Жұмаділов Қ. Соңғы көш

елгс, аздщ он шакты адамыныз сэй бола ма? Тек eeiiin болсын дец‘1з... — Мейл1, еркмбз бш пн... Тек 6ip айтар кенеам, ci3 бул сапарынызды Жасыбай аулынан бастасаныз дурыс болар едй Ол да уэлшпктен тускесш, елше барып жат- кан кершедь OcnaHFa буйрег! бурмайды дейаз бе? Ал- дымен сонын тамырын баеып кору керек. — Жасыбай ауылына соку ез1мшн де ойымда бар,— дед! Ли-хун.— BipaK мен OFaH а зд щ тыншыныз ретшде емес, анмактын секретары ретшде барамын. — Кенш ш зге алып калдыцыз ба? К,айтеаз, 6apiMi3- дщ ойлаганымыз мемлекет муддеа гой,— дед1 Лан-ке.__ Ал кару-жарак жинайтын топты кашан аттандырамыз? — C i3 елде мылтык кеп деген мэл;мегп кайдан алып ж у р а з ? — дед! Ли-хун онын жузше барлай карап. — Казактар жауынгер халык кой, оган дауым жок. BipaK, буларда ауыз б1рлiK жагы шамалы,— дед1 Лан- кешц еш жадырап.— 0 здер| ру-руга белше ме, 6ip бэле- ci бар... 6ipiHiH устшен 6ipi шагым айтып жамыраскаи- да, кансысыныц сезше cenepiiwi бшмей дал боласыц... Кунше он шактысы келш кетедн Солардын кай-кайсысы да елде мылтык бар дегешб растайды. Мэселен, Уш ай­ мак TOHKepiciHiH батыры Нартай деген мынбек жакын- нан 6epi ат жаратып, сарбаздарымен жасырын бас косып журген кершедь К,ару-жарагы да мол деседн — Жарайды, онда былай болсын. Bi3 таяу кундердщ йшнде аймактагы жет1 ауданга 6ip-6ipAeH y riT бригада- сын аттандырамыз. Олар халык алдында нег1зшен уш такырыпта сейлейтш болады. ¥лттар достьшы, Кореяга кемек жэне журттан кару-жарак жинап алу... Оспан ту- ралы каз1рше дабыралаудын кажет1 болмас. Кайталап сскертемш, ен бастысы халыкты ур к т п алмау... Ал енд1 маган айтатын баска шаруаныз бар ма? — Bipa3 нэрсе айтылды Foft. Жаналык болса езпизге келш мэл1мдермш. — Айтатын энпмешз б!тсе, тшеуМ зд! берсш, мсш онаша калдырынызшы,— дед1 Ли-хун жалынгандай бо- лып.— Шынымды айтсам, мен олердей шаршадым. Не жыныныз бар екен, Ызбен сейлескенде омэнда осылай Солады... Кадалган жерщ1зден кан алмай, ci3 де тынбай- сыз. Ал сау болыцыз! — KepicKeimie... 234

Лан-ке орнынан турегелш, ес1кке таман барды да ар- тына кайта бурылды. . — Шыданыз, Ли жолдас. ¥лы Отанымыз б13Д1н, бул енбеНм1‘зд1 элi ескеретш болады... IX Осыдан 6ip апта вткенде Ли-хун касына Нурбек бас- таткан 6ip топ адам epTin, кыр елш аралаута шыкты. Бу- лардын каз1рп бет алысы — Тасты жайлауыпда отыргаи Жасыбай ауылы. Сонан ары Шатаитогай ауданыиа ка- расты 6ipa3 елд1 аралап, одан Майлыдаты Керей inline coFbin, улкеп шенбер айналын кайтпак. Секретарды едо- yip жерге дешн шыгарып салып, opi Жасыбайга солем 6epin канту ymiH, буларта влкеден келген е й л Жатыпар да iaecin едь К1лец салтатты желе шокытып, Шоуешек- ti'k шетше шыкты да, тусткте мунартып кершген Бар- лык тауынын батыс алемше карай бет тузедь Август айыныц ми кайнаган ыстыгында атпен узак жолга шыгу ймге де болса оцай емес. Жэне i шкер1деи келген секретарь салт журкке шыдамас деп, Жагыпар, Нурбектер аудан орталыгына дейш машинамен баруды усынганда, OFan Лн-хун кенбеген. Каладан узап шыгы- сымеи-ак, олардыц бул Kyfliri тез ыдырады. Секретарь салт атпен журуге уйренген жез такым болып шыкты. Куйрыгын т!лерсектен шорт кескен курен ат куйындатып, баскаларга жетйзбей ок бойы алда кетт барады. Оны- мен салысгырканда, Ли-хуннын сонынан 1лескеи е й сол- даттын журк! Kici кулерлж. Аяктары узенпден шырьш кеткен, мойыидарына аскан маузерлер! жамбастарыи соккылап, ат тейректеп шаиканда, куйрыктары ердщ \\ст!не токтамай, копак-копан е т т , кулап кала жаздан- ды. Оларга секретардан ей ел! ажырамау тапсырылран тэр1зд1. Сол буйрыкты орындау yuiin, байкусгар eMipi кермеген азапка шыдап келедь Арт жакта желе-жоргып катар хеле жаткан Жагы­ пар мен Нурбек элп екеушщ атка огырысыпа б!раз ку- лш алды. — Мына ыстыкта атка да обал жопе бул журкке дна сорлылар шыдамапды. Журни, секретарды сол теже- Й1'к,— дед1 Жагыпар. I Екеу| аттын басын коя 6epin, Ли-хунды лезде куып |л<стт1. Булар тасырлатып тура шаиканда, жацагы ей 255

эскердщ CipeyiHiK аты урттау екен, ала кеп женелдк Ри­ шара не аттын басын тартуды б1лмейд|, ею аягы ек< жакка сереидеп, Н згпш коя 6epin, ердщ касына жабы- сып алгап. «Ай-я», «Ай-я» деген даусы кулактаи етш, жолдан шыгып 6ipa3 жерге киыс шауып бардм да, ай- далган егш дитц шетше жеткенде, ок тиген адамдай ат- тын ycTiiieii ушып тусп. Таиауы делдиш, кутырынып ал- ган коныр ат, ойнактап шыга бердк Нурбек жанасалай шауып, кашкан атты зорга устап окелдк Оралып келсе, бет-аузып шан басып, мандайын жер cypin кеткен солдатка Ли-хун жеюрш. урсып жатыр екен. Ашудан жарылардай болып, намыстан ертенш тур- ганы банкалады... Солдат атка мinyre беттемей, жаяу же- тектеп жург!с1 келш едд секретарь катты зеюп, кушпен мшпздк Сосын сэл ойланып турды да: — Тау ituiiwe жол будан да киындай туседк Екеущ Mciii кузетпей-ак, жандарынды багып, осы каз1р калага кайтындар! — дед! туНпп. — Лап-ке жолдаска не айтамыз? Ci3 yuiin ол Kiciiiin алдында 6i3 басымызбен жауап берелиз,— дед1 солдат- тардыц 6ipi. — Барындар! О , ан Шужндын1e3i кайтарып нс1берд| { дендер... Ею солдат амалсыз аттарыныц басын бурил, калага апаратып кара жолга тустк Ли-хукнын кепке дейш ашуы таркамай, тымырайып, унс13 келс жатты. — Бул нтгер мылтык атканнан баска ештецеш бм- мсйдк— дед1 6ip заматта ткт катып. — Оларга да ceric жок кой. 0Mipi атка Minin керме- геп адамдар,— деп Жагыпар жуып-шайып жатыр. Нур­ бек сезге араласып: — Ал c ij, Лп-хун жолдас, атка жаксы отырады екен- CI3. Бурым аггы оскерде кызмст еткенпз бе, калай? — де- ген-дь — Жок, б1здс- атты зскер деген болтан емес,— дед! секретарь,— 6ipaK менщ полкта ез аты.м бар-ды. Соным абырой болтан екен... Солдат аттан жыгылса ештене смес, ал секретардын cepeiiin кулап жатканы TiiiTi уят болар СД1,— деп ол кайта квщлдещп, каркылдап кулдк — Кешлпизге келмесш, 6i3Ain пытай агайыпдар ежелдеп-ак атка мшуге ебедейюз гой,— дед1 Нурбек сэл 1 Шужи — китайша секретарь дегеи свз. 250

:зу тартып,— бул туралы ел арасыпа тараган 6ip анек- ют бар. Баягыда Маншын еюметшщ 6ip мэртебел1 ада- ты Шыижанга келгеи сок, iiHKi елкедеп туыстарыпа: жагдайым жаман емес, каз1р атка Minin бара жатып, фтыма бурылып карай алатып болдым» деп хат жа- (ЫПТЫ... Нурбек осы сезд! айтарып айтса да, «Бэло-ай, бекер- iK айтып салдым-ау» дегендей катты кысылып калып ед1, [нрак оган Лн-хун рахаттама кулд!. — Тауып айтылган! Bipey ойдан iiibiFapca да, шыи- 1ыктап алшак кетпептк Жанагы сешлд! 6ipey гой не 1ылса да... Иэ, улттар достырына нуксан келпрмеу шар- гымен, кейде осылай ептеп эзглдёуге болады... Нурбек будан кешн тарихка шолу жасап, X IV гасыр- па К,ытай хандыгы мен Ш ырыс Туркстан арасында бол- ан ат саудасы жайында энпмелеп бердк Б1ртшдеп ¥лы (.органный сыртына шырып, шекарасын улдайта баста- ан Китай мемлекетше эскерге MiHri3eTin келпс катты кажет болады. Ат сатып алу максатымен Китай ханды­ гы Ш ырыс Туркстанра квптеп шай шыгара бастайды. Ба- еында 6ip аттын куны жнырма бес тас шай болтан екен. Kcftiii шайра куныгып алган казактар 6ip атты он шайра да берет1н болыпты. Сейтш шайра мандайы ж'тсш, ра- хаттанран кешпендклер болашакта ездерш жаулап ала- гын армияны жуирiк аттармен жабдыктап журген'ш сез- беген... — Бул айткандарыцыз шындыкка жанасады,— дед! Ли-хун Нурбектщ эцНмесж кешл коя тындап алгасын.— Ат саудасы баяры б1здщ елдег! апиын саудасы Tapi3fli болтан рой, шамасы. ©ткен>асырдыц басында агылшын- дар б1зд| басып алар алдында кемемен апиын экеп са­ тып, Кытайдын карулы куш!н ондырмай элареткен бо- латын... Булар суыт журю отырып, туске таман Емьпдщ жа- I асына жеттк Дария кемерден шырып тасып жатыр екен, еткел берет1н емес, жаралаудагы калын камыстык арасы кэп жерге дейш квлк!ген су. Сондыктан жургпшллер амалсыз жогары врлеп, Жасыбай кешршеи етуге тура к®пд!. Айдаган мал, жуки арбалар шубырып етш жат- кан, узындырын жарты шакырымдай, кен агаш кешрдщ тусына келгенде, Жарыпар Ли-хукта бурылып: — Бул xenipai осыдан он шакты жыл бурый Жасы-

бай салдырган. Е м к тасыган шакта, ею жактагы елдщ жур!п-туратын жалгыз еткел1 осы,— дедк — Мунысы мактауга турарлык ic екеи,— дед| секре­ тарь кетрдщ бас аягына квз ж1берт.— Bi3 оныц бул en6crin ecKepeTin боламыз... Есту1мше, Жасыбай жомарт Kici дейд! гой, рас па? — Халыкка кайрымдылыры жагынан ол бул ендрде- ri cui6ip байга уксамайды. Жалпы мшез1 кызык адам. Баргап сон кереаз foA,— дед1 Нурбек. Кешрден erin, тагы 6ipa3 жер журген сон, Ли-хуц Нурбек пен Жарыпарра кезек карап: — Айтыныздаршы, аздер K.a3ipri казак аулында не- ше тап бар деп ойлайсыздар? — дедь Жагыпар «сен сейле» дегендей Нурбекке карады. — Бул a.ni толык аныкталмаган жай,— дед1 Нур­ бек,— казактар непзшен мал шаруашылыгымен шурыл- данады. Б1здщ халыкта жер neci делшетш ipi алпауыт жок. Помещиктер квп erjH салатын осындагы уйгырлар мен абе-солан арасынан шырады. Ал казактарды былан- ша терт тапка белуге болатын шыгар: Бай, орташа, ке- дей, жалшы. — Ендеше, маган осы жолы сол терт таптын еюлде- piii тугел керсететш боласыз,— дед1 секретарь. Булар сол куш К,аракемердег| жатактарра аялдап, солардын турмыс куГнмен танысты. Ертешиде елен-алан- да атка конып, туе кезшде Тертуыл мен Мэмбет катар жайлайтын Тасты жайлауына асып туст1. Бул Тарбаратан ешршдег1 ен шурайлы елке едк Ой- дакы ыстыкка какталып, кацсып келген жолаушылар бшк белге кетер1лгенде, алдарынан коныр самал ecin коя бердй Айнала юлемнщ тугшдей жап-жасыл, кек бет- терге тырмыса ескен калын карарай, алыстан Караганда кекпар тартып журген аттыларра уксайды. Жайлау усп кужынаран мал, эр тустан кора-кора кой epin, кулд1р- кулд!'р жылкы юешейдь Сап-сайда, былдыр-былдыр ун катып, кек каска булактар агып жатыр. Олар жолдагы елге аялдамай, туе ауа Саркырамада отырран Жасыбай аулынын ycTinen oip-ак шыкты. Бул кезде Жасыбай ауыл сыртындагы кегалга шлем твсет1п, дэмел1 ж 1гИтерд1 куреспрш, сонын тамашасына карап отыр едк Мал корасынан окшауырак белек T irU - 258

leu ак уйлердщ касына кел1п, atTan Tycin жаткам кем Kicire бурылып та каратам жок. ©з кызыгы езЫде, ак кейлект!н омырауын ашып тастап, делебеа козып, кек- майсада нт жытыс Tycin жаткам ею ж1птке элсш-эл1 ан- кайлап, деп 6epin кояды: — Бас деймш, ойбай, бас! Шаптам ал... кетере туре- , келш, басымман асырып таста деймш мен сатан. Кап, I мына mipiKTiu ызасы-ай, э?! Нотамы такиясын колына алып, куннен жасканбай ; жалацбас отыр. Кылау Kipe бастатам суйыктау шашы мен, декгелек сакалынык арасынан жылтыраган тер ке- р1нед|. Bipeyin eniHuiici зорта жытып, ycTepin кагып ту- рекелген ж!пттерд1 шакырып алды да, кымыз сапырым | отыртан шалса: — Куй, деймш мыналарта. Кесеге емес, анау улкен ] шараякка куй! — деп буйырды. Сосын жыккан жштке бурылып: — Бас бэйп ceiiiid. Кешке мал келгенде, 6ip | кой аласын,— дед!. Бул ауылдан осындай дырду топ жаз бойы тарамай- ды. «Жаеыбайдьщ энш1С1Мш», «Жасыбайдын балуаны- мын» деп журелн, осы твц1ректе 6ip талай адам бар. |я Соткар, твбелесюш, эумес!р, жындылар да Жаеыбайдьщ I манатам мол табылады. Бурым ол кызмет бабымен ка- |лада болтапда солардым KyfticTepi кетш, камкор кожа- ларын влердей сатынып, торт квзбеи кутш журелн. Жа- сыбай кызметл тастап ауылга келгеннен 6epi, бэ|лн'щ ' кудайы жасап, мэре-сэре боп, жыртап калды... Жака :| осынын алдында Тымакбай деген жымды тырдай жала- | наш батпакка аунап келш, бук1л ауылды дурл1клргем. » Сол каз1р булакка барып жуымып келе жатыр екем, Жа- J сыбай Kepin калып, касына шакырып алды. — Тымакбай, coni жама сиырдын жапасымеи nepin |калгам kim ? Бщеан бе? — Бшмеймш, Жасеке, басым эл1 ауырып тур,— дед! I жас мвлшер1 белт1с1з, аласа бойлы, квк квз сэры адам. — Емдеше, мен керд1м, ceni уртам — мына Комша- бай емес пс? Ту сыртыкнан кел1п конжитты да ж!берд|... Eiifli калай шыдап турсын? Умтылсайшы... Квк квз сары жанында тургаи каба сакал карата ба- та алмай, туксие карап койды. — Жасеке, бул мен! онашада устап алып, ылги экем- д1 танытады. Кеше кылкындырып eaTipin коя жаздатан. — Бул корлыкка сен калай шыдап журещ, бауырым- 259

ay? Колында елмейст бе? — Жасыбай еюлешп кеттк— Корыкпа, мен турганда. Мына бауырсакпен, сарымай- мен сокшы езш... Тегенедеп кымызды басына танке­ ре сал! — Жасеке, сол кымызды мен irnin койсам кайтед1?— дед1 анау кииактап.— Шелдеп турганым... — Тае кап сен, Тымакбай, тас капкыр! Одан да кор- кып турмын демейа'н, бе? Осы кезде уй жактан кызметиплердп!, 6ipi келш, бай- дын кулагына сыбыр erri: — Жаке, ауылга конак келдк — Юмдер ексн, ауыл арасы ма? — Жок, каладан келген терелер кершед1... — Таре болса кайтейш? Кымызыи кунып, малый со- йып жолга салыцдар. — ©лкедеи шыккан еюл Жагыпар ci3re сэлем бере келшть Касында 6ip-eKi кытайы бар... — Жарайды, журе бер. Ka3ip барамын. Жасыбай жайлап орнынан турды да, такнясын, меш- пет1н KHin, сурпллт шугадан ттлген жены шапанын желбегей жамылып, конак уйге карай аяндады. Ас уйдщ маны абыр-сабыр, конак кутудш камына Kipicin те кет- кен. Жасыбай шргенде, конактар тепе турекслш, жа- мырай сэлем 6epicin, жагалай кол алысып амандасты. Сонан сон жасына, шешне карай кшз, кьпем тесеп тас- таган он eni канат улкен уйдщ торше кайтадан жайгас- ты. Сыйлы конак деп ен торге Ли-хунды отыргызып, Жа­ гыпар, Нурбектер томешрек орын алый едк Б1раз отыр- ган сон, Жасыбзн Жагыпарды ез жанына шакырды. — Сен мунда кел. Ж ас та болсан, елкеден келген ко- наксын, жолын улкен... Мен мына маиканнын Twin 6i.i- меймш гой, нзелесш калай отырам? — деген. Журт шайкалап барып, топлмен калган судай. мына сезге кулерш де, кулмесш де бммей, козгалактап, еш се- 6enci3 тамактарын кенесть Сыйлы конактын алдында тентек баласы бар уй гана осылай кыпылдайтын... Жа­ гыпар дереу уй necine конактарды таныстыра бастады. — Жэке, бул Kici — inini елкеден келген анмактык партия KOMHTeTiiiin секретарь! Ли-хук жолдас,— дед1 тер- деп адамды нускап.— С1зге эдеш сэлемдесуге келдк К,а- сында отырганы — тммашы. Оныц ар жагындагы ж т т - Ti танисыз Foil, ез1м1здт Нурбск деген азамат. Одан те- MenipeK огыргапдар — ел арасына yri-т айтуга шыккан 260

жолдастар...— Жагьшар eaai Ли-xyiiFa бурылып сезйпц аягын кытантЫнде жалгастырды.— Ал, мыпа Kiel — ез'ииз i3flen келе жаткан, аймактыц бурынгы уэли! Ж а- сыбай. Ли-хуц орныиан кайта турып, Жасыбайка тары да кол 6epin, басын устйустше шулгып, «хау, хау1 хыц хау '» дес-in, exeyi 6ipa3 каукылдасып калды. — Мынауыц тазыныц кушшнше жылмапдайды гой,— дед! Жасыбай Жагыпарга карап,— Дегенмен ез! иманжузд1 кытай екен-.. Ал, бугаи каидай тамад берем 13? Не imin, не жейд( конагыц? Кымыз iuie ме екен? Кымыз iiunece, экеейнц асы — арак та табылады. — Шелдеп келдю, кымыз iuiKeniMi3 дурыс кой,— дед! Жагыпар. Ли-хуц ештемеге туешбей эрммшц аузына 6ip карап, куле береди Онын, ем1ршде т ш TyciiiiKci3 бетен халык- тын, арасына тускеш осы едк Казак т ш оган 6ip турл! шубаланкы, созылмалы, манда т!л боп кершдь — Эй, кайда журацдер? Кымыз экел1цдер,— деп да- уыстады Жасыбай. Лезде конактардык алдына дастаркан жайылып, ул- кен тегене кымызды ек! жМ т колдасып, зорга кетсрin келдк — Бул — казактыц кымыз деген тамагы. Жылкыныц cyTi,— деп тусшд!рд1 Жагыпар. Кымыз сапырылып, кеселерге куйыла бастаган. Л и­ ху н 6ip урттап, бет!н тыржитты да: — Ащы екен... Мае кыла ма e3i? — деп сурады. — Ken iiuce, ептеп кыздырады. — Bip Kici канша грамм iiuyre болады? — Кымызды грамдап емес, лнтрлеп шедк Асыкпай отырса, 6ip казак он, он бес литргн дейш iujin кояды. — Ой, ете квп екен. Мен ейтш iuie алмаймын,— деп Ли-хуц басын шайкады. Дал осы кезде eid ж!г!т кысырдыц 6ip асау жирен та- йын eciKTiH, алдына кулагынан басып, шыцгыртып алып келдк — Аумин! Ли-хуц ештемеге туешбей, элденеден урейлешп, шал- калай бердк Хау —вте жаады. 201

— Бул не? Бул адамдар ана атпен неге алысын тур? — деген. — Корыкпаныз. Бул тайды 6i3re конакасыга согага вкелдй— дед1 Жагыпар iueri катып. — Ал, кане, бата жасандар! — Жасыбай колы» жайды. — Конаксыз Fort, бата штещз, Ли-хун жолдас! Ли-хук ыуны тайды coioFa руксат сурап тур-ау, деп шамалады. 1шкер!ден келген уюмет басшыларынын ка- ван салтын бкчмеуден туган 6ip эбестш бар-ды. Журген жерлершде конакасы жемеу, мал сойдырмау, шкен та- магына акша телеп кету женшде жогарыдан мыктап нус- кау алган. Ли-хун. e3i де мал союды 1с!рапшылдык. деп есептейтж. Каладан тендеп азык ала шыкпак болганда, Нурбек эрец токТатып едй.. Кеше жолда конган уйде де мал coioFa узйш-кес1лд1 карсы болып, кеп адам кона­ касыга жарымай, шан-шаланмен шнкылдап аттангаи- ды. Секретарь 6yrin де сонысына 6aFbin: «кежрдей 6ip жылкыны сойып тастаура бола ма? К,оя берсж »— деп отырып алды. — Жагыпар, айтшы, мына макауын не деп отыр? — дед! Жасыбай жайган колыи томен Tycipin, Жагыпар желкесж касыды: — Бул Kici «мал сойылмасын. 1срэп болады» деп кен- бей жатыр,— дед! кызарып. Жасыбай мырс етж кулш ж1бердп — Бул ©3i кай жерден келген екен? Пекиннен кел- Ai ме? — И э. улкен жерден арнаны келген адам... — Ендеше, буран Tyciiwpin айт. Не осыны бастык ет1п ж!берген Пекиндеплер акымак та, не болмаса муны курметтеп мал сойгалы отырган мен акымакпын. Кел- мей жатып мал-жанга не бола калуын... Жетжз мынауы- на, ©3ipiue малдыц neci MeiiMin. О neci-ей, булданып. Ет- Ti бул жемесе, жентж ауыз табылады. Алау-акпар! — дсп Жасыбай бетж сипай салды. Уй neciiiiH аяк астынан курт езгергенш байкап кал­ ган Ли-хун б!рденеш булд1рж алган баладай жалтактап тжмашка карады. Тжмаш Жагыпарра карады. Жолда Жагыпардын тжмашка катты тапсырып айткан c©3i бар. «Жасыбайдын мжезж бжесщ Foft, онын свзж квбжше, мен вз1м аударып отырармын. Ал, сен аудара калсан, сол бетжде койып калмай, езгертш, майдалап жетюзер- 262

cin» деген-д1. Сол кел1с!м бойынша Жарыпар Ли-хувды езше каратын алды да: — Жэкец ci3re «мешк сый-курмет1мД1 кабыл алма- ды» деп сэл ренжш калды. Айтып ем гой, конакасы же- Meceui3, б1зд!н ел катты екпелейдБ— дедк — Бул Kici Пекин жешнде б1рдене айтты foh? — A -а, айтпакшы... «сонау алыстагы Пекиннен кел- ген копан б!р мал жемесе уят емес пе» — дейдк.. — Дуй, дуй Шынында, мен кателес1п журген си- яктымын. Айтыныз, сол ушш бул к1с1ден KemipiM су- раймын,— дед1 Ли-хуц. Тммаш онын сезш булжытпай аударып бердь — Ал, онда кымыз imiiuep,— дед1 Жасыбан алдын- дагы кесеге колын созып. Bipaic эл1 де курысы жазыл- май отырганы байкалады. Кымыздан 6ip-eKi жутты да, ^KaFbinapFa бурылып: — Мынауына Tycinflipin ай-.ып кой. Келмей жатый, акыл айтуга а сы к п асн ... Б1здщ казак жылкы мшезд1 халык. Жылкы болтапда, Кулагина кот апартпайтын асаудын езй Оны жугендеп, ер салмас бу- рын, алдымеп шашасынан сипап, одан мойнын, кулагы- нын тубш касыи, жуасытып, бойын yiipeTyi герек. Егер осынын 6ipin ктемей, б1рден каргып MiHin алса, мойнын inline алып мецкндн Не ат MepTirefli, не Kici еледк екиик 6ipi... Ел баскарам деп келген адам гой, осыны естсн шыгармасын. — Жэкеншн мына ce3i кнындап Kerri, сен аудар- шы,— дед! Жагыпар тммашка. Ол бвгелместен зулаты.т аударып шыкты. Секретарь уй iiecine cyflcine карал: — Дуй, дуй,— деп басын шулги бердк— 6i3flin бм- мейтш napceMi3 толып жатыр, жергш кп жолдастардыц осындай KeMeri керек. Секретарь ешй Жасыбайдын кецшн табу yuiin кы- мызды молырак iuiyre тырысты. BipaK канша зорланган- мен ек1 кеседен артык iuie алмады. Сосын кымыздан бас алмай ycTi-ycTine ciMipin жаткан журтка тан-тамаша боп карап отырды... «Тамакка тойып берментш бул не деген халык?» деп ойлады iuiiHen. Болдым, тойдым дегеп 6ip адам жок. Бейне, 6ip пеше ltyuri тамактарын 6ip-an. iiuin алып, осы K,a3ip 6spi 6ip жакка аттапатын сеюлдк К,о- нактардан баска сырттан да адамдар келш, уйд!ц iuii Ka3ip лык толган. Даладан юргендер сэлем беред! дс,1 1 Дурыс-дурыс. 263

eui6ip кысылып-кымтырылмастан дастарканнын uterine втыра кётед!, сонап сон кунылгаи кымыздап акысыз-пул- сыз iuje бередк Манаты дэу тегене элденеше рет еселенд|, кымыз зл1 таусылган жок. Элде epicieri жылкыдан кол- ма-кол сауып, экелш жатыр ма сксн? Кымыз узак imuiin, конактар бой жазу ymiii далага шыкты. Ли-хун Жагыпар мен Нурбекке iaecin, ауыл сыр- тындагы тебеге К0тер1лген. Сай-сала мыцгырып жаткан мал. Тай шаптырым жерде узыннан узак созылган биебау Kepi медь Сол манда калын жылкы унсздеп тур. — Осынын 6api Жасыбайдын малы ма? — дед1 сек­ ретарь таныркап. — Бул 6ip белей рана гой. Осыпдай б1рнеше мал ауылдары баска коныстарды жанлап жатыр,— дед1 Нурбек,— Жуздегем адам Жасыбайдын малым багып кун кередк Анау белек турган кара уйлердш бэр! — сол малшы, жалшылар. — Оларга акыны калай твлейд1? — Эрюмнщ токтаскан келюм1 бар. Бул елдеп ортак бага — кепш ш п айына кой-серксш алады. — Тамак жагы калай? Олар да кымызды тепн ime бере ме? Бул суракка Жагыпар жауап бердь — Жайлауда шмге де болса кымыз тепн. Осындагы Kefi6ip кедейлер мунда мал оттату ушш емес, сол тепн кымызды imin, салкын жерде саялау yuiin келедь — Салттарыныз гажап екен! — дед1 Ли-хун танда- йын кагып,— acipece 6ipeyre б!реуд!н. TeriH тамак бе- p y i — дуние жузшде жок тэртш кой... Сонда калай, ек- бек етпей-ак ел устшен кун керетшдер бола ма? — Ондайлар табылады,— дед1 Жагыпар кул1п.— Кы- сы, жазы бута басын сыпдырмай, ел кыдырып журетш жалгыз атты кедейлер б1зде голып жатыр. Оларга Кара­ ганда Keii6ip байлардын жаны тыныштык кермейд!. Эри­ не, ек1н1н 6 ipi Жасыбай емес, орташалардыц кеб! малый e3i багады. — Ал кедей, жалшыларда мал бола ма? — Болады. Dip ат, 6ip сиыры жок кедей б1зде некен- саяк.— Жагыпар eciHe элдене тускендей жымиып кул- fli,— 6i3flin Шэуешекте «каска атты кайыршы» дейпн бар: ат устшде журш каныр сурайды... — Кызык екен! — Ли-хун ойланып басын шайкады,— шынында, кейш тапка ажырататын кезде, бас кататын 264

жайлар кеп сиякты... Жер мен малдык кайсысын eimipic куралына жаткызуга боладыг? Енбекке катысу да шым- шытырык курдел! нэрсе... Cipo, вдгамдык игшкт1ц бе- лшу мелшерше караган дурыс болар. Сэлден сон тебенщ басына 6ip ж ш т к елт, буларды тагы да тамак iiuyre шакырды. Олар уйге Kipce, манаты кеп адам сешлш, конактар ыигай калыпты. Тер алдына койылган двнгелек устел устшде неше турл1 арак-шарап Tiaiain тур. Ли-хун мына KepiHicKe TinTi таи каллы. К а­ зак аулында арак болады деп ойламаган. Кенлкпей тай- дын жас eTiiien жасалган ыстык куырдак келдк — Арак булардын атасынын асы гой. Енд! осыныц кымызын iiuefliK,— дед! Жасыбай Ли-хунды нускап. — Ана Kici не айтты? — Кымыздай емес, ci3Ai бул iuiiMAixneH таныс шыгар деп отыр,— дед1 ллмаш. — Иэ, будан аздап iuiyre болады.— Секретарь мана- дан 6epi коярга жер таппай отырган аягын устелдщ ас- тына a<i6epin, жыргап калды. Конактар майлы куырдактан карбыта асай Tycin, аракты да ipictaMefl iujTi. Уй иесшщ e3i бастап алтея отырган сон, былайгы журт тартынган жок. Тек Нурбек: «асказаныма жакпаушы едЬ деп, арактын ориына кы- мыз iuiin отырды. Ол Жасыбайдын кейшп кезде iuiiMfliK- ке салынып жургенш ест1ген-дк Bipaic онымен дастар- кандас болып, 6ipre дэм татканы осы. Сакал-шашына ак Kipren, олпы-солпы казакы шсшщ еш !рюлместен, аракты суша cinipin отырганы Нурбекке 6ip турл1 тосын кершдк Жэне Жасыбай аракты шагын рюмкамен емес, шай кесеге куйдырып iiuefli екен. Ашырканып, кабак шыту деген жок, жута салып карап отырады. 03i Fana imin коймай, баскаларды да зорлап, кушпен щюзедь Кытай салтында аракты булай irny жок-тугын. Таби- гатынан унемиил халык он грамдык оймактай ыдыспен тандай ж !б т п кана отырады. Жанагы eKi-уш толтырып 1шкен арак Ли-хунньщ басына шыгып, тез кызып калды. Бул арак деген бэлешн еишмшн абырой-атагына, кыз- мет орнына карамайтыны жаман... Жана Fana сап-са- лауатты боп отырган адам, аяк астынан ыржаландап, орынды-орынсыз куле беретш куйге TycTi. Жэй кезде 03i- че жараспайгын артык-ауыс сездерд1 де айта бастады. Нурбекп кайта-кайта кушактап: — Оздер бьлеаздер ме? Бул ж ш т — аймапямыздын 265

мактанышы... Арамыздагы жалгыз окымысты, иалым осы. Мен Нурбек жолдастын денсаулыпя ушш тост ко- Терем Ш — деп журтка кезектен тыс тэты dip рет алды- рып койды. Жагыпар сыр бермей, орнынан турекелд1 де, Ли- хуннын басына жастык, тастады. — Мен б!лсем, осы Kici масайып калды-ау деймш. Ат соры п шаршаган да болар. Б1раз жатып, квз шырымын елсын,— деп конакты соган кисайтты. Ли-хун басы жастыкка тшсшен, «кор» етш уйктап Kerri. Баскалар кешке карай тары да даяага шыкты. Кун енкейш калыпты. Ш ырыстэры Майлынын кек жонынан лупьлдеп самал ecin тур. Жарыпар бастаткан 6ipa3 адам кегалра шлем твсетш, карта ойнаура KipicKeH. Нурбек oiibiHFa араласпай, кызырына карал тур едк 6ipey Keain колтыгынан устады. Жасыбай екен: — Ж ур, ойынды кайтеац? Бул карта баярыда б1зден калган... Онан да екеу1м!з былай таман барып, бой жа- зып кайталык. Булар аяндап, ауылдан едэу1р узап Kerri. Жасы ал- пыстан асып кеткен егп-женд! толык адам eHTirin зорка журш келедк К,исык жагалы ак кейлектщ туймесш aFbi- тып, KOKiperin самалга тосып, кейде ауа жетпей турран- дай, элсш-эл1 токтап, тыныс алады. Exeyi жотанын басы­ на кетерш п, тец1рекке кез салып 6ipa3 турды. Ауыл арасыида желе жорткан аттылар кершедй К е н т жайы- лымнан кайткан кеп кой маржандай шашылып, бел асып келедк С онры сауымнан кегин жел(дег1 кулындар агыты- лып, квп жылкы epicKe бет алган. Жылкышынын кику- лаган даусы 6ipTe-6ipTe алыстап барады. — Кел, отырайык,— дед1 Жасыбай кок шептщ ycTine жер таяна жайгасып жатып.— Темекщнен экелшь Журе- riM KaFaTbiii болгасын, осы кургырды тастап кетш ем, iuiKeH кезде шыдай алмай тартып коям... — К,ытай сигарет! едк ащылау ма, калай? — Нурбек калтасынан темем алып усынды. — Экел, байкап керелж. ©1амет кутаймагасын, тар- татын темек! де ауыса беред1 foA.— Жасыбай тутшд1 imi<e сормай, кемейден кайырды,— Иэ, сэл кансыктау екен,— дед! тамсанып. Нурбек tui каткан жок: теменде той жасарандай абыр-сабыр боп жагкан бай ауылга, мал кайырып, шап-

кылап журген салт аттыларра карап, уназ отыра берд!. «Енд1 6ipneme жылдан кейш мина ак шагала ауыл- дын тамтигы да калмайды,— деп ойлады ол iiuiHen.— Иэ, журт мал оттатып, жайлау сагалап, жецкже кеш т журуд!' кояды: отырыкшылыкка айналып, бай, кедейаз тещин турмыска жетедк.. ¥зак замандарга созилгап квшпендшктщ cipre жияр саркыны, cipa, осы-ак болар. Арада жуз жыл втер, мын жыл втер, тарих езшщ бас- кан !здерше тубшде оралыи сорып отырмак. Б1зд1Н ата- бабаларымыз 6ip кезде калалар тургызып, erin салып, батыс пен ш ы ры сты н арасын жалгастырган улкен мэде- ниеттт жасаушысы болган: тубшде сол шыккан казы- гын кайта таппай коймайды... Ал мына отырран Жасы- бай— енд| ширен гасырдан сон музейдеч !здесен де тап- тырмайтыи, казактын ен сонгы ipi байы екешнде кумэн жок». — Иэ, сейлей отыр. Мына секретарь кытайын не ша- руамен жур екен? — дед1 Жасыбай онын ойын белш. — A -а, Ли-хунды айтасыз ба? Оныц вз басы ел ара- лап, халыктын ем1р1мен танысып жур. Ал касындагы угЬиплердш мшдет! белек: Олар осында узарырак бо- лып, журттын колындары кару-жаракты жинап алмак. Сонан Keninri 6ip жумыстары — Корс-яра жэрдем жина- мак. — Солай де... «К,ылп еткеннен б!лемш кыздын сы- рын»,— деп эндетт1 Жасыбай.— Мылтык жннаранына ка- раранда, 6i3rc эл1 сенбейд1 екен рой. — Сенбегенджтен емес iHUFap,— дед1 Нурбек жыми- ып,— кандай мемлекет болмасын журттын колына кару устатып коймайды foh. Эр турл1 жагдай туып кетуп мум- Kin. Естйишз бе, Алтай Kepefli тары да булпнп, Ocnaii тауга шыгып KeTinTi. — Эй, Kapi кекжалым-ай! — Жасыбай басын окыс кв- Tepin алды.— Карагайдын карсы б!ткен бутагы р о и —i Оспандар... Ана жылы Кулжага жиналыска барраидг «Жасыбай, кош бол! Енд1 квркем!з бе, жок па? Менщ ажалым тубшде октан болады» деп ед1 байкус, сонда бфдемеш сезш айткан екен-ay,— деп кешрегш каре айыра курешдк— Халык болрасын арамыздан сондай 6ip тентск шыкплса бола ма? Тым болмаса сонгы рст туяксерппей калганымыз Kciiiiiri урпактан уят-тары. Сой- галы жатканда мал екеш мал да жан Geprici келмей ар- палысады... 267

— BipaK халык куйзелед’1 гон, онсыз да б'1здщ каны- мыз аз твгКпд1 ме? — дед1 Нурбек толганып. — 0л1мнеи корыНкан Kici Оспанга e3i де ермейди. Медаль берстш болса, отырмыз гон, Mine — от басында омалып,— Жасыбай мешпетМн iuiK i калтасынан шак- шадай гана жалпак кумыраны суырып алды да, аузынан 6ip-eici рет кылк, етшзш, кайтадан салып койды. Жел жактап Нурбектщ танауына жунжуншн буркыраган iiici бшидг — 0к1мст 6i3AiH, Тарбагатай халкыиан текке корка- ды,— дед1 Жасыбай сезш жалгап.— Б1з тым сауаттымыз гой, квз!м1з ашык... Панда туспейтш жерге аяк баспай- мыз. «Мына шалын аякты калай-калай тастайды» — деп ойлады Нурбек. — «Кореяга жэрдем жинаймыз» дедin бе? Оган не боп калип ед1? — Е сп м е д ш з бе? Ол елге карсы каз1р Америка со­ тые жарнялап, бейб!т елд1 кыргынга ушыратып жатыр. — Екеушщ арасы ит елген жер емсс пс едк Айдала- дагы Амсриканын Кореяда не aKeciiiiti куны бар? — Ж эке-ау, осы куги техиикага жер алые па? Аме- рикага пайда табатын базар керек, багынышты отар ке- рек... — «Куштинц арты тшрмен тартады» дегеннщ Kepi де, баягы,— деп Жасыбай лемте кулдь— Каскыр кой жемесе аштан еледк Элазд1 к у п т талап жеп жаткан замай гой каз1р... Ал, сонда, мына 6 i3re KiM жэрдем бе- ред!? Жуткалы келе жаткан аждайаныц аузынан 61зд1 KiM арашалап алмак? Осыны ойлаган жан бар ма? Тебе- м'|зден бомба тастамады демесец, 6i3Ain де сол Корея- дап асып турган нем1з бар? Bapi6ip емес пе? Bipey атып елт1ред1, 6ipey «досым» деп кушактап, туншыктырып ел- Tipefli... Bi3re Караганда, кайга сол Кореян бакыттырак ел ме деп отырмын. Жасырын жаулыктан ашык кастык- тыц e3i Tayip гой. Нурбек не айтарын б1лмей дагдарып калды. К,ай жак- тарга бастап барады мына шал?! Канша карманса да, тойтарып тастайтын ештене таппады. Жасыбайдыц логи- касы тем!рдей, оны анау-мынаумен алдарката алмай- сыц. Былайша б 1рдеце тауып айтар едпау. Ал сонда вз KeKiperine жиналган запыранды кайда апарып жасыра- ды? Элде соныц 61разьш актарып тексе ме екен? Жо-

жок, оныц peTi келе коимас. Жасыбайдыц жолы будан мулде белек. Мынды айдаган бай мен Нурбектщ муны кашаи 6ip болып едк.. Апырау, coFan карамзстан, Жасы- байдын сездер1 мунын куларына нелжтен жылы ест1ле- Ai? Сонда булардын арасын 6ipiKTipin турган дэнекер кайсы? Ол тун,риык ойдын шырмауынан шыга алмай, жердей yain алган терткулактын жапырарын жула бердь^ — Неге ундемейсщ? Маган сыр ашкын келмей отыр- ау, cipa?— дед1 Жасыбай мунын ойын окып койгандай.— Mine3iH ауыр екен, ол ж т т адамга жарасатын касиет... Сен сиякты кызметте журген Kicire Ka3ip налай болса, солай сейлей беруге болмайды Foil. Ал маран 6api 6ip. вйткеш мен ештенеден корынпаймын,— деп ол тары да I жалпак кумырага кол созды.— Сен осы сездердщ бэрin «Жасыбай e3i бай болран сон, жана ешметп унатпай, ештшпен айтын отыр» деп ойлап калма. Танауынан аргы жерд! кермейтш казактын сасык байы мен емеспш. Шы- иымды айтсам, мен байлыктын езшен жалырып, шарша- ган KiciMiH. Тепнде, адам баласы ез кенш н тыныштан- дыру унн'н eMip суредь Кисапсыз мол байлыктан мен сол iaflereuiMfli таппадым. Bapi де бос сандалыс... Бул боз шолак атты бок дуниенщ тубше ешклм де жетпейд1 екен. I Bipa3 жыл ез1мд1 алдаркатып, тенкеркке катысып Kepin |ем, онын аяры мынадай болды. Cipa, бул дуниенщ аза- бынан елш капа кутылатын шыгармыз. Ал маран ажал- дын жакындаганын ce3in журмш, узаса eKi-уш-ак жыл eMipiM калды. Кез1м жумылган сон осынша байлыктан маран буйыратыны — сарт токыган он метр без рана... Сондыктан «малдан айрылады екем» деп уайым етер жайым жок. Жасыбай батып бара жаткан кунге карап 6ipa3 отыр- ды. Нурбектен тары да темем сурап тартты. Сосын аярын созып ж1берш, кек бетке шыитактай жайгасты. — Мал — кездщ курты рой. Bip кезде бул HrriH ке- ремет ыстык KepiHren шары да болды,— дед! эцпмесш жалгап.— Сез басталып калган екен, акырына дети тыкда... Экем Шолак деген шсшщ денгелек кана дэулем бар ед1. Онда арры бетте, Алакелдщ бойын жайлап жур­ ген Ke3iMi3. К,ызылдар келмеген, ак патшанын тусы. Бай- дын жалгыз улы болгасын ба, есерлеу болып еспм. «Эке малы балага мал болмайды» деген сез рас екен. Экем ел!с1мен, колда бар аз дэулегп онды-солды шаша баста- 269

дым. Жылда Коянды жэрменкесже барып, нумар ойнай- мын. Б1р жолы шлен алаяктардын арасына тусш калым, экеден калган аз малды тугел1мен картат уткызып ж1- берд1м. Бул ем1рдш 03i де картанын ойыны тэр1зд1 екен гой. Худанын OMipi, мен аяк астынан кара каска кедей болып шыга келд1м. ЦНркш, жастыктын ocepi Foft, мен соган онша кайгыргам жок. Тек журттык табасы жаны- ма батты. Куш кеше айналсоктап касымнан шыкпайтын агайыи атаулы тугел сырт айналды. М е т енд1 «Шолак- тыц мырзасы» емес, «жындысы» деп атайтын болды. Жаманкез деген немере агамыздын да колы кыска едк Ептеп урлык штейтш жортуылшы ыыкты адам болатын. Жорыкка Miiieriii жуйрж шабдар аты кысы-жазы керме- де байлаулы турушы едк Ел арасында: «шабдар атка жал 6iTce, Жамаикезге мал бИедЬ деген макал да тарап кеткен. Сол агамыздан елу койдын сомасын алып, мен келес1 жылы Кояндыга тапл бардым. Сонгы рет багым- ды сынап кврмекп1н. Не кеткен малды кайтарып алайын, яки болмаса, осы акшаны уттырып, картамен 6ip жола кош айтысайьш, деген тэуекелге бел байлагам. Ceneciu бе, жок па? Мен сол жылы Кояндыдан алты жуз кой ай- дап кайттым. Туыстан алган карызымнан кутылып, ен- Keiflin кеткен Т1рш1л1кт1 кайтадан тузеп алдым. Сонап соц иышак кескендей картаны да койып кетт1м... Худанын ку- AipeTi, сол мал маган кут боп жабысты. K,a3ipri кеп кой содан ecin ep6ireH.-. Эрине, сендер муны баскаша талдай- сындар: Мен баймын, осы байлыктын бэрш б1реулерден тартып алганмыи. Кедейд1н енбегш канап, канын сорган- мын, езунп алпауытпын.-. Бэлк1м, сендерд1к1 де дурыс шы- Fap. Осы малды кысы-жазы багып-кагып, бейнет1н керс- т;н малшы екен1 рас. ©з басым мал шетше шыгып, 6ip койдыц сирапянан устамаганыма он жылдан асып бара- ды. Ж ас кез!мде баскага сенбей, малды ез1м багушы ед!м. Кыстын Kyui койды epicKe шыгарып, саршунак аяз- да, e6iH in боранында ат устшде курыкка cyfieHin, каскай- ып талай турганмын. Keftin мал кебешп, жас улгайган сон, жан куйггтеудщ камына KipicTiK... Сол малды алам десендер, эне жатыр, мен жутып койгам жок. Тек зауал шагымда мазамды алмай, элек салмай тыпыш койсацдар болганы. Он бес мын кой, он мын ipi кара кытайын ба, казагын ба, б1разынныц талган озепне талгажау болады. Нурбек унс1з тындап томен карал ойланып калды. Не лесе рауа бул Жасыбайга? BopiH 031 айтып, 63i 6win 270

отыр... Ол naaip ем конбайтын жэне елетипн e3i де сезш отырган аурудын касынДагы flapirep сиякты езш 6ip тур- Л| ынрайеыз сезЫдк.. Басын ^етердз де, аныктап керш алайыншы дегендей. кешпенд1лерд1н ен сония бай ада- мына теале узак карады. Бул кезде кун элдекашан батып, айнала кунпрт тар- та бастаган. Жайлау устш коныр келейке жауып, ши- гыс жактан канатын салбыраткан кара бояу жер бауыр- лап жылжып келедн — Ал, бейуакта тебе сактамай, уйге кайталык,— дед! Жасыбай орнынан сиыршылап, зорга турып жатып.— Онбай, бел1м-ау, сепзкез!м cipecin козралтпай калганын караты. ... Ертещнде туске жакын, Ли-хун, Жагыпар, Нур- бектер уптнллерден белпип, бул ауылдан журш кетпек болды. Аттаиар алдында онаша уйде кымыз irnin оты- рып, Жасыбай конактардан буйымтай сураган. Дастар- кан устшде тагы да кару-жарак, тапсыру, Кореята кембк жинау мэселеа сез болды. — Осы жеш'нде ойлаиып-толганып, ушметке тапсы- ратьп) каруыныз, Кореяра беретш кемегМз болса, кейш уптннлерге жаздырарсыз,— дед| Ли-хун. — Бар буйымтайларын сол болса, OFaH ойланып жа- татыи не бар? — дед! Жасыбай.— Менде арттырып жК беретш кеп кару жок, aHFa шыкканда устап журген 6ip- t iii мылтык бар ед1, оны каз1р-ак еткЪу1ме болады,— деп 6ip жоннк огымен exi сарымойык бесатарды экелдК pin, босасара суйеп койды. Жасыбайдыц калада окитын кызы бар екен. Бет-эл- neTi экесЫе тарткан кара торы эсем бойжеткен копан- тардын ycTine буг!н 6ipiiiuil рет Kipin амандасты. Сосын камзолынык imai калтасынан кум1с кундакты, Kin-Kiui- кситай, нмстолетп шыгарды да, сыпаны кул!п кел!п: — Мынау — тенкер1р кезшде 03iMi3fli коргап журген кару едь Енд1 мунын фзге кажет! болмас,— деп шетте отырган Нурбекке усынды. Нурбек пистолет кольша ала 6epin: — Ракмет, карындас! Енд1 ci3re еш к а ут жок, бу- дап былай кыздарды еюмет коргайтын болады,— дед1 езкпдеп. Кыз кеп айналмай шырып кетть — Ал енд! eKinuii mapyaFa келей!к,— дед1 Жасы­ бай.— Корея деген елге мешц алты аласы, бес береим •т

wok. BipaK, есту!мше, ол да куцтлерден жэб!р Kepin жаткан, б1збен муцы Gip халык кершедк Сол елге ез атымнан мынадан сыйлык усынрым келед1. 0 .nri аспанда ушып журетшшн аты немене ед1? Анырпылан ба eai? ©31 канша койга келед! екен? Маган Gip айырпыланнын ^омасын жазындар! Тек сопын канатына «Жасыбайдан» деп, бадырайтьш жазып койсандар болраны. Отыргандар гулес!п Kerri. Жарыпар, Нурбектер жа- патармагай шапалак согып wiGepren. Ли-хун icTiit мэшсш ■ плмаштан урынып, орнынан ушып турды да, Жасыбай. дын колын алды. — О зд щ жомарттыгыныз жанында мен бурын да коп ecTin ед1м, оран бугш кез1м анык жетть Журтка вне- ге керсетт, ушметкс айтарлыктай квмек еткешшз yuiin, аймактык партия комитет! азге алгыс айтады,— дед1 секретарь. Сосын Нурбекке бурылды да,— o.nri осында журген т!лш1 кайда Kerri екен? Бул туралы газетке ар- наулы хабар беру керек,— деп тапсырды. Булар туе ауа Жасыбай аулынан разы-кош боп ат- танды. Eiifliri беталыстары — Сарбвктер, Байбагыста отырган Мэжен кажыныц ауылдары. X Халык колындагы кару-жаракты жинап алу наука- ны Тарбагатайда ын-жыцсыз, урыс-карыссыз вте carrl аякталды. Тек сол кундер1 тестег1 Твртуыл шпиле 6ip окшау OKiiFa болды. Ол Нартай басынан етш едк.. Каладагы жиналыста квкейшдеп свзд1 ipiKnefi айтып салган Нартай, кеп кеш1кпей езшщ мынбектш кызметш тастап, ауылына б1ржола кайтып келген-Ai. Eirairi ойы саясаттан да, мэнсап-кызметтен де бойын аулак салып, ел катарлы шаруашылыкпен айналысу болатын. Не уинн екен, биыл дырдуга uiecin жайлаура квшуге де заукы сокпады. Куж1байда отырган калын Баймурат дур кв- тершп, жайлаура карай бет алганда, бул журт жаца- лап кана, езше кара тарткан терт-бес уйд1 кыстауынын, манындагы Суыкбулакка кондырды да, тын тындаган байруздай тып-тыиыш жатып алды. С онры кезде Нартайдын мшез1 курт езгерш, 6ip ме- uipey, туйык куйге тускен. Еишммен т1л де катысиайды: Gip уакыт атка MiHin, ел кыдырудан да сап тиалды. Эл- 272

депеш куткён жапдай елегзи бередь Кеш болса мандай- ыиа Снткен жалила кек шолагыи ауыл мацынан узатпай арканда устайды да, кун кетершсшен талдын саяеына кантарып байлап кояды. Сонан кейшп 6ip ep&ieri — кай- ыцнан шабылран калактай кара домбыра. Бес канат ко­ пир уйдщ терш лык толтырып, тебедей боп шалкасынан жатып алады да, соны тынкылдатып шертуден 6ip жа- лыкпайды. Нартайдыи елден ерек бул мшезшен секем алган туыстары оны кезден таса кылмай, езара Ky6ip- |сыбырлары молайып, кушиз-туш кезек кузетшш журге- нш ол сезген жок едь ¥лы сэскешц кез1 болатын. Кун эуе айналып жерге тускендей ыстык. Bip сайдын куысындага сынык айна- дай жылтырап жаткан сокыр туманык басында коныр- кай ауыл отыр. Кегалды куалай kohf3H кшз уйлердщ мацында кунге какталып байлаулы жаткан eid-уш ку- лыннан баска кара-кура кершбендк Е н т-лагы аралас 6ipa3 кой шоктай iiipiain, карсы беттеп бургеннщ ара- сыпда жатыр. Окыра бутан он шакты сиыр манаты 93ip- де жын каккапдай ала шапкыи боп, ауылдын бас жа- гындагы кыстауга барып паналагап. Бул ауылдыц ер-азаматы мен эжетке жарангын бала- uiaFacu, кыстау тешрегшде nimeii шабысып жаткан-ды. Сол маннан элдсшмдердш дабырлап сейлескеш, анда- санда «кыжак-кыжак» етк1зш, шалгы жапыгапы естйле- дк Даладагы эр дыбыска ж т кулак тур т, Нартай ез ■ ушмде жалрыз отыр. Ол бугш тетенше кызык ермек тауып едь Маиадан Cepi элекке Tycin, кептен усталмай сандыкта жаткан опырмалы шолак бесатары мен алты ок снятый жапон пнстолстш рахаттаиа тазалап отыр. ©м!ршде ciu6ip ша- pyaFa булай кулшынып кермеген шырар. Э лi кылауы туспеген мылтык белшектерш таза шуперекпен жалтыл- дата ыскылап, стволдын iuiiH сумбьлеп, элденеше рет суртш шыкты. Сонан соц шашылып жаткан белшектер- д'| орны-орнына салып, асыкпай курастырды да, добал- дай жундес колдарымен мылтыктын шакпарын сакырла- та кайырып, 6ip-ei<i рет mypnnecin шаптырып байкады. Keftinri eKi жылда колына кару устаганы осы. 31лдей ау- ! up бесатарды жеп-жешл какпакылдап, сынар колымеи серте устады да, ки!з уйдщ турул! eciriHeH карсы бетте жаткан карамойын ешкнн кезден сэл отырды. Кенет еш- Kiniu MyflisiHe dip сауыскан келш конды. «Осыны басып 273

салеам кайтед!,— деп 6ip окталды да,— кой, eKi ортада CipeyAiu cmKiciH ел ripin алармын» деп тартыпып калды. Bipaiv бойына ж е л т бЩп, калайда 6ip нысана атып керуге саны ауды. Касьшда жаткан корамсактан 6ip ок- ты суырып алып, мылтыктын, тандайына басты да, орны- иан шапшан кетершп, жалан аяк, жалан бас сыртка ка­ рай бет алды. EciK алдына шыгь)П, «Heni атсам екен» де- I спдсй, айналасына кез салып 6ipa3 турды. Квк жузжде тенгедей булт жок, ауа жасыл шыныдай мелflipеп тур. Ауыл устшдеп зенпр вдкте аспанпын ме- ншдей болып жалгыз кузгын калыктап жур екен. Жал? ciin ширак айналтан сайын канатынын асгы кунге ша- гылып, жылдам шарыктап барады. Осы кузгынды Нар­ зан кеше де 6ip керген сиякты едь.. «Tweyi жаман иемешн айналсоктап кетпей жургенш карашы» деп ол кв- нш не секем алып калды. Дереу мылтытынын ушын кек- ке каратып, солай карай умсына бердк ¥зак сыгалап жатпай, кус карасы карауылта ш н е бере, шуршпеш тар- тып калган. Курс еткен ащы дауыс бушл тау-тасты жац- гырыктырды. «ТидЬ деп ойлады Нартай, сэл туткырлау шыккан мылтык ушне кулак Typin. ¥шкыр октыц элдел 6ip жумсак нэрсеге кадалганын ол денеамен-ак сезш ед!. Бенмезпл мылтык атылганга уй-уйден бала-шага, катын-калаш жупргап шыккан. Мылтык устаган Нар- тайды Kepin, ктщ мэшсше ешй тусшген тэр1здь Bapi де колдарын мандайларына калкалап, аспанга карап ка- лыпты. — Алакай! Кулап келедь.. — Каракус кулап келед),— десш балалар шуласып тур. Нартай осы кезде гана аспанга кез салды. Шынында да, жел ушырган 6ip жапырак курым кшз кусап, элдене калбандап Tycin келе жатыр екен. Ол муртынын астынан сэл жымиып кулд1 де, кузгыннын жерге TycyiH кутпей- ак, уйге Kipin Kerri. «Дегенмен жаныла коймагаи екем,— деп ойлады мылтыкты керегешн, басына win жатып.— Енд1 маган разы шыгарсын... Кош бол, Kapi жолдас!» Сонан сои 6i- раз ойланып калып тускш здт артында жул! турган кы- лышын колына алды. Кылыштын буп-буйра сабынан сы- гымдай устап, жез сакиналы сарала кынаптан жалан ньркескенд1 сыцгыр етюзш суырып алды да, кек шыбык* 274

тай солкылдаган шарболатты шыр айналдырып, ез сал- магымен б1леп-б1леп койды. Бармэгын апарып жузш кылпытып кердк Кылыштын сабында: «Уш аймактагы улт азаттык тенкеркшн батыры Нартайга емфлш ес- ксрткпи!» деген жазу бар едк CoFaii кез1 тусш, 6 ip мезет сулык турып калды. Бул кылышты будан eni жыл бурын, Нартай ез кура- масын таратып елге кайтар кез'шде, Бас штаб сыйга тар- тып едь Сол кун1 атты полктын кулл1 жауынгерлер1 сап­ ка турып, Нартаймен cokfu рет коштасып, муны жер жанрырткан «урамен» шырарып салнан... Сол айбынды ун дэл каз1р кулак тубшен кайта есплгендей, журеп ат- iafl тулап коя бердк Bip туйшшек кепке дешн жутын- дырмай, тамарында туйнелш турып алды. Колы калты- рап кылышты кынабына тез салды да, орнына апарып lain койды... Батырдын бойындары бес каруымен булайша кошта- суы тегш емес-тк Кеше осы ауылра мынбектщ шабарма- ны Tycin, шай iiuin атганган. CoHFbi кездеп б1рталай жаналыкты Нартай содан e c m i. Каладан кару-жарак жинайтын арнаулы адамдар шыккан кершедь Бул елге белшген топты аудандык сакшынын бастыгы Ермектщ 631 бастап келпгп. Кытайы, казагы аралас б1рнеше адам алдыцгы Kyui Ащылы селосына келш орнаган. Ша- барманньщ айтуынша, сакшы бастырынын. беталысы тым катал, каладан шыра бере кадала сурап, азуын басып келе жаткан адамынын 6ipi — Нартай. «Тырулы жаткан кеп мылтыры бар жэне e3i ел iuiiHe iprai салып жур» деп б1реулер керсетсе керек. Элденеден кеншне кауып енген шабарман, кешеп дэмдес болган кундерш еске алып, батырдын басына булт уйржгенш алдын-ала маг- лум етуд1 езше парыз санапты. Элде, лауларан ерттщ 6eTi кайтканша, 6ip жерге бой тасалай турраны жен бе? Соны ескертуге эдеШ келштк.. Шабарман аттанып кеткен сон, Нартай узак толган- ды. Акыры ешкайда жылжымаура бел байлады. Коян тэ- pi3fli кашып-пысып eMip сургенше, тардырдын жазранын уйшде жатып кутпек болды. Жаны — арынык садагасы. Неше жылгы кыррын сорыста ок пен оттан аман калган басы бар, eiwi соны олжа керш, алып кашпай-ак, кояды. Киын кклса абактысына апарып жабар. Ол да керген кокайы... Осы ойга беюген Нартай кару-жарарыи таи- сырмак болып, эдеГн дайындап койды. 275

Туске карай жумыс басынан шепцллер де кайтты. Ж тттерге колгабыс етш, шемеле салысып журген Нар- тайдын улдары — YpicreM мен Дастан уйге алдымен кК pin, экесЬнн мойнына асылды. Он екьон терттер шама- сындагы, унелмел1-сунелмел1 eKi б!рдей улын кергенде, оке кенйн ecin калды. — Азаматтарым менщ!— деп екеуш кезек-кезек ку- шактады.— Шеп шауып келд1ндер ме? Ат болганньщ белг-ici, азамат-ердщ ж е р е л п а — осы. Эке ыкыласына балалар мэз болып калысты. Танер- теннен 6epi кыстау манына барып, кора-копсы жендетт журген эйел1 Кумк те куйеуппн кабагынан кептен айык- паган юрбеннщ тараганын ангарып: «А, кудай акырын кайырлы кыла гор» деп, штей катты сиынып, шумрлж етш ед1. Жасы кырыкка ерюн ш н е коймаган, узын бон- лы, ашандау келген кара торы эйел жедел кимылдап, сабадап кымыз котара бастады. Кеп кенлкпей уйге шалгышы жтттер де жиналып калган. Тегенедеп кымызды кергенде, кебераген ершде- pin жалап койып, жутына жайгасып жатыр. Byrin жу- мыстыц eiiiMfli болганын, кемшде 6ip отау шептиг Tiri жыгылганын мактана сез етедк Тер алдында отырган KancaFaii денелк кара сакалды, москал адам Нартайдьщ номере агасы Ыскак болатын. Сол uip эреджте iiiiciniii жузше барлай карам алды да: — Нартайжап, осы жанаракта мылтык аткан сен бе? Н е т аттын? Дауысы TinTi катты шыкты гой,— дед| yiiiiien мактаныш .ne6i ecin. Нартай кешлд1 отыр efli, iae жауап катты: — Иэ, мен гой — oai де мылтыктан айрылмай жур- ген,— дед! сэл езу тартып.-1- Кешсдсн 6epi 6ip кузгын те- бедеп кетпей, жуйкеме эбден Tiiin едй сомы атып таста- дым. — Аспанда жургенде атып TycipAiu бс? — дед1 Ыс­ как. таныркап. — Иэ, ажал дегенд1 койсайшы. Кеземей тартып ка- лып ем, жалп ете туст1,— деп Нартай карк-карк кулдк— Кептен мылтык устамаганга кузгындар да басынып алыпты... KyMic тер алдына дастаркан жайып, кымыз куя бас- таган. Ыстыкта канырыгы тутеп, шелден келген ж т т - тер алгашкы кесеш мандайларына тык-тык етшзш, тез- ак кайырды. Нартай алдындагы кымызды Cipep урттап, 276

Iсэл ойланып далды да, агайындарына арнап 6ip свз тас- 1аЯ— к,олыма мылтык устаганымныц алды-арты осы-ад 1 болар. Илайым сол даракуспен Ciiciii бэр1 де... Куда и | Суйырса, сртецпеи бастап сендердщ саптарына досылай I ба дсп отырмын. Маган ёнд| 6ip узынырад шалгы сап- 4 тап бер1ндер,— дёдд I Ысдад ез кулагына 03i сенбегендей, Нартаига судта- па дарады. Онын урымында 6ip атадаи туган агайынды ! CKcyiniu 6ipi дара жумыс штегенде, eKiHiiiici датардаи далмай, атда Minin журуге Tiiic едд InicmiH сез TepKiniii упатиай далды. — Мина ыстыдта саган шалгы тарту оцай болмас. Валалар аман болса, шепке 03iMi3 де жет1сем!з гоп... Оман да жайлауга барып, ел дыдырып дегендей, ccprin дайтпайсын ба? — Mere олай дейаз? Меш c'i3, шынымен-ад, шоп ша- ба алмайды деп отырсыз б а ?— дед! Нартай дызарад- тап.— Тоиiрi, шалгы тарту дылыш сермегеннен диын бо- У лып па? Шоп тупл шепни басын да шауып кергенб1з. — Жаранды, OHepiH дысып турса, байдап керелМ — Ысдад кецк-кепк кулдд— BipaK шалгыны eKi тартдаида Ортасынан дад болт, дарап отырмасан болтаны. Кок дарын боп узад cipen iuierin дымыздын шамасы белплп Кеселер уш-торт рет датынаган сон-ад, тегене- 1йн Ty6i Kopinin далды. ЖШттердт сарыгы басыла дой- маса да «болдыд, тойдыд» десш, 6ip-6ipiHeH насыбай су- рап атысып, уйлерше тарай бастады. TycKi ыстыдта 6ip- | eni сагат тыпыгып алып, салдын тусе дайтадан жумысда шыдпад. Сол Kyni кешке таман Ысдад узын дайын сырыдда шалгы саптап дойды. Нартай тац ергеннен бастап ша- pyara KipicneK болып, бупн ертерек дисайган. BipaK, коп­ ке дейт коз iaiiwipe алмай, денбекшумен болды. Ойына о|)норсе оралып, санасы сан-садка жупрдд EciHe ана жы- лы айтдан думаладшыньщ сандырад ce3i туст1... Жорыд- да аттанар алдыида oip тэушке эдеМ бал аштыргап-ды. Сол кер1пкел дырыд 6ip думалакты алдына жайып тас- тап: «Бул сапар саган еш дауш-датер жод: октан да, от- 11111 да аман даласын, абыройга да кенелесщ, BipaK.... ту- бшде ажалыц октан болады» деп едк.. Соны eciHe алган- да тула боны ттркенш, imKi сарайы муздап доя бердд «Бул не? Шынымен-ад eaiMiien дорыдданым ба? — 277

дсп ойлады ол ipre жакка аунап тусш.— Кайда барсад взект1 жанра 6ip ел1м емес пе? Ажалдан кашып кутыл- Fan xiM бар?» Cipa, бейбН, тыныш винрдщ лэмш таткан сайын, жа- ны кургыр тэтп бола гусе ме, калай? Кеше coFucTa жур- Iвиде exi рет колынан жещл жараланды. Yui рет тыма! ы- нын тебесш ок Tecin erri. Эгарэюм, сол оцтыц 6ipeyi дсидеп TiieTin болса, мунын, cyfteri Манас бойында мэнг1 курап калар efli foi'i. Бесагардын кемешнен балкып шых,- кан жалгыз ок ажалды пендеш 1здеп, кулак тубшен ыскырып emeyuii ме едк Мылтыктын карауылына шшп, слбендеп келе жаткан сур кшмд1 адамдардын мунын аткан OFbinaH калай шалкалап кулаганын ез квз1мен та- лай керген-дк Bipiimii per адамды нысанага калан баш таны куш 6yriHre дейш eciпде. Серейген узын офицердщ кеуде ту- сындагы сарала туймеш кездеп турып атып едь Бейша- ра киылган швптей кулап тустк Эрине, согыстын вз за- ны бар: сен бурый камтымасац, ол сеш атып елиред!... Алгаш рет жауды кылышпен калан шапканы да квз ал- дында. Жан ушырыи, жаяу кашып бара жаткан солдат- ты бул amen бастырып куып жетть Эз1решлдей тент калган ажалды ce3in, элп байкус артына жалтактап ка­ рай берген. HapTaiiFa ол ыржалактап кулген сиякты бо- лып KepiHAi. BipaK бул 03in токтаткан жок, атын омы- раулатып жетш барды да, жауды ок ныктан ала кы­ лышпен тартып ж 1бердк.. Эр нэрсе аз уакытымен елшенед1 гон. Дуниедеп ек коркынышты OKHFa адам елпру десек, содан да лэззат алый, кеншши демдейтш кездер болады... Из, бул душпанр-а мей1р1мс1з катал болды. Нартай- дын журепнде 6epim боп байланган кек бар болатын... 1937 жылы экес! 1ргебайды Шын-сы-сэй вк!мет1 устап экеткенде, бул эл1 басынын дымы кеппеген жап-жас ж1- ш ед1. Кез1не камшы тигендей, есш тез жинап алды. 1ргебайды кол-аягын байлап Ур1мж1ге жонелткен. Арада cxi жылдай уакыт вткенде, оны гомннданшылар кеп тут- к.ындармен 6ipre капшыкка салып, туншыктырып, елтф* гонi жанында кангылы хабар келдь Bip жылдан кешн Нартайдык ез1н де абактыга жапты. Капаста жатып кер- ген азабын еске алса, каз!рге дей1н твбе-шашы т1к ту- рады. 278

Нартай бул камаудан тек 1944 жылы, уш анмакта улт азаттык Kypeci белен алган кезде, зорга кашып шык- ты. Онда да Тарбагатай ешрЫен пана таба алмай, 6ip топ адаммен Кулжа манындагы партизандарга барып косылып едь.. Азаттык упнн басты бэйгеге тжкен сол 6ip ереумд! жылдар — Нартай ем1р!ндеп ен бакытты жылдар екен. Bip есептен, ойлап отырса мунын тагдырга ececi де кетпе- ген сиякты. Жазыксыз теплген эке канын он есе, жуз есе ет1п кайтарды. Халык алдында вз басы да абыройсыз болтан жок. «Нартай батыр» деген аты бес жыл боны Шитые Туркстан аспанында кырандай калыкгады. Bip ж1Нт осындай-ак гумыр кешсш. Осынау дала тесжде жуйрш атпен куйгытып, талай-талай кумардан шыкты. Кызды ауылдьщ итш ypri3in, бозбалашылык кызыгын да 6ip К1с1дей татып кердк Катын алып, бала суйд1. >KiriT адамга 6ip рет турмеге тусу де парыз деседк басынан оны да еткердк Азаттык жорыгына катынасып, топ бас- тап, ту устады. Bip адамнын т!рл1гше осыдан артык не керек 83i? Жок, вткен eMipi yiuin Нартай титтей де екш- бейдь Ал, будан кешн не кутш тур? Болжау киын. Эй- Teyip, бар б1лет1н1 — бул ешюмнщ табанын жалап ем ip суре алмайды. ©лее де ар-ужданына Kip жуытпай, TaF- дырдын ж1берген таукыметш каскайып турып ерлерше карсы алады. Кенет шабаланып урген иттщ даусы онын назарын бвл!п кеттк Басын жастыктан жулып ап, тын тындап керш ед!, атты б1реудщ осылай карай беттеп келе жатка- ны байкалды. «Бул KiM болды екен?» Yfl-iuii тым-тырыс. Касындапл sfie.ni мен тер алдында жаткан ею баласы т э т уйкынын кушагында баяу тыные алады. Ай жарыплнан уй imiHe бозалан сэуле Tycin тур. Нартай жылдам KHiHin, жасты- гынын астында жаткан алтыатарын алып, ышкырына кыстырды да, далага шыкты. Кшз уйдщ тасасында ту­ рып, ит урген жакка баспалап карады. KiM де болса, шо- шак тымакты, жетегшде косар аты бар 6ipey осылай ка­ рай ui6in келе жатыр. Нартай журепн токтатып, карсы журдк — Бул юм? — деп дауыстады касына аркан бойы тая- ганда. — HaKeH6ici3? Бул 63iMi3 рой,— дед1 салтатты да дыбыс 6epin. 279

— ©зж болрамда Kuicin? — Омармыи. Нугыманнын Омары... Нартандык журег1 енд1 орнына тусть Нурыман ау- ы.пында шолакаяд Омар дейтж бар едд сол екен. Кыс- каша амандыд-саулыд сурасданнан кей!н: — Иэ, тыныштыд па, тунделетж не дып журсйр? — дед1 Нартай онын бас-аярына ж т кез ж1берж. Омар ау- ыл жадна жалтадтай дарап, атын Tc6iHin жадындай тустг де: — Бай-едек ci3fli epiin дел деп ж1берж едд— дед1 дауысын бэсендетж. — Жайлаудан келген бетж бе? — Жод, ол Kici даз1р ойда. Каладан деле жатып, дыстаудары шешшлерге соддан еден, 6yriH сонда донып жатыр. — Нурыман тун iuiiHfle шадырып, тусжен шошы- ды ма? Керед болса e3i неге делмейд1? — дед1 Нартай ДИТЫРЫП. — Ол жагын дайдан бжейж, Нэде. GiYreyip ci3Ai еш- м мш ц дезже туспей барып, тез шадырып дел деп буй- ырды. Адылдасатын тырыз шаруа шырып далса дерен... Нартай ойланып далды. Нурыман eneyi дептен ипд- шатыс боп, кещлдер1 жадын журетж. Нартай жылда жайлау устжде Нурыман ауылына барып, сыйлы допад ретжде апталап жатып дайтушы едь Нурыман буган та- лай рет ат м жпзш , шапан да жауып, разы рын аттан- дырран. Осы етден дыста Fana сорымрэ деп 6ip ту бие жетедтетж ж1бергеш тары бар. Санай берсе етш деп- ад. Нартай OFaH тед cohfh дезде: «орнымнан тусиел1 ат isiH салып, халымды бжмедЬ деп, штей едпе артатып... Сол Нурыман муны аяд астынан есде алып, неге шадыр- ды еден? ЭдеГп шадырран сон, бармай болмас. — Жарайды, мен атымды ерттешн. — Агда эуре боп дайтешз? C i3re эдеш делж эдеп тур- мын.— Омар досарына алган Нурыманнын дурен жорга- сын делденец тартты. Жолдыбай булаты бул арадзн онша дашыд емес. Haeyi бэдтер жолмен жарысып отырып, эне-Miue деген- ше Нурыман дыстауынын уст1н' ен дж ете тусть Кыстау- дыц бас жарында одаша TirLnrcH Kni3 уй бар еден, Нар- тайды сонда экелж туардь Уйде Нурыманнан езге Tipi жаи жок. От басында б\\л- Teci дарауытдан ондыд шам сьп ыраяды. Байдын e3i ipre-

деп жастыкка шынтактап, кшмщен жатыр екен, Нартай 1шке юргенде, орнынан ушып турекелдк — Келдш бе, Нэке? Апырай жаксы болды fom! — де- д! конагын кушакта п.— Уншде болмам кала ма деп, коркып ем... Id in caii тусед1 екен. — Бай-ске, не боп калды? Мына шолак nepiii ал- ламды онда, акмарымды мунда айткызып, кол аягымды жерге Т1шзбей алым келдк Ел ipreei тыныш па, пите- yip? — деп Нартам куле амандасып, торге карам озды. — Не тыныштыкты сурайсын? Малыннан курык, ба- сьм1ман сырык кстпейтш заманда тыныштык болушы ма едк , . Нартай одам ары казбаламады. RipaK уй иесш т абыржыган турше карап, аса 6ip купмя ic к ут т турга- нын б1рден сездк Омар булардын алдьшда дастаркан жанып, сабадан кымыз куйып экелд1 де, аттарды сыл- тауратып далага шыгып KeTTi. Нугыман тегенедеп кымызды квтсре-кетере сапырып отыр. Жайлаудан кёшельбугш артып экелгем денем кы­ мыз быж-быж eTin баяу кетршидк Бай ei<i сырлы аякка кымыз толтырып, 6ipeyiH конагыныц алдына койды да, moTKipinin алып сез бастады. — Бейуакытта неге шакырды деп танданып отыр- ган боларсын? — дед1 Нартайдын жузше барлай ка­ рап.— Кантест, заман солай. Ka3ipri уакытта тун катып ж у рт т!ршЫк етпесен, тал тусте тайрандаганды кетер- мейдк Бул кунде он жактагы келшнен де бетер жолы- мыз ж ш ш ке. Отырсан опак, турсан сопаксын. Не кте- сец де жакпайсын, эйтеу1р. Тыныш жатсан, «неге жатып алдын» деп, орныннан сунг!леп тургызады... — Слзд1 каладан келе жатыр деп естшм бе? LUapi- шзде не жаналык бар, Бай-еке? — дед1 Нартай колын- дагы кымызды орталай Tycin. — Не жакалыкты сурайсын? 0ртен1п тургап дуние ас баягы,— Нугыман KOKiperin каре айыра курешдк— Каланда кектем1рге курсанган кытай ocnepi жур каптап. Бетще куле караган болады, 6ipaK ар жагында epiMefrriH муз жатканы кершп-ак тур.. Шет жагасын взп» де естш жаткан шыгарсын, халык колындагы кару-жаракты жн- иап алу ушш жер-жерге nici аттаныпты. ' Йэ, оны ecrin жатырмыз,— дед1 Нартай Tynepin. — Мылтыгын жинап алып жайына кетсе, кудайына кой айтып соясыц foh, ен сумдыпл ар жагында жатыр. 281

Есту1мше, еюмет Ш ырыс Туркстан кезшде кезге тускен 6ipa3 адамды колга алу жен'шде жасырын буйрык ты- rapFan кершедг.. Нартай капын iuiiHe тартып, сурланып 6ip Kerri де, Нугыманды кез1мен iiuin-жеп: — diced елгенд! де ест'сртедк Бай-еке, кемешнде Ор­ дене жатыр гой... Былкылдатпай айтсайшы,— дед1 «с!з- ден» «сенге» калай кешкешн e3i де байкамай. — Айтам Foft... Сэл сабыр етсейил,— дед! Нугыман байсалды калпын бузбай,— Аз ба, кеп пе дэмдес болдык. Сен1н басына теши турган KayinTi б!ле турып, алдыннаи етпесем мына меш аруак-кудай атпай ма? Осы тостег! Твртуылда aaipme Ticin басып келе жаткан адамы — сен KepiiieciH. «Kemeri шабарманга сенбей отыр ед1м, байкустын айтканы рас екен-ау> деп ойлады Нартай. — Сонда маган тагатын айыбы не екен? Соны бмдК гйз бе? — дед1 вне бойын элдепе курыштагандай болып. — вю метпн каИарына 6ip шнбе, 6ip шнсен, айын деген езшеи-вз1 койша коздайды... Баягыда вз экен 1р- гебайды кандай айыбы ушш жазалап ед1? Бул да сол си- якты. Е-е, Нэке-ай! Куштшк не icTemefifli? Жолбарыс- ты сипасац да ашуланады. Ceiiin эне куш аймактмк жиналыста айткаи сезщшц 03i 6ip kicIhih басын жоюга жетш жаткан жок па? Нартай томен караган Kyfti, TepiciHe сыймай сэл отыр- ды да: — Ендеше, айткаиым — айткан! Ол свз1мд! мен еш- кашан кайтып алмаймып,— дед1 уш калтырап.— Сол уmin соттап-ак ж!берсш. Баланыц анкау тш н кызыктагандай, Нугыман езу тартты. — Батырмысык дсгсн... Нэке-ay, Kaaip 6ip свз ушш бас кететш заман емес пе? — дед1 майда ун катьт.— Кытайдын сырын 63in де жаксы бмесш. Кырык жылгы- мы кылга Ti3in журетш вте кекнпл халык. Кеше тоннepic кезшде 6ip езщ канша luepiKTin 1 басын жойдын? Соны олар умытып кетт1 дейсщ бе? Барж де есептеп отыр гой, шотка салып... — Кайтешн, не штейш? Колмен iCTereHfli мойныммен квтерем де! — Нартай кушрешп кетп.— «Жаяудык ша- 1 IJJepiK — гоминдан эскерж кыр e.ii осылай атайтьсн. 282

ЦЫ шыкпас, жалгыздыц yni шыкпас» деген осы екен гой... Етекбасты елдщ сипы мынау. Ошан eTin, ортага шыгар Gipi жок. Жуас туйе жундеуге жаксы: боздагы- нан анрылFan бозекпе елд1 KiM басыпбаушы ед1? Kepcri мсшк жаным болса, ол баягыдан шуперекке т ук ш . Жан алгышым Ke.nciii де, алсын да тынсын! — 0 frrin таусылма, батыр. Эл1 де болса^ акылдасай- ык,— дсд1 Нугыман кабыргасы дайыскандай тур. байка- тын,— Партай деген атын бар, карал отырып аяктагы еуга агылып eareiiin жарамас. Bip шарасын карасты- ранык. — Ж ау кеткен сон кылышынды бокка шап. Болары болып, бояуы Ынген сои, колдан не келунн едь Нугыманнын тупке ёактаган ce3i бар-ды. MepTi кел- генде, сопы айтып калуга асыкты. — ©йтш енсегш туарме, Нэке. Батыр — елдщ серке- ci емес не едП Сенщ салын суга кетсе, мына 61зд1н. куш- ийз не болады? Ymit узуге эл1 ертте. Аслан асты кен, ку- дайга uiyKi'p... Оспан бастаган Алтай Kepefli бузылып, тагы да тауга шыгып кетштк ©юметтщ жанталасып, ка­ ру жннап жатканы да содан болса керек. Мына сезд1 еслгенде, Нартай салбырап кеткен ауыр басын окыс кетерш алды: — Апыр-ау, шын айтасыз ба? Анык хабар ыа 63i? C i3 муны кайдан еспдпйз? — дед1 кездер1 ушкын атып. — Анык болганда кандай. Букьл Шэуешек шулан отыр. Китай sKiMeTi Оспанмен т1л табыспак болып, бул- шайын артып-ак барган екен, Ж1берген слнллерш кырып тастапты да, 6ip тунде дурк кетершп, Бэйт1к асып ке- — Кайран irapi тарлан-ай!— дед1 Нартай cyfici- niii.— Акыры шыдамаган екен foi\"i... ПБркш, ел деп ала Керейш ант. Ондай ел ушш жанынды кисан болмас па? Оспаннын сонынан канша адам ерд1 екен? — Над саны беллаз. ©ftreyip, ер Алтай тугел копа- рылгап кершедн — Кап! «Кабанбайлап» косыла кетелн жакын да жер емес... Ерегескенде Алтай кайдасын деп тартып ке- теши бе осы? — Нартайдын аркасы козын, елсумреп кет- л — 0 тгец атымныи нараулау боп турганын карашы! Энтпесе бар гой, мына корлыкты кергенше... — Барсан ат табылады гой,— дед1 Нугыман немкет- т!леу унмен.— Шынында, сенщ осы сезнии де акылга

салып керелжш!. Hip есептен, сол жакка барып, неге уакытша бой тасалай турмайсыц? An-сап басылган сок кайтын келущ кашпас. — UJipKiii, ci3 маган ем жуйрж ат тауып бсрсен!з, ертец-ак кетт калар ед1м! — дед! Нартай.— Bepri Са- уырда нагашыларым бар. Алдымен солай таман барии, анысыи акдыи керер ед!м де, кетершс улгайып, айкас кызгандай болса, тэуекел деп imine койып кетер сд!м. — Ал егер жолын болып, Оспан тобына косыла кал- сак, онык бетш осылай карай буруга шамац келе ме? — дед! Нурыман ентелей туеin. — Tyniii максат сол гой, оиы бара керерм1з. Бзлмм, бул жактагы елде тыныш жатпас... Будан кейш энпме узакка созылган жок. Нартай ер- тен-ак Алтайга аттанатын болып сез байласты. Шел ма- umnaFa жегу ymin жайлаудан эдей| экелгеп Нутыман- лын eni бэйге атын ол ертен кешке, осы арада Омардьщ колынан алмак болды... Айрылысарда eKeyi узак коштасты. Нурыманнын ке- к!л! босап, кезше жас алды. Алмаймын дегешне кара- май, «6ip кереп болар» деп, кольта 6ip буда акта ус- татты... Омар так 6iJiine Нартайды атка мiiiri3iп, тундег! i3i- мен ауылына экеп салган. Сол кун! кешке таман Нартай буюл ауыл аймагы мен ба.па-шагасын кайран калдырып, элдекашан умыт боп кеткен Сауырдагы нарашыларына бармак болып атка конды... BipaK KiM таратканы белгюз арада 6ip жума етпей: «Нартай Оспанга косылу уш!н, Алтайга кашып кег!пт!» деген хабар да дукк ете тустк XI К,анагат ауылы Текшедеи кеинп, apFu алые жайлау Акирекке барып конгалы да 6ipa3 уакыт болтан. Бул 6ip мол сулы, Саркырама мен К,аражалдын арасын тутас алып жаткан кек копые болатын. Алгаш кел!п коигапда, кау боп ескен калын шептен кулыннык жоны кылтыл- дап эрек квржунл едц аз KyuHiit imiiue мал аягымен жа- пырылып, ауыл мацы сартесек боп жатып каллы. Текшеде ши Tipecin жн! отыратын калын ел каз1р !\\а- ражал, Актас, Бекембай жайлауларыпа тарап, ауыл ара- сы бурыигыдан алыстап кеткен. ЭНресе, Нугыман ау- 284

млынын шальайлыгы Естайка капы батып жур. Бекен- байка кыдырып баркан Kici кунбе-кун кяйта алмайды. Жакында Естай мен Жолбарыс кястарына Бактияр- ды ертш, сол Бекенбайка Tycin кайтты. Bipait, амал не Нукыман ауылынан кымыз iuiin кана аттанды. «Конын- дар» деп еишм жыкыла жабысып турмакасын, одан api аялдауга ынкайсыз болды. Нукыманнын уnine Ермек бастакан уптсшлер келш жатыр екен, элде соны бу кер- jii ме, байдын 03i буларга салкын кабак танытты. Жоп кымыз 1здеп журген кеп кыдырмашынын 6ipiiwefi селкос кабылдакан. Дурня да элденеден бой тартып, булар кы- мыз iiuin отыркаида 6ip келш амандасты да, кайтып ке- ршбей койды... Естайлар амалсыз агтанып таяу отыркан Экпар аулына келш конып едк Кешке алтыбаканды сылтауратып Нукыман аулына барармыз деп ойлакан. Bipaic сол Kyui тушмен жанбыр жауды да, Дуриямен 'е здесудin сэт1 туспедк Кеше кымыз iiiie келген бгреулерден Нукыман аулы- нан Ермектш эл1 де кайтпаканын eciin, Естайдын езеп мулде ертенш кеттк Сылкым офицердщ такаппар кезка- часы, середек тазы иттей эдемi тур-тулкасы кез алдынан кун боны кетпей койды... Жас жМттер кейшп кезде ел аралап, кымыз йиуден де жалыка бастады. Бекенбайдакы epicxi энекуш 6ip-an жолда тауысты. Ал, Каражал мен Акиректе отыркан бас­ ка ауылдарка устемелеп бара беруге зауыктары сокпа- ды. Есгай баларак кезшде улкендерке ш е ст , ел кыдыру- ,“дан 6ip жалыкпаушы едк Окан эр ауылдын адамы, ба- ла-шакасы, TinTi iiTTepine дейш 6ip турл1 тансык керше- TiH. Ka3ip, не уш1н екен, кур сандалыс, бос жур>стен бой тарта бастапты. Ет пен кымыз ез уйпнде де бар, баска кешл аударып, елшт1рш экететш кызык шамалы. Сонкы 6ip аптада олар ешкайда шыкпай, штап окуды ермек ет- Сэскеде кымыз iiuin алканнан Kefliii, eKi ж№т тер ал- дында катар жантайып, Жолбарыс «Рубинзон Крузоны», Естай Мухтар Эуезовтын «Абайын» кушактап жатканы. Естайдын бул штапка екшнп рет оралуы едк Тункыш рет, ана жылы калака окука барканда, Алматыда араб аргпмен басылып шыккан жуан кНапты Нурбектен альш окыкан. Алкаш колына устаканда, жазугаынын 6ipiHiui беттеп улкен cypeTine eci шыка такыркап, узак карап «тырканы есшде. Бурый бул керш журген штаптардын 285

ен улкеш — куран едь Кусный мугал!м оны «аспаннан тускен терт ютаптын 6ipi» деп тусшд1рген. Ио, оныд угымында штаптарды тек куда» гама жазуга тшс e«i. TinTi пайгамбардыц e3i де KiTan жаза алмаган гон. Ал сондай курам тек™ калын ютапты жеке 6ip адам жазып шыкканын б1лгенде, сол кезге дейшп буюл балалык ту- ciHiri тецкершп тускен. Мавдайы кере карыс, буйра шашты жазушы оган жзй адам емес, кудай кусап керш- Д1... BipaK оки келе кудай да, куран да умыт болды. Жаксы ютапты кудай емес, тэн!р тек™ адамдар жазаты- нына онын квп узамай-ак кв31 жеткен. Жэй кунде ак дэюге оралып, сандыкта жататын бул романды экеа Канагаттын да ежжтеп окып отыратыны бар. Кейде Естайга дауыстап окытып, езгмулпп тындай- ды. KiTan сезше ауылдагы ¥зак, Бактиярлар, ойелдер де келiп кулак салады. ByriH ауылда улкендер жок едь Кеше Каиагат, Бал- жан бастаткан бфаз адам Шакпактаста отыргам Жакып ауылына кеткен-дк Караменденш аксакалы Жакып осы- дан ею кун бурын, жасиык намазын окып отырганда, ауырмай-сыркамай кенет кайтыс болыпты. Ойда жокта тап болган казага Канагат, Балжандар катты аза ту- тып, кеше сойыстарын айдап, сабаларын артып аттангап. Байжума, Узактар да 6ipre Kerri. Оларга тек жакында аттан жыгылып, тобыгын шыгарып алган Бактияр гама >лесе алмады. Ол уйшде iuii пысып эрец жатса керек, жана баласын ж 1б е р т , ж тттерд1 карта ойнауга шакы- рыпты. Естайлар амалсыз Бактнярдык ушне Kipin, 6ipa3 уа- кыт карта ойнады. Бактиярдын карта десе жаны. Кыр- дагы кулл! жалкаулар сеюлдк ол да дойбы мен картага барын салатын. Yuieyi Нурганымга шай кайнаттырып, куырдак жасатып, улкен уйдем кымыз алдырыл iuiTi. Шутрлеген сепз баланын камы Бактиярдын ойына Kipin те шыкпайды. Твбедей болып, терШн алдына зорга снып отырганы. Алыса кетсе 6ipneuie адамды буктей салатын мол кайрат жумсалатын жерш таппай, текке тур... Bipaic coFan карамастан Естай уй-шпнен тамаша 6ip татулыкты ангарды. Нурганым куйеуше керемет тыиыш- 1 ы екен. «Сен сондаисын-ау» деп, кун бойы 6ipfle-6ip ка­ бак шыткан жок. Барына разы боп, бал-бул жайнап отыр. Сонша бала тапса да Нурганым aai жап-жас. Ерл!- зайыптылар арасындагы эзю-калжын да жарасымды.

Illyiueci буж-буж бон, басы токырайып, дастаркан ше* инде сулап жаткан Бактияр окта-тскте эйелшш мыкыны- на колым апарып, e3iiie карай тартып кояды... Нурраным кымсыиып, куйеупин колын кейш cepnin, желкесше су- сып тускеи орамалын сэндеп кайта тартты. Естай бул eni адамнын ка.'.ай косылгандарын улкен- дерден талай ecrin ед!. Бактияр экеден жастай жетш калын, балалык ice3i жокшылыкта вткен. Калын 6epin катып алука куш болмай, жиырма бестен асканша сур бойдак атанып, uiemeci мен eneyi калт-култ кун кешштк Свйтт жургенде 6ip жылы аргы беттен боскындар шу- бырып келе бастайды. Бактиярдын квктен тшегешн жер- ден береди Боскындардыц iiuiHeH жергшкт1 журт не 6ip ypin .iyM3Fa салгандай кыз-келшшектерд1 TeriH алып жатты. Бактияр да калыскан жок, 6ip уз1м нанта зар болып :курген аш-аламандардьщ imiiieH, 6ip эйелд! бул да тан­ тал алды. BipaK кедей кырсыкты койсайшы, элг1 эйел келген кунжн ертешндс шкен тамагы аш езепне тусш, кенет е л т кетть Сонан кешн туыскандарына 6ip пут ас- тык 6epin, тары 6ip жастау кызды экелдЕ Ол да 6ip-aK жума ewip сурдЕ, Суйегше карысып арен журген жан- дар тойып тамак iuicc болтаны, сылк eTin кулап туседЕ.. Ceinin, айпаласы 6ip айдын ш ж д е eni онслдi жерлеп ул- ■ трген Бактияр: «Кудай маган тег!и катынды да буй- ыртпатан екен» деп, колын сЕлтеп койган-ды. Сондай кундердщ б]ршде ауылга Нурбектер кеннп келдЕ Арада жарты жыл втпей-ак Бактияр HypFa- иыммон кешл коскан. Енд! Mine, гайыптан косылран сол eni адам 6ip уйл1 жан болып, от басын толтырып отыр... Туе кез1 болатын. Кенет булардын назарын дабырлас- кан б1реулердщ дауысы белш ж1бердЕ Эйелдер мен ба- лалардын элденеге шуркырасып, таласып жатканы бай- калады. Б1раздан сон уйге Зипа KipAi, колында тостатан- i a caaFan б1рденеа бар, алабуртып, куанып кеп, Естайта усынды. Каракат екен. Жана гана койшы Шаганбай Акн- ])ск шагынан экслштЕ Ыдысы болмай, калпагына тол- тырып экелген аз каракатты ауылдын бала-шагасы та- .]а мака ига салып, 6ip-6ip уыстан белш экеткен. Былтыр- дан 6epi татпай кеткен женеш женпске уйдеплер rc-ric бас койды. — Апыр-ау, каракат шскеи екен гой! Бул TinTi естен шы! ып кет1пт1,— дед! Естай елепзш. 287

— Тэгп-ак, екен. 03i кай жерде eceai? Кадык ба? — дсп, Жолбарыс тостаганынык тубшдеп жемшт1 аузына Gip-ак твцкердь — Кашык емес. Осы Акнректч кулдап, торайдан сэл ары этсек, каракат пен танкурай тунып тур. — Онда бупн барып Tepin кайтпаймыз ба? — Мен де баратын eaiM, кап, мына аяктын кырсы-* гын-ан,— дед1 Бактияр илжпей турран сол аягын квр- ceiin. Осы кезде ауылды басына кетере жылап, уйге Мак­ сут Kipfli. Байты каракаттын дауы... Балжаннын бауы- рында вскеи Максут TinTi ерке болатын. Экелген кара- катты мунын e3ine жеке бермен, журтка тараткан Ша- рапбаймен жауласып, кыстыга eKcin жылайды. Естай оны зорра жубатты. Сосын окыс шенпмге келт: — Шынында, боска жаткэнша каракат Tepin кайт­ паймыз ба? Зипа, сен де жур. Тек ыдысты квб1рек ал,— дед!. Жылап отырран Максут мына сезд1 ест1генде сакыл- дап култ ж1бердь Керегешн басынан 6ip жугенд1 ала сап дереу бнебауга женелген. Арада сут nicipim уакыт етпей-ак, Естай, Жолбарыс бастаткап бала-шара Teric атка Minin, Keii6ipeyi екЬешден MiHrecin, Акирек шатына карай бет тузедь Буларга неше Typai ыдыс текдеген Зи- па мен Жупардай келшшектер де косылды. Bopi кабактагы жалгызаяк кабырга жолмен баяу журш келед1. Теменде тастан-таска сорылып, улкен взеи арып жатыр. Тумсык айналгап сайын бшктеп кулап ту. сетш саркырамалар бар. Kefl6ip кысан жерлерде кеп. телген касат кар жатыр. Кыстынгуш жалама тш беттер. ден кешкш боп aFbin тускен, алты ай жазда мурты сын. бантын мэнгшк кар. Тау езеш сол кардын астын кеулеп агады. Енд1 б1рде жогарыдаи кулаган жойкын су жо- лындагы уйдей тастарга сорылып, кулпаршасы шыгып, маржандай ашылып кетед1 де, кайтадан бас курап, арыстандай жулкынып, тары да алга умтылады. Жолбарыс атынык басын ipnin, теменге мойнын созып, Oip сот карап турды да, касындары Естайра: — Акын болам деп журсщ foh. Кэне, мына керШске Gip тенеу тапшы,— дедк Естай ойланбастан: — Арыстаннын жалындай буйра толкын...— деп келе жатыр едк Жолбарыс кулш колын сермедк 288

— Kofi, ол — Абайдш рой. Акын екёшши бйленш ез, жаныниан б1рдене тап. Естай жардьщ ернеуше таман барып, сэл ойланып турды да, кенет куанып кетш: — Таптым! — дедь — Ал айтшы... — Шашын жайып, бетш жырткан кекбет, долы эйел снякты... — Иэ, муныц келед|,— дед1 Жолбарыс. Бул шакта ею келшшек те булардын касына келш кутш турган. — Молда ж 1г1т-ау, ондай долы катынды кайдан ке- pin журсщ? — дед1 Жупар сакылдай кулш. — Семен кергем. Байын сабаганда, сен дэл осыидай халге тусес!ц... — ©TipiKTi сокпа. Шенипк маран ©Mipi кол кетерген — Бул акындарда фантазия деген болады,— деп ту- ciiwipai Жолбарыс.— Шст-жагасын керсе, ар жагын ез- flepi алым нетель TafiFa Minreii балалар шанкылдасып алга озып кст- кен-дь Калын тогайдын шетше барганда ip'Kiain, улкен- дерд1 тосып алды. ApFbi калын жыныстын 1шшде аю бар, содан коркады. Булар тогай арасындагы суыртпак жол- мен ж урт отырып, каракат пен тацкурайдын калын ве­ чен жертв де жетть Аттарын 6ip шок мойылдын Ty6ine матастырып тастап, терюкей бетке ермеледь Жартастын арасында каракат дегешн тунып тур, бэ- Ipi жапатармагай coFaH кол созды. Алгашкы арында Ес­ тай каракаттан карбытынкырап ж1берш едй лезде TiciH камап тастады. Сосын ашык аланда Kici бойы боп, сын- сып турган танкурайга таман ойысты. Танкурайдын те- pijiyi дс, желшу1 де онай, такдайга салсан болтаны, 03i epin кетедь Аздан сон аржагына «ел конып» одам да шыкты. Сонадай жерде Зипа мен Жолбарыстын кылпы uepi- 1 нед|, eKeyi тергенin 6ip ыдыска салып жур. Жупар бала- ларды мактап-мактап жумыска ж егт койкам. Естай олардан узанкырап барды да, танкурайдын калын ес- кен 6ip жерше шалкасынан жата Kerri. Тебесшде кып- кызыл боп самсап турган жем1ске колын енжарлау со- зып, анда-санда аузына таст*п кояды. Дал касында 6ip туп каракат тур екен, ауык-ауык одан Да узш жейдь ю К, Жумад1лоп 289

Ол калыц жапырак арасынан шубыртып Kepinreii солтустжтщ 3enrip аспаиыпа коз жЮердк Кулагина ба- лалардьщ сакылдап кулгеш, тау озешшн алыстан кур- к|'лдеп кумыккан сарыни келедк Лспан айдынына када- лып узак караса, коз ушында булдырап 6ip кара покат панда болады екен. Аспаннын меш сиякты... Бэлюм, ол кок жузше барып конактакан ез кезшщ карашыгы’ ма, Ki,\\i 6ijiciи? Кепет оныц карсы алдына Дурня келш тура калды. Дуриянын оц жак бетЫц ушында осындай кара мен болушы едк сол елестеп Kerri. Кыздын. кара кезшдей боп, бас жагында каракат мелллдейдк «Мынау Дурия- ныц ерншдей екен» деп, ол 6ip тал танкурайды узш алый, ез epiiine тиг!зд1. Соган жаны жай тауып, жадырай тусп де, кеиет ecine Бекенбайдары c o u fh KepreHi ора- лып, 6ipTyрлi жасып калды. Коз алдына тары да Ермек елестедк.. Не жыны бар екен, сол капитан бар жерде Дурня бугаи салкан тартып калады. Бурынгы ашык- жаркын Mine3!iieii тиылып, танымастай жат болып ке- тедь «Эрине, Ермектщ менен Kepi муыкшдт молдау,— дсп ойлады Естай капаланып.— Кысы-жазы 6ipre жур... К,а- лаган уакытында жолыгып, сойлесе береди Апырай, e3i не деген бакытты неые? Кыздыц ата-анасы да оны ботен кермейдк Сонда буран калатын не бар? Тек Дуриянын 6ip ауыз co3i рана ма? Ол аз рой... К,айсы казактын кызы cyilreiiiHe косылып жатыр. Дурня да сонын 6ipi боп кет- кеш ме? Жок, бейтш журе бсруге болмайды екен. Када­ ра баргасын кызбен мыктап сейлссу керек. Не олай, не былай...» Дэл касынан сыбдыр шыккандай болды, OFan буры- лып караган жок. Bipey келш касына жантайды. Элует- Ti кол муны кушактап, езше карай нкемдеп экет1п бара- ды... Эйелдт тырыншыктай толык кеудеа келш тигенде, окыс булкынып, кушактаи босанып кеттй Eierin уятсыз- дау ашып, Жупар жатыр касында. — Осы ceniu-ак куй|т1н, басылмайды екен,— дед1 Ес­ тай оран жирене каран. — Ей, молда ж1гН, шынымен-ак, баягыни умыттын ба? — дед1 келшшек кезш оппатын. — Ту-у, бетНз... Естай 6ipey устап алатындай былайырак барып тур- ды. Жупардын буган кылжактауы TeriH емес-Ti. Осыдан уш-терт жыл бурын булардын араларьшда 6ip уят ic 290

болтан. Сол есше туссе, Естай осы кунге дейш жерге к1- рердей уялады. Мунын булд!рш тастаган да ештецсс! жок. Балалык кой 6api де... Онда Естай он тертге гама болатын. Жупардьщ желек астында журген жас келш- шек кезь Ойында ештене жок-ты. Былайша, женгем деп алысып ойнай беретж. Bip Kyui Жупар куйеу! жокта «коркам» деп, Естайды уйше жаткызды, тер алдына же­ не тесен сап берген. Жатарда eneyi тэты 6ipa3 алысып ойнады. Байталдай ту келшшек жас ecnipiM ж тттен эл- декайда куши екен, кайта-кайта алып урып, мунын бе- Tinen, таматынан тктеледн.. Сонымен не керек, шам сен- ген сон, бул eMipi сезшбеген, тек терт тулж малдан рана керш журген 6ip бэлеж бастан кеилрдк.. Сонынан 6ip айга дейт, ол Жупардын бепне карай алмай журд'к Шенипктщ уйше мулде аттап баспайтын болтан. Кешш- пей демалысы 6iTin, калага окуга Kerri. Содан кайтып Жупардын касына жолаган емес. Тек анда-санда еске гуссе, 6ip турл1 ыцгайсызданатын балалык уяты болып сала бердк Шрак сол 6ip кешт1 Естай умытканмен, Ж у­ пар умытагын Typi жок: элде жас ж т г п н азарда-безер Гюп кашканын кызык кере ме, aftTeyip, онаша калса вол­ аны, еск|' жараны бкптелеп, уялтып ит1и шыгарады... — Э лп Жолбарыстар кайда кеткеи? — дед: Естай ойнын созып. Сонадай жерде тебелер: кылгылдап балалар гана :ур. Кун енкейш калыпты. — Оларды 1здемей-ак кой, молда ж!пт. — Неге? — Сен дейсш бе елдщ 6api? Жолдасын елмес кун!н ьпетш кершедь — Сен не айтып турсын?.. Кайда кетп олар? — Даурыкпай отыршы е з т ,— Жупар онын колы- iaii тартты. — Иэ, не айтасын? — Байкустардын обалыпа калма. Eaeyi жана гана сонау ушкаттын тубшде cyfticin отырган... — Сокпа eTipiKTi! — ОллаЬи, кэшр боп кетейш,— деп карганды Ж у­ пар.— ©з кез1ммен керд'ш. Б 1зд1н Зипа елде жок онер ■ пыгарып, ж тт т щ алдына кетпектей боп жатып алыпты. — Ендеше, бэрш булдгрт журген ceHcin,— дед1 Ес­ тай кызарып.— Бэлем, тура-тур, байын келсш... — вйпп коркытпай-ак кой, — дед! Жупар гаярлана 291

култ.— 03iH де 6ip тап-таза адамдай сейлейсш-ау... Йемене? Женгешй ошакка тас кылайын деп пе ед!ц? ©лер байы елдк сен foi\"i алмайсын... Текш тапса, обалына кап кайтесщ, журе берсш... Естайдын басына «шынында солай-ау» деген ой кел- Д'- Бэсе, Зипа мен Жолбарыс соцгы кезде отынга 6ipre барып, суды 6ipre экелшш, тым эмпей боп Kdicin ед1, сыры енд1 мэл1м болды... ■— Ол да жалкы жшп кершедь EKeyi табысса, ек! жарты 6ip 6yTiH боп, элБак ел катарына косылып кетед1 гон,— дед1 Жупар сезш сабактап. Осы сэтте таяу манная эйелдщ квн!лд! кулшс| еспл- Л1. CbiHFbipafl шыккан бакытты, таза кулю. Естай epiKci3 мойным созып, сол туска караган. Зипа мен Жолбарыс шок кайыннын тубшде 6ipin-6ipi куалап ойнап жур. Зи­ па басындагы орамалыи колына алган Kyi'ii, ж Ы гпн уы- сына шнбей, коянша бултарады. Bip рет Жолбарыс ал- дынан карсы жупрш, енд! устап алмак боп кушагын жаза бергенде, келшшек булт 6epin, колтыгынын асты- нан ете шыкты да, ж т т кальщ шелке шалынып, етпетБ нен тусть Зипа баладай мэз болып,'6yftipiH баса култ тур... Ж1гдт орнынан тура салып, ершелене умтылды. Бул жолы Зипа бой салып каша койган жок, жш т бас- салып жерден балаша кетерш алды да, сыкылыктап шалкая булкынган келшшектщ тамагына теме бердн.. Естай жанарын тайдырып экетть — Калай, кез1н' жетп ме? — дед1 талдын арасынаи сыгалап турган Жупар.— Кулкынын кургырдын емеше^ ri узШ п, сулштей жабысуын карашы... Естай Т1Л каткан жок, Tepic айналды да бурылып жу- ре бердк Таккурай Tepin узап кеткен балаларга карай аяндады. Жанары жаска толып барады. Kipnii< какса болды, домалап кеткел! тур. Кенет онык кез алдына ага- сы Телеутай келш тура калды. Акжаркын калпымен ку­ л т турган сиякты. «Ол мунын 6ipiH де сезбейдыау,— дед1 Ш нен.— Не бары жиырма жасыпда 6apiMi3 ymiii кеудесш окка тос­ ты да, езш сидырмаган дуниент бетше 6ip тумрш, кете барды. Адам баласы ез ажалымен елее 6ip capi, 6ipey- д т аткан огынан мерт болу кандай аянышты?! Тубшде елетш бар, неге гана жаралады екен адам баласы? 0 м1рмен жастай кош айтысу жэне артыка жап-жас эйелп1Д1 тастап кету не деген корлык?!. Сенщ орнына ен- 292

д1 баска 6ipey 6Mip суред4, эйел1шй баска 6ipey иемдене- Д(... Bip кезде мен де елемш-ау деген ойдан Естандыц ту­ да бойы калтырап Kerri...— Жарык дуниен*> мына тау мен тасты, гулдердк бэрш де киып кетуге болар, бфак уТышщдк жас эйел1нд1 тастап кету кандай вкшпнтк Li- рэ, эйелщ эбден картайып, енд1 OFaH епшм кез салмаи- тын кезде гана алансыз елуге болатын uibiFap». Ол балалардыц касына барып, б!рак кез^ ештекеш де кврмей, сепделш кеп журдк Bip заматта айнала кун- прт тарткандай болды. Басын кетерш караса, кун ба- тыс жак Tynepin, канатын салбыраткан сабалак кара булттар жылжып келед! екен. Ангарды ерлей соккан ж елд т ae6i бшнедк 1ле-шала талдардын жапырагы суылдап, буталар тецселш, тещрек уйкы-туйкы боп бк- леп Kerri. «Жауынга урынбай турганда тез кайту керек» деген ой келд1 Естайга. Дереу жогарыда журген бала- ларра айкай салды. — Эй, Максут, Ulapin, Разез... Тез кайтындар! Кун булттанып келедк Балалар танкурай толы ыдыстарын кетерш, теменде калган аттарына карай жуг!рдк Жолбарыс пен eni ке- лшшек аттын касына булардан бурын ж ет т , кутш тур екен. Жупар тыкыршып: — Ал, кэне атка мппндер. Апырай, дауыл coFbin кет- песе не кылсын. Ауылда естияр адам да жок, енд! кайт- тык? — деп асыктыра бастады. Ешюмшк кемегшаз, ат­ ка да вз! Minin алды. Зипа ундемей 6ip шетте монтиып кана тур. Естай ат- тыц айылын тартып жатып, женгесше 6ip-eai рет урлана карап койды. Тоба! Зипаны дэл мундай сулу деп ойла- | ап емес-Ti... 03i калай эдем! боп кеткен?! Eni K93i мел- jupen, Kipniri тегшп тур. Бурын каны кашып, бозарыи шалынатын аккуба жузшде бал-бул жанган кызыл арай бар. Женс1з кэзекейдщ сыргынан омырауы да тырсыл- дап, тепсше калган... Жолбарыс куйбецдеп, балаларды тайларына MiHri3in жур. Женгесш Естайдын e3i аттандырды. Зппа жел ала кашкан етегш тез кымтанып, ердщ устше казыктай боп кона Kerri. Эркайсысы жемкке толы 6ip-6ip шелектерш oiuepin, манары келген сокпак жолга TycTi. ToFaft iuii ала келецке. Желдщ алгашкы арыны сэл бэсендед1 де, cipKipen жанбыр жауа бастады. TaflFa мшген балалар алда жарысып бара жатыр, олардыц соцыиан Естайлар 293

да желс-шокытып келедь Жанбыр б1ртс-б1рте молая туе- Ti. Кун 6ip жауса, терек eai жауады. Булар лезде мал- маидай су болды. Эйелдердщ Kemneri денесше жабысып жамшылыкта бшибейтш муеждер] eiifli анкындала туе’ кендей. Жанбыр удеген сайын Жупар сакылдай кулж wirirrepfli кажап келедь — Куд ай ды н Kyui жана рана ашык, емес пе ед1? Кар­ де тур, 6i3fliH im iMiaAe кун жайлатып келе жаткан 6ipey бар... Алла-тарала солардын кунэсж кет1ру ymin жанбыр жаугызып койды. — Онда куналi пенде — езщ шыгарсыи,— дед1 Естай даусын катере айкайлап.— Ештене ттемесен де, кешлщ. де арамдык болды ма екен? Кудай-екен оны да 6Uin кояды дейд1 рой. — Эй, бьпмеймж, «каекырдын аузы жесе де кан, же- месе де кан» дейсж рой. Эйтпесе, тап осы жолы мет жазрыратын женin жок. Одан да мыиа жастарра жабыс- с а й т ы ... Дол табеден нажарай жарк е т т , кун куршредь Bipey- лер как кумбезж ыайыстыра жуг1рт аткендей кут1р-ку- Tip eTin, жамбаска таман келд1 де, кенет аспан как жа* рылгандай, шатыр ете тусть — Бшмьлла-бтмжла! — дед! Жупар сасканынан. Знпа «ah» деп шынрырып Ж1берд1 де, енкешп аттыц жалын кушып калды. — Не болды сараи? TipiMicin эйгеуip? — десж, 6api сонын касына келдь Зипа тш каткан жок, ©Hi кашып, айналасына 6ip тур- л! жат жанармеи алара карады. Tipi калганына e3i де сенбей турган секьпдь — Ештене етпейдн шошып калган рой,— дед1 Жупар жубатып,— Е-е, жараткан, Kemipe rap! Кейде кудайды да курдас кып аламыз... Булар койны-коншына су толып, ауылга зорга жетть Тамеип caii imiыде жел бэсен болганмен, устсртте едэу1р катты екен. Kni3 уйлерд|'н туырлыгы желтлдеп, ушатым кустам когган-копан етедь Bip Tayipi, жаназага кеткен ойелдер кайтып оралыпты. Балжам дау апамен eKeyi же­ лает! кулымдарды агытып жур. Естанларды Kapin: — Шырактарым-ау, аман-есен келд1ндер ме? — дем абыржи карсы алды.— Жана кун М1атырлаганда корык- кан жоксындар ма? Эй, балалар-ай, аяк астынан желн rim.. Тез уйге барып кшм ауыстырындар.

Аттардын epin алып, жугешн сыпырып коя берд1 де, 6api уйге кашып тыгылды. Естай су кшмдерж тастап, окосмйн еск! кара сенсен iuiirin жамылды да, ортада жанып жаткан отка таман кел1п отырды. Bip шапанды ныгыпа ш п Жолбарыс та жайгаскан. Отка какталган сайын онык барбигаи жуан колдарынан, б1лге-б1лте дым- кыл шашынап бу шырып жатыр... Не yuiin екен, жолда- сына т е карай алмай, кезш алып каша бередь Естай кара iiulKTin жагасына тумсыгын тырып, уназ буйыьып отыр. IiuiKTiK eniplHen 6ip жагымды itic келедь Ол бала кезшде осындай жауыпды кундер1 осы imiKTin iuiiiie Ki- pin алып, ко.п-аярын бауырына жинап, жып-жылы боп жатканды унатушы едь Оида бул iiuiK кереметтей улкеи кершет1н, каз1р апшып, nimipenin кетшть 1ргеден соккан жел отты шалкытып, берекесш алды. IДым тартып калган ушкат оцайлыкпен жана коймай пы- рылдап, yfiflin imin тут!нге толтырып ж1бердь Сыртта жанбыр мен жел eperecin, птжырыс Tycin тур. Кунша кай мезгЕл eKeiii белг!с!з. Жел демш imnie тарткан кез- де, туырлыкты сытыр-сытыр етшзш, жанбыр сабалайды да, жел кушейгенде кайтадан ест1лмей кетедь Керсге, уыктар сыкырлап, уй тенселедЕ «Cyfleri ауыр алты ка­ нат уйдщ жардайы мынадай болганда, баска уйлер ка­ млай шыдап тур екен?» деп ойлады Естай. Мана даладан кел!с1мен Зипяныц т Н -Ticine тимей калшылдап тона бергесш, eneci оны тосеп'не жаткызып, ycTiii кврпемен бастыра жауып тастаган. K,a3ip уй ша- руасымен Балжапныц 6ip eai алысып жур. Шацырактыц жел жак карына бакан экеп Дрель Сосын уйдщ сырты- на казык кагып, арканмен бастырудын камына KipicKen. Естай шыдай алмай орнынан турып, кемектесе бастады. Уйдщ y3irin арканмен айкастыра бастырып, ек! ушш бо- сагадары керегенщ кезшен вткЫп, cipecTipe тартып жат- кан шешесшщ тарамыс колдары оран осы уйдщ Tipuii- niriii Дрен rypFaii куд1реттей боп кершдЕ «Бул еркектердщ жаны не деген тыныш? — деп ойла­ ды iuiiHeii,— бар шаруаны эйелдерге тастап, вздер! ел кыдырып жур. Ka3ip солар баска 6ip ауылд?, тары 6ipey- nepAin ойелдерш бейнет шегуге мэжбур eTin, ет астырып, кымыз imin отыр poii, дэуде болса... Неткен эдЕчетс1з- «1К?» Естай к|'шкептай кезшде-ак вз анасынын ылп! да шаршап, шалдыгып журетшш керш жапы ашып оган ка- 295

лай да 6ip жаксылык жасауды армандаушы едь «Кешн улкейгендё алтын сарай салдырып, сол сарайда апамды улде мен булдеге орап, отыргызып койсам-ау» деп ой- лайтын. Енд! мше ержегп, 6ipaK апасына титтей де жак­ сылык iereft алган жок. Cipa, eMip бойы осылай карыз- дар боп етет1н uibiFap. Арканмен бастырран сон, туырлыктар желшлдегенш койып, уйдш imi тынышталгандай болды. Балжан келш отты карыстырды. Сол KiciniH колы THioi муц екен, бык- сып жаткан от та лаулап коя бердк Дереу казан кетерь лш, ет салынды. Бар жумысын тындырран сон рана, Балжан пушпак irniriH жамылып, от басына кеп отырды. — Жерлеу ол1 аякталган жок па? Кекемдер неге кайтпай калды? — дед1 Естай, манадан кеншнде жур- ген сурарын eHfli рана 6epin. — Жаназасы бупн шырарылды... Kapi кайнага еле- р!нде e3iiiiH кыстауына апарып бабасынын зиратына коюды есиет еткен екен, еркектер суйекп алып oflFa ту- cin кетт1,— дед1 Балжан. — Б1здщ де калага кайтуымыз керек ед1... — Кеше «эл1 де он шакты кун боламыз» дегендерщ кайда? Асыкпандар, екьуш кунде экен де кеп калады. Сосын кайтарсындар. Жел басылайын дедь Eiwi б1ркелю cipKipen жанбыр жауып тур. Узакка созылатын ак жауыннык аяк алысы. Естайра будан кешн жайлаудын еш кызыры калмаган сияктанды. Енд1 Жолбарыспен де бурынрыдай култ-ой- нап журе алмайтынын imi сезедк Дуриямен де жуык ярада кездесхч eKi талай. Тек калага кайтудан баска ке- шлд1 селт стюзер ештене таппады. Знпанын ыстьшы кетершп жатса керек, ынкылдап, ipre жакка карай аунап тусл. Балжан келшше кобалжн карап: — Апырай, байкус бала ауырып калмаса не кылсын. С у OTin обден жаураран рой... Кернилер де катыспан кал­ ды. Естай, сен барып дэу апанды шакырып келнл. Кун батарда сол Kicire ушыктатып ж1берешк,— дедь Естай Kiiinin далага шыкты. Жел басылран, тиген жс- pine инедей кадалатын суык жанбыр жауып тур. Teni- peKTi тук керсетпей сокыр туман басып алыпты. Ауыл- дын жаи-жагынан Tenin туратын куз-жартастардын бэ- pin 6ip тылсым дунне жутып койран Tapi3fli. К,арыс жер- Heri к>пз уйлер карауытып зорка кершедк Эйтеу1р бэр! 296

де калкайып аман. тур- Жун! жука епшлер бурсец деп, уй-уйдщ biFbina тыгылган. Узактын yi'ii ауылдыц ше- тшдс едь Естай жол женекей жагдайларын б!лмек бон, Бактиярдын yi'iine сокты. Босагадан аттай бере мырс eTin кулш ж!бердь Терт канат юшкене уйдщ дал орта- сында жалганнын жартысындай болып, Бактиярдын e3i келденен жатып алыпты. Шанырактыц желбауын Tyci- pin, белшен 6ip шалып байлап KOiiFan. Ipre жакта кеп баланыц ортасында 6eciKKe асылып Нурраным отыр. — Кел, жогары шык,— дед1 Бактияр сол жаткан калпында. — К,айда шыгады? Уйд1 взщ толтырып жатырсын,— дед! Нурганым ынгайсызданып. — Бул не жатые, Баке? Бактияр кеалген аягын жинап, бет-аузы жайыла ыр- жнып кулдь — Жана карасам, жаман уйд1 жел ушырып зкет!п барады. Балалар шулап, женген шырылдап ж\\р. Далага шыгып арканмен бастыруга аяк жарамайды. Сосын жел- бауды бел!ме байладым да: «Еши ушырып экетсен, бар» деп жаткан бепм. — Жел басылды рой. Турмайсыз ба? — дед! Естай кулш. — Турамын рой... Асырагын не бар? — Бактияр кшз байпак KHin алган ауру аярын суйретш, орнынан зорга кетерьтдк— Ал катын, казанынды камдап бер... «Ж а­ ман кунд1 жатып тында» деп, жайланып отырып, 6ip кар­ та сорайыкшы. — Терт кубылан тугел едк.. карта ойнаганык жак- сы,— дед1 Нурраным куйеуше кеШс 6ijiAipin.— Одан да балага не бол, мен сиыр сауып, мына кеген кездерге кес- пе icTen 6epeflin. — Кудай, катын кып жаратпаранына мын да 6ip шу- Kip,— деп Бактияр кенк-кенк кулдь— Bip кун уйде отыр- сан, булардан еститшщ осы. Ал не кып турсык? Терлет, жолдасын кайда? — Жок, ракмет, мен дэу апама кетш барам,— дед! Естай uibipyFa бет алып. Ол кеп айналмай Катшаны epTin келген. Bip сотке булт ыдырап, батыс кекжиектен кызыл шапак 6ijiiHAi. Катша Зипаны далага алып шыкты да, сол батар кунге каратып койып, ашык омырауына су бурк!п ушыктады. 297

Сонан сон тесеНне экел1п, жылы орап жаткызды да, Балжанга сандыкта жаткан бабасынын KyMic Kiceciii алдырып, наукастын устше квлденен артып койды... Д эу апаннын ушьты Tepic кеткен жок, Зила eKi-уш куннеи кш’пн басын кетердк Bipas аз уакыттын шшде сатка ургандай катты жудеп турды. Бул кезде ауылга Канагат та кайтып оралып едь Естайлар асыгыс калага KafiTyFa жиналды. Ертен журенпз деген кут ек! ж т т п н арасында мынадан энпме болды. Exeyi су жагасыпда онаша отырган: — Ал 'енд! не бтген онын бар? — дед! Естай, бурын бул мэселе туралы талай рет сейлескен адамша. — Heni айтасын? — Бшмегенсуш... Махаббат мэселесш калам шешт'1н? Соны сурап турмын. — Мен ол жайында ентмм ен акылдаспаймын. — ©Mipi эйел затына карамастай боп журунн сдщ. Сен де FauibiK болады екенсш-ау? — Эрине. Махаббат сен т гана енннне тиген нэрсе емес кой... — Суйе бер. Кызганбаймын. Тек уаденде 6epiK тур- сан болтаны. — Айттым гой. О л — межи шзруам... — Сен немене, сонда Зипаны далага тастап журс бермекст бе? — Одан кутыла алмай жур ме еднсдер? — Акымаксын! — дед1 Естай куйш кетт,— Жиырма жылдан 6epi сен 6aFbin келген eueHcin foA оны? К,орган- сыз жет!мд1 аякасты е т т кете беруге болады дейтш шы- гарсын? Олай ойласан, кателесесщ. — ©зще не керек, сонда? — Жолбарыс TenciHin же- Tin келдь — MaFaH б а ? — Естай ызалана езу тартты.— Маган ceniii ештементн кереп жок. Тек еанде болсын, мен Зипаны tim m ue корлатып коя алмаймын. — Мен емес, вздсрш гой оны корлап журген... Дэм- туздарынды буддам, калыималсыз, кэдеаз келт кып ту- eipfliuflep. Eimi eMip бойы сендерге кун болып ету! ке­ рек... — Оны бостандыкка шыгаратын камкоршы —- сен бе, сонда? Кашаннан 6epi? — дед| Естай мырс е тт.— 298

Cipo, сспде туыскандыкты, достыкты т уст е п и сез|'м му- iueci мулде жок болуы керек? Иэ, езщ б1рде айткансын. сенде ондай касиеттер болтан емес. 0 м1рде езшнен бас­ ка еишмд1 унатпай журетМн сондыктан. 0Tin жарилып кетсе де айтайын, сен нагыз кара журек, онбаган адам екенсщ... — Сежнше, байдын кызына гашык болFaн мырзалар гана ак журек кой, шамасы? — Эгтен, ез ушмде отырсын. Эйтпесе, ит TepiciH ба- сына каптар ед1м...— Естайдык аузына сез туспсй, туты- I ып калды.— Сонымен ток e ie pin айтшы. Зипага уйлене- сш бе, жок па? — Окам арам тер болмай-ак кой,— дед! Жолбарыс TicTenin.— Мен Зипаны бупн-ак алып кетемш. — Калайша? Ол 6ip далада журген адам ба екен? — Естай абыржып калды.— Уйленем деп сезшд1 берсец, б!з оны жасау-жабдырымен узатамыз. — Ракмет1 Б1зге ешкаидай дуниенщ Keperi жок. Ал, узату мэселесш ездерщ отан уйленбей турканда ойласу т р е к едк.. ♦ Жолбарыстыц epHi Kerepin, иеп д!р!лдеп Kerri. 3ci- ресе, Зипанын бурын 6ip рет куйеуге шыкканы ecine тус- кепде, жаны ышкынып, жынданып кете жаздаьтыны ке- pinin-ак тур... — Бул — Зипа скеулерщшц ортак байламдарын ба? Егер ол да осылай дейтш болса, мен карсы емесшн. — Сешц калай карайтыньщ маран ете керек ед1? — Дед1 Жолбарыс кекетш.— Б1зге тек квл1к жарынан кв мектессен болтаны. , — Мен алдымен Зипамен cefuiecyiM керек. — Мейлщ... Тек булin шырарып журые? Б 1зд1 Capioip устап тура алмайсыцдар. Энг1ме осымен бпкен. Айткандан-ак Зипа мен Ж ол­ барыстыц ce3i 6ip жерден шыкты. Зипа кезжщ жасын квлдете огырып, Естайга e3iniu Жолбарыспен 6ipre кету- ге бел байлатанын мойындады. Сол куы! тун ортасында cKeyi eai атка Minin, Каната? аулынан урланып аттан- ды. Олардыц кашан кеткснш Естай, эрнне, 61л in жатты; 61'рак еншмге Tic жарып, сыр берген жок. Ертецшде туске таман у-шу болтан ауылды артка тас- тап, оныц e3i де ойга карай бет тузедк..

Т0РТ1НШ 1 БОЛJM АКПАНДА Карашанын акырына дейш кар туспей, жылмык бон, жымиып TypFan кыс аяк астынан кабагын туй!п ал- ды. Жаца жыл алдымда буркактап калын кар жауган; оныи артынан ше-шала борасын турды да, жауган кар- дыц бет1н жылмитып, ак жорга журш втть Eiifli пине, куп ашылып едк кызыл шунак аяз какап тур. Туу деген тую р т н жерге туспейтш солтустштщ катал кысы каЬа- рына еид1 мшгеи тэр1здь Шаруа баккан кырдагы елдщ жайы не болын жатканы белпаз, afrreyip, отыи-шебш та- разылап елшеп отыратын каланык жатагын кун райы куырып-ак ж!бердк Естай ояпгапнан кей!н де, жылы тесект'| кнмай кап жатты. Уйдщ 1Ш1 суык, ацырап тур. Bip e.ai кырау турып калган терезешн квздер1 шел каптагандай сокырайып, балмеге болар-болмас кана жарык тушредк Ол жасты- гыныц астына койган сагатын алып карады. Сагат жетк Пурбек осыдап жарты ай бурын 0лкеге жиналыска кет- кен. Бул уйде каз1р езшен баска куш-канраты тиер .ер- кект1ц жок екеш, ecii< алдында cipen жаткан карды та- залау керек екен1 ecine TycTi де, каргып турып кише бас- тады. Кишш журш, бурыштагы денгелек пешке алака- 300

нын тесеп ед5, сап-салкын екен. Тунде жаккан оттын, жы- луын аяз тан атканша шыдатпай суырып экеткеш Kepi- iiin тур. Ол пара тонын, пимасын киш далата шыкты. Танертенп аяз 6erri шымшылайды. Шекеден е т т шыдатпай бара жаткасын, малакайынын куларын rycip- дк Ауланын imi теп-Teric cipecKen кар: какпадан 6epi тунде e3i омбылап журш еткен i3 сайрап жатыр. Ол Ki- леттен курен алып- ш ы рып, тытыз тускен апак шыны карды шетшен кертш алып, ауланын ортасындагы шун- кырра карай лактыра бастады. Алдымен еспстщ алдын тазартып, сонан сон квшеге шыгатын жэне уйдщ артыи- KaFbi бакшага баратын жолды ашты. Кауырт кимылда- ганра бойы жылынып, курек устаган алаканы ып-ыстык болып кеттк Калын ки1м колтыры н жаздырмай, эр1-берщен сон ij шаршап, барлырып калды; танауынан бу аткылап, куре- | riHe суйешп 6ipa3 дем алды. Аязды кургак ауа бурауы | жеткен домбыра шегшдей зынылдап тур. Тырс еткен ды- ■ быс шыкса болтаны, алыска ала кашады. Кешеден жу- I pin еткен адаыдардын аяк сыкыры, элде кайда 6ip жак- I тан жукт1 шананын шикылдараны еспледк.. Естай кы- I рауытып, Tyri сыртына шырып турран электр сыыына, i; бутактары KapFa 6erin, мысык куйрыктанып алран тал- I теректерге кез ж1бердк Тещ рек тугел тонып тургандай I nerepin шалынады... «К,ыс дегеш\\йз— жаз суретшщ не- 1I гатшм тэр!зд1 екен-ау» деп ойлады Естай. Ол жумыска кайтадан Kipicin кетп. Б1р заматта ку- I perinin ушы ауланын ортаЬындагы алма агашка THin ке- I rin едк мойнына cay eTin кар куйылды. Ту-у, кандай та- I маша! Былайырак ш ы рып, басын шайкап кулш тур. Ойы- I на кенет еш жол елен оралды. Тал-шыбыктар табигат нэуетег!... Tuin кетсеи мопшагы сау етедр..I I Ойда жокта келген еленге e3i катты куанып кетт1 ,¥мы- I тып калмау уийн шшен eKi-уш рет кайталады. Осы ыр- I ракпен «кыс cypeTTepi» деген елен жазура бещген... I Естай коранын карын жещлтш, 6ipa3 курегеннен ке- fiiH, лапастьщ астына барып отын бутаура KipicTi. Bip шана ку талды анада Нурбек eKeyiHin калай сатып экел- rcHiH eciHe алды. Отыншымен саудаласпай сураранын I бере салганда, д1рдектеп тонып турран жыртык тонды 1 кедейдщ калай куанганы кез алдына келдк.. Сонан сон

ез ауылын ойлап кегп. Жылда осы мезплде, каникулда ауылга барып дайтушы едк 0ткеи жаздаи 6epi ел жадна ат i3in cajiFan жод. OicyFa Караганда, дызметтщ жауап- керш Ы п кеп екен, аттап бастырманды. Элде жана кел- ген жас кызметкер деп, атка жед1л телпекбай кере ме, онда-мунда жумсап, тыным таптырмайды. «Жол туске- cin, ауылга калай да барып кайтуым керек» деп туйд! ол imiHeu. Сырткы eciK сыдырлай ашылып, далага шапан бур- кенгеи Балия шыкты. Ауланын тазарып калганып, Ес- \"айдын, ерте турып, уй шаруасына кемектест жургенш i<epin, ыразы непышен жадырай 6ip парады да, жана га- на аршып тастаган жолмен уйд1 айналып Kerri. Ауыр аякты эйел мамырлап зорга ж у р т барады. «Нурбек кел- recin туса екеп, не де болса»— деп ойлады Естай. Отып- ды екгуш кунге жететшдей мол eTin, бутады да, 6ip бо­ лели ауыз уйдеп казандыктын алдына enri3in дойди. Сонап кейш epueyiHe кексунп муз датып, аузы тарылып кеткеи дудыдтан eKi шелек су тартып экелдд — 0 зщ уй жумысына en-ri екенсщ гой,— дед! Еалня Естайга дэн ырза болып,— дол-аягыц жамандыд керме- cin, айиалайын! Саган тиген дыздын мандайыпыд багы бар шыгар. Еалня дыздар мектебшде мугал)м болатын. Естай со- пы ескс алып: — Женеше-ау, бул сезд1 маган айтданша, ана шэюрт дыздарыкыздыц Кулагина салмайсыз б а ? — деп садил- дап кулдд — Кыздар ceni жек кермейдд.. Мен де соны бш п ай- тып турмын гой,— дед1 Еалня езу тартып. Б1раздан соц exeyi онаша отырып шэй iuiTi. От жаи- ганга уй iuii жылынып калган. Балалар уйдыда. Еалня жолаушылап кеткен куйеуш еске алды. Уйленгеннен бе- pi Нурбедпн, уйден узап шыдданы осы екен; YpiM »i мен Шэуешек арасында ен жылдам журетш келш — жук ма- шинасы, онын 631 6ip жумада зорга жетедд Мынадай дыста боранга тап болып, елпз иенде усшке шалынып, мсрт болатындар да ушырасады, жас эйел соны уайым стедд Kaaip Еалияныц аппад сулу жуз1не нодта тусйд еш таралып, nicTe мурны бшктеп, кез шарасы улкейе тускеи. Y ctihc ишшш жогары салып, кеуде тусынан бу- ршгеп кед кейлек кит отыр. Табигатынан таранып-сы- ланып журуд1 унататын кербез Еалня ез'|тн далыптан

ыс улкен inline карал, сэл ьщрайсызданатын сек1лдр жузшем ек! набит энелдерде гана болатын аналык мак- ганыш пен урей кабаттасып, алыа кезек квринс береди — Дурияны керш турасын ба? C ohfli кезде уиден шыкпайтын болдын рой,— дед! Ралия кулана жымиып. Ьурын бул такырыпта ашык сырласыи кермеген жен,- reciiie Естай не дер|н б1лмей, кысылып калды. Естайдыц чыздар мектеб!не барпиштап, сабактан кайтар кезшде Цурияны жекелсп ертш кеткенш Ралия 6ip-eni per кер- ген ексн, соны еске алды. — Ж э, кызармай-ак кой,— дед1 Ралия кулш.— Онын iccine уяласын? Дурия — жаксы кыз, калыядырын, кайсы vece, мыиау деп, уялмай керсетуге болады. Була бои ес- <енд1к! ме, тек Miiie3i сэл нелеу... Тым такаббар. BipaK шысы езше жарасады да. — Сол Mine3i кнын-ау жецеше,— дед1 Естай кезш те- ICH салып.— Б!з жакында ренжкш калганбыз. — Неге? — Жэй, эшешн... 6ip себеп болды. — Ештецс емес, жастынта бэр! де болып турады. ЖР iT адам кыздардыц ондай-ондай еркел!гш кетермесе бо- а ма? Баягыда 63iMi3 де аганды талай сандалтканбыз... — Аягы Ыздерше тынса жаксы foi'i. — Сен Дурииныц уйчипмен жаксы таныссын ба? — 1сд1 Ралия есше олдене тускен адамша. — Ауыл арасы жакын foA, кысы-жазы ipreaec оты- >амыз... — Дурияныц iueuieci сумдык суду дейд! гой, рас ia ? — дед1 Ралия жузше Кызыл арай Teyin. Естайдыц imi кылп ете калган. BipaK сыр бермеуге ырысты. — Калан десем екен? Былайша внд1 адам... BipaK ■ ына с‘1зден сулу емес,— дед1 ол тура жауап беруден тай- актап. — Эй, осы еркектер-ай,— деп курс1нд1 Ралия,—«Берж жгеннщ намысы 6ip» деп, улкешц де, к ш щ де эйел сор- тыны алдауга бейпм турасындар гой... Шайдан KefliH Естай KniHin кешеге шыкты да, езШ ц (ызмет орныпа карай бет алды. Куннщ кез1 шелденш ■ екжиектен eiui Fana кетерйче бастаган. Тешрек сакыр- ■ укыр дыбыска голы. Аякка жукпайтын, еспе кумдай усылдаган шыны карды курт-курт басып, Естай жил­ кам журш келедй Kni.Mi канша калыц болганмен, мына- 303