаныц иырына колын артты,— Карындасым ау, сен де мен сняк,- ты 6ip муиль:к екенещ гой,— дед! кенет кецШ босап.— Жыламашы, сен жыласан, мен де ез1мд1 устай алатын смесит. Ес1иде болсып, 6i3— 6ip уянык балапанымыз. Ол келшшскл кушагына тартып, мандайынан, тана- дай эдем1 ивзшеи суйдь Кез жасынын ащы сордай кер- 223

мек даMi бш ндь Зипа муньщ бауырына тыгыла Tycin, мойнынан кушактады. Сосын ест1лер-ест1лмес. сыбыр- мсн: — Не ушш екен, <пзд1к де жалгыз, жет1м -ескенЫзд! ест1гел1 6ip турл1 жан тартып, жаксы керш кетпм,— дедк.. Бул кезде ойынньщ кызыгына тускен жастардан ока- ша, 6ip туп талдын тубшде Естай мен Дурня да махаб- баттыц мэнп таусылмайтын жырым айтып тур едк >Kirii алкыпа сыбырлап, асыгып сойлейдй К,ыз жанарын томен Tycipin, пыгыман асыра салган бурымын 6ipece тарка- тып, 6ipece epefli. >KiriT осы сэгте езш элде 6ip роман­ ный. геройы тэр1зд1 сезшедь Кеншндепсш тап басьш айтуга Tiлi жетпей калган шакта, окыган ютаптарынан есшде жургеи кейб1р сездерд! косып ж1бередк — Мына жарык айлы тунде, осынау онашада журек- Teri сырымды е зт е актарып айтпасам, eMip бойы екМш- те етер ем... Мен сеш дуниедеп бар асылдан артык ка­ рем. 0з1нд! шын ынтызар кенммен суйемш... Мен саган арнап каншама влен шыгардым. Сен окыган жоксын гой оларды... Неге упдемейсш, Дурня? Тымкурса 6ip т!л катшы. Кыз басын квтерш, жэуд!реген кара кезш ж т т к е ка- дады. — Сен кандай жаксысын, Естай,— дед1 жш ттщ тол- кынды кара шашына саусагын апарып.— Сен, acipece, тунде сондай сулу боп кершед1 скенс1к... — Сол-ак па? Айтайын дегепщ осы гана ма? — дед! Естай журен аткактай согып. — Мен ceiiiH газетке шыккан елендерпии окыган- мын. влец дер т де сондай тамаша... — Ал 6opi де тамаша екен. Сол «тамаша» ж т г п суй- eciH бе езщ? Соны айтсайшы. — Оны айта алмаймын,— Дурня темсн карады,— Маган каз1р махаббат туралы ойлауга болмайды. — Неге? — Menin a.ni 6ip жыл окуым бар гой... — Ж ай соз, бул муга.-пмдердщ ойлап тапканм,— де- ai Естай кушп-шсш.— Ойлашы, 6ipeyfli жаксы квруге окудыц кандай беген бар? Мен ceHi окып жургенде-ак cyfieTiHMiH. — Ту-у, TinTi жан алкымга алдын гой— дед1 кыз жымиып,— мен каз1р ештенеш де ойлап турганым жок. 224

©з!це бэрш де кешн айтам. Калага баргасын айтамын... Есгайдыц кабагы юрбен тарта калды. «Бэсе, ез1м да сол,lit ойлап ед1м-ау... б1рдеи жауап бермегенше Кара­ ганда, менен баска кещлш белген тагы 6ip адам бар». Опын коз алдынан сымдай тартылган капитан ^рмектщ сулбасы елестеп eTTi... — Б1реумен акылдасайын деп пе едщ? — дед! жак cyfteri карыскандай TicieHin. — Тун орт асы ауып кеткен шыгар, менщ уиге кайту- ым керек,— Дурия онын колынан тартты. ?KiriT табан- лап, козгалмады.— Естай, сен 6ip Typai бала сияктысыц. Мшезщ сондай кызык--. Ж1пт бул сезге шамданып калды. «Мен буган бала сияктымын...» Жалма-жан каперпз турган Дурияны бас- сап кушактады да, кинодан кергеншдей, улб1реген ыс- тык epHiiien cyftin алды. MiHe, саган бала!.. Суйерш суй- се де, e3i б!рденеш булд1р1п алгандай сасып калды. К,ыз буган ашуланып, тура женелетж шыгар деп ойлаган. Bipaic Дурия кетпедк eni алаканымсн бетш басып, Tepic айналып турып калды. — Keiuip, мен абайсызда байкамай... Кыз мунын колын cepnin тастады. — Ал, кайтесщ? Еши ceHi суймеймш. — ©ripiK айтасын... СуйесМ — Жок, шын айтам, ерегескенде, ceni жек керш ке- тем... — Суйесщ... 03iH 6epi караты. — Оны кайдан б м дщ ?— дед! кыз буган бурылып. — К е з т айтып тур. Дурияныц жуз1 ай нурына балкып, т!пД аппак болып шалынды. Жанары жаска толып, KipniriH какса теплш кетке.п тур. Ж т т т щ бетше Te.TMipiri узак карады. — Сен айтшы, ©зщ меш cyflecin бе? — дед1 сонан кейiн. — Айтып турмын гой, суйемш деп... — ИллаЬи-биллаИи деии. — ИллаИи-биллаИн... — Ал, мен бйтмеймш, суюдщ кандай болатынын... Б!рак сеш сондай жаксы керемш. — Суйген деген сол гой! — дед! Естай куанып KeTin. — Мен суйем деп айтудан коркам. — Неге? — Шын суйген адамдар косылмайды дейд!. 8 К. Жумад|лов 225

— Kim айтты оны саган? — Тэтем айтады... 03iMiiin шсшем. — Кызык екен... — Кыз Ж1бек пен Телеген де, Козы мен Баян да ко- сылмаган. — Ол кисса Fofl. Киссадагылар кашанда дуниеден арманда боп етеги,— Естай Дуриянын колынан устап, 6ip flipuui сезд!, 6ipan калтырап турган кыздын колы ма, элде ез колы ма, айыра алмады- — Тэтемшн 83i де суйген адамына косыла алмап- ты,— дед1 Дурня ce3iH жалгап.— Бшесщ бе, жас кезшде оныц xiMAi жаксы Kepreniii? Нурбек агайды сушпл, eKeyi 6ip ауылда ескен кершед!: Бастауыш мектепте 6ip- ге OKbiFan... Тотем Нурбек агайды айтып, окашада осы кунге дейш жылап огырады. — Мен де шет жагасын естiгем,— дед! Естай. Бул OHriMeni ол еткен жылы Нурбек пен ойел! nepi- cin калганда ecTiren. Еалня женгей ашу устшде Gapin ай­ тып салган-ды. Эйелдер де кызыкГау, урыскап кезде куйеуш т кырык жылгысын казбалап, бетше басатыны ncci екен? — Соны еспгел! мен катты коркып журмш,— дед! Дурня.— Bipey/ii суйсем, одан айырылып калатын сияк- тымыи. Тагы сондай жаманшылык не сотые болатын то- pi3Ai. Естай, 6i3 6ip-6ipiMi3fli суйсск те, соны кеп айга бермешкнй. Эйтпесе, кудайдын Кулагина шалынып... — Сен, немене кудайга сенесщ бе? — Ж ок, сенбейм!н. BipaK, ofiTeyip 6ip нэрседен кор- камын. Bi3flin шамамыздан тыс 6ip куш бар ссюлдк — Мен бала кез1мде керемет дшдар ед1м,— дел1 Ес­ тай кулш,— Он ек1 жасымда намаз окып, куран аудар- дым: КеГпн калада ортурл1 пондерд1 окыдык. Дегенмсн алтыншы класка келгенше толкып журд1м. Сол жылы агайым эскергс кегп. Мен кудайга мынадай шарт кон- дым: Алла-тагала, бар болатын болеац, Телеутайлы ажалдан кагып, аман-есен e.ni;c кайтарарсын. Егер ол Cip бэлеге ушырасп, онда сеш'к жок болганын. Сейтш жургенде Телеутай каза тапты. Мен кудаймен б1ржола ссеп айырыстым... — Тотем i3Acn калган шыгар, мен кайгэиын,— дед> Дурш — Эл1 ерге емес пе? Ж урт тараган j 226

GcTih басы катил отырганда, кабинетке гимназия* нын шаруашылык жагын баскаратын Махмут деген )Ki- riT Kipni. Боны eni метргё жететш узын неме болатын, ес1ктен eHKciiin зорга сиып келедп.. Yfti осы ауланын нншде; шан iuiin, рахаттанып шыкканы байкалады. К,у- рылыска тактай мен канылтыр жеДспейд1 екен, сонын жеиш акылдаса кептк Нурбек завхозт толып жаткан тапсырмалар бердк Махмуттыи екпшп шаруасы — эйел(ит жайы. Келшше- ri Нина гимназияда орыс тшнен сабак 6epeTiH. E juU бул пэн журмейтш болса, не icreMCK керек? «Тым курса мек- TenTiii к1тапханасын устасын, соны 6epiui3» деп колка салды. Оган Нурбек келттк Нина жаман эйел емес, муныи e3i ушш де осы тещректе таза орысша сейлесетш Cip адамныц болганы жаксы. Тек мына куйеушщ мшез! жайсыздау. Нагыз кызыл тумсык iuiKiiiiTiH езк Аузыпан кундж жерден жунжуншн nici буркырап турады. Сонан кейшп 6ip кемш ш п — алпамсадай болыи, карабаскыр, осек сезге yftip, б1р еудт сыртынан балпылдап сомлей журедк ЭнелЫ н жумысын ыцганлап алган сон, Махмут тагы 6ip бэленш шетш шыгарды. — Анау Шэкен деген мугал1миизге тиым салыиыз,— дед| токпактай жудырыгын устелдщ ycTine конып.— Эйтпесе, 6ip i<yni мен онын мойнын бурап жулып ала- мын. — Иэ, онын саган не жазыгы бар? — Нурбек таида- нып, Махмуттын кып-кызыл конкак танауына карады. — Б1здш Нинаиын сонынан жупргенш койсын... — К,он, журттын eceri шыгар,— Нурбек не ай гарын бппмей дагдарып калды.— Нина енгезердей сен турган- да, жудырыктай Шэкеши кайтелГ? Эйел in езще сешмд! болса, елдщ сезш не кыласын? — Мэселе бонда турган жок-ау,— дед1 Махмут туне- pin.— К,атын деген халыкты бшесщ FOift, булар мысык сиякты, KiM сауырынан сипап еркелетсе, «быр-быр» епп, койнына i<ipe салады. Онын устше, ана иттщ баласы — aniui емес пе... Шэкен эн салганда, эйел тупл еркектщ e3i кыбылжып кетед1. — Енд1 не 1сте дейсщ MaFaii? Семьяна 03in не бол- м а сац ... — Жок, былай болсын,— Махмут онын сезш болт KeTTi.— С|здщ Шэкенд! жаксы керетшщ1зд1 бшем... Дос- жар адамсыз гой, ci3 оган айтыцыз: будан кейш б1здщ 229

катонная ауаша журсш. И л алмаса ез обалы езше. Bip кун! кен!рдег!и суырып алып, колына беремж. Сонан сод он салып KepciH. — Жарайды, мен онымен свйлес!п керейж,— дед| Нурбек бэледен кутылплсы келж.— Ал, езж тагы iujin KeTin журме, курылыс жумысьш тездет. BiaeciH гой, жа- на оку жылы басталуына 6ip жарым-ак ай уакыт калды. Махмуттан зорра кутылып «yh» деп отырганда, теле­ фон шылдырады. Аймактык оку бшнмшн бастьжы Фа­ тих екен. Амандык-саулыктан сон ол мынаны айтты: — CeHi кешеден 6epi аймактык партия комитетшщ секретари Ли-хун деген Kici 1здеп жатыр. Бугж тустен кейш сатат екже, сол Kiciniii кабинет!не KipeTin бол. — Мен неге керек болдым екен? Бш медш з бе? — Ол жанди 6ine алмадым. Бара кересш той... Свз осымен 6irri. Муны неге елден ерек онаша ша- кырды екен? Нурбек канша ойласа да, себебш таба ал- мады. Сосын туск! шайын iuiin, партия комитет!не сол жактан бармак болып, yfliue ертерек кайтып Kerri. Ол тарантастын устшде жол-женекей айналасына ж т кез салып келед1. KeuieniH exi капталы жыпырла- гян дукен-жаймалар. Сол манда сауда жасап журген халык карасы да мол. Салтатты, шошак тымакты кыр казагы, каланын шолак етек алыпсатарлары кайшалы- сып, каптап жур. Журт кешлдь Эр густан дабыр-дубыр сез, кулю ест!лед!. Бэрж щ де колдары кур емес, сатып алган заттары бар. Ш ш н п р ыстыкта каптал шапан ки- ген 6ipey, 6ip буда кызылала шытты жумарлап коржын- га тогытып жатыр. Дангарадай ак калайы елеген мен улкен квк шэупм алган екен, елеген салдырынан жетек- теп аты уркш, манайдагы елд1 басып кете жаздады. «Мына буйымдарды сонау жайлауга калан жепозер екен?» деп ойлады Нурбек ержФз к улт. Оныц 6 ip ангарганы — каладагы л р ш ш к б1ртждеп сабасына тусе бастаган сиякты. Ka3ip эртурл! алыпкаш- ты свздер тиылган. Китай армиясы алгаш келген кезде- ri «енд1 не болар екен» деп кобалжыган квщлдер орны- гып, жана жагдайга тез-ак кешмгш кеткен сынайы бар. Талай ешмегп бастан OTKepin, эбден зэтте болтан сау- дагерлер де, квптен жабык туратын дукендерж ашып, жаймаларын жайпатып ж!бер!пт1. Сонау кыркыпшы жылдан 6epi бел шешпей. ат устж- де келе жаткан халык эбден титыктап шаршаган-ды. Эс- 230

ерге ат беру, адам беруден, кымбатшылыктан, алым-са- ыктан есецпреген калын букаранын кешрегшде ыныштыкты ацсагап 6ip тмек бар болатын. Жана еш- 1еттщ койдан коныр мшез1 осы бтмннл кещлге сай ке- ie Kerri... Букаранын енжар, карангы белей кашанда ек!мет- iit. жайлы, жайсыздыкын i<e6iHe базардын арзан-кымба- ына, алман-салыктын аз-KenTiriHe, 6ip сезбен айтканда, >з карнынын аш-токтытына карай, багдарлап отырады.,. !>ip ражабы, мыпа келген жана ешмет шаруалардын осы шезш ете жаксы б!летш сеюлдь Айналасы 6ip айдын 1шн1де базар барасын курт арзандатып, дукендерд1 неше iурлi буйымдарга толтырып ж1бердк Неше жылдан бе- pi таптырмай, эбден айы еткен бул-шай, кшм-кешек, ;ант-конфет, ыдыс-аяк дегендерд! ондаран машинамен гасып экелш, тегш тастады. Халыктын арасына уг!т ам­ та баррандар да туйемен бул-шай арта журш, кейде сый- лык рет!нде Terin улеспретш кершедк Басында журт- пиллык: «бул кайдан келген батпан куйрык» дегендей, ацысын андып 6ipa3 ipKiJiin едк кешн ашыга уймелегсн койдай бфден бас койды. «Эскершщ аягы жетпеген жерге жзбекпен жол сала- тын — бул елдщ ежелп салты рой» — деп ойлады Нур- бек арбанын устшде келе жатып... Махмут Кашкари MeKTe6inin алдына келгенде, Gipey мунын атын этап дауыстарандай болды. Нурбек жалт карап, взше карай жупрш келе жаткан Шэкенд1 кердк Эдекн KHiHren, бетшде бшнер-бшнбес шешек дары бар, орта бойлы, аккуба ж т т сонадайдан кулш келш, арба- га ceKipin мшдк — Ассалаумагалайкум, басеке! Yfi-iuii аман ба? CeHi 1здеп шыгып ед1м, жаксы кезйгпн гой,— дед1 Шэкен ба- ладай куанып. — Конакка шакырайын деп пе едщ? Шакырсан 6i3 дайын,— дед1 Нурбек оран куле карап, — Иэ, кайдан ке­ ле жатырсын? 03iH TiriTi кенк'циан рой. Не жакалык бар? — Ойбай, жаналык коп, Нуке. Алдымен шуйпншмд! бер. — Не боп калды? Кел1н ул тапты ма? — Одам да мацыздырак. Осы жана рана Уэли меке- McciHen шыктым. Жаман бауырын аспанга 6ip-aK шыр- кап кетейш деп тур... 231

— Жолын болсын. Аспанда жургенде жердеп б1зд| умытып кетпе, эй reyip. — Жок, шын айтам... MeHi «шырылдауык шепртке» деп мазак етуш! ен, шепрткен алыска ceKipreai тур. Кы- тайдык iuiKi елкелерin аралап ойып коюга эр аймактан эшш-куйпплерд! жинап жатыр екен.' Шэуешектен бара- тын уш KiciHiH 6ipiHe меш тандапты. Жана шакырьщ алып айтты. Алдагы аптада жолка шыгатын кер!нем1з. — Солай ма? Мынауын шынында жаксылык екен,— дед|' Нурбек елендеп,— кайсы елкелерге барады екенсщ- дер? — Бэрше: Пекин, Шанхай, Тэньжин, Харбин толып жатыр... Алты ай деген аз уакыт емес кой. — Кузде сабакты кайтесщ?— дед1 Нурбек.— Сен езщ мектепке кайтып ораласын ба? Элде, «кегалды куып гелайттап» осы беттмеп кеткенщ бе? — Ол жагын ую м е т п з шешед! гой,— Шэкен кепка- сын шалкайта кндк— Мумюн, театр ашылса, педагоги- камен кош айтысармыз. Шэкен Нурбектен жасы Kiuii болса да, eKeyi тен кур- быдай калжындаса беретш. Ж ас ж ш гп н ак жаркын мК nesi, iпде Kip сактамайтын адалдыгы, acipece, эннп'л!к enepi ушш Нурбек оны тугаи йпсшдей жаксы Kepyuii еде Кейде алды-артын ойламайтын ушып-конба жсшл- TeKTirin унатпай урсып та алатын. Кенет манап>1 Ма.х- муттын uiaFbiMbi eciHe Tycin, НурбектЫ кабагы салкын- дап KeTTi. — Мумкшдж туса, шынында, сол енер жагына ойыс- канын жен болар... Кенл!не келмеЫн, сенен мардымды педагог uii.iкпайды. — Неге? Неге олай дедЫ з, Нуке? Элде мент сабак бере алмаган жер1м бар ма? — Шэкен тусшбей мунын 6eTine жаутандай карады. — Сабак етущ жаман демеймт. Мэселе баскада,— Нурбек атынын басын ой базар жакка бурды.— Осы сен кашап салмакты ж ш т боласын? Уйлендш, eai бала- нын экеЫ болдын, гимназнянын дырдай MyFafliMiciH. Соган карамай ушып-конасын да ж ур ест. Кинкентай кезшде шешен ceni отка xycipin алмай, калай бакты екен?! Энпме дагдылы такырыпка ауыскан сон, Шэкеншн аркасы Kenin, кешлдешп сала бердк — Апырау, Нуке-ау, шешем сол бейнеттсн кашып, 232

эдей1 ерте елш калган жок па? Экешн де бет-аузын кер- геи пенде eMecnin. Маган Timi езшнен баска акыл ан- 1атын euiKiM жок... Ренж1м' е, Нуке, тузелелйз foii, жас- ныз foii эл!,— дед! куле Tycin. BipaK Нурбектш еш жы- ли коймады. — Будан кейш ана Нинанын сонынан жупруд! кой. Мана мектепке куйеуч келш, ен cohfh сезш айтып кет- ri. Арадан от uibiFbin кету! мумкш. Котиын иеме 6ip куш жазым етсе кайтесщ? Махмуттан бэрш де кутуге бола- ды. «Ж ттк е мешкей деген жаксы атак емес». Куйры- Iыка шала байламай, тыныш журсейшй Шэкен KeiiKicin колына алып, желкесш касыды. Кы- зарактап куле береди — Коям гой, Нуке. Айтканынныц бэр! дурыс. BipaK адам 6ip yflpeHin алгасын, арпа жеген аттан сол жак­ ты ансап турады екен. К,¥РРЫР, Нинанын e3i де аршыЕЭн жумырткадай болып, ecinai алады... — Жарайды, бул энпмеш осымен догаралык,— дед! Нурбек онын сезш болт.— Будан кешн сен туралы еш- кандай веек ест!мейт1н болайын. Ал езш узак жолка шыккалы тур екенеш, сапарын он болсын. Шаман келсе, казактын аскак эн1мен Кытай калаларын Нлкпшрш кайт! — деп, сезжщ сонында сэл жадырагандай болды- — Тырыеын багамыз foA. Журерде езщмен хабарла- самын. 03ipme, cay бол! — деп Шэкен арбадан cexipin тусти Нурбек Кэкквп!рден eTin, вз корасына бурылган. Атын догарып, алдына швп салды. Енд1 yfiiue карай бет- тегенде, алдынан Айгул ж у п р т шыкты. Шашын двнге- летш кнган суп-суйк!мд! сэры урпек кыз кулдырап ке- лш, OKecin бассалды. Нурбек оны алаканына отыргызып, какпакылдап ойнататын-ды. Айгул каз1р де сол ойынды плеп, аягып тыпырлата бастады Экеа оны 6ip-ei<i рет квкке лактырып, кайта кагып алды. — бленд! айтпайсын foh,— дед1 Айгул буртиып. Мундайда айтатыи 6ip ауыз елен бар-ды, соны !здеп тур. Нурбек кызын тары да какпакылай туст!. Кызым, кызым кыз Kici, Кызыма келген жуз Kici, Жуз Kiciiini nuiiieii Такдап алдым 6ip Kici. Соны айтып, Айгулд! жерге Tycipin кол берди Булар- дын дыбырыи ecrin iuiKi уйден эйел! шыкгы. Казак пен 233

татардын арасынан туган Галия жасы отызга кел!п кал- са да, эл1 бойжеткен кыздай уылжып тур. Нзздана ба- сып келд1 де, куйеушш мойныпа асылды. Баягы уйлеп- ген жылгы эдет... Ек! баланыц анасы болганша, осы кылыкын тастамай-ак койды. Кейде уйге келген бетен кы Нлердщ козшше еркелеп, Нурбект! ындайсыз жагдайга калдырады. — Койшы, Галия... Бала боп к е т т б е?— дед1 ол ейелипц кушагынан зорка босапып.— Шайыц 33ip ме? Тездепш. BipaK Галия асыгатын емес, Kyfieyin жапа кергендей, калпагын e 3i 1лin, касынан калмай, диаанга 6ipre ба­ рии жайгасты. — 9д1л квр1нбейд1 гой,— дед1 Нурбек улып !здеп. — Э тим келт едк сол Kicire epin Kerri. — Далада коп журш кун orin кетпесш... Ал, шайын- ды камдашы. — Неге асыгасын? Касыцда 6ipa3 отырайыншы.— Галия куйеуйин пышна басын суйедь— Нурбек, саган Cip свз айтайын ба? — Лйта гой? — Кудай буйырса, 6i3 енд1 бессу боламыз... — Калайша? — дед1 Нурбек к,апел1мде ештемсшц байыбыпа бармай. — Соны да тус1нбейац бе? — Галия еркелеп куйе-. yiiiiu танауын кисти.— Семьяга таги 6 ip адам косыла- ды. Енд1 уктын ба? — Солай м з?'— Нурбек орнынан атып турды.— Ма- надан 6epi солай демейсщ бе! — Эйелшщ уз*л*п турган аш белincii капсыра кушактап, балаша квтерш алды да, шыр айналдыра yitipin экеп, кайтадан орнына отыркыз- ды. — Туу, басим айналип кегп гой... — Жаксы болди! Эд1лге 6ip ini керек,— дед1 Нурбек желшнш. — К,из болса ше?— Галия кезш тоикерд!. — Кыз болса Timri жаксы. Калайда кебею!м!з керек кой, байбпне. Bi3 кеп болуымыз керек, уктын ба? Коп болсак 6i3di ешюм де жутып коя алмайды... Menin ой- лап-ойлап кеп тапкан Tyi'iiniM — ел!мд| тек 6ip iana жол- мен женуге болады екен. Ол — артына урпак калдыру. Сонында i36acapu, туягы бар адамды ажал сшкашан женген емес. Мен елеем де, Жангабыловтар жалгаса бе- 234

pefli... Тамаша емес пе, б1зд!я Нурганым eerismuil бала- cun тауыпты! — Койшы, ejiiMAi еске салмашы,— дед! Калия Нур- бекпн бауырына тыгыла Tycin.— Маган сен екеум1з ыэц- ri елмейтш сияктымыз. — Эрине, влмейм!з. в л у уш!н алдымен сексенге, ток- санга келу керек. Эл1 канда-а, узак, жылдар бар... Калия орнынан турып, шайдын камина wipicTi. Нурбек кабинепне nipin 6ip сэт мтапка ушлгеи. BipaK ештемеге заукы сокпай, ой-киялын алдагы кездесу беле бердк «Meni неге шакырды екен?!» VI Бул кунде Шэуешек каласында бурын атымен жок, жана мекемелер курила бастаган. АГшактык жэне ау- дандык партия комитеттер1, эйелдер б1рлестш, демокра- тиялык жасгар одаты. Ж ана курылган бул мекемелерде кебшше шкершеи келген кытай кадрлары, эскери адам- дар жумыс icren жаткан. Кызмет бабымен Kipin шыккан- дар эз1рше жаксы лепес таратып жур. «вздер1 жылы жуздь адамнын iuji-бауирына enin туратын, мштейкч, карапайым жапдар екен» д ест , шетшен мактап шыга- ды. Осипы естт б1ле журсе де, -oai эл1 жузбе-жуз сейле- cin кермегендштен, Нурбектщ кещлшде ептеген тунт- ккп де бар ед1. Ол Аймактык партия комнтетшщ корасына корган- шактап, сешма'здеу басып мрдк Улкен ауланын 11шнде KjJten кек ки1мд! адамдар толып жур. Шашына карап айырмасан, epi кайсы, эйел1 кайсы ажырату киын, киш улг!С1 6ip келк1, кек мешпет, кек шалбар. 0здер1 туск1 асты eiifli Fana iuice керек, колдарына куайзыларын дэу сарала шеккелерш устап, асханадан шубырып шыгып жатыр. Ауланын ортасында анырып турып калган Нур­ бектщ касына Шашын денгелетш киган жастау айел жа- кындап кел;и де, кытайша б1рдене айтты. Нурбек кытай т!л1н эжептэу!р бшетш-дк BipaK ештемеге тусшбедк — Туцжы, тунжы,— деп кайталады элп айел. Бурын бул ecmiereii сез. Эйел мэз болып кулш тур. СонанI I Куайзы — тамак алып 1шетш шырпы 235

антты. Нурбек кысылып: — Иэ, жолдас, макан Лн-хун жолдас керек,— дед|. Эйел тусшгендей болып, басын кайта-кайта нзеп, «соцымпан epin жур» дегемдей белп бердк Ауланын то- ршде келденен созылган кеп терезел! улкен уйге бастап апарып, 6ip eciKTi керсегп де, ез женше кегп. Нурбек калпарын колына алып, жага-жешн тузедь Сосын eciKTi 6ip-eKi рет саусагымен m epni де, имене ба- сып imKe ендь — Руксат па екен? — дед1 табалдырыктан аттай бсре. Белмеде e«i адам отыр екен. Bipeyin танып, танца- нып далды. Гоминдан кезшде дутыннын тишашы бол­ тан >Kycin деген дунген. Тенкерютен 6epi турмеде едк ка­ лан босанып кеткен?! Терде энекуш армияны бастап кел- ген орта бойлы, кен жауырынды, кексе пытай отыр. «Секретарь осы Kici екен рой» — деп ойлады Нурбек. — Каладагы гпмназияныц директоры Нурбек Ыздщ шакыруыцыз бойынша келin тур,— дед1 coFan тура карал. Тердсп адам тез орнынан турып, кул1мЫреп, бутан карсы журдк — Нурбек жолдас, ci3 екеназ гон,— дед! колын усы- нып,- танысып коялык. MeHin атым — Ли-хун. Китай KoMMyiiHCTiic Партиясы Тарбагатай аймактык комитетн нiн секретарымын. — ©те жаксы, шзбен танысканыма куаныштымын,— дед! Нурбек сэл иш п. Екеушщ аузынан шыккан созд! JKycin кагып алып, ерсш-карсылы аударып тур. Секретарь e3i орнына барып жангасты да, Нурбек тьтмаштын касынан орын алды. — C i3fli мазалап шакырраныма тафу етшем,— дед1 Ли-хун потал кагазды кытай curapeTin усынып жатып.— Ыз болсак жана келген адамбыз. Y й пелер1мен танысуы- мыз керек кон, солай емес пе? — деп курек TicrepiH тугел- ге жуык KepceTin, аксня кулдь — О не дегенпш, Шзд1Н. казакта «алты жасар бала алысган келсе, алпыстагы шал алдынан шьтып сэлем бередЬ деген макал бар. Ci3re Menin 03iM келш аманда- суым керек едь Bip жумага кырра кетт, калака жакын- да Fana оралдым,— дед! Нурбек.

— Жаксы макал екен. CoFan Караганда Ыздщ хал- кыныз вте конакжай болуы керек,— дед1 секретарь.— Ал, енд1 icKe кешейпк. ТусшеЫз гой, уакыт тыгыз... Ме- iiia каладагы казак зиялыларымен жеке-жеке таныскым келш едь Журттыц айтуынша, ci3 осындакы казактар арасында жотары б!л!м алган некен-саяк адамныц Oipi кершешз. С1зд1 Советтер Одагынан окып келд! дейд1 foii, рас па? — Иэ, Ташкенттег1 Орта Азия университетйпн тарих- филология факультетшде окыганым бар. — К19,а3й6 жылы барып окыдыныз? алдында cohfu — жылы... BipaK согыс басталар | курсты аяктауга улг1ртпей, 6i3fli кайтарып экегп. ii — Уака, емес, калай дегенмен, ci3 бакытты адам j екеюпз,— дед1 Ли-хун.— Оны айтып отырганым, сондай бакыт кусы менiн, де басыма кона жаздап барып, ушып кеткен. Дэл сол отыз алтыншы жылы меч1 Москвадагы Эскери академияга ж1беретш болганда, аяк астынан бсзгекпен ауырып калып, менщ орныма баска 6ipey кст- кеп едь Кейш ондай сэт кайтып оралмады. Соны ойла- I сам осы кунге дешн екшемш... Нурбекке секретарь 6ip кергенде-ак унай бастааы. I «03i 6ip туысы белек, жылы жузд1 адам екен,— деп !■ сйлады imineH.— Дене 61т1м1 де кесек... Кытай атаулы И жып-жылмагай кесе болушы ед1, мынау кырма сакал, Я нагыз еркек. BiTiK кез, каткан кара емес, касы кою, жа- нары денгелене б1ткен, аккуба толык адам. ©ш кытай- дан repi уйгырга келщмрейдк — Амал канша,— дед1 секретарь сез1н жалгап.— Со­ сет Одагына барасын дегенге кытайша-орысша сездж тауып алып, 6ip-eKi ай орыс т!л1н де уйрене бастап ем, Gapi боска кетть K,a3ip «товарищ» деген сезден баска жадымда ештене калмапты... Ci3, Нурбек жолдас, орыс- ша жаксы 6iaeci3 Fofl? — Иэ, жалпы сауаттымын деуге болады... — Кытаншага калайсыз? Илмаш канша жуйо1к бол- ганымен, ек1 адамнын емш-еркш отырып сейлс .кеншдей болмайды Foil. Дегенмен кара-жаяу емес шыгарсыз? — Ептеп паи сурап жерл1г1м бар,— дед1 Нурбе : чы- миып.— Зек ауызща сейлескенде гана... Ж 1гер жет1спсл1 мс, элде уакыт болмады ма, иэроглифтерге Tici\\i батпай- ак койды. — Кытай иэроглиф! ci3 сиякты баска улттын адамы 237

туНл, 03iMi3,ain де сорымыз боп отыр. K,a3ip б1здщ Fa- лымдар пытай жазуыи латын эршмен алмастырСад де- геи пш рде... Нурбек енш байдады, кабинеттщ кабыргасына Маркстщ, ЭнгелЬстщ, Лениншн nopTperrepi шнген екен. Д эл терде, Ли-хунныд желке жагында, иепнде жалгыз мещ бар, дэу дасдабас дытайдыц сурет1 тур. Бет-аузына dip тип эж 1м доймай, эйелше сылап-сипап, тым жасадгы- ратып ж!берщть «Слрэ, элг! Мао деген1 осы болуы ке- рек» дсп туйд1 ш ш ен. — Слздщ еымШзд! мен бул далага келмес бурын ес- тшем,— дед1 Ли-хун Нурбедде бажайлай кез салып.-~ Журтшылыд арасында беделщ!з ете жояары екен... Жал- пы с1зд1н. бглшд1 адам екенщ)з мына штаптагы ой-niKi* [Лшзден де кершш тур.— Ол столынын трртпасынан Нур- бектщёткен жылы Кулжада басылран «Шыгыс Туркстан тарихынан деректер» деген к!тапшасын альт шыдты.— ©те бШмдарлыдпен жазылган. Тек сэл нелеу,— секре* тарь кумьяжш далды.— Калай десем екен? Иэ, аздап улттыд TOHKepicTiH рухы бар... Keft6ip мэселелерге bis бен 6i3 эрдилы дараймыз. Мысалы: ci3 Шыгыс Турк- станды бурын ез алдына тэуелаз мемлекет ед1, тек он ceri3iHmi гасырда FaHa Маншын империясы басып алган деп жазасыз. Кытайдыц neri3ri жер1 ¥лы дорганнын ар жагында деп байымдайсыз. Ал, 6i3 болсад, Шыгыс Турк- стенды яши Шынжанды ежелден 6epi Кытай елшш тер- риториясы болган деп есептейм1з... Бул еид| квздараста- гы алшадтыд. Тубшде TyciHicyre болады гой, солай емес пе? Нурбек айтар сезш екшеп, ойланып далды. Тек 6ip заматта басын кетерш: — Тарих гылымына саясат дашанда тжелей ыдпал жасап отыратыны даусыз,— дед! секретарь мен тклмашда кезек дарён.— ©Hiметтер ауысып, саясат ёзгерген кез- де, тармхшы байдустардыд осындай ынгайсыз жагдайда далып доятыны бар... Шыгыс Туркстан жайында талай тарих жазылран, эл1 де жазыла беретшшде думэн жод. BipaK дайткен кунде де шындыдда зорлык жас'ауга бол- майдь; рой. Мен бул к1тапта, шамам келгенше, сол шын- дыдда жупнуге тырыстым. — (лз меш тусшбей далдыдыз-ау деймш,— деш сек­ ретарь шылымныц TydipiH eiuipin жатып,— Мен скда ш- налайын деп отырганым жод. (лз, эрине, бул к1тапты 238

жазган мезгГлде, ез халкынызды азаттыкка, тэуелаздЫ- ке, отаншылдыкка ундегщ1з келдй Солай емес пе? Он- да TypFan ешкандай агаттык жок. TinTi эрьберщен сои Oip ел мен ек1нш! б1р елд!н тарихта дос я кас болуында жэне eKeyiHiii кашан б1р1ккен1нде TypFan не бар? Bi3 опын бэрiн сыпырып тастап, халыктар арасында ж ана коммунист^, интернационалдык катынас орнатамыз. Бул жешнде, езннз менен артырырак б1летЫ Совет Одагынын тож1рибес!не-ак жупнелЫш!. Ондагы аз улттар да Рос­ сия импернясына эркайсысы эр кезде келш косылган жок па ед1? Олар да уз ак жыл отарлык e3rire ушыра- ган. Соныц 6api бул кунде Совет Одагынын коп ултты со­ циалисты мемлекет болып калыптасуына кедерп жаса- ган жок кой. Мен дурыс айтып отырмын ба? — Бул пшрнйзбен келкуге болады,— дед1 Нурбек.— 1£гер Кыгайдагы улт мэселеа Совет ОдагындагыДай ше- гшлетш болса, 6ia бэрше де кулмыз. Ли-хуц алаканын жайып, каркылдап кулдк — Енд1 калай деп ойлайсыз, Нурбек жолдас? Совет- тер Ода гы тарихта тыкнан жол салып, 6i3re улг1-енеге кнрсетумен келедк МаркстЫ-лениндЫ кагнда барлык ел, барлык халыктар уинн ортак. Нурбек манадан 6epi 6ip нэрсеге танданып отырган. Свз кезегшде соны сурады. — М етц ютабым казакша жазылран Foil. Ci3 онымен калай таныса алдыныз? — Неге таныспаймын? Таныстым... TinTi астын сы- зып турып окып шыктым,— дед1 Ли-хуц кулш.— Bi3 Ур!мжЫе бул кпапты кытай тш1не аударткаибыз... Кер- rin ia келе ме? — Ол суырмасын ашып, улб1реген жука кагазга машинкамен кытайша басылган колжазбаны алып керсето.— Ютабыцызда эдм шюрлер, бейнел1 тап- кыр ойлар аса мол екен. Мен мунан Шыцжандагы казак- тар мен уГцырлар тарихы жайында, epTe.ieri TypiK кага­ наты туралы квп маглумат алдым. C i3 Шыгыс Туркстан- ды «отардыц огары болды» деп жазыпсыз, вте тауып айтылган. Сонг ы жуз жыпда №здщ eaiMi3 батыстагы да- мыган капиталисты елдердщ отары боп келгет рас. Он тогызыишы гасырдагы врлеу floyipm en 6i3 fli макрум кал- дырран солар... Сонымеи тарих жешнде азбен ептеп тусь HicTiK-ay деймш, Нурбек жолдас? — Дурыс ойлай бметш адамдардыц угынысуы ка- шанда кнынга сокпайды. 239

— Ракмет, жогары бага бергенМзгеГ BipaK мен та­ лым емес, эскери адаммын гой. Терендеп окуга револю- цнядан кол тимедь Ал, гылымга кур кеудемен билш ай- тып, т1зеге салуга болмайды. ♦ Miне, бул битген адамнын еезЬ деп Нурбек штей ра­ зы боп калды. — Сонымен 6ip жумыс б М ,— дед1 секретарь ютап пен онын аудармасын тартпага салып жатып.— Ешц екнишсше кешелш. (изге мынадай усыныс жасагым келiи j едь Ci3 сиякты жогары бшлп бар зиялы адамды 6i3 Oip мектептщ гана сыбагасына 6epin коя алмаймыз. Ci3fli туб!иде елкеге шакырып экете ме деп коркамын... Соган деГпн аймактык оку бел!мш баскарсаныз кайтед1? — Мансаптан аулак журетш адам ед1м, меш эурелеп кайтеа'з? Маган Ka3ipri кызметш де жетш жатыр,— дед! Нурбек шынын айтып. — Жок, ci3 тартынбадыз, бул орынга мансап емес, халыкка кызмет ету деп карасаныз болганы. КелшеЫз юй? — Не айтуга болады? Оздер солай уйгарсаныз- дар,— Нурбек соз таппай иыгын котердд. — Э , басе, карсы болмайтынынызга cenin ем. Тек 6ip мэселеш eciHi3re салайын. Bi3 таяу кундердш iuiiiiAe, ж ср гш к п улт кадрларынан партняга муше тартуды ой- лап отырмыз. ©з ултыныц тэуелшздт ymin курескен, милитарист Гоминдан ешметше карсы шайкаста ерек- ше кезге тускен тенкершпп зиялылар 6i3re жат емес. Мен партняга етуге арыз берунплердщ т1з!м1нен с'1здщ де атынызды керермш деп ум1ттенемш. — Сешмгшзге ракмет! — дед1 Нурбек сэл шлш,— Мен кашанда ©31МД1 партияда жок большевик санап кел- ген адаммын. Ал ком мунист партиянын катарында бо­ лу мен ymin зор мэртебе. — Тамаша! Буган да к е л ш т . Байкайсыз ба, б!з уа- кытты калай ти!мд1 пайдаланыи жатырмыз? Енд1 акыр- гы мэселеге келешн,— дед1 секретарь саусактарыи 6ip- 6ipinc сырт-сырт согып. Кез жанарын алдагы 6ip нукте- деи айырмай сецлеп отыр.— Ci3, Нурбек жолдас, коз1 ашык окымысты адамсыз. Ci3re коп нэрсеп! букпелемей- ак ашык акта беруге болады. Социализмшн не екен!н вз кезМзбен Kopin келдпиз... К ом м унист партия e3iiiin алдына кандай максатгар коятынын да жаксы 6iaeci3. Таяу жылдары б1здщ ел1м1зде толып жаткан таптык. ?40

элеумегпк реформалар жасалады. Ал «Шытыс Тури­ стам» дел аталып келген Ыздщ елкешзде бул реформа- лардын мэн! Timi айырыкша болмак,. Рас, Снздщ партия: «Шы1 ыс Туркстандагы улт азаттык Temtepici — улы К и ­ тай революциясынын 6ip белш» деп жотары 6aFa берд!... BipaK Ыздер жасатап тенкерю канша дегенмен, соцпа- лиспк революция емес кой. Ол — асып кетсе, демокра- тиялык батыттаты буржуазиялык, улт азаттык револю­ ция гама болды. Слздер Гоминдакшылардаи еюмет биш - I in тартып алумен тана тындыныздар. Ал баскадай тап- тык, элеумегпк езгерютер жасала койFan жок.-. Тмшаш осы густы аудартанда, Нурбек козталактай бастап едц Ли-хуц сомы байкап калып: — СНздш б1рдеме айткыцыз келдкау деймш? Сей- лещз,— дед!. Нурбек бегелмей ез ойын таратып айтып кетть — Айтайын дегежм, Шытыс Туркстан емметшен элеумегпк реформалар журпзуд1 талая егуге ал! ерте едь вйткеш улт азаттык революциясы езШ ц максатына толык жетш улпрмей, орта жолда токтап калды. Ол ез аукымына Шыцжацдаты он аймактын ушеуш тана 6i- piKTipe алды той. Толык жешске жетпей турып, ез iшi!:де елеуметт!к реформа ж урпзу— 6ip тутас улттык майдан- ды ыдыратумен тек болатын. Мен тек осыны а зд щ eci- к1зге салтым келсдй Ли-хун Т1лмаштын аудармасын зейш койып, бас шул- fii отырып тыкдады да: — MiHe кердМз бе, акылдасып алтандай екеум!здщ ойымыз 6ip жердей шыкты,— дед1 жадырап.— Шытыс Туркстанда таптык курес журпзудщ, шынында да, тол- гаты жете койматаи. Ен бастысы, таптык куреске басшы- лык ететш партия болтан жок. Уюмет басында екбекпн халык емес, бурынтыдай аукатты бай адамдар отырып калды. Бутан дауыцыз жок кой? Алыска бармай-ак коя- лык, осы Тарбататай айматынын, езш бес жыл бойы бай- лыгы басынан аскан Жасыбай деген Kiel билеп туртан кершедк.. Нурбек Жасыбай туралы да ез кезкарасын айткысы келт 6ip окталды да, таласа беруд! орынсыз кврiп ipiri- лin калды. — Осыныц барж айтып отыртан себеб1м,— дед| Ли- хуц ойын api карай сабактап.— Алдаты уакытта cis бен 6 i3 аткаратын мшдет ушан-тещз. Саясн жумысты бас­ 241

тар алдында, елдщ элеуметтж жагдайын егжей-тегжей- л1 зерттеу керек. Мен жаца келгеи адаммын, азд!ц ха- лыдты жадсы бммеймш. Мумкшд1гшше, дазадтардыд eMipiMeH толыпярад танысдым келедд Шынжандары аз улттардыц epeKmefliriii ескермей, iuiKi елкелердег1 курес эд1сш кез жумып кеипре салуга болмайды. Сондыдтан алдагы аптада дырга ел аралауга шырайын деп отыр- мын. Керген жайларды дурыс угыну yuiin, маран cipa, аздеп артыд кецесип табыла доймас, Нурбек жолдас? Мен1мен 6ipre бой жазып, саяхатка шырып дайтуга да- лай карайсыз? — Бул усынысты кабылдаура болады,— дед! Нурбек ойланбастаи. — MiHe, бул тамаша болды!— Ли-хун алаканын со- гып Ж1берд!.— Халыдты 6i3 керелж, 6i3fli халык Kepcin... «Коммунистер келдЬ дегенге дарадай дордып, зэрес! ушып жургендер де бар mbiFap. Ондайларра коммуйис- терщ де муй1з1, дуйрыгы жок, кэд1м п exi аядты адам екенш керсетш кайтайык. Свз осымен б1ткен сияктанды. Нурбек орнынан дозга- ладтап: — Meiiiii кете 6epyiMe болады рой? — деп сурады. — Солай болсын, Нурбек жолдас, ертеннен бастап жана дызмегп OTKi3in алыныз. Ал, 6ip жумадан кейш жолга шырура сададай сай болыцыз! Осы сэтте кабннеттщ eciri ашылып, iшкс K63iaAipiK кнген, узын бойлы эскери адам Kipin келдд Нурбек энеу- Kyiii Лн-хукнын касына cpin келген майорды б!рден та- ныды. Квз!лд!р1ктщ астынан адамга iuiin-жеп теале да- райтын, бет-аузыкда 6ip тал дылтанэд жод, сндиган тарамыс денелд Tyci суыд дара сур ж1г1т еден. Шокша- дай васын кекжнтш, шлмей Tii< журген калпында, бугаи шаншыла 6ip-6ip дарап етп де, секретарга дол Cepiii амандасты. — Оздер тапысып койыныздар,— дед1 Ли-хун майор мен Нурбекке кезек дарап,— Бул Kici — б1здщ iumi ic- TepiMi3fli жург1зет1н Саяси баскарманын бастыгы Лан-ке жолдас. Ал, мына Kici — осындагы гимназпянын дирек­ торы, Нурбек жолдас. Лан-ке басып болар-болмас nin, Нурбектщ долыи алды. Сэл езу тартып кулген болды. Кулк!с1 кекесш сиях- ты тым суыд екен. K,ac-nipniKci3 жылан квзш айырмай, 61'раз дарап турды да: 242

— C i3Ai сыртыныздан б!луш! ед!м. Квр1скен1ме ете 1уаныштымын,— дед! жары карысып калган адамдай пстене сенлеп.— C i3 олп осындагы... калай ед1? Тарих- шы-ралым емесс!з ба? — Келте-келте кытай сездер1 Tici- нin арасынан ысылдап зорра шырады. — Мен галым емеспш, жай педагогпш,— дед! Нур­ бек те казак. сез!н нак-нак айтура тырысып. Т!лмаш бул- жытпай аударып тур. — О-о, шшшейш адам екеназ. Мен Ыздщ ютабыдыз- пы окып шыктым,— дед1 анау салкын жымиган калпын- да.— Ютабыныз маран унады... — Уакыт белш окыганыкызра ракмет. Б1рак ол ту- бегейл1 зерттеу емес, мектептерге арналган окулык Ка­ на РОЙ. — Солай дешз... Сонда окушылар тарнх сабарында Нздщ ютапты пайдаланран екен рой? Ондагы кейб1р ой- пшрлер жастарра тым ауыр емес пе? — Неге ауыр болсын? Туган жер мен ата-бабалары- нык тарихын халык былап да жатка б!лед!. Мен тек рыл- ми деректерд! жинап, жуйеге салдым. Екеушщ C93in секретарь белш ж!берд!: — Апырай, осы барлаушылардын казымыр мшез1- вй... б!рдемеш тэггпштеп тубше жетпесе, кещлдер! кен- yjiMeftAi,— дед1 Лп-хуц унатпай.— Таныспай жатып, тыр- нак астынан Kip 1здеп Keperi не? Мен мунда Нурбек жол- даспен сойлесш, жаксы TycinicTiM. Б1здщ 81шмем1здщ есерш бузушы болманыз, майор... Нурбек кош антысып есжке карай бет алды. Жацары суык жанардын ез!не элi де кадалып турранып жон ар- касымен-ак сезт, тула боны муздап кеттк V II Майор Лан-ке неи!н де болса алдымен келенкел! жа- гын ойлайтын, адам баласынан кастандыктан баска еш- теце кутпейтж, op Kyui уреймен уйыктап, куджпен ояна- »ын сауыскандап сак адам едь Тарбагатайга келгел1 oip Куп бел uieiuin, алацсыз жатып дем алгап емес: eciriniii влдына карулы кузет койып, жастырынын астында унем! октаулы пистолет тыгып жатады. Кешеден элдекалай катты дауыс шыкса, немесе салтатты б1реулер тасырла-

тип шауып етсе де, секем алып, терезедеп сыгалап карал журге1Й. Кеше элдеб|р себеппен каланын мал базарына барып едк сол жакта атка Minin журген жуздеген шошак тымакты казакты Kepin 3apeci зэр тубше Kerri. Bapi де баспалап калага Kipin алран банды сиякты боп Kepiиген. Олардын мал сата келген жай адамдар екенш бкпген сон гана, журеп орнына Tycii. Лап-кешц eaiiie салса, тебесшен соргалатып алтын куйса да, осынау каргыс аткан аймакка келпи жок едк Bip a K мунын еркше ж1берд1 ме? «Жонгарияныц жер жар- дайы мен халкынын мшез-кулкын жаксы бшесщ жапе баскалардан Kepi атка Minin журуге де шеберсщ» деп, елкеде отыргандар болмай кегшрген. Одан ары кергн беруге мунын сален жагдайы кетермейт!н болды. Лан-ке— Шынжандагы Гоминдан армиясынын бу- ркнгы офицер! едк Сол кезде солтустш аймактарра 6ip- неше рет келш кайтканы бар. 1944 жылы Кулжада, Алтайда улт азаттык кетершй бурк ете тускенде, кетер1- лкцплерд1 6acyFa ж!бер1лген жазалаушы топтыц кура- мында болды. Тау арасында жасырынып журген «куйыр- шыктарды» (кетершске катыскан казактарды Гоминдан* шылар осылай атайтын) тез арада кырып тастайтыньша кумэн! болмай, тула бойын ерлшке деген куштарлык бн- леп, кулшынып-ак аттанран. BipaK 6api де бул ойлаган- дай болмай шыкты. Алтайка барган екшип сапарында. Оспаннын сарбаздары жазалаушы полкты Бэйпк тауын- да коршап алып, тас-талканын шырарды. Кашып кутыл- ган аз адамнын iuiiiwe, онда да езшщ атка шаба алатыи енерш ц аркасында, батальон командир! Лан-ке гайып- тын куинмен Tipi калган. Из, ол бурый «жабайы халык» деп менешбейтш ка­ зактарды сол жолы жаксы танып кайтып едк Булармен согысуды кудай баска бермей-ак койсын. Киген жуйрж атка мшген шошак тымакты бандылардыц ойда жокта кай 6yftipiHHen ш ы рэ келетнпн б1ле алмэй, ажалыннан бурый куса боп елесш. Кусан жетшзбейдк кашеан ку­ тила алмайсыц. Жэне иттщ балалары шеттершен аткан огы жерге туспейтш мерген. Ат уетшде шауып бара жа- тып та, мылтыкты 6ip колымен серте устап та ата бере­ ди Кейде eTipiK кашкан болып, таудын арасына таман бастап барады да, дереу коршап алып, бшкте отырып, ccni б1р-б1рлеп санап атады... Сонгы айкаста дал осылай болран. Сол Алтай жорыгы кезшде e3i ел1м' нен калган 244

жан турилгерл1к ек! окига Лан-кешн ку{Й 6yriiire дешн к9з алдынан кетпейдк 1944 жылы булар Оспанды колга туармек болып Монголия шекарасындагы Сартогай тауына дейш бар- ган. Bip куш «Оспан аз адаммен жайлаудагы ен шетк! ауылда конып жатыр екен» деген хабар жетт!. Тун irniH- де б1лд1рмей барып, капыда басып калу керек. Полк командир! бул мшдегп Лан-кен1н батальонына тапсыр- ды. Жол басгаушы — жакында Оспан тобынан кашып шыккан 6ipey ед1. Сонын сонынан 1лес1п, булар тан ата элг1 ауылдын тусына жакындап барды. BipaK, келе жат- кан эскерд1 Оснаннын тоскауылда жургеи карауылдары к арт койды да, дереу мылтык атып белп берд1. Амал не, булар ж етт коршап улгергенше, Оспан ка­ шып кутылып, Timi элп ауылдын как жарымын Keuiipin экетштк Журтта туырлыгы сыпырылган 6ip-eKi гана уй тур. Еркек кшдж тепе карасын узш, ауылда тек катын- калаш, бала-шага калганы байкалады. К,ару кэтер1п кар- сыласар еипамшк жогын кврген сон, жер бауырлап, енбектеп келе жаткан солдаттар турекелш, кия жолмен ауылга карай бет алды. Bip эйел кермедег! арканга кол- гыгынан асылып пзерлеп отыр: касында тагы 6ip-eai эйел куйбендеп жур. Ж т к е асылып отырган эйелдщ бе- беулегсн дауысы шыгады. — Булар не icren жатыр? — деп сурады Лан-ке ауыл- Fa жуз кадамдай калганда. — Катын толгатып жатыр. Бала табады,— дед! жол бастаушы жппт кытапшылап.— TaFH 6ip «куйыршык» табады. Эскердщ алды-арты жиналып, эйелдерге тандана ка- рап 6ipa3 турды да, мылтыктарын иыктарына асып, со- лай карай аяндады. BipaK ауылдын шетше аркан бойы калганда, кутпеген окига болды. Кенет карсы алдарынан станоктт пулемет сакылдап коя берген. Шалпямсн шап- кандай эскердт алдьщгы uie6i жапырылып туст1. «Жа- тындар!» — деген команда берд1 Лан-ке, 03i де 6ip тастын тубше сулай KeTin. B ip заматта ес жинап, баспа- лап караса, жараткан будда T9HipiM-aft, мундай сумдык- ты мм керген?! Пулемет жанагы «толгаткан» эйелдщ етегжщ астынан атылып жатыр. Жанбырдай жауган ок бас кетертер емес. Лан-ке жан дэрмен кейш meriHyre Оуйрык бердк Манаты Оспан тобы кайтып келш калды 245

ма деп 3opeci ушкан эскерлер тым-тыракай кашып, сан- дын табанына тустк Лан-ке аттарын калдырып кеткен жерге келт, ада- мын санап керсе, тен жарымы окка ушыпты. Ызадан жа- рылардай боп калшылдаган ол, жолбастаушыны табан- да атып тастады... Енд1 тау жакка беттей алмай, сол ку- iii кешке полкка кеп косылган. Эрине, командирге журт- та калган эйелден маскара боп жещлгенш айткан жок. «Оспанныц калын колымен бетпе-бет Ke3irin калдым» деп мэл1мдедн Сол таудагы кыргын есше туссе, бугшге де­ жи тебе шашы тж турады. Екйшн OKHFa осыдан он шакты кун кеГпн болып едк Булар Кектогайга кайтып оралып, арттан келетш ке- Mt-Kiui куиш тосып жаткан-ды. Каланан айналясына мык- ты кузет койылган. Bip куш тун ортасында Лан-ке ат- косшысымен кешеге шыгып, мацайдагы постарды тек- сермек болды. Мылтыктарына суйешп, калгып отырган 6ip-eKcyiH камшынын астына элып, уйкысып шайдан ашты да, каланын сыртын орагытып, eKinuji носка карай аяндады. Тун кезге туртсе Keprici3, карангы. Лан-ке кол панардын жарыгымен 30pFa журш келе жаткан. Кеиет кошенin бурышынан айнала бергеиде, алдынан 6ip салт атты кершдк «Сен KiMcin» деуге улг1рмедй мойнына кыл тузак орала кетт1 де, ыуны аттан жулып Tycipin, суйрей женелдк Тасырлата шапкан ат туярыныц Ay6ipi ес- ткпдк.. Ол жас кезшде карулы едк жан ушыра арканга жа- бысты. Аркан ыскан алаканы оттай жапып Kerri, сонда да ж1берген жок. Тынысы тарылып, мойный элдене сы- гып барады, енд1 сэл Kiflipce елш KeTepi хак едк Лан-ке ышкынып, ен сокгы кунпн жинап, аркан сэл ipuiarewie, 6ip колын бел!ндег1 пышакка созды. Абырой болганда, пышак колына i.iire кетт1 де, аркан кайта созылып суй- рей женелгенде, бул оны киып ж1бердк Кузетиплер де cc3in калса керек, таяу манынан мылтык атылды. Сал- татты артына кайрылмай, шапкылаган куш тун койнына Kipin жок болды... Лан-ке сонда 6ip ажалдан калып едк Сол коркыныш- ты окнга кепке дешн Tycine K ip in, талай рет шошып оя- пып журдк Ke3i ш нсе болтаны, 6 ipey муны буындырып, суйреп бара жатады... Шнеден кын ысып кеткен аркан­ ный i3i мойнында олi бар. 246

Осы сапардын журепне тиген! сопшалык, Лан-ке сол жолы YpiM»ire аман-есеи оралды да, енд1 кайтып Жон- гария жадна атгап баспады. Бас штабты жагалап, гене­ рал Тау-сиюдын кол астында кызмет ieren журе бсрген. Тек анда-санда, канга ж е р т болтан кезшде, К,ашкария- дагы уйгырлардыц кетершсш 6acyFa ез1 тменш барып журдг Оган бул жакта согысу элдекайда колайлы бо- латын. Дашкарияныи жер1 жазык жоне уйгырлар, кеш- пенд! казактардай емес, кысы-жазы жатакта жататын жаяу халык. Кетершсннлер кала мен кыстактан узап енпсайда кете алмайды. Налагай жерще машинамен же- Tin барасын да, бул1кнплерд1 коршауга алып, канша ядам болса да кырып салуга болады. Лан-ке Турпандагы кетершсннлерд1 жаныштаган кезде ерекше кезге т уст , «кайармандыгы ушш» медальмен наградталган... 1948— 1949 жылдар Шынжандагы Гоминдан армиясы eKi жакты кыспактын ортасында калды. IuiKi елкелерде Халык Азаттык армиясы Гоминдацшыларды ойсырата жен1п, батыска карай шеру тартты. Арт жактан Шьтыс Туркстанныц улттык армиясы кышкаштай кысып, эке- Tin бара жатты. Коп кеипкпсй Гоминдан ею'метжщ 6ip жола кулайтынына Лан-кешн кумэш калган жок. О л ен- д1 ертерек бас саугалаудын камына KipicKen. Онын сол кездеп хал1н орт пен селдщ ортасында калган адаммен гана салыстыруга болар едь ©ртке туссе тек ел1м, куй- мей шыкпайды. Суга туссе ум1т бар, езже сенген адам жузж етуге болады. Ол осы кейжп жолды тандады. Бас штабтан стратегиялык манызы бар кейб1р купия мэлГ меттерд1 колга тус1рд| де, 6ip тунде алдыцгы шептен ка- шып шыгып, сол кезде Гансу елкесже келш калган Азат­ тык армияга барып косылды. Лан-кетц саяси козкарасы кызык api курдел1 едк Ол дуниеге тек улы Хан ултынын устем дт тургысынан Fana карайтын. Ол yuiiii 6ip-aK Кытай бар-ды. Кытайлардын гоминданшылар немесе коммунистер болып жжтелуж уа- кыттык жэне манызы жагынан екгнш! катардагы мэселе деп есептейтш. Дуниеге кытай устемдтк орнату десен улы максатка кай партияда журсе де кызмет етуге бо­ лады деп санайтын. Ал социализм, коммунизм деген угымдарга каз1р жер шарында модага айналган em m i товар деп кана карайтын-ды. Жан-дуниесж жеп курттан KeMipin жагкан «улы идеяларды» жузеге асыру уш1н, 217

кайта сол коммунизма! бетке устаран элдекайда ти!мд! деген корытындыга келш едк Халык, Азаттык арммясы Лаи-Keni кушак жая карей алды. Шымжаиды кан Tericci3 api тез1рек азат етуге улес коскан каИарман рет!нде, орталык газеттерде онын су- реттер! басыльш, стектей-етектей очерктер жарияланды. Квп кешжпей оны партия катарына алым, армияныц сап­ ен барлау 6eaiMine кызметш жогарылатты. Ур!мжЦеп елкелж твтенше Саяси баскарма бныл Тарбагатай аймагына жйберетш лайыкты адам !здеген- де, неге екеш б елп аз, осы Лан-кешн кандидатурасына келш т1реле бердь Аймактык партия комитетше секре­ тарь бон баратын Лн-хун онын ем!рбаянына, партиялык стажына карап, сэл комсынрандай болып eai, елкелж ко­ митет: «Бул ж1г!т ci3re барлык жагынан да кемекш! бо- лады» — деп зорлап квнд1рген. Bip a K Шэуешекке келгендерше квп етпей-ак, ек! бас- шынын арасындагы алшактык бшне бастады. Ли-хуц болса езшщ партия алдыидагы беделш, революцияга ка- тыскан кеп жылдык курес гэж!рибесш квлдепен тартып, муны еркше ж!бермей, т гш д е п отырады. Ал, Лан-кеге келеек, «аймактын буккп саяси-барлау жумысы менщ колымда» деп, ол бэлсшед!. K,a3ipri бегалыстарына Кара­ ганда, бул аймакта Ty6i екеупнн Oipi гана туратын шыгар. V III Лан-ке 6yrin аймактык партия комитетммн секрета- рына твтенше тьжыз шаруамен келш едк Нурбек кеткен сон, тммашты да шыгарып яиберш, eciKTi !штен 6eKiTin алды да, eneyi онаша энпмеге KipicTi. Лан-кешн колында елкеден келген аса купия пакет оар-тугын. Секрегарьдыц дуниеде не боп жатканынан хабары болмай, бейкам стыряан калпын керш, жыны келш кетт1 де, квптен кай- ралып журген азуды басып калды. — Bi3Ai осында не ушж ж1бсрд!, Лн-хун жолдас? Со­ ны айтынызшы. Менжше, 6i3 Kepinren казакпен энпме- лесш, кел|ссвз журпзу ушж емес, шал гай аймакта ре- волюциялык ешмегп орнатуга келеек керек-Ti. Ал, б1здщ TypiMi3 мынау — айнала калык жаудын ортасында отыр- ганымыз KanepiMi3re Kipin те шыкпанды... 248

г — Иэ, Не боп каллы сонша? Неге аптыгып турсыз?— лед1 Ли-хун кабарын каре жауып. — Осыдан уш кун бурым Алтайдын бурынры уэлш Оспам кайта кетершп, кем адаммен тары да тауга шы- рым ueTiiiTi. Будан артык не керек ci3re? Лм-хун каммла сабырлы болгысы келгенмен, Tyci езге- pin, 6erineu каны кашып к е т . — К,ом, бекер сез болар. MaFan aai ондай хабар ти- гем жок... — Сенбейаз бе? — Лам-ке портфел1м ашып, пакеттл усынды.— С1здщ эр|мтестерпиз, партия комитеш!де ic- тейтн жолдастар асыкпайды ром... Олар yriT-насихатпеп айналысып, эдехп сездер айгып отыррамда, каракшылар келiп желкелпзд! кнып та кегер. Лм-хун пл каткан жок. П а к е т окып шыккан сон ормынан турды да, eni колым артына устап, белмеде opi- 6epi журе бастады. Лам-ке будан жауап кутш, туре- ксм тур. — Отырынызшы, асыкпай сейлесешк,— дед! Ли-хун Gip заматга орнына кайтып келт.— Б1рденен1н шет1 шыкпай жатып, даурыга женелет1ндер!н!з не? Булан бо- луы мумюн емес, менщш’е, бул арамдатушылык... Лам-ке карсыдагы орындыкка келш отырды. — 03iMi3Kin ашык ауыз, анкаулынымыз болмаса, бу­ гаи танданатым не бар? — дед1 ол жак errepi бултыл- дап.— Оспам Ш ырыс Туркстаимын 6i36eH келюмге келе- Tiiiiii сети салысымен, ез1нщ уалшпк кызмет!н тастап, Кектосайра барып жатым алрам-ды. Б1реулер: «Оспам картайып, тупярдан тайды. Саясм аренадан кеттЬ деп даурыкты. Ал онда баррам б1здт маубастар Оспамды Орден колга алудын орнына, оран бул-шай артып апа- рып, сыйлык тараткан. Енд! *пне, кврдщ!3 Foil не болга- нын? Kepi сайтам каруым тапсырмай, буюл Алтай айма- гыидагы бандыларым жимам алып, тары да булж шыга- рып отыр. — Ол да 6ip кажымайтын адам екем!— дед| Ли-хун басын шайкап,— Кезшде жет! жыл бойы Гоминданшы- лармен алысты. Бул жарынам Оспанмын en6eri де бар... Бул жолы онымен калайда т1л табысу керек едь О рд, Гч'здщ адамдар дурыс сейлесе алмай у р к т п алгам рой. ‘ лз канша куле карасаныз да айтайын, сол баяры yrir- маемхат жары жел'спеген. — C i3 Оспамды бышейш рой,— дед1 Лам-ке Tyciii 2-10

суытып.— Ол а зд щ у г т ж з г е пыскырмайды да. 3 pi-0e- р!ден сон. оган Гоминданшылар да, коммунистер де 6ip ессп, бэрш кытай деп карайды. Ол Ш ырыс Туркстан же- ршде жалгыз кытандын да жер басып жургешн Koprici келмейдь Онын философиясы — осы. Ли-хун TeMeKiciH тартып, будактаган кокпнл тут'шге карап сэл отырды да, ауруы жанына баткан адамдай кабагын юржитп. — Эрине, онын да 6ip карысып устаган жолы бар uibiFap. BipaK кайткен кунде де, бул рет оны колдан шырармау керек едн Оспан ендЫ жерде 6i3re Kayinri жау бола алмас, алайда соцына ерген халыкты сорлата- ды foi”i. Керек десен, менщ OFaii жаным ашып отыр... — Ли жолдас, ci3 не айтып кегпцдз? CesiHi3fli т у т - бед1м,— Лан-ке басын окыс котерш алды.— Оспан ту- ралы айтып отырсыз ба? Мен рана естшн бул пЫ рМ здь.. — C i3 Nieni eiiTin коркытпай-ак койыцыз. Мен жиыр- ма бес жылдан 6epi партняга адал кызмет icren келе жаткан адаммын. Не жайында налай сейлеуд1 бьяемш. ■ — Жарайды, артын айтсам кеипрЫз.— Лан-ке ку- м!лжш томен наряды.— Алайда Оспаннын 6i3 ушш ец катерл1 адам екеш акикат. Ешкашан жаудын Kyuiin не* MiTin багалауга бол манды. — Асыра багалау да дурыс емес,— Ли-хун онын co- sin болin кегп.— Есймзде болсын, 6ip адам ештене 6iTipe алмайды. Bapin lueuieTin — халын. Мэселе, б!з халынгы ез жагымызга тарта аламыз ба, жон па? Bapi соган бай- ланысты. Bip кезде Оспанды да халын колдаган, онын он жыл бойы жешлмей келуЫ н сыры сонда едк Егер 6i3 дурыс саясат журпзе алсяк. бул жолы халын ofaH iaec- пейдн Бурын ол улт азаттын TOHKepiciHiH батыры ретш- де, жаны нысылганда Kepuii елдердщ шекарасына барып паналап журд!. Оспан епд1 кайда барып кун xopefli? — KiM 6iacin, корпнлердщ не ойлап отырганын? Ci3 орыстардын inline i<ipin шынкан жоксыз гой,— дед! Лан­ ке коз!нен ешпендшк оты жарк етш- — Свзд! тонтатыныз, майор! — Секретарь жудыры- гымен столды койып калды.— Б1зд1н улы досымаз Со­ нет Одагына жала жабуга налай аузыныз барады? Мен а зд щ мундай саясн сонырлыгынызды кеинрмеймж,— де- Hi калш-калш eTin.— Б1здш с л д т iuiKi ictepine Совет Ода гы сшнашап араласкап емсс. Шындынтан калан коз жумасыз?.. 250

Лан-ке сэл артыктау кеткенш сезш, ырсывдап кул- гсн болды. Буланган Ke3toflipiriH алып, орамалымен суртл де кайта кидь — Солай екеш рас кой. Дегенмен... Кейде адамга эр Typai ой келед1... Bip кезде колдан 6ip жола шырып кет- кен осынау бай елке, гайыптын юндей 6i3re калан бу- йырды екеи деп, a.ni кунге дейш ез кез1ме ез1М сенбей- — Мунда сенбейтш дэнене жок, тек ci3 е зМ з тым кудйпшл, коркак адамсыз,— дед! Ли-хуи сэл сабасына тускендей болып.— Будан кейш Совет Одагымен арада- гы достыкка дак TycipeTin элпндей сезд1 а зд щ аузы- ныздан ecTiMeflTiH болайын. Жэне ci3re саяси эдебиеттер- Д1 кеб1рек OKyFa кецес беремш... Мен осы кейб1р жол- дастарра тусшбеймш... Б!здщ халкымыз кеше рана Октябрь революцнясыныц зенб1рек ушнен оянбап па ед1? Кытай Коммунист1к Партиясы курылран куннен бастап, оны канаттандырып, кол ушын берген юм? — Совет Одагы. Bi3Aiu он жыл бойы табан -прескен душпаны- мыз — Жапон милитаризм!!! уш айдын ншнде тас-талка- иын шырарып, букьп шыгыс солтустшт! азат еткед KiM? — Совет Одяры ,Bi3fliH жана азат болтан жас республика- мызды 6ipiiimi боп танып, кемек колын созван KiM? — Совет Одагы. Кытай дихандары кезш ашкалы кермеген тракторлар кайдап келт жатыр деп ойлайсыз? TinTi бас- каны айтпай-ак кояйын, Ур1мж1ден 6epi 63iMi3 отырып келген машиналардын маркасына коз салып карадыныз ба? Осынын 6apiii 6iae турып, жацагыдай устамсыз сез- дер сейлегешшз ymin, мен ci3fli кызметЫзден босатып, елкете кайтарып xri6epyiMe болар ед1, тек жастыгыныз- ды еске алып, 6ip жолга кеннремш. — Менен 6ip кателж ©TTi,— дед! Лан-ке мандайыньщ repin cypTin.— Ал мынаган нендей жауап кайтарамыз? Жораргы басшылык б!зден накты шаралар белилеуд! талап етедь — Оспанга карсы кандай шара колдану керект!пн елкеде отыррандар ездер1 ойластырсын,— дед1 Ли-хун, илдыидагы кайнаган судан урттап койып.— Алтайда да иймактык партия комитет! бар, олар не 6mpin отыр? Кол астынан шыккан булйске ездер! жауап 6epcin. Ci3 Алтайдан шыккан булж Тарбагатайдан шык* пайды деп ойлайсыз ба? — дед! Лан-ке кабагыи шы- тып. Bi3re де кейб!р сактык шараларын колданган ар-

тык емес. Ен алдымен казактардын колындагы каруды жннап алуымыз керек... Тускен мэл1метке Караганда, буларда уй басы мылтык бар кершедк Вупи уйлершде тыныш жатканмен, «Аттан! ■ деген айкай есплсе, булар сол сагатта атка конады. 1ргем1зде Алтай аймагы да Tiiin тур. KiJieu жуйр1к ат мшген Оспаннын бандылары ушш мын шакырым деген тук емес, тау жолымен тете курсе, бес-ак кунде жетш келедь.. Сдз Оспанды б1лмей- ci3 Foft, ал мен оиымен талай айкасып кергенмш. Банды* лар 6ip Kyui мойнынызра кыл арканды тастап ж!берш, такымга басып шаба жепелсе, сонда керер ед!м жаныныз ашыганды. — Сонда не icTe дейаз маган? — Ли-хун, шыдай ал- май тары да орнынан турып кета. — 1ске Kipicy керек, icKe! — дед1 Лан-ке ершелент.— Булайша кол кусырып карал отырура болмайды. Оспан салган ерт жайылмай турганда халыкты карусызданды- ру керек. Егер казактар колына кару алып, TayFa шы- рып кетер болса, олардын Cipeyi 6i3fliH 6ip взводка ал- дырмайды. Оган шубэшз болмасын. Бул елдщ еркегж койып, катындарынын ©3i сумдык мерген... — Ендеше, ондай халыкпен жауласканша, канта, достасу керек емес пе? — дед1 Ли-хун онын касына калт тура калып.— Б1здш партиянын максаты Шынжанда- ры аз улттармен атысып-шабысу емес, туыскандык каты- нас орнату екенш ci3re тары TyciwUpyiM кажет пе? — Ли жолдас, осындай утониянын Keperi не? — деп Лан-ке ащы б!рдене шкен адамдай бет-аузын тыржит- ты.— Bip-6ipiMi3fli адехи сездермен алдаркататын бала eMecni3 рой... Жогарыдан ci3re нендей нускау болганын бшмеймш, маган жуктелген мшдет— кандай жолмен болса да, TinTi сол унин кан теплее де, осы аймакты ты- пыр етшзбей устап туру... Ал OFaH колымыздагы куш аз- дык етедь Сондыктан тез арада тары 6ip дивизия эскер алдыруды усынамын. — Халыкты ез1м!зден ypKiTin алмаймыз ба? — Ли- хун орнына кайта келш отырды. — Онын акылын табуга болады... Эскерлердщ .уетш- дег1 формасын сыпырып алып, шаруаларша кшнд1рш эке- лем1з. Таяу маннан Мушан 1 уйымдастырып, епн салды- рамыз. Мылтыктары коймада турады... 1 Мушан — Госхоз деген магыиада. 252

— Еажап! Адамнын ойьша келмейтш нэрсе,— Ли-хуц амалсыз кулдг— Осы ci3 шешешзден барлаушы боп ту­ гаи болуыныз керек... Жаксы, кейб!р сактык шараларын колдануынызга карсылыгым жок. Тек абайлап icTeKi3. — Тагы 6ip колга алатыи тьцыз жумыс — Шыгыс Туркстаи TeiiKepicine белсене катыскан адамдардын Ti3i- мin жасау болып отыр. 9cipece, ерекше кезге тускен кол- басшыларды аныктау керек. — Жок, енд1 мынауыныз келткфемейдн— секретарь басын шайкады,— Ею ортада сеш маздж тудырып алып журерм1з. Бул — жаткан жыланныи куйрыкын басканмен б1рдей... — Неге олай дейс!з? Муны да сезд1рмей icTeyre бола- ды.— Лан-nenin e3yi жайылып кулдь— «Шыгыс Турк- стан TeHKepici — Кытай революциясынын 6ip белей» екенш умыттыныз ба? Ендеше улт азаттык куресшде кезге тускен батырларды кала га шакмрып алып, неге иаградтамаска?.. Слз, Ли-хун жолдас, салтанатты жина- лыста олардын кеудесше «Революция каЬарманы» деген медальды ез колынызбен тагагын боласыз. Ал, 6i3 шеп- пен суретке Tycipin, анкета толытыра бастаймыз... Ли-хун козгалактап, терmiген манлайып сурте бердк Сосын бет злпет1 6ip турл1 аянышты халге Tycin: — Слздщ тапкырлыгыцызга мен кашан да кол ко- ям,— дед1 Лан-кеге жаутандай карап.— BipaK мына ай- тып отырганыныз кылмыс кой... Коммунист басымызбен халыкты алдауга калай батылымыз барады? Партиялык сэра жол кайда? Б1здш устанган жолымыз — иландыру, букараны эдметке уйыту емес пе? Жок, кен лр^з, Лан-ке жолдас, мен мундай жалган кулыкка бара алмаймын. — Амал не, солай ктеуге тура келедц— дед! анау ка- сарысып.— Жаман айтпай жаксы жок, 6i3;;iu колымызда барлык мэл1мет болуга thic... — Жарайды, icTeHi3... Б!лгенцизд1 1стец!з! BipaK кей* 6ip былыктарынызга менin ар-ужданыыды былгамаиыз! Ли-хун «энпме осымен 6iTTi» дегендей, алдындагы кагазга ун1'лген. BipaK Лан-ке козгала коймады. — Айтпакшы, ci3 ел аралауга кашан шыгасыз? — де- д ! ештеце болмагандай. — Алдагы аптада. — Касынызга аскер косу керек шыгар? — Ешкандай эскердщ Keperi жок. Жана гана 63ini3 казактар женшде айткан жоксыз ба? Сондай жауымгср 253