Жұмаділов Қ. Соңғы көш

Кяланын орталык кешелерше келденен Кызыл мата- лар керш, оган казакша, кытайша жана урандар жазып койыпты. Баттиган улкен жазулар сонадайдан квзге урып тур. Нурбек: «Кош келщ1здер, достар!», «Китай Халык Азаттык Армиясына жалынды сэлем!», «Ш ырыс Туркстан TQHKepici — улы Кытай революциясыныи 6ip белей!» деген сездерд1 куб1рлеп окыды да: — ПЛркш, айкайлап уран тастауга келгенде, алды- мызга жан салмаймыз-ау! Мыналар кеше FaHa жок едк Калай тез жазылып калган? — дед! езше-ез1 тш кат­ камда и. — Кандай жиналыска келе жатканымызды енд1 ту- cinren шырарсын,— дед! Турсын жымиып. Кызыл уйдщ маны бейне тойга жиналгандай, фаэтон мен тарантаска сыймай тур. Нурбектер арбаларын 6ip шетке токтатып, атын кантарып койды да, !шке карай бет алды. Залга халык жиналып калган екен. Калада ги барлык мекеме басшылары, дш назаратынан келген нмам-хаз!реттер, бай саудагерлер, ел агасы— мыцбасы- лар, 6api осында. Нурбек пен Турсын жол-женекей та- ныс-бшстерге бас H3ecin, амандаса журш, залдыц орта тусындагы бос орынга келш жайгасты. Щшкентай сахнасы бар шагын.залдын мандайшасып- да улкен уш портрет !лул1 тур. Шыгыс Туркстандагы улт азаттык козгалысынын басшылары. Yuieyi дс вткен жылы кузде Пекинге кел)’ссэз журпзуга бара жаткан сапарында, самолет апатынан каза тапкан. Ортадагы, басына такия киген сулу кара муртты Kici — Ахметжан Касымн; ею шетте Туркстан армиясынын колбасшыла- ры — генерал-лейтенант Ыскакбек пен генерал-майор Дэлелхан. Нурбек бул уш KiciHi 1946-жылы Кулжага жиналыска барганда керш едк Дэлелхан топтын ара- сында баскалардан иыгы асып туратын, зор денел1, сьш- дардай узын бойлы ж т т едй Ал Ыскакбек жалпак жа- уырынды, дембелше келген тертпак Kici тугын. Маршал Буденниге елштеп, кияктай кара муртынын шалгысын кулагынын Ty6iHe дей!н ширатып коятын... Нурбек сол суреттерге квз сала отырып, взпйн калан к.урсМц ж!бергенш байкамады. Капыда каза тапкан ха­ лык KeceMflepi залдагы журтка KipniK какпай карап отырган сиякганды. Жанарлары жаска толып, мунмен карайтындай: «Азаттык жолында .613 бар KyuwidrepiMi3- ai жумсадык. Ештемеш аяп калганымыз жок, керек де- 52

сс, шыбындай жанымызды да курбан егпк. Ал, Tipiaep, сендердт не б1лген ойларын бар?^Б1з бастаран icTi ка- лай аяктап шырар екенандер?» дейтш тэр1зди.. Нурбектт киялын дур1лдеген шапалак дауысы белin Kerri. Президиумдары opuHFa аймак басшылары квтерГ лш келед1 екен. Ец алдымен казакы кишген, басында ел- Tipi тымагы бар, аймактыц уэлш Жасыбай келш отыр- ды. Оныц он. жак Ti3ecin баса орынбасар уэли Хамитов жайгасты. Оларды коршай ею шеттен аймак, аудан бас- шылары орын алды. KeniuLniri кунде керш журген таныс адамдар. Журт назары Жасыбайдык сол жагында отыр- ган бейтаныс эскери адамга ауран. — Мына Ж1г1г KiM? Бурин кермеген адамым foi”i ,— дед! Турсын касындагы Нурбекке бурылып. — Б у л — Жагыпар полковник кой,— дед1 Нурбек сыбыр еп'п.— IIIырыс Туркстан армиясындагы ержурек офицерлердщ 6ipi. Тецкерк кезшде атты эскер полкш баскарган, талай ерлжтер керсеткен. K,a3ip Ур1мж1де, елкелш уюметтщ мушесн — Е-е, атына сырттай капык ед1м. Осы ж1г1т екен гой,— дед1 Турсын узын бойлы, кара сур юсрден кезш алмай. Нурбек Жасыбай жакка карап отыр. Аймак басшы- сы 6yrin 6ip турл1 жудеу, кобалжыган салрырт райда кершдк Сакал-шашынын агы молайып, картайып кеткен сек1лдь Осы кектемде рана Нурбек онын кабылдауында болып ед|. Гимназия курылысын кенейту, жет!м балалар yiuin интернат ашу жумысымен барран-ды. Орынбасар- лардын табалдырыгын тоздырып эбден шаршаган сон, бас уэлидщ 93iHe KipreH. Тарбагатай аймарындагы ен oipiumi бай, жэне ел ш ш де аты анызга айналып кеткен жумбак адаммен жузбе-жуз сейлескеш де сол жолы ед|. Жасыбай окымаран, хатка шоркак Kici. Hyp6eKTiH кслген шаруасын сурап, жазып апарран арызын колына алып керд! де: — Дауыстап окышы,— деп езше кайырып бердк Нурбек оки женелдй — Иэ, жетер,— дед! Жасыбай аярына дешн тындап отыруга T03iMi жетпей.— Сонда мектептщ курылысына, жет'м балаларра жатакхана aiuyFa мелшермен канша каржы керек? — Елу миллион сомдай,— дед1 Нурбек. 53

— Бндеше, арызыннын шетше былай деп жаз. «Ка­ зак жастары гимназиясынын курылысына елу миллион сом босатылсыи!» жаздын ба? Жазсан 6epi экел! Кагазды колына алды да, бурыштаманын аярыиа араб эртмен «Жасыбай» деп иректедь Сонам сон тес калтасынан сунектен ойылган аппак мерш шырарып, 6ip-eKi рет дем ж1берш урлед1 де, жанап>1 иректщ yciinc бадырайтып баса салды. — Аймактын казына бел1мЫе барып аларсын ак- шанды. Нурбект1н куанышында шек жок, алгысты ycTi-ycTitie жаудырып, орнынан тура берген. Жасыбай колын кете- pin, «отыр» дегсндей ишара жасады. — Казактыц сорын кайиатып, сорпасын теккен 6ip нэрсе бар, ол — оку-бш м,— дед1 Нурбекке кадала ка- рап отырып.— Калайда сонын ececin толтыру керек. Mine, м ет 6ip аймактын бастыгы eTin, обадай кып отыр- рызып койдындар. Сейтнен «бастык» кагаз керсе, музга айдаган туйедей куйге туседк Kepin отырсын рой, ез атымды зорра жазамын. Кеюрегщ канша дпнрыл бол- ганмен, окымаган адамнын куш курсын да. «Тез касып- ды кисык aFarn жатпас» деген, жастарды аянбай окы- тындар. Муктаждарын болса маган келщдер. Э з1рше жатакханадары балалардын кшм-кешеп, тамагы yuiiii, ез басым жуз бойдак кой беретпн. Кузде жайлаудан мал кайтканда Kici ж1берш, айдатып алындар. Жасыбай жешнде талай алып-кашты энпмелер ecTi- ген Нурбек, сол жолы мулде ден койып, разы боп кай- тып едк.. Нурбек осы ойлардын жулгеамен отырранда, жнна- лыс басталып та Kerri. Уэлидщ орынбасары, бугагы сал- бырап, акбертелешп эбдеи ceMipin алган Хамитов сей- леп тур. Жиында eKi мэселе каралмак. Bipi — аймактык уюмегпн Жака курамын сайлау. EKimuici — пнкерщсп келе жаткан Кытай Халык Азаттык Армиясыи карсы алудын шаралары. Bipinuii мэселе бойынша аймак бас- тыгы, уэли Жасыбайра сез берыш. Жасыбай орнынан созаландай турекелш, сабырлы кимылмен Min6epre карай аяндады. Тымагын шенпп, шынтарынын астына койды да, тамагын кеиеп алып сез бастады: — КаД1рл1 халкым, жагалай журтым, кепшшк жа- магат, мен сендерге esiMiiiu ен сонгы сез1мд1 айткалы 54

турмын,— дед1 басын сэл и!п,— мына 6i3 ежелдщ е« ку- iiiiicii жуген-курык тимеген, басына нокта кимеген, ушы- киырсыз кен далада eMiH-epKiH кешш журген асау, ал- бырт халык ед1к. Гоминдан баскыншалары бас ермм1з- ден айырып, намысымызды табанга басып таптагысы келдк Керген корлык, шеккен азапка шыдамай, Kyui ке­ ше ашынран ел атка конды. Душпан канша кеп болган- мен, халык каИарынан мыкты емес екен. Шынжанды ту- гел азат ете алмасак та, терктжтег! уш аймактан — А л­ тай, Тарбагатай, Кулжа аймактарынаи баскыншы жау- ды кызыл табан кып айдап шыктык. Ез1лген улттар бас косып, 1945 жылы Ш ырыс Туркстаи мемлекетш курды. Муны ездер1н де жаксы бшеавдер... Колымызга бил1к ти1п, eaiMisAi-esiMis баскару кажет болганда, тенкеркке cinipren азды-кепт1 енбег1мд! ескерд1ндер ме, эйтеу1р, меж осы аймактын бастыгы етш сайладындар. Сен1м керсеткендерще рахмст! Кеш бастаран серке болмасам да, араларындагы 6ip ерке болып журш жаттым,— деп Жасыбай отырран журтка жаралай коз тастады. Зал ,iuii жым-жырт.— Mine, содан 6epi бес жылдай уакыт етштк Кайта оралмайтын, будан кейк кез1м1зден быр-быр ушатын бес жыл... Не керек, Ш ырыс Туркстан румыры кыска болса да, эр кайсымызды acnaiiFa 6ip KOTepin Kerri рой. Ол 6i3re ец алдымен жаумен куресуге, Tipecy- ге, TinTi женуге де болатынын уйреттк 6 з алдымызра сл болып турсак та, аштан елш, кештен калмайды екен- 6i3. Сол Ш ырыс Туркстан евдесш кетерш, кезш ашыгг ксткеп адампын 6ipi — мына менмш. Казакта мен сияк- тылар аз ба ед1? Жасыбай деген Menin атымды uibiFap- ■ ан — тенкерк емес пе? Mine, сол Ш ырыс Туркстан да бул кунде шаруасын жинап, тарах сахнасынан мулде тайгалы отыр. Кан- дай куд1реттщ aMipiMeii солай болганын мен сендерге тусйшре алмаймын. MeHiu бметйпм тецкерк 03 жумы- сын аяктаган екен, меп де кызмегп токтатуым керек. Eiifli мен ктейтш тук те калган жок... Заман баска, зац баска дегендешн, ертен калын кытай келед1 ошарылып. ^Vlen — KenniH. Билкйим, -тгииш и бер»,— деп келедй Жаутацдап, жаттык кабагына карайтын кун туады. Он- дай кнтуркысы, манмецкео кеп жумыс карангы ка­ за к — Mciiiii колымнан келер ме? Жыртырына жамау, талган езегй1е талгажау бола алармын ба? Мумкш, сони ескергеи шыгар, Ур1мж1дег1 елкелш ужмет межи 55

орныма жана адам тагайындапты. Ол — менщ бурынпл орынбас'арым Хамитов деген азамат,— деп Жасыбай президиумда отырган Хамитовты керсеттк— ЕидЬ осы ж т т баскарады аймакгы. Заманына карай туган жас алсын т1зпндк «Балыктыц Tljiiii бака б1лер» дегендей, ез заманынын ce3in енд1 сол айтсын... Жака айттым гой, мен — халыктан шыккан карапайым адаммын. Луксат етсендер, мен каз1рден бастап сол халыктын арасына кайтып барайын! — деп Жасыбай сезш 6mpfli де, прс- зидиумдагы орнына бармай, сахнадан Tycin, 6ipiHini ка- тардагы бос орынга келш жайгасты. Жиналыс баскарушы турекелт: — Жаке, муныныз калай? 0 з орынынызга келш оты- рыныз,— ден керш едк оган Жасыбай караган жок. Журт жапыр-жупыр кол coFbin жатыр. Эр тустан: — Окымаса да шалдын KOKiperi дангыл-ау... — Осы турашылдыгы гой — елге cyittiKTi еткен...— деген куб!р-сыбыр сездер естшедй Жиналыс aFacbi жогарыдан келген еюл Жагыпарды таныстырып, coFaH сез бердк Жасы отыздарга жана келген, узын бойлы, тарамыс денел1, жылы жуз1 балаша кул1мареп туратын кара то­ ры ж т т орпыиан тургапда, отыррандар ду кол шапч- лактап, кошамет кврсетт1. Эскери формасын эл1 uicmiii улпрмеген, сындардай сулу офицер дж-дж басып мшбс- ге келдк — ©3i жараткан аттай эдем1 ж т т екен,— деп койди Турсын буккч ынтасын сахнага аударып. Журт онын эскери тулгасына карап, одан калайда солдаттарга команда бергендей сацкылдаган айбынды сездер кутш едк BipaK Жарыпардым даусы кулакка жумсак естшетш майда коцыр екен. Ол ен алдымен ел- Д1Н iuiKi-сырткы жардайына 6ipa3 аялдады: — Шыгыс Туркстан TeiiKepici б1здЙ1 халкымыздыц тарихында жаркын беттер болып кала бередк— Де;и ол,— Bi3 колымызга кару алып куреске аттанганда, К,ы- тайдын ецбекип халкына емес, Гоминдакнык кертартпа еюметше карсы шыкканбыз. Ал Гомипдацшыларра кар- сы езшген аз улттармен б1рлжте коммунистер бастаган Кытайдыц енбекип букарасы да отыз жыл бойы кан те- rin, курес журпздй ©ткен жылы кузде буки! Китай азаттыкка шыгып, халык республикасы курылды. Улт азаттык TeHKepici кезшде, Шыгыс Туркстан республика- 56

сыпы к курам ына енбей, Гоминданнык езпс!нде кала Сергеи, уйгырлар мекендейтж Кашкариядагы жетч ай- макты да Кытай Халык Азаттык армиясы бейб1т жолмсн азаг етш отыр. Б1здщ басшымыз Ахметжан К,асыми ез'|- IIiн 6ip сезшде: «Душпанымыздын душпаны — б13Д1ц досымыз» деген едй Ендеше, ортак жауга карсы 6ipaiK- те шайкаекан Кытай коммунистер! — б1здщ ек сешмд1 одактасымыз... Будан кейш улттар арасыидагы араздык жойылатын болады; кытай екбекиллер1мен 6ip сапта Шыгыс Туркстан халкы да соц и а л и ст дамудын дангыл жолына туседь— Осы сездерд1 айта келш Жагыпар, журтты бупн-ертек Шэуешекке келш KipeTin Кытай Х а ­ лык Азаттык армнясынын бе.-нмдерш жылы шырайлы достык кеншмен карсы алуга шакырды. Зал антарылып yHci3 калды. Эр тустан шанжау-шан- жау согылган шапалак кеп колдаушы таба алмай, бы- тырлап барып басылды. Айткан сездершщ кепшшкке дари коймаганыи сезген Жагыпар орнынаи сулесоктау барып отырды. Аймактыц жана бастыгы Хамитов орнынан турып: — Кэне, осы мэселе женшде юм . сейлейд1?— дедк B ip a K суырылып сез суракан ешк!м бола коймады. Залда елж шыгаратын кездепдей тыныштык орнады. Енсенг езген з1л батпан тыныштык. Нурбек мойный,бу- рып айналасына кез киыгын тастады. Алуан турлг бет- шшшдер кыбыр етпей катыП калыпты. Сол сэтте оларга караудык ез1 ыцгайсыз еде Сез(мге аса ауыр *тиетш, адамдардын аянышты жузш Нурбектщ Kepreni осы. Тек 6ip-6ipine уксамайтын жаудыраган кеп кездерден турль ше сыр окуга болар едй Ешкандай ой жок, тек урей ку- тш ойнакшыган жыпылык кездер, элштщ артын баккан жаскаишак жанарлар; темен тукырып, жер шукыгап мысык сопы, мулэшм мулгулер; сирек те болса кадау- кадау ушырасатын кайсар кара кездер... Нурбек ек сокында касындагы TypcbiHFa бурылып едк онын бет элпетшен булк еткеи сез1м нышанын анга­ ра алмады. Дэл осы сэтте ел1 тыныштыкты Ш1кшд1ре, арт жактагы б1реудщ: — Мен сейлеймш! — деп санк еткен дауысы есДлд|'. Залга жан юргендей, орындыктар сыкырлап коя бер- д|. Отыргандар дур етш, солан карай енсермген. Енге- зердси бфеу залды как жарып, мшберге карай кетш ба- рады. TecTeri Тертуылдын мынбеп Нартай екен. Нагыз 57

батырга б1ткен тулга: устарамен такырлал кыргызган басы Kimi-KipiM казандай. Сакалын алдырып, эдем! кою мурт койган. Алакандай етюр кездер! от шашып, жарк- журк етедй ©3i мереке куншдей жасана кшнш, епктей омырауына тенкерк кезшде алкан кулл1 ордендер1 мен медальдарын TaFbin шырыпты. Нурбек Нартайды квптен бмунй едк Bip кезде «туйе палуан» атанып данкы шыккан ол, тенкерк жылдары партизандык жорыкка катысып, толып жаткан ерл1ктер керсегп. Yiu аймакта онын «Нартай батыр» деген данкы жер жарды. ЧЛрюн, батыр десе батыр-ак eai Foft. Асты- на ак боз ат мш!п, колына желб!реген ак ту устап, сар- баздарын сонынан ерте, жасанган жауга карсы куйын- дай уйткып шауып бара жатканын Нурбек талай квр- ген-дк Сол Нуртай Ka3ip не айтар екен? Журт назары Teric соган ауды. Нартай сахнага шыгып, белуарынан гана келетш мшберге шынтагын Tipen, ойланып сэл турды да, сан- кылдаган к у н т дауысымен свйлеп Kerri: — Сезщнщ терюнше тусшд1м, Жагыпар ihiм,— дед! президиумда отыргандарга бет!н бурып.— Мен вз1м мэй- менкелеп сейлеуд! бйшейтш казакпын. 0 ri жарылып кетсе де турасын айтам... Менщ мшез!мд1 езщ де жак- сы бмесщ. Keiueri тенкерк кезшде сенш карамагында журш согыстым. Басымызды окка байладык. Шнху, Ше- пейзк Б!ратола калаларын алганда езшмен узенп ка- гысып, 6ipre шапкан ерш мен емес пе ед1м? Айтшы, шы- бындай жанымызды шуперекке тужп, сонда 6i3 не yuiin, юм yuiiH шайкасып едш? Соры кайнаган халыкты бас- кыншылардан азат етем1з, ез алдымызга жеке ел болып, етек жабамыз деп алыскан жокиыз ба? Бауырым-ау, кв- юлшек эйелдей кершгеннщ бауырына тыгылатын бол- сак, о баста Hecine кан тегш, арам тер болгамыз? Коне, жорарыдан келген улыксын гой, осыган жауап бершк Залдагылар «енд1 не болар екен» дегендей, 6ip сот тына калды да, !ле-шала аранын уясындай гулеп коя бердк Кейде касынуга кольщ жетпей турранда, 6ipey келш кышыган жер!нд1 дэл басса, кандай кияпатта боласын? Нурбек теюрегше каран, адамдардын бет-элпет!нен со- ран укоас 6ip куйд1 анрарды. Iujki nikipiH ашып айтуга батылы бармайтын, ал зэузада журек жуткан 6ipey та- былып, кекеюндегкш двп басып айтып берсе, кыбы ка- 58

нып, кызыгына карап отыруга дардыланган кайран курт-ай десейшй.. Жиналысты баскарып отырган Хамитов орныиан турды да: .... „ — Ci3 халыкка ейтш ipiTKi салманыз, нартаи эпен- дк Eiifliri кур айкайдан пайда жок, муиык бэрi жогаргы басшылармен келшглген нэрсе,— дед1 барынша казак- ша сейлеуге тырысып. Нартай арен тур екен, акырып калды: — Ей, сен не оттап турсын, буралкы неме? Буралкы ит ургешмен жатады... Сенен акыл сураран юм бар осы? Жарайды, маран сети жанын ашымай-ак. койсын. Сонау гасыряар бойы мандайынын соры арылмаран уйрыр хал- кынын epTeuri кунш неге ойламайсын? Тымкурса солар- ды аясан erri... Сен куш кеше кеудесш окна тесеген уй­ рыр дикандарынын не ойлайтынын бглесщ бе? Б1лмей- ciH— Ерегесте eceMi3fli еншмге ж1бермейтш азаматы- ыыз бар деп, сенен де умгг кутш отыр-ау, кайран ел! Журт ду ете туей. Эр жердей каркылдаран кулк1 ес- ■ пледй — 0з1не де сол керек... — Басе, осындай dip еркек шыкса керек едь — 1Шркш, батырдьщ аты батыр-ау!— дескен сездер шакпактай шагылады. Сонык бэрш басып, Нартайдыц к у ц т дауысы кайта есплдй — Ал онда мынаган жауап берадерниДытайдын жа- на еюмелмен 6iTiM жасап, кол койран екенандер, сонда к1ммен акылдастындар? Халыкты сыртынан са- тып, б т м жасаура сендерге юм укык 6epfli? Халык кан твгед1, ал 6ipeyaep онын жемюн сатып, шенд1 шекпен кнели Жок, 6i3 ез тардырымызды буйтш саудага сал- дырып коя алмаймыз... Осы кезде Жарыпар орнынан кетершд1 де: — Нар-ара, сэл сабыр етМзшп— дед1 жалынгандай болып.— Ci3 Meni, кудай унин, дурыс туаш щ з. Б т м ш н басы-касында мен де болган eMecniH. Em6ip KaFa3Fa кол койган да жер1м жок. Мен — эскери адаммын, буйрык- ты орындаура i-ана келд1м... Ал меш коркак деп ешюм де анта алмайды. Kyui кеше калай сорысканымды, Нэке, ci3 Ke3iHi36en кергеншз. ©з кайым тег!лгенд!ктен бе, азаттык куресМн. ж ем к1 маран да кымбат. Менin тек коммунистерге карсы кол кетерпм келмейдк.. бйткеш 59

олардын алдамайтынына сенемш. Ci3, Нэке, бурынгы Гоминдан мен бупнп Кытай Халык Республикаеын ша- тастырманыз. Социализмге тез!рек кадам басу ушш, 6i3- ге тарих усынган ек тете жол осы. Enai теназдш атаулы жойылады. Халыктар iujKi жактан 03iH-e3i баскарады... — Сырткы бил1кт1 алып койган сон, iiiiKi жапянын енес1н урганым бар ма? — дед1 Нартай онын созш бо- лin.— Жарайды, еешн айтканын рас-ак болсын. Кытай ек1мет1 б1збен дос болпясы келсе, неге алыстан сыйлас- пайды? Ол неге енмендеп iuiKe Kipin келе жатыр? Сол сен айткан социализмд1 03iMi3 неге курмаймыз? Мен осы- ны тусшбеймш... Мен ез жер!м1зде мылтыгы шошанда- ган бетен елдщ эскерш керпм келмейдй Ест>чмше, Кы­ тай армнясы Шихудан 6epi еткен коржедй Сонда олар cm6ip кедерпаз TepiMi3re тойтандап шыга келмек не? Манас бойындагы б1здщ 3CKepiMi3 неш карап отыр? Ал- дын неге бвгемейд1? Жагыпар-ау, озщнщ баягы жауын- гер полкщ кайда? Оларды тастап езщ мунда не 6iTipin журсщ? Ел шетше жау келгенде, буйтт мансап куып журуге бола ма? Корыксан маган буйрык бер, осы ка- 3ip-an атка конайын. Сарбаздарымды жиып алып, шакы- рылмаган конактарды Карагайтынын асуынан карсы алайын. Сол манда Гоминдан эскер!мен талай шайка- сып ед1м, мыпалардын да эуселесш 6ip байиап кв- Жагыпар залдын тынышталуын титеп, колын квтсрдй ©Hi сурланып, Нартайга шиыршык, ата жалт бурылды да: — Нэке, Ыздщ батырлыгынызга шубэ келпрмеймш. Алайда бул жолы карсыласудан келетж панда жок,— дед1 K93i ушкын атып.— Ест1ген жок па едш1з, Шыгыс Туркстаннын улттык армнясы осыдан eni ай бурын Бе- ciHiui корпустын карауына берйлген. Онын бел1мде{н ка- sip тел1м-тел1м боп, Кытай армиясынын курамына cinin KeTTi... Артык курбандыктын кереп канша? Сеж н мыл- тык устаган мын адамынды олар шыбын шаккан кур- лы кормейди Bip жактан квмек кутетш шыгарсыз? Жок, eHfli 6i3re ешкайдан кемек келмейдй.. Осыны неге ту- сшбейЫз, Нареке? EuiTeneHiH байыбына бармай турып, адамнын жанын неге куйд1реаз?.. Жагыпардын сонгы C93i журтка ой салды битем, отыргандар енд! сонын эуенше карай тенкернтди — Рас-ау... 60

I — Жогары жактагылар да таразылап отыр гой. I — Шама келмейтш нэрсеге енештеудщ Keperi не? I — Курысьш, coFbica-coFMca кабыргамыз пышактай тболган жок па? Кашанга дейш кан теге берем13?.— де- ен куптау сездер де ecri.nin жатыр. Нартай сол орнында туйшп зурып калган. Кенет курттын дабырын баса, мшбердщ тактайын жудырыгы- лен койып ж1бердк — Бэрш OiTipin, кол-аякты байлап 6epin, пышакты ыл MoflbiHFa такап кеп отыр екенандер гой? — дед1 уHi узылып.— Эттен, Жагыпар-ай, бул корлыкты керген- че, сен екеум1зд!Н осыдан бес жыл бурын Шиху тубшде- r i шайкаста каза тапканымыз кеп жаксы eai гой... Тым- курыса KefliHri урпак: «Ес1л ерлер, халыктын азаттыры ушш жанын киды» деп еске алар едк Енд1 катыннан кай жер1м1з артык? Бит! гой 6epi де! — деп Нартай eni iiiH i flip-flip eTin, ешреп ж1берд1 де, тактай еденд1 сол- кылдата басып, залдан шыра женелдь Кеп етпей тере- 3eHin тубшен гасырлатып тура шапкан ат туягынын ду- 6ipi есплдг Залда 6ip минуттай тылсым тыныштык орнады. Х а ­ митов орнынан турып, Нартайдын адресше неше турл1 саяси айыптар тагып, буркырап сенлей бастап едк Ж а- гыпар оран б1рдене деп, тиып тастады. Будан кешн жиналыс каладары Kefl6ip мекемелерд1 кайта куру, басшы кызметкерлерд! ауыстыру, келе жат- кап конактарды карсы алудын шараларын белплеу се- Kiflfli накты мэселелерге ойысты. V II Журт келжтерше MiHin жан-жакка тарап жатыр. Жай кундер! каз мойын аргымак жег!лген жумсак фаэ- тоида сэулеттерЫ ат тарта алмай uiipemn отыратын ка- ланын copnaFa шырар терелершде бурынры салтанат жок. Bopi де бораннан кешнг1 жылкыдай ypnHicin, иш- дер! Tycin, уназ кетш барады. Нурбек пен Турсын да ар- баларына келш отырды. Турсыннын yfli каланын шетш- де болатын. Ол Нурбекке бурылып: — Кайда барамыз? Гимназияга тартамыз ба? Онда м ет жол-женскей уйге ж е т т зт таста,— дед!.

------------- “ Т — 9уел1 жакын жердеп б1зд!н уйден журек ж i алмаймыз ба? Жумыска сосы.н 6ipre барармыз. — Еркнг бьлсш... Нурбек аттын басын вз уйше карай бурды. Кун тус- ке тармасып калган. ЕшенсеШттщ м еш т жагыиан бе- ciH намазына азан шакырылып жатыр. Квшеде адам ая- гы сирек. Саудагерлер TycKi узшсте дукендер|'н жауып, уйлерше acbiFbin барады. Булар Дубек кешесше бурылып, улкен кек какпанын алдына келгенде, штен жетЬсепз жастагы ул бала мен шашы жалбыраган юшкентай кыз жупр'т шыкты. Eneyi «кеке» деп, кещлдене айкайласып, катарласа жа- рысып келш ap6aFa отырды. Турсын балажан адам ед!, балаларды Kepin мэз боп калды. — Эд1лсщ бе, ей сен? Дардай ж т т боп KeTinciK foi\"i. Осы сен биыл HeuiiHUJi класс окыдын? — деп, Нурбектщ аузынан тусш калгапдай, тана кез аккуба баданы ку- шактап мандайынан HicKeAi. — Екшип класка кеиптм,— дед1 Э дм одаи босануга тырысып. — О-о, рылымды енсерт тастапсын Fofi... Ал сен ше, сен1н атык к1м ед1 осы? — дед1 сосын кшкене кызга бурылып. — ¥мытып калдыныз ба? Мен Айгул вмести бе,— деп кыз сакылдап кулш Ж1бердк — Е-е, Айгул екенсщ гой... Сен эл1 мектепке барган жоксын ба? — Eiwi eai жылдан Keftin барамын,— дед1 Айгул oki caycaFbiii шошайтып.— BipaK мен жиырма *беске дешн санай аламын, apinTepAi де танимын... — По-о, сен де окымысты екенсщ рой» О сыныц 6opi- не кай кезде улгерш журсщ, Айгул-ау? Булар мэре-сэре боп сейлест жатканда, Нурбек какпаны ашып, арбаны аулага трпзген-дь Атты дога- рып, лапастыц астына байлалы да: — Ал, Туке, iuiKe юрелж,— дед1 тер жактагы кызыл шатырлы уйд1 пускам.— Буларды койыныз, шаршатады езЫ здк Юмге тартканын ёнлмеймш, eKeyi де квке-мыл- жын... Турсын ауыр денесш 3opFa K03Fan, арбадаи созалац- дай Tycin жатыр. — ЦПркш, адамзат бала кезшде кандай бакытты дс- сещш,— дед1 уйгс карай бет алып.— Кетлдершде eui6ip 62

кам-кайгы жок. Булардын жаны K ip шалмаяан аппак кагаз сиякты гой. Элпидеп журттын бутып-шаткан эн- riMeci баланын риясыз 6 ip кулюане тати ма? Еактш кезше такаганда, ас уй жактан Нурбектщ эйел! Ралия кершдь Булардын. келгешн ацгармаса ке- рек, колына октау, пышак устап бейкам жур-_ Жаеы отызга эл1 келе коймаган, аршыган жумырткадай аппак суду келшшек 6ip ойнакы татар эуешн ынылдап келе жатты да, конакты керш, уялып-калды. — Ой, Турсын эбзи келштт гой, сэлеметаз бе? — де- д1 сасканынан. — LUyKip, айналайын. 0 з халщ калай? — КелЫшз эндетт жур екен, жагдайы жаман бол- мас,— деп кулд! Нурбек. — ©TipiKTi сокпа... Мен кашам эн айттым? — деп Ралия куйеуже еркелей карады — Ал уйге мрйцздер. Манты жасап жатыр ед1м, жаксы келдш з, Турсын эбзи. — Солай ма? Kapi келсе аска деген. Кудай буйырса, енбепнд1 еш ете коймаспыз,— деп эз1лдед1 Турсын. Булар кец кабинетке келш жайгаскан. Bip кабырга ютапка Т1'рел1п тур. Орысша, казгкшасы аралас эр турл1 томдар арасында арабша басылган е ск ш к п ютаптар да ушырасады. Турсын костюмiH шешш сэл ж елпш т алды д а,.ю тап сереете келш ущлдк - — Жака кггаптар алыпсын гой... Толстойдын мына томдарын калай колга тушрдт? -г- дед1 ол алтын кер- гендей бас салып. — Осындагы «достык» дукенше тускен екен. Кездей- сокустшен иЛжканым,— дедХ Нурбек, ю'тап кумар адам- нык елгезек мактанышымен. — Кап, маган да ала салсан болады екен..; — 03i 6ip-aK пуска калыпты. Егер каласаныз, жа- зылуга болатын кершедь — Мына Бартольдтык уш томльты кайдан жур? Бул сенде жок сиякты efli гой? — дед1 Турсын кызганышын жасырмай. — Ол бурыннан бар foA, Туке-ау,— дед1 Нурбек жы- миып.— Ана жылы ез1м Ташкеннен экелгем. — Тьтып жур екенс1н гой... Окуга берест бе? Беруге болады. BipaK, а зд щ колга тускен KiTan кайтпаушы едй.. — Неге? Бала бон кегп дейсщ бе? Ekeyi былгары диванга келш жайгасты. 63

— Тамак шскенше б1рдеке iiue отырмаймыз б а ? — де/ii Нурбек. — Meitai, конак байгуста epii< бар на? Нурбек ауыз белмеге шырып, 6ip куги Совет конья- пн алып келдь — Беу, мина каскалдактын канын кайдан тауып журсщ, бауырым-ау?— дед1 Турсын ауыр денесш жеп- жешл козрап. — Жакында дукенге тускен... — lie дейд1? Б1з неге кермейм1з осындайды? — 03ini3 уйден шыкпайсыз. Журген аякка жергем 1Лineiii. Туке... — Эй. кайдам. Сешн 6ip танысын бар-ау деймш. Б 13- ге де ескерсейшй 1ле-шала белмеге Еалия Kipin, булардын алдына 6ip графин кымыз' тоназыган ет, пен бауырсак экелш кой- ды. Нурбек eni рюмкага коньяк куйды. — Ал, кэне, Туке! С1здщ денсаулыгынызга... — Жок, тура тур,— дед1 Турсын он колын кете- pin.— Осымен ныгаятын денсаулык болса, iuiin журм!з гой... Мынау — тутан жердщ дэлн екен. Алыста калган ел уимн, сонын мэртебест уннн шелж! Eneyi рюмкаларын Ty6ine дейш кетерш койды. — Ah., кандай тамаша! Буйыргаи аска дауа жок. Шынынды айтшы, муны кайдан алып журещ? — Жарайды, коймадыныз гой. Баягыда САГУ-де Gipre окыган досым бар едй K,a3ip Алматыда турады. Сол Маи MepeKeci кезшде сэлемдеме ж1бершть — 03in ештеме салдын ба? — Уак-туйек... Арасына 6ip литр жунжун косып ж1- 6epaiM. Iuiin Kepcin,— деп Иурбек жымиып кулд!. Коньяктан урттай отырып, эрнеш энНме еткен олар 6ipTe-6ipTe бупнп жиынга карай ойысты. — Мен Жасыбайдан ондай акылды сез кутпеген ед!м. Не керек, шалын тамаша сейледй— дед! Турсын. — Из, Нартай да жаман сейлеген жок. Eueyi де ке- нй^ндепеш аитты да тынды. Lliipkiii. кекеМндеп сезд| ipiKneft, peTi келгенде айтып салганга не жетеш?! Оган де еплж керек шыгар. Жалганда imin мен сыртын ек1 дай бон, бкеу жарадай кулкйлдеп журген жаман екен,— дед1 Нурбек.— Тэщр1м-ай, осыдан жарты-ак жыл бу­ рый окушыларга улт азаттык куреЫ туралы, бук‘|л Шыцжанды баекыншылардан тазарту жешнде кетерт- G4

Ki свздер айтып, сабак еткен едн<. Enai сол балаларра не лейьиз? Кандай эуенге басамыз? Менin жатсам-турсам ойымпан шыкпайтын нэрсе осы. —- Амалын канша? Ci3 бен 6i3 кшкентай адамбыз... Уакыттыц ант деп буйыргаи сезш айнытпай кайталау- дан баска колымыздан не келед1? — Муныныз сонда тагдырра уназ мойын сунып, ко­ не бер дегешшз бе? — дед! Нурбек кеседеп кымыздап урттап койып.— Акикат деп нмандай уйыган улы мак- саттар кайда калады? ¥лт азаттыры, азаматтык парыз дегенд1 калай аттап втелпз?.. Копьяктык буына елтжен Турсын кенк-кенк кулдг — Ештене етпейдг «Элдилеп боне суйген сон, уйре- iiin алгак кетесж» деп жубататын баягыда кыздар уза- тылганда. Жана жардайра 6ipTe-6ipTe сен де кенджеан- Сол сабыр етсен, саясат танауын теснен тайыншадай ез1-ак жетектеп алады. — Койынызшы, Туке, ci3re ойын керек-ау! Мен бар сырымды актарып, Ызден акыл-кенес сурап отырмын. Ал ci3 болсаныз... Турсын кул1п, Нурбектщ иырынан какгы: — Эй, бауыркм-ай, басыннын дымы кеппеген бала- сын-ау одi. Мундай сырды Kicire айтура бола маекен? Ертен 6ipiMi3re-6ipiMi3 куэ болып журсек кайтем!з?.. Нурбек сслт eiin, конагынын жузше урке карап кал- ды. — Туке, маган да сенбегешшз бе? Муныныз кержеу куна гой... Сонда. шынымен-ак, 6ip-6ipiMi3re деген се- шмнен айырылгаиымыз ба? Енд1 калганы осы едП — дед1 6ip Typ.ai Mini Tycin. Турсын сабырлы калпын бузбай, ез ойын онан ары сабактады: — Bip корам, не белгш кауым кулдырап, куруга бет ал:ан кезде, ен алдымен адамдардан сешм кететш рас. Опы квшлще ауыр алма,— дед1 карттарра тэн жумсак мешрмен — Б1зд1ц халык, менщше, каз1р сондай сатыда тур. Tipi болсан Kepecin, 6i3re сырттан келген ел б!рден шенгел сала коймас, не шыкса вз1лтден шыгар. Корде тур, 6i3 aai-aic. 6ip-6ipiMi3Ai шырылдатып устап 6epeMi3. — Оипырай, Туке-ай, ci3re де сенбейш бе? — Meni койшы. Мен — талай какпаннан шыккап ко- Р( шораякпын гой,— де;и Турсын езу тартып — Мэселе Спреуге сену, сенбеуде емес... Мундайда жол квбгпше з К. Жунал1лов 65

eKire айрылалы. He эдйтет жагана, не куштыер >;;aibina шыгуын керек. Тсипрдт eni басы б1рдей ыстык... Эдмет жарыпда ен сонына деГнн каскарып калатын KiM бар? Адамнын адамдыгы осындайда сыналады. Бес саусак- тай б1лд1м, эбден таныдым деген адамын кейде бетен пенде болып шыгады алдыннан. Мунын 6apin мен вз ба- сымнан еткерш, кв31м жеткен сод айтып отырмын. — C i3 алдагы уакытта сондай ауыр кундер болады деп ойлайсыз ба? — Эрине... одан кашып кутылу мумкш емес. Сей жа- на улт азаттыгы, азаматтык парыз дегенд1 ауызга ал- лыц. Бул — б1здш Ka3ipri TyciniriMi3. Келер жылы осы уакытта мундай yi-ым сумдык ушкары боп керш едк «Эр халык вз жершде тыныш ем ip кешсш, 6ip-6ipiMi3re KipinTap болмай, алыстан сыйласайык» деген карапайым т1лектт 83i барып турган кылмыс боп саналады... — Б1з баска емес, кызыл вк!метт! кутш отырмыз гой... Егер олардын ез'| эдЬтетке карсы кол кетерсе, сонда KiMiien умгг кутуге болады?— дед1 Нурбск даг- дарып. Турсын жауап беруге асыккан жок. Калтасынан ку- тысын алып, шылым оран бастады. Журегш май басып, калыптан тыс ceMipin бара жаткасын, сопгы жылдар ащы махорка тартатын болтан. TeMeKicin тутатып, кек- Ш1л тутнш имектеу б1ткен кондак танауынан 6 ip-eKi рет буркылдатып шыгарды да, май 6iTin карлыккан тама- гын кенед1. — Айналайыи Нурбскжан, меи енд1 ол туралы еш- тене айта алмаймын,— дсд1 кабагын тыржитып,— Ком- мунизмд1 мен де жек кермеймш. Bipaic екшщ 6ipi Маркс пен Ленин емес кой. ©юмет басы на келгеи адамнын ине- шн жасуындай кателшшн e3i ceni мен Meiiiii курып ке- TyiM i3re ж е тш жатыр... Дуниеде улттык сипат алмайтын 6ipfle-6ip пэрсе жок. Кытай дегешн мен ушш мулде к ар ат ы, улы корганныц ар жагында жаткан жумбак халык. Осы беттс вткен жнырма жылдыц iuiiime кежеге салатып кызыл бурышынан баска олардан маган ауыс- кан еш нэрсе жок. Керек десен кытайдын 6ip . иероглн- фш таиымай-ак етш барамын... Ал, кытай коммунистерК Hin улттык мэселеде кандай багыт устарын болжаудын вз1 киын. Булардан i<epi маган орыстар, не фрапцуздар туралы айту элдекайда жешл. — Ен жаманы олар 6i3 туралы да ештене бьлмей ме 66

деп коркам,— дед! Нурбек — «Сацыраудык астына туе- не, мылкаудыц колына туспе» дегендей, тубшде боленщ Capi тусннспеуден туады гой... — Мейл!, бмгешн icTecin... TyKipAiM бул жалган ду- ниеге! — дед1 Турсыи колын сермеп. Сосын орнынан кетершп, бурышта cyfleyai туркан домбыраны колына алды. Кулак куйш келт1р т , астыц- гы liieKTi сук саусакпен iлiп тартып тынк-тыкк шерт|п отырды да, карлыккан унмен домбырага косылып, 6ip шумак елец айтты. 1ш!ы толган у мен дерт, еыртым дурдей, А1ен келмеске кетермш тук енинрмей. ©леи ннркш всекип журтка жаяр. Сырымды токтатайын айта бермен, Ах-ay, ари-дари-дайдан-ау... Аридаш-ай...— деп созып келд1 де: — Айналайын, еска Абай-ай! Сенен сез артылкан ба? — деп к ур ан т ж1берд1.— Данышпан акын осынау с-лаии макан арнап шыгарган ссюлдн Кейде ез1ммен- 03iM онаша калганда, «KyiiripT кеншм сырласар, сур- кылт тарткан бейуакка» дегендей куйке тусемЙ1, — деп 6ip сэт конырайып ynci3 отырып калды.— Тоба, адам бул дуниедеп 6ipTe-6 ipie калай суынады десейнй?! Жастыкта от шайнап, жалын бурюп журген кез1м1з де болды. Бул Tipmi.niKTin тубше 6i3 жететшдей арпалыс- кан кундер'|м1з еске тускеиде, каз1р кулшм келедн Онда осынау асианды 6i3 Tipen турмасак, туеш кететш сиякты сезтетш. Енд1 ойласам соныц 6opi еткшип, кезд1 алда- кан KeriaAip сакым кана екен... Мумкш, адам баласынын eMipi солай етуге тже шыкар. Егер Tipi ленде TipiumiK- тен осылайша 6ipTinflen суынбаса, елерде жан кпюдыц i 3i сумдык коркынышты болар едн.. — Койыцыз, Туке, е.-мм туралы онлауга эл1 ерте мес пе? — деп кулд! Нурбек,— Келщ1з, одан да мынаны \"ып коялык. Турсыи алдындагы коньяктан 6ip урттап, орпына кайта койды. 1 — Жок, шын айтам... Адам белгш 6ip жаска келген- J де, дуннеден суынып, 6iртурл1 шеттеп калады екен. Ка- I sip макан 6opi6ip сеюлд1. Жой ем1рден де, курес-тартыс- I тан да абден кажыдым. Ешк!мге «сен былай ет» деп \\акыл айткым да келмейд'1. C e6e6i ез'|ме-ез1м сепбен.мin. 67

031мнш дэл ойлап, дом басатыныма кудшм бар. Мен OMipAiH кыл-кешршсн 6ip емес, олденеше рет cypiiiren адаммым... Кателштер1'м сондай коп. Оныц пшнде еЗ!ме KeiuipeTiHiM де, кеипрмейтМм де бар. TaRipiM-ay, осы- мау жер бетшде кандай узак, api кым-кигаш кнсык жол- дарды басып еткенмш?! Кейде оз!ме-вз1м дунме жарал- галы 6ipre жасасып келе жаткан адамдай болым та кершем.— Турсын e3in кекетш отыргандай мырс erin ку- л|'п койды. — Ойлап отырсам, 6ip кезде патшалык Рос- еияны оз кез1ммен керген екенмш. Сонан кейiн патша кулады, enfli улттык мемлекеттш туын квтерем1з деп, 6i- раз шапкыладык... Одан Совет ei<i.\\ieTi келш орныкты. Акыры тагдырдын. тэлкспнс ушырап, жел аударган кан,- бактай Кытай жерineii 6ip-ai<, шыктык. Бул жактыи. езш- де, Mine, eiui тертшил eimierri парсы алгалы отырмын... Йемене, сенбей отырсым ба? Сеибесен, кэпе саусагынды буге бер. 1933-жылдан 1940-жылга дейт, 6ip урты май, 6ip урты канга толган Шын-сы-сэй еюметш бастан ке- инрдш пе? Кеннрдш. Муны 6ip деп кдй. Сонан сон кы- лышмнан кан соргалап, милитаристш'Томиндан еюметг келд1. Муны ei<i де. Кейin улт азаттык Teunepici жен1п, !Шырыс;туркстан мемлскеп курылганда, ансаган арма- нымызга жетон деп, калпагымызды аспанга атып едш, бар болтаны бсс-ак жыл дэуреи cypin, нуйрыкты жул- дыздай ол да отс шыкалы тур.'Енд! Mine, Кытандын Кы­ зыл ©KiMeTin купи отырмыз... Нурбек айналайын, терелы п'н esiH айтшы: Dip адамнын гумырыпа осынын бар! аз жук болып па? Bipmen кешн 6ipi келш жаткан осы екшеттердщ эркайсысына канша жуйке жукартып, кан- шама KaH-ceaiMi3ai сыгып бердж? 0i<iMerriH ауысуы ту- пл, кейде ауа райынын шугыл 03repici де адамга ауыр тимеуцп ме сд1? Иэ, антпакшы, энпме неден шыгып c.ai? Айтайын дегешм, саясатка келгеиде, бейне тобаказыгы- 4ja жетш тасыркаган ат тэр1зд1мш. Сепер болсан, Ka3ip cipKPM су кетермейдк Тагдырдан жалынып сурайты- ным — зауал шагымда нт жеген тершей кершгенге кол жаулык болмай, жайыма жатып тыпыш елеем болганы. Баягыда калада ескен 6ipey кырга шыгып, 6ipinmi рст коянды кергенде: «ей, бадырак, кез, сен тимесен, мен тн- меймш» — деген екен. Е н д т керген кужм1з сол гой. ¥ры картайса сопы болады. Мен де Абай спякты: «Сен ecip- ке, тыныш уныктат, бак сез!ме» деп, келер урпакка жас тёпп жалбарынгым келедк..

Турсын калтасынан орамалын алып, кез!не апарды. TycKi ыстыкта терезе перделерш rycipin койгандыктан, уй imi ала-келецке. «Мыпа шал, шьшында, титыктап. карта я бастаган екси,—деп ойлады Нурбек,— сорлынык жуйкей жукарып б т п й foi'i. Тш й кезшш жасыиа да не бола алмайды». Екеу1 сол уакыт yiicla отырды. Кеше жактан окта- т е те арба сыкыры, кетерменп саудагердш элде не деп айкайлатаны есйледк Нурбек кенет басым катерin алды да: — Дуниедем тушлейндей, э.й ештеце болтан жок, Туке,— дед1 толки сейлеп,— Кейде адамда осындай 6ip темендейтш кез болады. Bipan ол етпел! нэрсе, шарша- гандшй Оку жылы аякталысымен жанлауга шыгып ке- Tini3. Таза ауада 6ip-eKi ай дем алсаныз, элКак кур ат- тай боп uiuFa келеаз. Ал енд! ем1р, курес маселecine келер болсак, Туке, дуниедеп уаз кешш, ecinri таре жа- уып алам дегешщз бекер. Адамзат кетам ында ewip су-' редд enenci3, онын кам-карекейнен босану мумкш емес... Осы кезде ауызгы белмеден ыдыс-аяк сылдыры еей- лш, кабинетт!ц eciriHen Калия керждк — Кеп тосып калдыныз-ау, Турсын-Эбзн? Кэне, та- макка журпиздер,— дед1 сыпайы сызылып. Ei<eyi орындарынан турып, дастаркан басына карай бет алды.VI V III Кала еейп дурл1гт жатканда, тестей Тертуылдьщ даугерлер! де Шоуешекке шапкыласып жетш сд'|. К,а- рамепде мен Жумыктогас Kici.aepi эркайсысы езшше ул- кен топ болып, каладагы тамыр-таныстарыиа ошарыла келш орналаскан. Экпардыц тобы й п й мол, каладагы сойыс, сатыс уш1н айдап экелген малдары тэты бар. Эбмразы одап бурынырак, жейп, icxi жиншкелеп, астыр- тын журпзш жаткан кершедк Мансабы мен байлыгы тон туеш, yncMi алдыи орай берейн Экпардыц эярын аспапиан келйрейи жолым осы деп, неге де болса тай- ынбауга бел байларам. Bipan, кырсыкканда каладагы зан орыпдары олар- дыц арызын тыцдайтын халде емес едь Васшылардыц K«Gi ауысып, neftGip кенселер кыскарып, neiiGipcyi баска жакка кеипрШп, кун! ертен осында келейн Кытай ар- 09

мнясы мен жаца уммет мекемелерше орын эз1рлеу ка- мында-тугын. Экк1 зан кызметкерлер1 алдарына тагы 6ip шылкамайдын келт турганын сезсе де, бурылуга муршалары болыады. «К,аз1рше коя турындар, опсыз да шакшадай басымыз шарадай болып жатыр» деп, турп- liin келген Тертуыл юалерппц бетш кайтарып тасталы. Калага мал айдап, базаршылап келген Канагат ау- ылынын адамдары оз алдына 6ip тебе. Араларында Узактан езге дауга шккен ешкайсысы жок. Барлыгы кеше кештетш келт, Нурбектщ корасына тускен. 0л1м- ге айдап экелгендей калага амалсыз келген Узак Нур- 6eKTi кергенде, мунын шагыя, enipen коя бердк — Шырагым. Нурбек-ай, картайганда жаман агак- ды кара басып, icTi бон ке.пд1 калана. 03ine жетт жы- гылсам деп ед1м, енд1 елеем де арманым жок. Сен ешмет болганда, мен неге куанды дейсщ? Куткар мына пэлец- нен!— деп, байкус шал кушагын зорга жазды. Нурбек буларга ез адамындай жакын едь Ж ас ке- з|'нде Канагат ауылында 6ipa3 жыл турып бала окыт- кан. Окуга да сол елден аттанды. 0cipece Канагат бнге деген кадыр-курмет1 ерекше. Сондыктан yfiine келген кеп конакты ауырсынбай, импп жастык, жайылып тесск болып, шын пейЫмен куана карсы алды. Узакты 1здетт Kici ж1берген Экпарга: «Узак ешканда кашып кетпес, керек бон бара жатса, б|'здт уйден табады. Каз1рше, шалдын мазасын алмасын» деп сэлем айтып ж1бердь Естай сынакка дайындалумен журш, ауылдасгары- ныц калага келгеншен хабарсыз болатын. Емтнхан аяк- талган сон, оган Нурбек жольныл: — Кептен кер1нбей кегли foi\"i. Bi3flin уйге барсай- шы. Буюл С 1бет1 копарыла кешш кеп жатыр,— деп кул- ген-дь — Шын ба? Маган ат экелш пе? — дед1 Естай куан- ганынан аузына сез туспей. — Атты кайтесщ? Екеу1м13 ауылга 6ipre бармак бо­ лып келккен жок па едш? — Иэ, айтпакшы солай екен-ау,— дсп жас ж1пт кы- сылып калды. Ауылдастарын кергенше тагаты калмай, тура женелмек болып едК оиы Нурбек токтатты: — Bipa3 куте тур. Ka3ip мен де кайтамын. Жолда тарантастыц уетшде келе жатып, Нурбек Ес- тайга Тертуыл ш Ш н булппп жатканын, Энпар мен Эб1лгазы соттасып калага келгенш, даудын ершуше 70

¥зак шалдын кездейсок себеп болганын баяндап бердЕ Бупн оку 6iTipin, api жакында елге кайтам-ау деген куапышпсп алып ушкан Естайдык KeHini мына хабарды ссткенде су сепкендей басылып калды. Бетшщ Каны ка- шып, кабагы да Kip6en тарта бастаган. Ек! рулы елд1 6ip-6ipine айдап салып, бэле басы боп журген Экпар мен ЭбЕпгазыиы iuiTefi катты жек керш, атарга OFbi болмай келедЕ — Бастарында 6ip шайнам акыл болса не дейаз, со- лардыц?.. Барымта алысып, бас жарысатын уакытты тапкан-ай, э?! Жонгарняныи кен сахарасына снимай журген сабаздар, кешнп кундершш не боларын ойлай ма екен, cipa?— дед1 neri д1р1лдеп, Нубек бул окиганы одан icepi баскашарак багалайды — Эттен, Естай-ай, баламысын деген... Огам танда- натын не бар? — дед1 сэл ойланып калып.— Экпар мен ЭбЕпгазы да ездершщ тарихи мшдеттерш аткарып жур­ ген жок па? — «Мшдет аткарганы» калай? — дед! Естай тукке ту- cin6efl. — ©3iH тарихка кез жгбершЕ Мэселен: куатты улкен мемлекет ез!нен элдекайда элс!з, к!шкентай 6ip елд1 ка- ратып алу упин, жорыкка аттанып келе жатыр дел!к. Карсылык керсетер болса, таптап ете шьтуга да шама- сы каптал жетедЕ Егер карсыласпай бейб!т жолмен бе- рьпсе т!пт| жаксы — ок-дэрк! жанында калады. Ал муи- дайда элп шагын елде неидей жагдай болуга тик? Олар кашаннан 6epri эдетшше, элденеше топка бел!н!п, 6ip i- гйк етж 6ipi жеп, езара кыркысып жатуы керек емсс не?.. Баягыда агылшын эскерлер! сап курап, мылтыкта- рын кезеш'п. кашан коршап алганша, Америка курлы- гындагы индесцтер де 6ipiHe-6ipi садактан ок жаудырып, согысып жаткан-ды. Йемене, б!з олардан кемб1з бе? — деп Мурбек жымиып кулдЕ Естай ундеген жок. «Осы Kici шып айтып келе жатыр ма?» дегендей, 6ip-eKi рет карады да койды. Булар келгенде, Нургазы, Бактияр, Байжумалар ба- зарга малдарын апарып сатып, ыстыкта эбден шелдеп, жана гана Tycxi шайра келш отыр екен. Тек ¥зак капа кыбыр етпей уйде жатып алып гы. Естайды керш, 6api де дурлтп, куапысып калды. Нурга'зы, Бактиярдай ага- 71

лар жас ж т т п н бетшен суйш, мандайынаи шскедЕ V.aактын квiiiлi босан, тары да кезше жас алды. — К,ол-аярын сау, аман-есен журЫи бе, анналами»? Жаман жездек каргайранда, eMipi келмеген Шэуешекке icTi боп келiп отыр. Алда кандай кундер кутш турранып мм бшсш,— деп танауын корс-корс тартып 6ipa3 отыр- лы. Баскалар ¥закты келекс eTin, Kyaicin жатыр. Орны- гып отырган сон, Нургазы Естайра бурылып: — Калай, денсаулырын жаксы ма? в зш жудеп кетш- ciii гон? Bip жерщ ауырмай ма? — дедк — Жок, ауру-сыркаудан аманмын,— деп кулд1 Ес- тай. — Елд1 caFbiHpanfliKi рой... — Оку деген онай ма, кагаз сорып тастаган шыгар. — Ocipece, апасынын курт-майын ereficin журген бо- лар,— десш, былайгы отыргандар калжьщдап жатыр. — Кекем калай? Наукасыиан эбдсн айыкты ма? 03i обден акаусыз жазылды м а ? — деп Естай айрыкша алан кешлмен кадагалап сурады. — Бн-aFaM наукастанып, 6apiMi3fli коркытып ед|, aflTeyip, Ty6i кайыр болып, жаны калды,— дед1 Нурга­ зы.— Каз!‘р жаксы, атка MiHin жур. Сабагына алан бол- масын деп, Би-агамнын ©3i саган хабар берпзбедн Осындай энпмемен отырып, Tycni шай iiutofli. Кеп зарыгып жатып калмай, экелген малдарын тез сатып кутылган базаршылар ете кешлд1 екен. Енд1 сонын ак- шасына каланы Kemipin экететшден кешеге шыкканша асыгып отыр. Шайдан кешн Нурбек гимназияга кетп де, Естай ауылдастарып дукен аралатпак болып, сол уйде калып койды. — Естай iuupaFUM, Meni калага e3in cpTiii апар,— дс- fli ¥зак елден бурый елшлдеп,—Экпар мен Эбипразыдан коркып нешеден 6epi ешканда шыкпадым. Шэуешек ле­ се, журттын аузынын суы курушы ед1. Керелжнп, не сынкыры бар екен? Сонымеп не ксрек, иллдешн ыстыгында аяктарыпа саптама, устерже каптал шапан киген, сырт пошымы ка­ ла тургынына мулде уксаыайтын 6ip топ агапынын ер- Tin, Естай кешеге шыкты. Булар Кек кетрдсн eTin, он базарды басы», орталыкка карай бет алды. Квшсде са- ры ки, ку тобылгы, кек жоцышка тиеген ырдуан арба- лар кайшыалысады. Мал айдаран, жун-Tepi арткан кыр 72

казагы да мол ушырасады. Колтыктарына бзрдене кы- сып, бос сенделген кала халкынан аяк алып жургю з. Бурын шаЬар кврмеген Узак жан-жагына алактап, eci шырып келед1. Айналага балаша таныркай карап, касыидагы Естзйдан эрнеш 6ip сурайды. Карсы кезжкен аксакалды юалерге «ассалаумагалайкуы» деп дамыл- ci3 сэлем бередк Бейтаныс адамдар мунын бетше Tiri- лш 6ip карайды да, ернш де жыбырлатпай вте шыгады. Ал жас ж|‘пттердщ бел булк етпестен, аман-сэлемшз са- зарып етш бара жатканын кергенде, Узекен ашулана бастады. — Ту-у, мына каланын шолак етектер! мусылман- шылыктан кеткен екен,— дед! айран-асыр болып.— Bip re гунеп шыккан адамдай, сэлем бермейтш бул не деген журт, жаным-ау? Каланын ел! бузылган деупй едк рас екем гой. CepiKTepi Узактык мшезше epiKci3 ду кулдь Жездеск шн кылыгы iiuiHe сыймаган Нургазы: — «Базарда ыыи i<ici бар, суйгешне сэлем береещ» дсген бар емес пе? Соны да бммегенщ бе, карабаскыр? Шэуешек caFaii Ci6eTiHin кен жазыгы емес, сонадайдан сэлем 6epicin, насыбай атысып, ет асым свйлес!п тура- тын,— деп урсып жур. Базаршылар коп узамай-ак тарс-турс балга согылган TCMipmi кешесше кеп Ынд^ Bipeni<eft белуарына дейш шепннш тастаган жалаиаш адамдар жалыи буржкен ыс- тык короли алдында терге малшыиып, кып-кызыл те- м!рд1 тестт устшде камырша илеп, дамылсыз coFbin жа- тыр. «Ынк-ынк», «курс-курс» дыбыстан басын айнала- ды. Квк тем1рдш жангырыгы кангалактап барып, ayaFa cinin жаткандай. Сакал-мурты ыска шалынып, саргаиып кеткен Kefi6ip усталар дукендершщ алдындагы керме агашта ат тагалап жур. KaHiri колдар мулт кетпсй, эр mereui балгамен 6ip урганда-ак, болат туякка cinipiri ж^бередк — Кап, аттарды ала келмеген1м1з-ай, тагалатып ала- тын!— дед1 устанык кимылынан кез алмай турраи Нур- — 0 к1нет1н не бар, TaFa сатып аламыз да, ау.ылга баргасын вз!м1з-ак тагалаймыз,— деп Байжума басу Базаршылар саудаласып журш, эркайсысы 6ip-6ip аттык тага сатып алды. С ейтт бшектерше асып журген 73

f шекпен коржыннын тубше 6ipiHini болып темip тустк Осы жук енд|' кашан калталары кагылганша ауырлай бермек. ¥зактан езгесшде ожептэу|р сома бар тэр!зд1. Bipaic каз!рг! акша топырак ecenTi. Нургазы айдап экел- ген ci<i епзшесш 6ip жарым миллионная уш миллионга eTKiainri. Былай Караганда осылардыц ек сорлысынык калтасынан буда-буда акша шыгады. ¥зактыи жалплз тайыншасынын e.)i алты жуз мын сом болган кершедк Bipai; сол акша ала коржыннын eiri басын толтыруга жете кояр ма екен? Шэуешекте не кеп, базар кеп: мал базары, касап ба­ зары, шоп базары, кытай базары, Kip базары болып ке­ те бередк Булар жагалап отырып, кешешн eKi капта- лында кек дукемдер сынсып турган жайма базарына да жакындады. Жайманын ар жагынан ала такиялы сауда- гер уйгырлар мен уак-туйек сататын кытайлардын бас- тары кылтияды. Калашыларды эр дукеншн алдына Gip апарудан, Естайдын e3i жалыгайын дедк Ауылда карыс жерге атка мпйп баратын кыр казагы кешеде малтыгып, аяктарын баспайды. Жэне аттап баскан самый жайма- дагы epiK-мейпз, кант-кэмпитке токтай калып, айналсок- тай бередк — Ей, тамыр, мынауын epiK пе? — дейд1 epiitTiu Gip талын аузына салып жатып. 0piK екен!м icepin турып суранды. Мундай сурауга eTi елш кеткен саудагер ср'ш- бей жауап бередк — Кадагы 1 канша турады? — EKi мын алты жуз срм. — Тамыр-ау, мынауын кымбат кой. Кем!тсеГшн,— дейд! Байжума езшщ саудага жуйрш екенш ce3Aipin. — ©3in канша 6epecin? — Bip мын ei<i жуз... — EKi мын eKi жузден 6 ip тиын кем1 жок. — Олай болса езщ бш,— деп, эдеш Tepic айналып, eKiHuii жаймага бет алады. — Ей, Бай-еке, токтай тур,— деп дауыстайды са у д а ­ гер,— жаранды, агайын адам CKencin. B ip мын ceri3 ж уз... Одан 6 ip тиын кем'[ жок... Байжума, Бактиярлар артына маргау бурылады. — Bip мын алты жузге берсен, бес кадагын елш е. I Кадак— 400 грамм шамасында. 74

Таразын дурыс па езщнщ? —деГш канта айналып ке- лш. — Тэразыдаи жеп не KepiHinTi? О дуниеде тасбака болар жайым жок,— дейд! саудагер. Сосын саусактары д!рмдеп epiriii елшей бастайды. Осылайша сатушы мен алушынын арбаскан саудасы журш жатады. Коржыннык eni басы тогайып, жук ауыр- лай туседк шай, кант, кейлектш кездеме, кэресш, туз дейс1ц бе, толып жатыр. 1ш пысырган усак сауда Естай- дын, эбден жуйкесше тидк Бутан салса, 6ip caFarra-ак бэрш алып yaripep едк Ал ауылдан келген атайындар саудаласудаи жалыкпайды, ыргасып турып, бес тиын болса да' эр за ц а алтысы келед1. B ip a K сол заттыц ез багасынан элденеше есе кымбагка тускенш 6ine бер- мейдк Канша жансеб!л болтанмен, кун енкейе келе буын- шак-туйшшеп молайган базаршылар шаршайыи дедк Жук ауырлатан сайын калта жукарып барады. Акырын- да Нургазы Естайта бурылып: — Сатан гиесЫ акшаны езще 6epin кояйыншы. ¥с- талып кет1п, маскара болармын,— дед1 калтасына колын салып.— KeftiH ауылга кайтканда б1рдеце аларсын... Терт кешенщ туйшстершде кыр казагы «ашпузыл» деп атап кеткен шайханалар бар. Каз-катар орналаскан сондай «ашпузылдардын» алдында сенпз койдын бузыл- маган тутас eTTepi iayai тур. Оларды журттын квззи Тар­ ту уил'н эдей! iain кояды. Каскандарында nicin жаткан мантынын буы буркырап, оган куырылган жуа мен май- дин Hci косылып, api-6epi вткен жургшинш ершаз бе- геп, езше шакырип турады. Сэскеден 6epi тамак шпен, карындары аша бастаган б1здщ базаршылар да «ашпу- зылдын» тусына келгенде жылан арбаган тортайдай, Ki- 6ipTiKTen бегеле бердк — Мыпаларыц ас 6epin жатыр ма, элде улкен той бар ма? Мал сойылып, казан асылып капты гой,— дед! Узак басында ештемеге тусшбей. Жолдастары Узактын анкаулыгын сан-сакка жуг1р- — На, Жасыбай орнынан тускенше той жасап жатыр деген... — Тертуылдыц сен де 6ip аксакалысын foh. в зщ баста! 73

— Мумюн KiiiT Kiiin кайтармыз,— десш, жас Ж1пт- тердт 6 ipi атып, 6ipi карады. Естай кулюсж тиып, Узак,- ка жагдайды Tyciimipfli. — Узеке-ау, бул той емес, асхана гой. Мунда Кфген адам каларан тамарын сатып imefli. — Тамакты да сатады, э?! — дед! Узак набран ка- лып. Байжума, Бактиярлар шалды сылтау етш кулгежмен, ездер1 де сол жактан кез айырмай, ciaenefaiepi шубы- рып-ак тур. Кир адамына кашан да каланын тамагм тансык. Майы соргаларан сэры палау мен ыстык манты жерш асындай, канша жесе тоймайды. Шетш шайхана- нын тусына келгенде, Байжума шыдай алмай, Нургазы- иы кажай бастады. — Атан епз саткан атын бар рой. Motmre огыргыз- с а й т ы ... — ©зщ ше? Сен неге отыргызбайсын? Мен eri3 сат- сам, сен 6ip биенщ акшасын калтана басып отырсын,— деп табнгатынан сарандау Нургазы манайлатар емес. — Эй, караулык жасама. Ес1нде ме, былтыр отын са­ тып келгенде, мэнтше 6ip тойрызып ед>м гой. — Па-ай, соны эл1 умытпай ж у р ст бе? — деп Нур­ газы жумсара бастады.— Естай, сен бшеЫн foi'i, 6ip та­ бак, MaHTici канша болушы ед1? — Тук емес, арзан,— дед1 Естай пулin. Ауылда 6ip келген конакка кой сойып тастайтын агаларыныц кала- да тиын саурансып, саудаласып турганы оган Cip турлi кызык едь Булар акыры шайханага мрд1. Алдына шалрыш бай- ларан, узын бойлы, муртты унгыр казандыктьщ желке- cine ш ырып алып, api-6epi еткен журпшшге ecTipie, ауыз жаппай каксап тур: — Май жейсщ, яр йейсщ... келщ-келщ! Бордак кой- дын етшен жасагаи манты бар. Кане, келе. калындар!.. Сонан соц буы буркыраган, келем1 uiiui-KipiM шаны- рактай касканнын какпарын жулып алып, табакка ман­ ты сала бастайды. — Bip манты, ею манты, уш манты... жуз манты... Есгайлар i<ipin, устелге отырысымен, элекедей жа- ланран жап-жас ж т т булардын алдына 6ip табак ман­ ты жэне шайнекпен шай экелт койды. — Мына домаланып жатканын не бэле? — дед1 Узак шегшшектеп. 76

— HaFbi3 Ticne жумсактын e3i. Ken сезд1 кайтесж, cora бер,— дед1 OFan Бактняр. Eiifli б1раздан сок базаршылар мантыга лыка тонып, терлеп-тепшш кешеге шыкты. Кун Бакты тауынык жел- Kecine барии калган. Кашкар м еш т жагынан eKiHTi на- мазына азан шакырылып жатыр. Кенб1реулер дукенде- рж ертерек жауып, уйлерже кайгып барады. — Кой, осы олжамызбен уйге жетш алайык. Енд1 калган усак-туйек™ ертен-ак алармыз,— дест1 базар- шылар. EcTaiiFa Keperi де осы едк Уэде бойынша муны дэд каз|'р Жолбарыс KyTin отыруга THic. Агайындарын eprin экелш, Hyp6t'KTin корасына енг1зд1 де, «Byrin бшбен б!р- ге бол» дегендерже карамай, ез пэтерже карай асыгыс жур1П Kerri. IX E ui ж1г!т Естайдын пэтержен шыкканда, батар кун- Hin coHFbi сэулеа кешедег1 биж шынарлардын ушар ба- сында Faiia балбул жанып тур едк Кунд1зг1 аптап ыс- тыктыктык 6eii кайткан; Шэуешек каласынын манда коныр 6ip тиньш' кеип басталып келедь Каланын бул ешржде адам аягы снрек, кешю серуенге беттеген не- кен-саяк жастар кезге шалынады. Бул сзтте, эдет бой­ ынша, каланын кун бойы тыиым таппайтын мазасыз журты уйднуйлерже тарап, ауласындагы аскабак пен уз1м сабактары тырмысып ескен салкын беседкада ра- хаттанып шай iiuin отырады. Жас ж1г1ттерд1н кеншнде алабурткан 6ip куй бар. Осынау эдем! жазгы кеш 6ip 6e.nrici3 тунгиыкка, алыс- TaFbi шуакты enipre шакыргандай болады. Бурын оку деп, мугал1мдердж таусылмас тапсырмаларын орыидан- мыз деп журш, уакыттын калай еткешн де байкамаушы ед1. Енд1 сол мэкп бкпейтждей Kepinren оку да аякта- лыпты. Bip жагынан олар иыктарынан 6ip батпан жук тускеидей ездер1н epkiH ce3ince, екжип жагынан дагды- чы т1рш1л!к ыргагынын бузылуы да адам Fa окай тимей- Д| екен. Улкен емip айдынына тунгыш кадам баскан жас журек ез1ие жаца epic 1здеп, тыпыршып, кобылжнды... Кенет олардын назарын арт жактарынан таяп калган думапды топ аударып экеттк 1ле-шала дэл кастарынан ueuieniR улпа шанын кетерш, коныраулы ж иHiл куйме 77

зулатып e n i. Пар аттык камыт-догасына кызылды-жа- сылды лента байлап тастаран. Тупке жеплген кара ар- гымак зар желгенде, сыцар езулеп сырт жакка кекжите кацтарып тастаран шетю жирен теюректеп шауып бара- ды. Куймеге тиелген сэнд1 топ гармонга косылып, татар жырына баскам. Оныц сонынан куйындатып тары 6ip та­ рантас шауып erri. Оида да лык толы кыз-кыркын, ж!- I ir-жслец. Шамыркана тасып тегйпген кенши кулк! то- панынын. арасынан жыр эуеш келед1 кулакка... Апыр-топыр конлар кнлэ, Ортасында 6ip кара... Акылык болса о»лап кара, Бул попило Kin кала? Татар жырынып мын кубылган ойнакы oyeni куйме- лер кеше айналып кеткен сои да, талайга дсГпп eeri- л!п турды. — Той Foil... К,ыз узату тойы,— дед'| Жолбарыс Kypci- nin.— Калыцдыкты экетш барады. — Ш1ркж,так атканша 6 ip жырлар ма е д !?— дед! Естай да алабуртып. — Уйленссйшь Cenin тойында 6ip жырлан калайык. — Жасын улкен, кезек ceniKi емес пе? — Меш кутпей-ак кой, бауырым. Мен уйленгенше, сакалык белуарына тусш журмесш. — Неге? — 6 з!м ешюмге рашык бола алманмын. Ал, зорлап алып беретш эке-шешс тагы жок. Сонда не icTeyiM ке- рек? — Асыкпа, махаббат эл1-ак eciHHen тандырып, кун- ындай сорып втед1... — Ал, мына ceniit жагдайыц баска,— дед! Жолбарыс Естайды кажап.— Ьдегетши таптыц. 11Лркш, рашыктар 03in калан сезшед! екен? Жаксы шырар, э? — Юм 6i.ieAi? Bi3flii(i де жэй далбаса гой,— дед! Ес- тай кулш. — Зйтеу!р, Дурня десе есщнен айрыласын. Сонша- лык перемет сулу ма ©3i? — Kaeip кересщ гой. Бугш сарая калай да таныс- тырамын. — Ол кыз мунда KiMHiK уйшде турады? — Нарашысыпын уй!нде... Ережеп дегенд! есту!ц бар ма? 78

— Кайсы Ережеп? Атакты алыпсатар Ережеп пе? — Сонын дол езк — Бмгенде кандай! Бала кезгмде мен онын. есшнде 6ip КЫС малайлыкта жургенмш... Ал Дурия ммиш кы- — Б1здщ елдеп Нугыман дегеи байдын кызы. Дурия Ережептщ карындасынан тугаи. Енд1 тусшддц бе? — Е-е, баягыда осылай демейстцбе? Нугыманды 6i- лем гой. Кармакты мыкты жерге салган екенстн, ж т л м . Булар жол-женекей эрнеж энпме етш, Караден мен Жауыртамнын арасын бвлш жаткдн Карасудын жага- сына келдк Ар жакка ететш ж!ц!шке тактай квпгрдщ тусына аялдап, кшмдерм кагып, бэтенкелершщ шаиын тазартты. Су бойындагы кегалда 6ipey шапанын жайып койып, атынын шылбырынан устаган Kyfli намаз окып отыр екен, жшттерд! квре салып, апыл-купыл орнынан турды. Eneyi оны б!рден таныды. Журт «Каска атты кайыршы» деп этап кеткен, ат устшде журш тмтешншк етет1н кэд1мп Кокымбай шал. Естайлардын касыиа жа- кындай бере, журелеп отыра кетл де, алакаиын жайып дуга кылды. — Ал, шырактарым, жаман аталарына кайыр-сада-- ка бере Kepiидер! Естай калтасына колыи салып, кайыршыга шел му- жмтген кек ала кагаз устатты. Шал кимылына квз 1лес- ией, акшаны лып етжз!п калтасына с у н гт п Ж1бердК — ©pKenin ecciH, шырагым. Бул дуниеде жамавдык керме... Жолбарыс буларды сырттай бакылап, кутит туркан. Былай шыга бере Естайды колга алды: — Сол сумырайга Hecine садака 6epin журсщ? Кал- тана акшак симай бара жатса маган-ак бермейсщ бе? — Ынгайсыз гой. Оган да кун керу керек... — Heci ьщгайсыз? Астында аты бар... Eni бел ши- кандай кып-кызыл. Осындай кайыршы бола ма?.. — Койшы, жаксы жолга келп барамыз. Бэлюм ду- гасы тиер,— дед1 Естай кулш.— Канша айтканмен ез каныршымыз емес пе? — 0 з кайыршымыз,— деп куб1рлед1 Жолбарыс кай- Жас жтттер ерге кетершп, терт кешенщ туйинсш- деп улкен кек какпанын алдына келш токтады. Айна- ласыи OiiiK дуалмен коршаган кен аула, тер жакта коп 79

белмелц темip шатырлы эсем уй, онынсырткы жагымда саялы, аллеялы улкен бак бар. Каладand дэулегп Kici- лердщ уй салу порымы осындай. Естайлар какпанын алдында iuiKe Kipyre бата алмай, 6ipa3 турды. Ар жагынан алде i<iмнiн 6ipeyfli жумсаган oMipai дауысы еспледь Дурия кершбес пе екен деп, Ес- тай какпанын жарыпянан сыгалап едц карбалае жуп- picKen кызметинлерден езге кезше euiKiM туспедк — Осылай турамыз ба? 1шке к'фелш,— дедГ Жолба- рыс тыкыршып. — Токта, Kipyre болмайды. — Неге? — Meui бул уйдщ адамдары унатпайды. — 0 зщ кызбен K&nicin пе едщ? Сеж н келетЫщй 6i- ле ме? — BiaeAi гой. Сонгы емтихан куш кутпек болFaн. — Онда какпанын алдында сухпрейш турайык, осы­ лай... Осы сэтте кеше жактан сылдыраган конырау дауысы есплдк Кос курен жеккен жежл фаэтон осылай карай салдыртып келедк Ei<i ж т т жылыстап, кешенш карсы бетшдеп уйенкШц калкасына барып турды. Фаэтон какпаны сузе келш токтады; делбе устарей жастау жЫ т ceicipin Tycin, какпаны ашука умтылганда, фаэтоннын арт жагынан, узын бойлы, сындардай жас офицер Tycin жатты. Саргыш гимнастерканын сыртынан айкыш-уйкыш кайыс асынган, белшде тапаншасы бар. Коиышын «гар- монша» жиырып тастаган су жана хром етж сонадайдан жалт-жулт етедь Олп офицер болар-болмас аялдап, те- HipeKKe немкегплеу кез салды да, мынгаз басып пике Kipin кетт1. 03i сэл ецкейш, топшысы cbiHFau тырнадай он жак HbiFbiH салбыратып журед| екен. Былай караган Kicire бужршдеп тапаншанын з1л-салмагы басып бара жаткандай эсер калады. — Мынауыц шм? — Жолбарыс Естайдын бужршен Typiri. — Ережеппн немере mici, капитан Ермек,— дед1 Ес- тай элденеден дауысы карлыгып. — Рас сол ма? Мулде e3repin кетшт!. Ол армия ка­ тарында сиякты ед'1 foii? — Жакыида кайтып келген. 1(,аз!р аудандык сакшы- ньщ 6acTbiFbi. — Ал, керек болса! Енд1 не 1стейм>з, осылай тура-

мыз ба? Мешнше, бул уйде б>з карайлайтын ешIrene калмады-ау деймш. — Неге? — Б!рен-саран кыз жас офицердщ e3inen дс ар- — Не деп турсын? Осы сезщ уилн аузынды бузып Ж1берейш бе? — дед! Естай Жолбарыстып жагасынан ала Tycin. Жолбарыс сасып калды. Жолдасыныи дал булай ашулашанын керген емес-Ti. — Keuiip, кудай уилн! Байкамай аузымнан шыгып Kerri,— дед! Естайды кушактап.— Шын айтам, кейде ме­ н т беталды оттап кетет1ш'м бар. Олар дуалды жагалап, айналасына каз-катар шынар еплген бактын тусына келдк TenipeK тып-тыныш. Бактан opi карай жокышка мен жугер1 егшген кен алкап жалга- сып жатыр. Кенет iuiKi жактам баяу созылган 6ip н эзт он ест1лдь — Мынау Дурня Foil. Сол рой эн айтып TypFan! — де- ai Естай сабыры калмай. — Оны кайдан бмдщ? — Бос TireM, сонын дауысы... Мундай энд1 баска KiM айтушы efli?! — жас жГг1ттщ жуз! балбул жанып, кезде- pi жайнап кет ri. — Алда байрус-ай, шын FarnuK екенЫн рой,— дед! Жолбарыс кулш,— кел, менщ иыгыма шыгып карашы. Сол ма екен? Естай лып eTin, Жолбарыстып кен иыгына аярын койды да, дуалдын устше cenipin шыкты. Бак imi ала коленке. Томагасын алган буршттей TOHipeKTi тез шолын еткен ж 1г1т езшен елу кадамдай жерде, кос шынардын арасыкдары элпеншекте тербелin отырран ак, кейлектч кызды кордк — Сол екен. 03i жалгыз отыр,— дед| алкына сы- бырлап. — Ендеше, тарт колымнан! Естайдын бклегшен устаган Жолбарыс дуалдын уеп- не дж ете туст1. — П а, ш1рК1н! Айдындары жалрыз аккудай боп огыр екен рой, дед1 кез|’мен iuiin-жеп.— Енд1 не кып отыр- сык, бармайсын ба? — Сен де жур, Таныстырайын,— дед! Естай.— Тек коп сейлеп булд1рш алып журме. 81

— Шыдап багармын... Екеуi ш ке ceiripin T\\'CTi де, аяктарын сыбдырсыз ба- сып, К.ЫЗДЫЦ касына жакындады. Дурня ештецеш сезетш емес, жалпак тактайга бектлген арканнын жактауьша cyflenin, ынылдап эн айтып отыр. Бул елде кеп айтыла- тын белпл|' эн. BipaK Дуриянын аузынан шыкканда ерекше кулпырып, эсерл1 ест1ледк TeHKepic кезшде жо- рыкта журш, елш сагынган азаматтардыц эш... Тарбаратай 6i3ain жер. Kef’ liu калды-ау кайр,-и ел... Сагынарсык Гйзд1 ойлап. Буралып ескен кима бел! деген кайырмасы ап-анык жетш тур. Эн шорт уз1лдк Дэл касынан шыга келген ewi адамнын карасын Kepin, кыз «ай» деп орнынан ушып турды. — Bi3 гой, Дурня, корыкпа,— дед1 Естай бурынырак т1л катып. — Ту-у, журег1ы ушып кете жаздады гой.— Кыз эл1 де езше-ез1 келе алмай, ж ттгерге урке карап тур.— Бу- ларыныз не, бейуакта баспалап жургендерниз? — Не icTeflinis? Какпа 6epiK. Сонан сон Алпамыс ба­ тыр сиякты камалдаи ceidpin туст1к,— дед1 Естай эзщ- деп. Кыз жымиып кулдк Алдына келш катар тура кал­ ган ек1 ж 1пттщ бас-аягына карап erri де: — Ал, онда терлетщ1здер,— деп элпеншектщ касын- дагы аркалы орындыкты нускады. — Дурня, танысып кой. Бул Meiiia 6ipre окитын жол- дасым Жолбарыс,— дед1 Естай cepiriii мегзеп. — Жолбарыс? Атыныз тым коркынышты екен,— кыз колын усынды.— Менщ атым — Дурня. — Б1лем. Естай с1зд1н атынызды мен1к кулагыма ку- йып болтам,— дед1 Жолбарыс, куректей колымен кыздын суйрш саусактарын ала 6epin.— Ал, менщ атымнан шо- шымай-ан койыцыз. Жэй, ecTip кулакка гана солай, эйт- песе вз1м кояннан да коркакпын... Дурня сыкылыктай кул1п Ж1бердк Кулк1С1 сондай эде- M.i екен. Аппак маржам т1стерш керсетш, баладай букпе- с!з, шынайы кулед1. — Журтты урейленд1ру уш1н эдеш кулыкпен койыл- дан ат екен гой. Жолбарыс оны костап конды: 82

— Кайтем1з? Заман солай. Бул купле коркактар ез1- не батырдын атыи, сарандар Атымтай жомартгын атьш койып алып журген жок па?.. — Неге турсыздар, отырыныздар,— дед! Дурия кай- талап. Сонан сон ак, кейлеп тобыгына тепле бурала басып барып, орындыкка e3i 6ipiuiui боп жайгасты. К.ос epiM ток бурымы орындыктыц аркалыгыпа орала берген соц, иыгынан асырып алдына салды. >KiriTTcp кыздын eKi жагынан орын алды. Алгаш рет керген Жолбарыска Дурияныц кос жапары ботанын кезшдей TinTi улкен боп шалынды. Kipninrepi сабаудай, аппак балгын жуз\\ батар куннщ сонгы шапагымеи нурланып, кызара толкып тур. Он жак бетшщ ушында тарыдай гаиа Meni бар екен. Бейне KipnirineH узмген 6ip тамшы жас домалап барып, сол туска келгенде мэнп катып калган тэр1здн — Ой, кеппртоздер!— Дурия кайтадан ушып туре- келдк— Айтпакшы, аздер 6yrin оку бтрдщ Н дер гой... Куттыктаймын! — деп екеушш колын алып шыкты. Ойымда болып ед1, 6apyFa уялдым,— дед1 кызарып.— Аттестат берд1 ме? Керсетпиздерпл. — Сол кургыр эл1 колга тимей тур. Bip-eKi кунде бе- pin калар,— дед! Жолбарыс. — Ой, кандай бакыттысыздар?! Ондай кунге жету ушж б1зге эл1 бакандай 6ip жыл бар... — Оган neciHe асыгасын? Мен окудыц 6iTin калганы- на екппп отырмын,— дед1 Естай. — Бойжеткен кыздардын оку 6iTipyre неге асыгаты- нын тусшемш,— дед! Жолбарыс. — Ал, айтынызшы, неге асыгады? — Тез1рек куйеуге тию yu iiii.. — Койынызшы, ci3 тшт! айдалага лагып кеттвдз,— дед! Дурия буртиып. — Квншн,е ауыр алма. Бул e3i 6ip эзищой ж т т ,— дед1 Естай кыпылдап... Жолбарыс кызга келдененнеп карап отыр. «TonipiM- ай, адам баласынын кулагы да осындай одели болады екен!— деп ойлады ол Дуриянын KyMic туймедей анпак Кулагина кез салып.— Тал бойында 6ip MiHi болсашы. Мыканы алган ж т т т е армаи бар ма екен?!» Ымырг уйф ш п, келенке коюлана тускен. Бактыц карангы тукшршен булбулдын сайраганы еспледк Ас- панныц Tecine кагып KofiFan алтын шегедей жулдыздар керше бастады. 83

— Мунда не 6mpin отырмыз? Дурня, 6i3 ccni кинога такыра келдж,— дед1 Естай кыздын колыиан устап. Дурня темен карады. — Ке1шрммздер, мен буп'н ешкайда бара алмай- мын,— дед1 сосын Естайга бурылып.— Ауылдан некем келin жатыр. Бупн Окас бай конакка шакырган екен; кенпкпен сонда баруы.мыз керек. — Улкепдердш арасында ceHi ешш’м !здей коймас. — Жок, ыцгапсыз гой. Окастын кыздарына келем деп уэде 6epin ед1м... Дурня eTeriH кагып, орнынан турекелдк — Ал, 6i3 не icTefiMi3? Ke3iMi3 бозарып неге барамыз ба? — дед1 Жолбарыс Естайдын иыпяна колын артып.— Дурия 6isfli 6apioip конакка шакырмайды. — Уй MeHini емес кой. Кейш e3iMi3 уй болганда ша- кыратын болармыз,— дед1 Дурия езу тартын. Осы кезде уй жактам осылай карай беттеп келе жаг- кан 6ipeyflin карасы кершдк — Дурия, кайдасык? — деп дауыстады 6epi таман келш. — Энеки, Ермек аган келе жатыр,— дед1 Дурия жтттерге сыбыр етш.— Нагашы, мен мундамын... Ала келенке а^аш арасынан манаты куймеден тускен офицер шыгып, буларга карай бет алды. Жалацбас, кн- телш т туймеа агытулы, ак кенлепжц омырауы сонадай- дан Kepinin келедк — Ceni !здеп таба алмай журсем, мунда екенсщ гой,— дед1 Дурияга жакын келп\\ «Кыздын касында тагы б!реулер тур-ау» деген ой кэ- nepine де келетш емес. Жирен шашын желкесше карай кулата кайырган merip сэры ж т т жаркылдай кулш кеп, Дурияиык колыиан устады. — Ж ур, уйге баралык. Ceni кекеп шакырып жатыр. Дурия жалтактап, ж тттерге кезек карады. — О здер, мумкш, таныс шыгарсыздар,— дед1 кысы- ла Т1'л катып,— булар гнмназняныц окушылары... Ал, мына Kici MeniH нагашы агайым болады. Ермек буларды жаца байкагандай, енжарлау карап eTTi. Миырыпа мен-Mencirea мыскыл yiiipi.'ifli. — Сен баланы 6ip жерде керген сняктымын,— дед! Естайга бурылып.— Юмшн баласысын? Естай кырсыга жауап бердй — Онын ci3re кажет1 канша!.. Мен Канагат деген Ki- 84

cihik баласыыын,— дед1 дауысын эдеттепдеи repi жуа- нырак шыгарып. — О у, не денд1 мынау? — Ермек каркылдап кулд'|,— осы ана жылы гана танауынды сурте алмай журген бала емес пе едщ? Сойталдай боп ecin кеттсщ ... «Кап, мынаиыц ызасын-ай» Естай катты Борланды. — Ал, сеп к!м боласыц? — Ермек енд'| Жолбарыска бурылды. 0/1 мырс CTin кулд1 де: — Кал ай десем екен... Айтканмен 6api6ip умытып ка- ласыз гой. Баягыда с!зд1 6ip кыс шанамеп гимназиига тасыганым еспизде бар ма? Опда а зд щ aai капитан ше- liiH алмаган кезМ з,— дедк Ермек бул свздщ астарындагы эжуаны жорта ацгар- маган болды. — Еамде жок. Bi3flin уйде талай кызметнп болган. KiM бьпсш, кайсысы екенш. — Б тем . Сол кезде-ак, еске сактау кабьпетМз на- шар болатын. Сабакка улгермей, унем! «екЬ> алып жу- ре т ш а з... Бул сезге Дурня сынгырлап култ яйбердь — Ой, пагашы, ci3 де сондай жалкау ма едЫ з? — Жугеншз кеткен кеше баласы не айтпайды,— дед1‘ Ермек жарылардай сызданып.— Мундайларды сендел- rin бос поймай, эскерге алу керек екен. Bapi6ip бакшага тус'ш, алма урлаганнан баска ештене бпчрмейдк Бтелпз гой гимназистердщ жайын... Манадан 6epi калай есе кайырам деп турган Естай, осы туста азуын басып калды: — Енд1 аскер жинап кантешз, Ермек мырза? 03ini3 Манас бойындагы алдынгы nicirri тастап, кашып келген жоксыз ба? — Мынаны карай гер, т ш шыгып капты! — дед1 Ер­ мек, шымбайына канша батса да сыр бермеуге тыры- сып.— Bipan сен езщнгц ерескел саясн кате ж1бер!п тур- ганынды сезесщ бе? Осы ce3in ymiti каз1р апарып, ка- матып койсам кайтесщ? — Озден оиы да кутуге болады,— Естай ештекедсн корыкпайтын рай танытып, ei<i колын калтасына сал- лы — Енд1 Geii6iT халыкка кожандаудан баска а зд щ ко- лыныздан пе кёледН? Кайрам эйел заты-ай! Ж ас, сулу эйелдердщ езш жак- сы керет1н eid еркектщ ортасыида кейде осылай гул-гул

г жайнап, булкысыи oip туратыны бар-ау. Егер осындай халге ж т т душар болып, eni эйелдщ арасына т \\ст кал- са, езin коярга жер таппай кысылар едЕ Дурняпын, жа- ны жай тауып, наздана 6ip кулд1 де: — Жоктан взгеге uiexiein, с|'здерге не болган, мырза- лар? — дсд1 жшттерге еркелей ун катып. Соны айтканда 03i бурынгысынан да здем1 боп кеттЕ — Жок, мен буларды тепн wi6epe алмаймын. Ж ада­ ты сездер1 ушш зац алдында жауапка гартамын! —- деп Ермек ершелене бастап едц Дурия одан арман сыкылык- тан кулш: — Койыныз, naFaiuu. Бул жолы ci3 жец1лд|1мз... Ее- тай ci3fli ондырмай отыргызып кеттЕ— деп онын колты- гыиан алып, уйге карай жетектедЕ— Кершкенше, cay бо- лындар, ж1гытер! — Байка, куцлк... Б13 aai талай кездесехпз,— деп ай- кайлады. Дурияныц жетегшде кетт бара жаткан Ер­ мек.— Бакыттарыц бар екен. К,ыз алдында абыройларыц- ды текпей-ак кояйып... — КетёрГп турран аспанын болса, тастап Ж)бер1 — деп калды Естай да ececin ж1берыей. Олар кешк1 ымыртта агарандап узап бара жаткан кыз тулгасы кезден гайып болганша, тапжылмай каран турды да, жанагы жердей кайтадан кешеге асып тустЕ Енд! не icTey керек? Уйге кайтуга эл1 ерте. Енселер! ту- cin калалык паркке карай аяпдады. Бул парк Шэуешектеп ец KepiKTi жер болатып. Iiuin- де кен кинотеатры, жаздык эстрада сахнасы, демалып отыратын гул аландары, кайыкпен серуен жасайтын тос- тагандай эдем1 кел! де бар. Кеш батса-ак кала халкы- нын агылып кеп бас косатын жер1 осы. 0cipece, жастар жагы napKTi кушне 6ip cy3in шыкпаса, кешлдер1 кенни- мей турады. Ж тттер келгенде, парктт iuii кужынаган адамга то­ лы едЕ Неше Typai жемш-жидек, тэгп тагам сатып отыр- ian жаймашы саудагерлер де осында. Eneyi афишеге унЕпдЕ «Георгий Саакадзе» фпльм1 журш жатыр екен. — KipeMi3 б е ?— дед1 Жолбарыс Естайга карап. — Осы филы\\ш кемшде бес рет керген шыгармын. Заукым сокпай тур... — Ж ур, онда жаздык сахнага барып, концерт тыц- дайык. Мунда каладагы квркемвнерпаздардыц концерт! жу- 86

pin жатыр едг Орымдыктар бос емес, Естайлар арт жак­ там келiп мойын созды. Ke6i талай кайталанган номер- лер. Уйкырдын «eai ксптер алтау болды... Алты кептер сексен болды» деген кулд1рп эшн ала шапан кигеи 6ipey сарнап айтып тур... Bip кезде журт ду кол сокты. — Ойбай, ананы кара! Шэкен агай шыкты,— дед1 Жолбарыс алга ентелей т уст. CaxuaFa аласа бойлы, аккуба ж т т шыга келд!. Бул гимназиянык мурал1мк атакты эннн Шэкен Елубаев едк Естайларга география мен эннен сабак берген. Аккещл, yueMi жаркылдап кулш журетш тамаша ж т т . Шэуешек журтынык мандайга баскан жалгыз булбулы. Шэкен бэйге атындай тыкыршып сэл турды да, ор- кестрге косылып, «Баян ауыл» эшн бастап кеттк Шыркау бшк ун тула бонды шымырлатыл, лезде аспанга кетерш- д| де, 6ipa3Fa дейш калыктап турып алды. Осынау куд1‘ - peTTi эп аиа тургаи каршыгадай ж т т т ен шыкты дегенге адам баласы сенбегендей. ДПркшде 6ip ipK^ic болсай- шы. Казактын шыркап салатын аскак эшн сахараньщ сэры желшдей аныратып коя бергенде, тындаушынын Koxiperi кеценш, сарайы ашылып-ак кетедк Шэкен тагы б1рнеше эн айтты. «Агаш аяк», «Эсегтщ эшн» айтып болып, «К,ыз узату» деген кулд1рп энмен токтады. Сшпдей тынып отырган журт эн аякталысы- мен жер тепшлеп, уст!-уст1не кол cOFbin жатыр. Эр тус- тан балалардьщ ыскырыры есткаедк Сахнага сап рет кайта шыккан Шэкен, акыры «Корланды» айтып зорга кутылды. — Кой, eiifli кетешк,— дед1 Естай Жолбарыстьщ иы- гынан тартып.— Шэкепшн эшнен кей!н баска 6iреуд'| тындау еперге обал foi\"i. Eaeyi бактьщ ншндеп аллеяларды аралап келш, бос турган орындыкка жайгасты. Естайдын к ен ш эл1 дс жабыркау, кепке дешн туйш п т1л катпай койды. Кан- ша ойламайын лесе де, кез алдынаи Ермектщ мен-Menci- ген такаппар тулгасы, Дурня eKeyiHiH кол устасып кетш бара жаткан сэтч елестей бередк Ол SMiphue тунгыш pe r ез журегшщ кай жерде турганын сезшдк Кемрепшц сол жак, капталы анда-санда шымыр-шымыр erin, сыздап ауырып кетедк — Енсеши TycipMe,— дед1 Жолбарыс онын куйзелш отырганын сезш,— немеиеге кайгырасын? Катынсыз ка 87

лам деп коркасын ба? К,ыз алдында бакталасынды жер- ге каратканыц да аз олжа емсс. Естай салбыраган басын кетерш алды: — Сен, шынымеи-ак, Ермекп маран бакталас бола- ды деп ойлайсын ба? — Дурияны онын да суйетМ KepiHin тур. Сылкым cepi бойдак ж1г1т как касында мелдфеп rypFaii сулура кол созбай тура ма? Так 6ip KeKiperi 6iTey 6ipey бол­ м а с а ... Естай онын сез1н белш Kerri. — Мен Дурияны сол 6ip с1рескен, куыс кеуде капи- таннын уысында кетед1 деп ойламаймын... — Менде де ондай ой жок,— деп акталды Жолба- рыс.— BipaK Ермектщ мыкты бакталас екешн мойында. Окалы пагон таккан офицерд1 керсе, кыздардын буыны босай калатынын бьпеан, рой,— «Ж эй солдатыц керек емес, офицерщ болмаса...» деп жырлайды каз1р Шэуе- шектщ кыздары. — Сен оларга Дурияны коепа... Ол тек мен уш ж жа- ралган. Бктдш бе? Дурияга косылмасам, магап бул ем1рдш куны 6 ip тиын,— дед1 Естай жары карысып кал- гапдай кекештешп. — Ол жайында ештене айта алмаймын. вйтксш мел гашык болып керген пенде емеспш гой,— дед1 Жолбарыс. Осыдан кей1н cki‘ дос талайга дей1м томсырапып ун- ci3 отырды. Алдарынан топ-топ болып, ж1г1ттер, кыздар е т т жатыр. Калталарьш шеюлдеужке толтырып алып, соны шыртылдатып uiaFbin барады. Концерт аякталса ке­ рек, журт сол жактан ж ецкш п шырып жатыр. Eiceyi тапжылмай эл1 отыр. Екгекщен Tin табысып, айрылыса алмай журген кейСмр жуптар болмаса, адам ляпл сиреп калган. — Ж ур уйге кайтайык,— дед1 Жолбарыс.— Сагат он б1рден асып кеткен шыгар. BipaK, Естай козгала коймады. Сэлден кеЙ1н олар мулде нен калган парктен шырып, Карадец жакка карай бет алды. Кеше ала келенке. Эр жердей 6ip электр шамы жылтырайды. Keiioip кабактар ciwi-enfli жабылып, масандау 61'реулер сол маннан сенде- лin шырып жатыр. Тун тыныштыгын бузып, каланын эр тусынан эн ке- ,ieni кулакка. Парктен кайткандар болса керек, казак Э1Й, татар жыры 6ipTe-6ipTe талмаусырап, алыстап бара- 88

ды. Сол энмен oipre думанды вМ1рдн1 базары да тарап бара жаткандай... К,иыр 6ip кешеден жалгыз тыркан салган уйгырдын зарлы ani галып жетедк X BypbiiiFbi жылдары оку бтргендермен кошгасу сал- танаты гимназия ом1ршде 6ip даркан мерекедей кещ’лд1 бтуцн едi. Бпылгы жиналыс жет1м кыздын тойындай тым жупыны болды. Жылда жайылатыи дэстурл1 дас- таркан да жок, жалынды сездер де айтылмады, жастар армапсыз тойлайгын ойын-сауык кенн де умыт калган- дай. Гпмназияиык дангарадай улкен залы канырап бос тур десе де болады. Тек алдыцгы 6ipneme катарда,' ке- терем койдын эл'| туспей журген мойын жушндей бои, оку бтргсн кырык-отыз гана бала отыр. Сахна жакта да коз тартатын ештеце байкалмайды. Кызыл мата жа- былган узын столда б1рнеше мугал!мдер орыи алгап. Ортада гимназия директоры Нурбек, онын касында оку icin баскаратын Турсын, eKi шетге Шэкен, Сештбек, Курмаигалн агайлар. Бэрмнц жуз1иде 6ip кунп'рт ко­ ленке бар. Жаркылдап кулмей, катты да сейлеспей, бей- не елiк шыгаратын кездепдей озара куб1рлееш капа, жупыны. жудеу куйде отыр. Б!р кезде Нурбек орнынан салгырттау котершп, оку б1т!ргендерд1 барлык мугал1мдер атыиан куттыктады. Басында даусы тым бэсец шыгып едк б1рте-б!рте катая бастады. Ен алда отырган Естай мен Жолбарыска ка­ рал сейлеп тур. — Сендер б1здш Шыгыс Туркстандагы ен улкен оку орнын бтрдщ дер,— дед! ол гимназнстерге жагалай коз тастап,— Eimi ез беттерншен кия Fa канат кагатып мез- тiл жегть Сеидерд1‘ бш мге сусаган карангы халык кутан отыр. Алган бшмдерщд1 шеи алып, шекпен кию ymiii смес, тек халык и п л т н е жумсайтыи болындар... 0 юмет те, саясат та ©3repyi мумкш. Bipa.K карапайым халык кашанда аз орнында калады. Б1здп< халык алдындагы парызымыз да озгермей, сол калнында кала бередi. Бас­ ка не айтайын? Сол хэлыкпен 6ipre болындар! Бул омip- дс адастырмайтын жалгыз жарык шам-шырагын сол

Залда шыбын ушса бЫнердей жым-жырт тыныштык,. — EidHiui айтайын дегешм,— дед1 Нурбек сол ойла- нып — Оку, уйрену осымен аякталды, жетпк-жетмдп< деп ойламандар. 0Mip боны бшммен, KiTannen дос бо- лыкдар. Бул бки'мдерщшн ете аз екенд!гЙ1е квп узамай- ак кездерщ жетедь Жовары 6iлiм алу б]'зд1ц елкенпзде M i шешмген жок. Биыл 6ip ип талпыныс болып едь Сендерд1н ннтертнен 6ipneme баланы Казакстанва не Орта Азнява окува ж1берем1з вой деп ойлап ек, онын сэ- т! туспедь.. Естерщде болсын, дунмедеп вылым-бшмшн кайиар квз1 — Совет Одавында. Сендер кайда журсен- дер де Совет елппн емipineu кез жазушы болмакдар. Осындавы казак халкы шавын кол icneTTi. Б1рак ол жер асты аркылы улкен тен|‘збен — Советтж Казакстан- мен астасып жатыр. Б 1здщ бакытымыздын 03i осында. Ата теп 6ip, каны-жаны 6ip, т ш 6ip халыкты ешкандай шекара болт тастай алмайды. Осыны еске сактакдар. Ал жолдарын болсын, достар! Осыдан кейпн Нурбек оку бтргендерд! б1р-б!рлеп шакырып, аттестаттарын табыс етть Естай 03ine кезек келгенде, устазынын колын алып жатып, онын квзшде мелтмдеп турван жасты i<epin калды. «Авайдын квнш 6epiK-an сиякты едь Бупн нелжтен босады екен?!» деп оклады ол орнына отыра 6epin. 1ле-шала Жолбарыс келд1 касына. Ол тшн кентд! екен: — Узш-жулып ж у р т , муны да б т р д ж -а у эй reyip! — деГш колындавы юшкептай к1тапшадан кезш айыр- ыай,— журш!, осынын курметше ceni сырага 6ip тойвы- зайын. Жипалыс аякталван сон булар кешеге шыккан. Bi- рак, былай таман узай бере, эдеттен тыс керпмске та- ныркап турып калды. Аттылы, жаяулы квп халык кала- нын шывыс жавындавы тас жолта карай агылып жатыр. Колдарына плакат, урандар уставак 6ip топ т т н саппеп •Г1з1л!п барады... Естайлар жакындаванда анык кердк Плакатта «Кытайдын Халык Азаттык Армиясып карсы аламыз»— деп жазылыпты... Булар сурастыра келш, мектеп окушылары мен мекеме кызметкерлер1 осы каз1р Шэуешекке келт юретш Китай армиясып карсы алу yuiin, каланын сыртына беттеп бара жатканын бмдь — Ж ур, 6 i3 де барып кврелж,— дед1 Жолбарыс елец- деп.— Мундай тарихи окига кунде бола бермейдь Естай жолдасыныц сезш киман самаркау месть EKeyi 90

ж анагыдан тагы Gip топка косылды да, Gipre ж у р т кеттк Шубырган журт каланын шыгыс жагындагы Kapayurip езепннн бойына жиналып жатыр. Булар косылган тон та сол арата келш аялдады. Кун тас тебеде шакырамып тур. Караунпрдщ жгга- сы калын тогай вскен шалгынды, квк майсалы, куйкалы жер-тупян. 0 з безмен келген былайгы каймана халык ыстыкта коленке 1здеп, тал-талдын арасына ciwin жа­ тыр. Бул журт дегенд! койсайшы, каланын жарым халкы осы арада жур десе де болгандай. Ат-арбалы, куймел! бай саудагерлер, бакалшы алыпсатарлар, бала-шага, KCMnip-шал дейсш бе, тугел осында epin жур. Туктрде- ri калада iiui пысып отырган елге осындай жаналык ке­ рек. «Кытайлар келе жатыр» деп дубшгел1 талай уакыт erri. Сол келетш адамдар — шмдер? Соны бтмек керек. Кеше гана жауласып, кеп-кеп кан Tericin, узак шайкас- кан ек1 ел аяк, астынан калайша дос болып, ауыз жала- са калды? Мунда кандай шлтипан бар? Келе жаткап Кызыл ешмегтщ баягы гоминданнан езгеш елт неде? Mine, осындай сауалдарга жауап тапканша журтта ма- за жок. Жаяу-жалпы кала тургындарынын арасында атка мшш кокырайган кыр казактары кезге окшау шалына- ды. Ke6i калага мал айдап келген базаршылар, шаруа- сын тындырып, керек-жарагын алып болса да, келетш- дерд! ез кездер1мен i<epin канту унии, айналсоктап эде- fii тосып жур. Мунын 6opi ертен ауылга барганда 6ipAi- Cipre жамап, ecipin, улгайтып гулете энпмелеуге, ecTiren слдщ аузынын суын куртуга кажет. Сол yiuiH де тымак- тарынын oip кулагын жымыра KHin алып, сейлесш тур- гаи журттын энпмесш тындап, ентелеп, елш жур. Естай тешрекке кез жШерш, Нурбектщ уйжде жат­ кан ез ауылыиьщ юсшерш сонадайдан таныды. Узак, Нургазы, Бактиир, Байжумалар жерге тусш, аттарыныц ауыздыгын алып, жолдан шеткер1 кегалга оттатып тур. Кырга кайтып бара жаткан беттер! болса керек, ердщ устшде буыншак-туйшшек бектсргепдер1 бар. Энекуш айдап экелген 6ip кора мал exi басы делдшп турган ала коржындарга сиып-ак кеткен тэр1здк Белбеулерше бай- лап алган мыс шэупм, жез куман, калайы шелек семл- д| белек-салактары да толып жур. Бактияр аркасына шагындау ею терезеш 6errecTipin танып алыпты. Сырт- 01

то ринан Караганда 6ip уйд! тонап келе ж аткам жандар сем'лдк Естан кулд! де: — Жур. 6i3fliu ауылдиц адлмдарына барайык,— дед1 Жолбарыска. Булар кел!П, дауыстап сэлем бердк ¥зак 6yriH кешл- ni екен. Пэледен кутылып, ауылга кантатын болганыпа аркасы кецт калган. Амандыктап кеГмн: — Кел-кел, Естайжан. Кешедсн 6epi б!зд!н касы- мызга жоламай ксттш-ау... Мыпа кытайларыц кашан кс- лед|‘ ? Соларды каре кетеГнк деп жолдан калып турганы- мыз,— дед1 алдымсн свз бастап. — Сол сабыр етсешздер келin калар — дед1 Естай жымпып.— Сопммен елге бет алдыныздар ма? — Аларымызды алып болдык, енд1 шэр!де жата бер- геиде не бтрениз? — дед1 Нургазы,— Амандык болса, кеиш салкыимем жолга шыгып кетешк деп турмыз. — Каланда акшасыз аттап баса алмайды екенсщ.. Азын-аулак тиын-тебенд1 ем айналуга келпрмей, ку сау- дагерлер кагып алган жок па, Естайжан-ау — деп, Бай- жума кецк-кекк кулдк — Алла-ай дейсейил,— деп ¥зак оны костай жвнсл- fli,— бул каланда осынша халык калай жан сактап отыр екен, кудауанда? Кумырсканын илеу1 foA аумаган... ¥ллмай-кызармай кос уыс жонышкага бес жуз сом су- райтынын кайтерсщ. Кердщ бе, сю-уш кумжи, iuiiнде аттардыц каншырдай катып калганын. Нургазы Естайга карап: — Ауылга кашан шыгасыц? Ат ж1берешк пе, олде е з т квл1к тауып жетесщ бе? — деген. — Аттьщ кажет! болмас,— дед1 Естай. Ем-уш кунде кызметпц беталысы мэл1м болады. Сосын елге Нурбек а^аймен 6ipre шыгамыз. Мима ж т т те б!здщ ауылга барын дем алып кайтпак. — Тездепндер. Eiifli 6ip жумадан кей1и ауыл жай- лауга кешед!. Осы кезде жан-жакка мойным соза, кепшшкке та- цыркай карап турган Байжума касындагыларга буры- — Экпарлар да келген екен гой. Эне тур,— дедк Bopi жабырлап сол жакка карасты. Топ Kicinin ара- сыпда, тунеден жирен аттыц устшде журттан иыгы асып турган Экпар жузбекл Естан енд1 кердк Касында Жа- кып аксакал, тагы баска ел адамдары бар. 92

— Сен Эбмгазыларды кермспаа гой. Олар мына жакта тур,— дед1 Бактпяр жолдын eninuii жагын нус- кап. Эрмм турл|'ше жорамал антып жатыр: — Оннырай, eKi жузбек a.ii де белдерш бершпсй, ар- басып тур екен гой,— дед1 Нургазы. — Кермейсщ бё, 6ipine 6ipi кыр uepcerin, тас жол- дыц eici жагыиа шыгып алгапын... — Осылардыц дауы не болды екен? Улыктар не ай- тыпты,— десш, тургандар дабырласып калды. Bipaic оларга еншм жауап 6epin улгерген жок. Дал осы кезде журттыц назарын кала жактан салдыртын ке- ле жаткан 6ipneuje пар атты фаэтондар белш кеттк Ха- лык как жарылып соларга жол Sepicii. — Улыктар FOfl. Аймактыц басшылары... — Бастыктар келсе, енд1 коп ксшжпейдЕ— дескеп дауыстар есп'ледЕ Кудды алыстан келетш калындыкты кyriп туpFan ссюлдЕ Естай алдынгы фаэтоинап аймактыи жаца уэлш Ха- мнтовтын Tycin жатканын кердь Онык сонынаи олксден келген еш'л Жагыпар тагы баска мекеме басшылары ту- се бастады. Араларында аскери киiмi бойына кона кет- кен капитан Ермек те кетш барады. Bopi топталып, Ка- payurip езешшк устше салыпган узып кетрдщ аузыиа барып турды. Солай карай iaece беттегеи былайгы журт- ты карулы сакшылар кеГпн сырып, жолдын eni жагыиа тэртшпеи тургыза бастады. H'iHTipecnen кншшлжтеп сштеце кере алмаган сои Нургазы, Узактар аттарына Minin алыскан. Журттыц на- зары шыгыста. Тас жолдаи кездерш айырмай, эркайсы- сы ез тагдырына катысты аса 6ip манызды окиганы кут- кенден, анталасып тур. Естайдын кез алдына осыдан бес жыл бурыппл, 1945- жылдын жазы елестед!. Улт азаттык TeHKepiciHiii доу1р- лсп кызган шагы, Шоуешек элдекашан азат болган. Дол осы тас жолмен Шыгыс Туркстап эскерлер1 колга тускен туткыпдарды шыгыска карай айдап бара жатты. Естай керген топтыц 03i он мыннан кем болмас. Оныц пшнде тоз-тозы шыккаи Гоминдан оскерлср! де, тонкерктсн кор- кып iuiKi елкегс кайтып бара жаткан даулеттр бай кы- таилар да бар сдЕ Сонда койдай шубырган он мындай адамды автомат асынган отыз шакты сана салт атты жа- уыигердiц айдап бара жатканын Kepin, Естай кайран ка- 93

лыи едк Сондай кора-кора туткыидярдын талайын Тури­ стам еюмет! кел!ам бойыпша Манас шскарасынаи ары етюзгп тастаран... Mine, содан 6cpi бес-ак жыл erri. Жагдай калай тез езгеред1? Бейне дуние тенкершп тус- кен тэр1здк Сондагыдай ыстык жаз, сол баягы тас жол. Жешмпаздар барабандатып, марш ыргагымен калага м- pin келе жатыр... Коп кешичпей жол iiiiiiiieii машина ry p ia i ест1лдк I.ie- шала кезеннен 6ipneuie жешл газик, онын соцынан адам тиелген жук машиналары кер1ид|. ¥зак салкар кеш бо- лып баяу жылжып келедк Алдынгы машиналардын 6i- piне желб1реген кызыл ту шнштк Тудын бетжде улкеи 6ip жулдыз, оны коршай орналаскан тагы терт жулдыз бар. Машинадаи Tycin 6epi карай жаяу журген уш адам- ды Естайлар анык кердк Bipeyi эскери адам, калган екеу азаматтык формада. Yuieyi сонадайдан колдарын KeTepin, жылы жузбен култ келд1 де, кутш турган жер- ri.iiKTi басшылармен амандасты. Кезек-кезек кол алы- сып, кытай тшнде б1рденелер айтып жатыр. — Ойбай, кушактасып, cyfiicm жатыр! — Мыналарын сагынысып калганнан сау ма? — де­ ген сыбыс тарады кептщ арасына... Кеп етпей шерудщ алды козрала бастады. Аймак бас- thfh Хамитов дембелше келген кексе кытайды колтыгы- иан демеп машинага мшпзд! де, езг сонын касына жай- расты. Cipa, бул келгендсрдш ен мыктысы осы адам бол- са керек. Ал оскери адам мен узын бойлы,кез1лд1р1кп 6i- peyin Ермек бастап жур. Солардан ею ел1 айырылмай, машинага 6ipre мшдь «Буралкы нттей жылмандауын ка­ раты» дед1 Естай ce6enci3 ызаланып. Жешл машиналардын сонынан юлен сур кшмд1 сол- даттар тиелген ауыр жук машиналары жылжып келед|. Духовой оркестр Кытай армнясынын калага юрердеп жещс маршын ойнады. Дунюлдеген барабан уншен ку­ лак тунады. Автоматтары мен сэры мойын мылтыктары- нын ушын жогары каратын, т1зш п отырган солдаттар кек тем1рмен курсанып, керер кезге аса суеты боп ша- лыпады. Машиналардын артына ауыр зенб1ректер т!р- келштк.. Моторлы бел1мдер е т т болгасын, жаяу эскер сапы Kepiimi. Терт катар тЫлгеп эскердш бас-аярына кез же- тер емес. Аркаларында кобдидай кып танып алган-жук- icpi бар. Мойыпдарында мылтык, автомат, белдершде

гранаталар саландап барады. Аяктарында резинка шо­ кам... Балтырларын сыпык тангандай етш, сур матамен орап тастаган. Юлсн сур KHiMfli узын т1збек аяктарып 6ip ыргакпен алранда, бауырымем жер сизып келе жат­ кам алып 6ip айдаИарта уксайды. Бурылыстан шубатылып шырып жаткан эскердш со- нын кутпей-ак, журт тарай бастады. — Bip дивизиядан кем болмас,— дед1 Жолбарыс бы- лай шьн-а бере. Естай OFaH жауап каткан жок. Манаты ауыл адам- да'чл есше Tycin, коштаспак болып солай карай бурыл- гаiк Жакындап барганда ез кезше ез) сенбей турып кал­ лы. Тертуылдан келген калашылардын барльшы 6ip жерге бас косыпты. Экпар мен 9б1лразынын тобы да араласып кеткен. Топ ортасыпда жалдас торы атка мш- ген Жакып шал еаккылдап сейлеп тур. Естайдын, кула- ibina кесек-кесек сездер балгамен ургандай ап-анык ес- тмдк — Эзер мигула болмасак, ойланатын, токтайтын жерге жетпк б1лем, агайын. Кудыкта жаткан бакага ас- пан элем! тенгедей FaHa бон шалынады екен. Дуннеде Тертуылдан езге ел жоктай, Карамендеге Жумыкто- гастан баска жау жоктай кершгеш де рас. У а , журтым, ♦ Сокыртеке» ойнагандай кашангы снпалаиа берем!з? Сексенге келгенше ссз1м к1рмей, «арайыиныц аты 03Fan- ша, ауылдастын тайы озсын» деп, дурмекке шапкан, бос сандалган кундер eTinTi. Шыккыр кез1м 6yrin FaHa ашыл- гандай... Лнау баса кектеп калана шрген калыц эскер не айтып кетт! жана? Соны уккан, тусшген пенде бар ма? «EHfliri жерде ашсам алаканымда, жумсам жудырыгы.м- дасыц. Уйелменщмен уйпаймып, жутамыи да жок ете- мш» — деп кетпед! ме? Казакка тау мен дала таршы- лык еткеп емес. Жер тарылса eimi тарылар. Мендей бейбак осыны керу ушш елмей жургеп болармын... 0 с- neiiTin урпак енбейт!н дауды куады. MeniH тш м д! ал- i андар, Экпар сен де, Эбишазы сен де осы каз1р елге кайтындар. Мына астарындагы атты ауыстырып мшш- дср де, татуласындар. Сакалымпын агыпда, eaepiMiiin шагыпда сендердеп тьпейтМм осы,— деп Kapi би сез!и шорт узш тастады. Жэне сонын бэрм| кагазга жазып алгандай туйдек-туйдег!мен тез айтып шыкты. Топ iiuinen костаган дауыстар естьпе бастады, — Есм Жэке-ай, барды айттыц... 95

— Алысты боли;ап айтдан сез. — Б1рл(к болмай, г!рл1к бола ма? — Кайран, Kopi тарлан кормалымыз екеи гой!— деп гуалдест uerTi. Экпар мои Эвклазы «Не !стейм!з» дсгендей, 6ipine-6i- pi дарасты. IZncyiuiii квптен 6epi кез Tyifticripin, бетпе-бет келгеш осы сдд — Alen iienaiM. Айтканыцыз болсын!— дед1 Экпар алдымен тки датып. Жадып ендд Эб1лгазыга шушлдп — Сен не айтасыц? Heri3ri даугер cenciii гой... — Агайын берекесшен асып кайда барам? Мен де кенд1м,— дед1 нур жузд!, ер б т м д д узыи жирен садал- ды Эб!лгазы. Eueyi жалма-жан жерге тусш, тес дагыстырып ду- шадтасты да, аттарын ауыстырды. Экпардыц жнренш Эбктгазы Miiwi де, Эбкагазынын байге Kerin Экпар тады- мына басты. Байге кек-ri кептен долга Tycipe алмай, сырттан дат гы дызыгып журген Экпар, Жадыпда мыц да 6ip рахмет айтып, 1ш1пен жымын дадты. — Олай болса, тартындар елге. А , дудам, адсарбас! — дед'| Жадып атыпын басыи бурып. Естайлармен атуста асыгыс доштасдаи Нургазылар тобы да солардын, содынан шодыта жепелдд

ЕК1НШ 1 БОЛ I М КАТ-КАБАТТА' I Кун уясынан енд'1 FaHa кетериген салкын сэскешк кезк Шэуешек шаЬарыныц Карадек жак шетшдеп' куре жсына тускен ж ени тарантас артына ipTiK-ipTiK улпа шан калдырып, кырга карай узап бара жатты. Жаясы тенкериген казандай жуп-жумыр, каз мойын кек арпл- мак резинке денгелек™ жени арбаны буйым курлы ке- ретш емес, бейне 6 ip куйрыгына жабыскан курайдай какгалак кактырып, зулап келедк Слшрлк элд! келген узын серек аяктарын алшак-алшак тастап зар желгенде, жолаушылардын карсы алдынан гуидеп, жел тургандай болады. Жолдыц eni капталы ойдым-ойдым ши ескен, жусан- ды жазык дала. Кун кетериген сайын, аркасынан шым- шымдап жылу вткен кара топыракты, кунарлы елке ба- пу бусанып тын алады. Кеккаска бетегемен аралас, ша- шак атып эбден толыскан боз жусаннын Hci танауынды жарып, epiKci3 мае етедк Анда-санда жол жиеп'нен боз- ша торгай кетерит, б!рденеЫн умыт калдыргандай ас- паш-а u iiiin турып алады да, табанда суырыпгсалып жыр твгедь Енд1 б|рдс таяу маннан бедене шакырып, жургш- к. Жуь 97

иллер, такаганда, лактырган тастай api таман ушып ту- седь Тан.ертенг1 даланын осыиау шат-шадыман KepiHicine суйсше шел!ркей карал келе жаткан Нурбек мешпетшщ туймесш агытып, тарашастын арткы таяпышыла шалкая TycTi де, карсы соккан самалга омырауыи тосып, желш- Hin койды. Сонан сон алдынгы жакта ат айдап келе жат­ кан Есгай мен Жолбарыска карап: — Ж т т т е р , байкайсындар ма? Дуниешн рахаты да- лада тур екен Foil. Калада шацга какалып, калай шыдап жургем1з, апырау! — дедк — Айтпацыз, Нурбек ага. Мен каз1р TinTi турыеден шыккан адам сикктымын,— деп Естай Кае костады. — Онда жайын белгш болды. Апанныц емшегш сор- ганша асыгып келесщ foi’i, шамасы.— Нурбек куле Tycin, калтасынан 6ip тал «Казбек» алып тутатгы.— Шынынды айтшы, апанды сагындын ба? — Эрине, сарынбаганда... — Е-е, бэсе солай болса керек. Сен тупл Балжан анайды мен де сарынып келемш. Атынды айданкырап кой. Кун ысыганша Абдыранын агыиына жетш жыгы- лайык. Булар эне-Mine дегенше каладан eflayip узап кетть Е с­ тай мен Жолбарыстын энп'меа таусылмайды. Екеу1 ка­ тар отырып алып, Нурбекке ест1ртпей, Ky6 ip-Ky6ip сей- лесед1 де, ара-тура жырк-жырк кулкш кояды. Нурбек жас жтттердщ сырына ортак болгысы келмей, арт жак­ та «КаракесектЬ ынылдап койып, ез1мен-ез1 жеке отыр. Кун аркан бойы кетершл калган. Кен дала алдам- шы сагымга белешп, кез жетер жердеп жанды-жансыз дуниешн бэр! езгерш, кубылып шалынады. Нурбек ар- тына бурылып карап едЕ зэул1м кек теректер1 бой тузе- ген Шэуешек каласы TinTi алыста, жер шегшде калган- дай булдырап керйш . Кала манында калып бара жат­ кан деревнялар, yiiFbip, пбе-солан 1 байларынын зайы.м- келер1 caFbiMFa оранып, 6ipece жакындап, енд! 6ipfle кез ушына дешн шегйпп кеткедк Айдалада тургаи кене кор- ган, куларан ecKi беГпттер де гажайып canfli гимараттар- дай сан кубылып, аспан мен жердщ арасындагы мурал- лак тылсым дуниеа'нден аскактап кез тартады. Нурбек тагы 6ip кызык cypeTTi ацрарды. Окта-текте калага ка- ^{дбе-солац — мапжу тсктес улттэр

рай мал айдап шубырган жург!нш1лер ушырасады. Сол- ардык 6opi де алметай Караганда, ошарылган салкар кештей болып, тебелер1 квк Tipen, ерекше 6ip ертегыер дуниесшен келе жаткан дэулердей алдамшы эсер калды- рады. Пурбектер Абдыра езенше таяп калганда, б1рнеше ар- бага жуп, Tepi тнеген мол керуен карсы жолыкты. Kipe- кешгердш алдындагы тарантаста отырган 6ipey атынын басын тежеп, буларFa «токтандар» дегендей белп берд1 де, 03i арбадан домалай Tycin, 6epi бет алды. Нурбек енд1 таныды — кэд1мп Ережеп саудагер. Сонадайдаи самбмрлал свйлеп келедп — >Kypici катты бул кай торе десем, ез1М13д1н Нур­ бек екен гой... халыц калай, бауырым? Каладагы ел- журт аман б а ? — деп, келе-ак колын усынды. — Шук|'р, аманшылык. Bapi де е зМ з кврген калпын- да,— дед! Нурбек салкындау амандасып,— К,ай жактан келеЫз, бай-еке? — Мына тестеп Твртуыл жагынан... Сауданык ада- мын бкпесщ юй, ел актап жургешм1з.— Ережеп калта- сынан газет-кагазып шыгарып, махорка орай бастады. Сосын арбакештерше бурылды да:— Сендер келнегщ мойный суытпай, аяндай берщдер,— деп айканлады. Нурбек кулш: — Олжалы кайткан екеназ. Бум л Твртуылды кепн- pin келе жатканнан саусыз ба? — дедг — Бул 6 ip белей гана foii,— дед1 Ережеп сыкырлап зорга козгалган арбаларга кез тастап.— Осы келп<пен тагы да eKi-уш рет катынайтын болармыз. Ел каз1р жа- багы жунш кыркып болды. Биылгы кыста мал шыгыны да кеп екен. TepiHi жинап алудын 03i кушке Tycin жаты^. Канша сыр бермешн дегенмен, Ережеп муртынан ку ain-ак тур. Жасы елуден асып кетсе де, эл1 ажары тай- магаи, бетшеи капы тамады. Дешелектеп, тужырып кой- FaH сакал-муртында 6ip тал ак жок. Нурбек ез ерюнен тыс 6ip сэт онын жузше кадала кярап калды: Ережеп келбетшщ ар жагынан бул упнн аса кымбат баска 6ip бейне кылан 6epin, журеН flip ете тустк.. Ек1 ж!г!т буларды оцаша калдырып, былай таман ба- рып, ез ара сейлссш тур. — Сонымен 6ip айдай ел аралап, бала-шаганы caFbi- нып, арып-ашып келе жаткан б е т й з осы,— дед! Ережеп

танауынан кек тутшд1 бурк-бурк шыгарып,— Айтпакшы, калaFa кытайлар келт жатыр дейд1 рой. Ел iuii гу-гу он- ri,\\ie. Бул не сез? — Ол рас, калага келт Кытай ут м е л 'т н орнай бас- таганкна 6ip жума болды. Ережеп бетшен капы кашып, сурланып кетть — Bapi де баягы таз калпына келд1 десейнн. «Жаса- сын UlbiFbic Туркстан!» деп енештерщ жыртылганша ай- кайлаушы ед1ндер. Акыры жетюзген жерлерт осы бол­ тан екен гой. Эй, басе, б1зд|‘н колымыздан ел баскару кайдан келе койсын... Мен 03iM кулайтын ешмегп акша- сынын кунына карап-ак б!ле коям. — Ендеше, сол каупвдз айна-катеаз дал келдк— де- д1 Нурбек epiKci3 езу тартып.— Ереке-ау, езадз 6ip жак­ там келгендей сейлейтшпш не? Шыгыс Туркстан дэурен cypin турганда, мына ез1щз не б т р ге н а з? Панда 1здсп жургенде, найзаныц такалтанын антармай калгансыз той, cipa? — Сен, Нурбек, м ет ейтт кагытпа,— дед1 Ережеп кызарактап.— Мен сен сиякты кара таяк емесшн. Kacin- Tiii адамымын, саясатта менщ шаруам жок. Ал сауда ка­ тан да керек. Мен сонда ойнап жур ме екем? Bip кезде журт «казактык колынан сауда жасау келмейдЬ деуш! едк Мен, мше, сол сезд1 жокка шыгардым; каланын ку саудагерлерше жем болып жургеи казакка тныниыц ке- з1н таныттым... Ал сендер не б т р д т д е р осы? Б1здщ Ер- мек екеулерт 6iTipren жумыстарынды айтшы,— Ережеп каркылдап кулш ж 1берд1. Жырынды саудагер сезден жьну ушш 83iniH туган iHicin де аямай, курбандыкка шалып тур. — Жарайды, тау копарып тастадык деп, 6i3 де макта- на алмаспыз. BipaK халыктын калтасын KaFbin алганнан баска аздщ де тындырганыцыз, шамалы-ау, Ереке,— деп Нурбек те шымшып алды. Бул сез шымбайына батып кетсе де, Ережеп сыр бер- ген жок. Кайта куле туст: — Халыкты жегешм рас. Хал ы к— казына^ Имам-aF- замнын салып кеткен жолынын 63i солай. Керек десен Мухаммет пайгамбарымыздын e3i де сауда жасаган. О , Heci-ей,— деп 6ip токтады.— Бар жазьтым — алыста жаткан шабан-шардак, ел1нд1 шай-кан.тпен, кшм-кешек- пен камдаганым ба? Текке mipin далада калатын iepi- терсек, жун-журкасын керекке жаратканым ба? «Ере- 100

жептен зияв тарттым» дейтш 6ipeyi бар ма сол халык- тын? Нанбасан ел Ы н е екеум!з 6 ipre барып кврелжнн, кайсымыздын алдымыздан бурынырак жупрш шыгар екен? — Жарайды, Ереке. Ойнасек та 6ipa3 H<epre шаптык, бмем. Бул сапар мен-ак жешлген болайын,— деп Нур- бек коштаспак ниет 6uwipin едк Ережеп оиын вдлынан устап жгёермедк Такала Tycin, сыбырлап сейледЕ — 0KiMet ауысса, акша да езгеретш болар? К,алай ойлайсык? — Ол жарын б!ле алмадым, Ереке. Акша ж©Hiне ме- нен Kepi ©3ini3 жуйрж емесаз бе? — Эй, ку бала-ай, балыктам жылпылдап, куйрыкын- ды 6ip устатпайсын-ау! — Ережеп кенк-кенк кулдг— Ал онда мынаны айтшы. Бурынпл ешмет кайта орнаса, ана жылы кашып кеткен кытайдын бай саудагерлер1 де ора- лар ма екен? Осы жайында не б1лесш? Ережептщ журепнде жудырыктай боп, iuiKen асын бойыиа сшрмей журген 6 ip сурак осы едь Ана жылы твцкер!с басталганда, ©3i приказчик боп кызмет аткарып журген аса бай кытай саудагерМн бар мукамалын осы ережеп басып калыпты деген с©з бар-тугын. Cipa, сол кожайын кайтып келт, шкен-жегенш кайта кустыра ма деп коркатын сешлдь Нурбек соны TyciHfli де: — вшмет ауысканмен, бурынгы ipi саудагерлер кай­ тып келе коймас. C e6e6i, бул келген — кызылдар Fofi. Ал коммуиистер байлардын мандайынан сипай коймай- тынын ©3ini3 де жаксы бкпеЫз. — Иэ, оны б1лем1з. Кызылдар сен екеу!м!зге есю та- ныс емес пе? — деп Ережеп кулшге жегшрдк Манапл- дай емес, аркасы кенш калган сешлдк Нурбекке ещй (штарта сейледк— Сен бала, менен бойынды аулак са- лып кашкалактама. Б1з канша айтканмен туыскан адам- дармыз. Кемедепнщ жаны 6ip дегендей, бала кез1м1зден iieni де болса 6ipre керш келем1з. Сонау Тарбагатайдыц аргы бетшен дэм айдап мунда келдж. Бьпем, 6i3re деген икпен кара казандай. Баягыда Сакыпжамалды бермед: деп, соны эл\\ умытпай журген сияктысын... Бэрi кудай- дыц буйрыгы шыгар. Сен тупл туган карындасым да сомы айтып куш бупнге дети кулак е т ш жейдк.. Ол 6ip киын жылдар ед1 гой, 6apiMi3re де жан багу керек болды. Колымыздагы жалгыз кимасымызды 6epin, Ну- гыманга арка суйедш. Окыган азаматсын Foii, TycineTiH 101