Жұмаділов Қ. Соңғы көш

дай суыкта ез денеа езже жен‘|л де ыкшам сез!лед|. Калыц кар тускел! квшедеп уйлер де аласарып кеткен тэр1зд1. Eni капталдары дукендер енд1 ашылып жатыр. Жаймашы уйгырлар мен кытайлар бораннык масагы калгандай, устерiне тобырына тусетш тон киш, сенсец жагаларын KOTepicin алыпты. Калага тун ката Kipren Жукт! шаналар ушырасады. Аттардын баран не кылац екен! бшнбей, тула бойын боз кырау басып, танаулары- на сояудай сунг1 турып калган. Естай «б!зд1к ауылдан ешк1м кер1нбес пе екен» дегендей, шаналы жургшинлер- ге угиле карап етедь Ол отын базарынан ©Tin, мандайшасында «Тарбагатай raseTi» деген жазуы бар улкен кара какпара бурылган. Табалдырыктан аттай бере-ак, бояудык ©TKip nci мунк ете калды. Кек ауланын ш ж де редакция мен баспахана уйлер! 6ip-6ipiHe жалгаса орналаскан. Теру цехынын ма- нында алдарына шалрыш тарткан, бетысолдары май-май жумысшылар карбаласып жур. Естай редакция уй!не бу- рылып ©3i отыратын «мэдени-арарту» бел!мже KipAi. Са- гат торыздэн он бес минут етштк SiiTeyip бул канша ты- рысса да, жумыска дэл уакытында келе алмай-ак кой- ды. Кдшанда орнынан табылатын картамыс журналистер муныц сэлемже еижарлау бас наесть Белме суык, 6api сырт ки1мдер1мен отыр. Почта келген секшдь журт жа- на газеттерге T©Hin калган. Ур!МЖ1 мен Кулжада шыга- тын газеттер осылай жиналып-жиналып, он кунде 6ip-aK ре¥ келедь Ол аягынын ушымен басып келш, ©з орнына жайгас- ты. Мунын карсысында бел1м бастыгы Хамза отырады. Бастыктын столы абажадай улкен, api баскалардан бшк- теу. Bip шетжде таяуда гана орнаткан зшдей кара теле­ фон тур. Аласа бойлы, арык Хамза сол бшк столдан иы- ры зорра асып, каршырадай Fana боп, шаншылып отыр. ©Mipi кабагы ашылмай тунжырап журетж адам едк 61- рак 6yriH к©шлд1 екен. Естайды Kepin: — Э, бала, келд'т бе? — деп насыбайшылардын эде- тшше 6ip езулей кулд'|.— Куттыктаймын! Сен ©3iH буг'ш тым алыска шыркап кеткешши бжмей журсж-ау дей- м!н? — Иэ, не жаксылык бар, aFa? — Bepi таман кел... 0лкел1к газеттщ жака жыл кун- ri санына елекж басылыпты. Жэне анау-мынау жерде емес, туп-тура макдайда турсык. 304

Естай жалгыз-ак аттап, Хамзанын касына барды. ЖуреН аткактап, катты coFbin кеткен. Онын тула бойын газегпн жана номерш колына алкан сайын кайталайтын pip ce3iM биледк Кез1мен imin-жеп, езш Ц фамилиясын здед!. Газеттщ yoiiHiiii 6eTi тугел елен екен... Естай ез кезше e3i сенбедк Мунын елен1 шынында да ек мандан­ та бершптк Жэпе онымен коймай, eKi жолын белш алып, iiuKi ек! бсгпн басына улкен эрштермен «шапю» \\ып жазган. Ж ас ж1пттщ каны басына тептк Булай болар деп ki'm in.iaFan! влкелж газетке ез белмен елен жолдаура ба- ылы бармай, анада Хамзанын елещмен косып ж1берш ai. Ал, танымал акын Хамзанын 03i будан кеп те­ нен тур. — Мше, кердщ бе, б!здщ колымыз кандай жен'|л? — iefli Хамза сол енбепн булагандай болып. — СПздщ арканыз Foft, ага. Бурын ол жакка елен ui6epyre бата алмай, коркып журунл ед1м. — Неге? — Ондагылардын 6api мыкты. ¥ят бола ма деп... — Бэле, баламысыц деген! Бул кунде елден ерек ка- а узш кеткен сншм жок, бауырым. Журчтын кеб| ты- ■ акпен урь:п алатын жерде жур. Сен ез'1н нешедесщ? — Он торыздамын. — О-о, cenin жасындагы адамга бул аз табыс емес. 'ендердей кез1м1зде елкелпс газетке басылмак тупл, кыз- арга хатты арен жазатынбыз. — Ci3 кашаннан 6epi жаза бастадыныз, Хама-aFa? — Жиырма бес жасымнан... «Шынында кеш бастаган екен,— деп ойлады Ес- ай,— ал мен жиырма беске келгенше...» — «Тусау кесердЬ кашан жасаймыз? — дед! Хамза улш.— Бурын ез!м1здт газетке шырып журсщ foii... ол сеп емес. Мына елкеге танылганынды калайда этап ету ерек. — OFan мен дайынмын,— Естай лып ете калды.— Уа- ытыцыз болса, к,аз1р-ак, бастайык. — Жарайды, жумыстан Keftiii... Бел!м бастырынын жас баланы соншама басына ке- epin, колпаштаганын унатынкырамай калган егде кыз- !еткерлер газет окьпансып, темен тукыра береди Ен |етте отыратын Кожан дейтш ала кез, арык кара ж ш т 1улде тын энпме бастады. Кол басындай кеадрдеп бул- 305

тылдап, 6ipa3Fa дейш тутыгып, ceilлен алмай отырды да: — Жо-жолдастар, м-м-мыпаны карандар! О-о-Оспан- ды Шыцхайдаи YpiMxrire алып келт™ ,— дед1 eci шыга куанып.— Осы игпн кезш куртса, бамдылардьщ шаны- рагы ортасына тусер едь.. Оспан сонына ерген кеп адаммен осыдан 6ip ай бу­ рый Кубынын кумында коршаура алынып, колга тускеи болатын. Кожан айткан жаналыкка журт тугел еленде- cin калды. — Оспанды Ллтайга алып келш, 63iHin туган елшде соттайды деп вц\\, Ур1мж!ге неге апарды екен? — дед: касында отырран Сураубай. — ©зщнщ есщ дурыс па? Алтай аймагы тунып тур- ган Керей... Оспанды онда экелу — жанрам отца май куй- ганмен б!рдей емес пе? — деп Кожан оран эжептэу1р кс- йш калды. — Сот кандай жаза буйырар екен? Ататын шырар, э? Калай ойлайсындар? — дед1 Сураубай такымдап. ©3i ештемеде ойламайтын, тек баскалардын дайын ой-niKipiMen кун KepeTin осыидай 6ip типтер болады-ау? — Оспан сиякты кашшер, каракшыра он шырарудык e3i артык. Онын eTin 6ip жапырактап icecin, боршалаи ел- п'ру керек! — дед1 Кожан калш-калш eTin. — Солай-ау, э? — дед1 Сураубай, нарыз шындыкка ne3i жана жеткепдей. Не ушш екен, Хамза бул anriMerc араласпады. Каба- гын шытып, унатпаган тур байкатты да, газет™ жииас- тырып, алдагы номердщ материалдарын KapayFa Kipic- Ti. Естай да суырмасын ашып e3ine белшген хат-хабар- ларды ipiKTefl бастаран: ендеп Кке жаратуга болатьшда- 1>ын 6ip белек, жауап жазатыидарып 6ip белек койып жатыр. Онын ец 6ip бер1лin ктейтш жумысы он бас куп­ ле 6ip per uibiFaTbin эдебнет 6eTin эз!рлеу. Ал калган уакыттары Ke6iniue осындай уак-туйекке жумсалады. Жацарыдай кесек куаиыштаи кейш acnaHFa алып ушкан кешл! куйю ™рлжке дуаламай отыр. Ауылдаи жазылган кейбрр хабарларды окыранда, кулис! келед1. Bipey: «Партия мен ую м ет п зд щ басшы- льжында, жакында алты каскыр согып алдык» деп жа- зыпты. Естай оны белмедегтерге дауыстап окып бердь — О й, сабазым-ай,— дед1 Хамза iuieK-cwieci катып. Баскалар да кулш жатыр. Тек Кожан рана дара калды:

— Жолдастар, неменеге кулеандер? — дед1 ол тусш суытып.— Мал шаруашылырына каскырдыц зиянкес еке- iii рас па? Рас. Ал партия мен укшепьпз мал саныи ка- >ырт ecipy керск дсп отырганы рас па? Ол да рас. Енде- ше, бул хабар Ka3ipri саясатка деп келедк.. — Казак кашан да каскыр coFbin журген. Сол да жацалык болып па? — дед1 Хамза. — Бул хабардыц мацызы — халыктыц партия саяса- гын терец Tycinreniиде,— дед1 Кожан райдан кайтпай. Хамза ыза болайын дед!. — К°й, Кожан, кеп сезд1 кайтесщ? Одан да мына (айындарап материалыцныц сикына карасайшы,— деп, устшен кызыл сиямен аяусыз тузет1лген eui-yui парад чаразды керсетп.— Осы сенщ казакша мен уАпяршаны фаластырып ж!беретш жынын бар ма? Тьл тазалыгы де- •еи канда? — Мен орта тммен жазам. Казакка да, уйгырга да rycinixTi. — Мэссаган! Енд! не б е т ш айтайын. Б13 казак га- етш шыгарып отырмыз рой, жаркыным-ау,— дед! Хамза суйше дауыстап. « — Ci3 не, улттар достырына карсымысыз, сонда? — (.ожан муиыц GeTine бакшия карады.— Коммунизмге Зарранда, улт дегеннйз жогалады. Ал, с!з yneMi казак, уйрыр деп ж'1ктейс!з де отырасыз. — Ту-у, сарамас, caFan адам деп акыл айтып отыр- ан менде де ес жок екеи.— Хамза ашуланрандары эде- riMen насыбанра кол созды.— 0тш жарылып кетсе де ан- гайын, сенщ орныц — газет емес... — Eiwi кай жер? • — Оны б1ле алмадым. Сен адамньщ неге жаман бо- латынын бмесщ бе? 0м|'рде ез орнын таппарандыктан... Егерде сен газетте гстемей, сиыр 6aFbin журсек, мумкш, сенен озат бакташы шырарма едц кайтер едк.. — Оны айыратын с(з емес, мен партия кайда ж!бер- се, сонда турамыи,— деп Кожан ызадан сейлей алмай тутыгып калды. «Кап, мыиаран не десем екен» дегендей, Хамза ею ала- канын жайып, жтттерге карады. Сэл дардарып отыр- ды да: — «Кыртты езген жецедц езгеши кудайдан безгеа жецед!» деген осы екеи рой. Мен жец1лд|‘м,— деп каркыл- дап култ Ж1бердк 307

Осы даудыц шыгуына езш кшэл1 сезшген Естай, ка- газдан басы» кетермедк Ocipece, Кожан жакка карамлу­ га тырысты. Не уцпн екен, оны Kepin отыру ce3iMiiie 6ip TVPлi жайсыз тиедь Bip гажабы, Кожан б1реумен ерсге- cin дауласканда, тутыкпай жатык сейлеп кетед1 екен. Ал, жнналыста шырып свйлеген сезш керсен... Сейлеп келе жатып, денгелеп таска т1релген арбадай, кылрынып ту- рып калады. Сонысына карамай узак сейлейтшш кайтср- ci«? Басында Естай уйрене алмай журдь Кожан 6ip сезд! айта алмай кнналранда, шыдамай кетш, аярын жалгап Ж1б' ерет1н: кешн онысынын ыцрэйсыз екенш сездк Ол бурын кызметке келмей турганда, газетте к1лец biFaft мен сыгай, сездщ майын тамызатын шешендер отыратын шырар деп ойлаушы едг Сейтсе, мунда да ор турл1 адамдар бар екен. Ocipece, Кожанды кергенде, ду- ние тенкершп тускендей болды... Тепнде, буккт жан-жа- нуар сек1лд1 адам табиратында да ортаFa бешмделетш, езш-ез1 nopFan, онайшылыкпен жан бермейтш 6ip каснет бар ма, калай? Ондай касиеттен Кожан да кур алакан емес. 03i жакында партияга втш алды. Бул мекемедсн еткендер — редактор мен eKeyi Fana... Кожан бурын Хам- задан жасканып журунл ед|', содан 6epi мулде кушсйш, б1рдеце десе жарасынан ала туседк Колында шокпары бар, саясатпен коркытады. Хамза акыр-аяры онымсн epiKci3 санасатын болган. Ka3ip де бата торымай, каша сейлесш отырраны содан. Ептеп imin журетш адамдар- дын эдет1мен, бел1м бастыры кек сактамайды. «Ертец- нен бастап жумыстан кугызам» дейд1 де, артынан оны- сын умытып кетсдк Bip-6ipiHeH айнымайтын газет Tipairi осылайша eTin жатыр. Естайды каладагы мектептердщ 6ipine мурал1м eTin ж 1бермек болганда, редактордын атынан хат жазды- рып, осында шакыртып алган Хамза едн Болашакта жа- зушы болуды армандап журген Естай газет жумысьша 61'лек сыбанып, кулшына KipicKen. Bipaic алгашкы арын тез басылды. Bip Хамза демесе, енеге алып, енер уйрене- TiH баска e iu m u i таппай, ш куса болып журген жа- йы бар. Хаттарды ынтайлап тастады да, тэнертен ойына орал- ран елец шумактарын кагаз бетше тушрдь «Кыс сурет- Tepi» 63inc катты унады. Бурын мундай накты суретке курылган елецд1 жазып керген емес-тк Хамзага окып бе-

реши деп 6ip окталды да, К о ж ан а кез1 Tycin, !рк!лia калды. ._ Уак-туйек куйбенмен жумыс куш де аякталтан. Ьс- тай манаты уэдесш еске алып, белмедеп xtirrrrepAi дэм- ге шакырсам ба деп отыр ед|, Хамза т1лдей катазта 6ip- денеш суйкеп, мунын алдына тастады. «Баскаларды кай- тес'ш, e3iMi3 жеке кетейш». Мейл1, бул да жен екен. Са- гат бестен аса бере exeyi онаша тартты. II Кешке карай кун бурынтыдан ары какап кеткен тэ- pi3fli. Катты аяз дем алдырмай колканы кабады. Ауа емес, пне жуткандай боласын. Аспаннан ушкындап кы- лау Tycin тур. Жумыстан таратан журт жаталарын ке- Tepicin, бурсендей басып кетш барады. Кешенщ буры- шында жолаушы кутш туртан бержебайлар колдарын ург!леп, суыкка шыдай алмай жер тепшлейдк Естай бастаты сонынан ynci3 uiecin келедк Ал Хам- занык Э31'рше аялдайтын тур! жок, езшщ уйреншисп сокпатымен суатка бет алтан iopi кулжадай суыт тар­ ант барады. Ei<i колын калтасына салып, басын кекжите пк устаран Kyfti, жолдаты 6ipneme асханата токтамай ете шыкты. Кытай базары мен Таракият KemeciHiK бу- рышындаты жана асханата ат басын TipereH. EciKTi ашып калтанда, 1шке лап eTin 6ip кушак бу ендк Мунда адам кеп екен, Хамза бос орын карастырып, 6ipa3 турып кал­ ии. Шетш столда отыртан 6ipey орнынан ушып турып, Зуларды касыпа шакырып eai, 6ipaic Хамза оны елеме- тен болды. — Жур, кетеТпк,— дед1 Естайта. — Неге, ана Kici шакырып тур той. ‘ — Ере берсейпп сонымнан,— exeyi кайта шыкты.— Жацагы бэлеш кердщ б е ?— дед1 былай таман узатан соц,— атакты iimdur... ©3iHin калтасыида мардымды ак- на болмайды. Елу грамды куйтызып алады да, соны шда-сонда урттап койып, таныстарды сарылып тосып отырады. Ал, калталы б!реулер келе калса битш салады. Соныц вз!н салпацкулак па деп коркам... — «Салпанкулаты» Heci тагы да? — Бктмеунл ме ен? Жансыз, тыншы деген сез. — Енд1 кайда барамыз, Хама-ата-ау? 309

— Жур. Каскабас тамырга тарттык... Хамза тагы жорта женелдБ Боны шарга болганмсн тымпыц кагып тез журед! екеи, жетвдзер емес. Дене 6i- TiMi шып-шымыр, амандасканда колыцды yriTin ж1бсре жаздайды... Кытай базарын ерлсй салып, астык базары- нын тубшдеп тар еакке токтады. Осында жеке менипк асхана бар-тугын. Хамза кеше жатынан юрмей, аулада- ) ы iiuKi ешктен барды. Жып-жылы уй бегл шалады. Ар жагынан калбан кагып, узын бойлы, сем1зше келген, кас­ кабас дунген жуг1рт шыкты. Хамзаньщ «каскабас та- мыр» дегеш осы екен. — КелМ з, Хамза эпендк жогары шыгыцыз,— деп кожайын кургак ушты.— Кептен квршбей кеттпиз foii... Залда отырасыз ба? Жок, уй дурыс па? — Bi3flin осында окаша отыртанымыз жен болар. — Жаксы, вте жаксы,— дунген iiuKi уйдеп текемет теселген, 6iiii<Tiri метрге жуык сэк!н1н ycTine керпе са­ лып, денгелек устел экелш койды.— Ал, жайгаса 6epi- К1здер. Булар uieuiiiiin, сэюшн ycTine малдас курып отырыс- ты. Хамза б1раздан кешн кудасынын ушне келгендей, бу- рышта жаткан жастыкка шынтактады. Естай жамбасы- нан шым-шымдап еткен ыстыкты сезш; — Мынаныц астында от жанып жатыр ма, не ба­ ле? — деген Хамзата карап. — A -а, мына сэюш айтасын, ба? Дунгендер муны «как» деп атайды. Ана казандыкка жагылган от осы каннын iuiin аралап етедк Булар унёмкпл, шебер халык кой. Кердш бе, жаккан отын да далага ж1бермейдк — Ал жазда кайтед1? — Жазда тутйш т!к муржага бура салады. Залдап>1 конактарына кызмет етш журген дунгеи жоргалай басып, буларга кайта оралды. — Кэпе, не бупырасыздар? — дед1 уйелмсшмен niain. — Б1зге ме? Bi3re 6ip-6ipflen баусау жэне жас еттен куырдак куырып бер,— дед1 Хамза.— Жуасыи молырак сал, бурышы ащылау болсын. — ¥ктым. Сантанру foii — айтып отырганыныз? IuiiM- джке не буйырасыз? — Бэйланди бар ма? — Былангы журтка жок болса да, шздей кад1рл1 ко- накка эркашан табылады,— дед1 дунген жылмиган. кесв жузше кулю жайылып. 310

— Рахмет? Онда 6i3re 6ip шелмек бэнланди экел,— Хамза сосын Естайга бурылды: — iiuin керш пе ен? Кы- тай коньяп гой, тамаша нэрсе... блещи тойлап отырран- да, сасык жунжунд! кайтем1з, солай емес пе. — EpKini3 бшсш. Дунген лып етш шыгып Kerri. Ас уй жакта шыжгыр- ган майдын, куырылган жуанын Hci келедк Залдагы 6i- реулердщ кеншлдеген кулкю естшедк Булар отырган iui- Ki уй мен залдын арасын 6ip рана терезе белш тур. Ес- тай пердешн шетш кетерш, сол жакка кез Ж1бердк«3ал» дсп жургеш узыншалау келген кен белме екен. Айнала- сы терт-бес стол тур. BipaK тагам тез дайындалатын бол- гандыктан, журт жылдам ауысып, 6ipi келш, 6ipi кетш жатыр. Естай бурыштагы столдан гимназиянын exi-уш му- raaiMin Kepin калды. Орталарында 6ip шелмек арары бар, мэре-сэре боп, дуылдаеып отыр. Энеу 6ip ортада- I ысы — биологиядан беретш Жумаразы деген мурал1м. «Педагогтар да сштейд! екен-ау» деп ойлады Естай пер- деш жаба 6epin. Осыдан 6ip жыл бурын мунын арак irnin койганын сезсе, сонына шам алып тусер едк Сол сор- пы гимназистщ Gipeyi Ka3ip ездершен элде кайда сый- лы жерде отырганын бшмейдЬау... Кенет Жумагазынын 6ip кылыры ecine Tycin, мире етш кулд1 де, касындагы Хамзага энпмелеп айтып бердк Жетпшл класта болуы керек, Жумагазы буларга зоологиядан дэрш берген. ¥за- май-ак онын ез пэнш бкпмейтМ, сабакка дайындалмай келстМ мэл1м болды. Bip Kyui «Зат алмасу» деген такырыпка келгенде, Ж у­ маразынын i<e3i кул1мдеп, e3yi жайылып, сейлей алмай-ак койганы. ©зшше Gip колапайсыз нэрсеге жорып турса керек: — Балалар, мен бул сабакты етпей ак кояйын. Бы- лайша, айтуга уяттау. Тусшешндер foA, рылымда бэр>н ашык жаза беред1... Оздерщ онашада ютаптаи окып алындар, ете кызык— деп гырк-тырк куледй Эр нэрсеш байымдап, eceftin калган балалар б1рден жаман ойга келдк «Бул, шынында да, сойкан нэрсе бо­ луы керек» деп, мугал1м кеткен сон, жапатармагай оку- Fa KipicKea. Окып керсе, уят ештенеш де жок, кэд!мп зат алмасу: инкен асыннын корытылун, одан KaiiFa, энер- гияга айналуы, тагы-тагылар... Булардын класы тентек- Tiri Ж01пмсм гимназия бонынша алдына жан салмайтын. 311

Бэр дурк кетерьтдь Келес1 сабактан бастап-ак, олар Жу- магазыны бул азаптан куткарран... — Мундай да сацлаусыз болады екен-ау! Байкус ка­ ла» MyFaAiM болып жур? — дед1 Хамза imeri катып. Кешжпей столга ыстык тамак та, бэйланди де келш калды. Сол-ак мук екен, манадан маррау отырран Хам- занын да жуз1 жайнап сала бердь Так 6ip киел! затты устагандай, шелмектщ аузын аса ыждиЬатпен бурап аш- ты да, eni рюмкага мелтьпдетш коньяк куйды. Шай тус- тес кызыл курен шарап электр нурына шагылып, ертл- ген мыстай алаулап тур. Хамза алаканын ыскылап, тамагын кенедь Сейлер ал- дындагы дайындык. — Сен бала, маран унайсыи,— дед! рюмкасын колы- на алып.— Байкал журмш, сешн бойында нагыз акынга лайык кеп касиеттер бар. Мен Kici танысам, сен — алыс- ка шабатын ж т т с щ ... ©зщнщ apFbi тепнде енер конган адам болып па ед1? — ApFbi улкен экелпз акын болран,— дедк Хамзаиын сез1н таза алтын ретшде кабылдап отырран Естай куа- нып кетт. Бет-элпетшде акын аранын сынына толсам-ау деген кулшыныс бар. — О-о, онда жаксы екен... 03iM де солай тькар-ау деп ойлаушы ем. Акындык дегенщ аспаннан туспешо, бауырым. Егер бойында табират сыйлаган талант бол- маса, кур далбасадан ештене енбейдк Нагыз акын ме» жай адамныц айырмашылыгы неде? Сен соны 6ijiecin бе? Ендеше тьщда: Акын да журт катарлы прш ш к етед1, баскалар сиякты арак шед1, тамак iiuefli. Ол да — лен­ де. Жэй еипрде б1реулер оны менсшбей, кяры п-сорып eryi де мумкш. Bipaic мэселе онда емес. TaHipiM акынга ерек- ше журек берген. ©зге журт кунде xepin, елемей eTin журген нэрседен акын мулде окшау сыр табады. Баска- нын кулагы шалмайтын дыбысты акын рана естн алады. Шын акыннык алдында дуние 63iHiH барлык калтарысы- мен, эр алуан кырымен кулпырып, аунап туседь Талант— табигат перзентн Ол табигатты шетте турып бакыламай- ды, сол табираттыц e3i боп, сонын 6ip белшеп боп ceai- недь.. Кел, бауырым, алты на да айырбастап алуга бол- майтын осындап касиеттерден сен екеум1зд1 куралакан калдырмаганы ymiH, алла-таралага алгыс айтып, мына 6ip акындык музанын cepiriH тубше дешн калдырман iuiin коялык! 312

Хамза соны айтып, колындары рюмкасын кетере бер- дь Eui6ip кабак шытпастан, кэусер суын шкендей, сокгы тамшысына дети швпектеп жутты да, конфет соррандаи тамсанып койды. Онык эр кимылын калт Ж1бермей ба- Fbin OTbipFan Естайга да uieriHeTiH жер калран жок. Ул- кен акынмен мэжЫстес боп отырранда, болашарынан ум гг Ky-TTipeTin жас булай бегелмес болар... Тэуекелмен K03iH жумып, ол да тартып ж1бердк Басында 6ip туйдек от жутып ж1бергендей болран. Дем ала алмай туншы- гып, кез1 жасаурап сэл отырды да, алдындары Судан урт- таран соц рана жаны жэй тапты. С онры жылдары Жол- барыстын баулуымен, мурал1мдерден кашып-пысып жу- pin, 6ip eni рет iumifliKTen ауыз тигеш бар. BipaK ол мы- надай к у н т емес-Ti, алмадан жасалран жумсак шарап болатын. Естай 1ле-шала арры, iuiKi сарайынан 6ip ыстык толкыннын кетершп келе жатканын андады. Суйегш бу шалгандан, тула боны шымырлап, балкып бара жатты. Екшнй рюмка алрашкыдай емес, жещлдеу болды. Эл- деиеден кенш кетершп, лешре бастады. Хамзаны бу- рынрыдан ары жаксы i<epin кетть Бойына батылдык 61- Tin, oFan бугш тэнертен жазран «кыс суреттерш» окыды. Кызык-ау eni заттын уксастыры, Асланами жарылган ба кус жастыгы?! Б1р ж1бск лллтерленген перде болып, Жатады ак мамыктар жерге копыл. Уилер тур ак 6epiKTi, ак жагалы, Кыздардыи KipniriH.ie кар жанады... Аязда акша ветке таралып кал, Сэулеме кызырамыл алабурткан. Турмасын дсп каракат кез1м кулш, Кулактар киш апты кезйийрш. Тал-шыбыктар — табнгат науетеп', Tain кетсеи моншагы сау етедь Жер жатыр ак келлекп калыидыктай, Буталар тур буп-бурыл калын мурттай. Жшркешп жлнайды жер денесш К,ыс-кэрня тыныштык бермегесш... ©лен окылып 6iTiciMeH, коньякка елтш кызынкырап отырран Хамза Естайды кушактап, мандайынан суйдк Ж ас Ж1г1тке дэл каз1р будан аскан награданын Keperi жок ед|. Ж уреп кеудесше симай, аткактап катты сорып кетт1. Хамза елецд1 жер квкке сигызбай мактап жатыр: — Тамаша елен, шын акынныц рана кезше шнетщ суреттер... Мана антканымдай, сен бул еленде табигат- 313

тын езше айналып кеткенсж. ¥йкастарыц кандай! Терт аягы тен жорра... K,a3ipri Казакстан акындарын када- лып окнтынын байкалып тур. Осы шабысыннан таиба, анналайын! Б1раз отырган сон Хамзаныц ©3i елен окуга KipicTi. «Ешкайда басылмаран, жэне будан кешн де басылмай- тын жырлар» деп ecKeprri алдын ала... влецдершде адам- ды 61'рден баурап алатын 6ip мунды сарын бар екен. 6л1мд! K06ipeK еске алады, бул фэни-жалраннын баян- сы зды ры н , алдамшы дуниенщ жалт етш эллак ете шыга- ты нды ры н курсше толгайды. Акын коп ретте шарасыздык- ка бой алдырып, егже бередЕ Жакында рана «Бозторрай» деген елец жазыпты. Алгашкы шумарын окыранда-ак, Естайдын коз алдына ап-айкын сурет ояна бастады. Шет- ci3-meKci3 кен дала; Сол даланын бармактай рана ун- паз, эшш кусы кек жузжде тынымсыз канат касып, мы- нау жарык дуниеш, бостандыкты, жаз жарманкесж куа- кыш етш, журек жарды мадак жырын тегедь.. Mine, сол экий кус кенет ез денесжж ауырлап кеткенж сезждк Элдеб1р снкыр куш тапшысын талдырып, жерге карай тартып бара жатыр. Бозша торрай кшкентай канатта- рымен кек мукнтын ecin, жорары тырмысады. BipaK оны KOTepin турран ауаныи 03i суйылып кеткендей, канша жанталасса да шарыктап кете алмайды. Мардыры ку- рып, 6ipTe-6ipie темендеп келедк Элдеюм канатына жш байлап, шыжымдап, тартып бара жаткан Tapi3fli... Жер- де, караганнын туб1нде бшектей кара шубар жылан TiK шаншылып, оны арбап тур. Мше, шылбыр бойындай га- на жер калды, TinTi одан да жакын. Бозторрайдын журе- ri кысылды. Сонгы рет ышкынып, кекке талпынып eai, узап кете алран жок. Б1р заматта куйрырынык ушына суп-суык, 3apai тштердж тигенж андады. Келеа сэтте о зЫ н элде кандай тар енешке сырылып, енш бара жат- канын сезждк Акыргы рет аспан айдынына шалкалан 6ip карады да, тарыдай рана маржан кездер1 мэнгшкке катып калды... «УЬ» деп демж б!р-ак алран Естайдын жаны турипк- Ti. Ойпырай, неткен ауыр керЫ с ед1?! ©ленд! осылай да жазура болады екеп-ау! Мундайды бурын тындап та, окып та керген емес-Ti. Хамзаныц жарияланып журген жырлары булай болмайтын, неб|'р асыл дуннелер жабу- лы жатады екеи рой. Ол езж кейде Хамзадап элдекайда жорары койып жургешне уялаы. Егде акынныц кап жу- 314

ripe бастаган жудеу жузше айрыкша курметпен табына караган. Хам заны ц 6ip epenme-iiri, калам ы н ан ш ы к ка н дуние- ni тугелге ж у ы к ж атка 6 uiefli екен. А з у з ш с т е н сон, «Дар алдындагы сез» атты поэмасынын сонгы тарауын окып бердк Поэма осыдан ж ар ты Facbip бурын e.Mip сур- ген Д емеж ан уш рдай туралы. Е ста й ол ж айында ел ау- зынан талай aitriM e ест1ген. Х а л ы к ты М а н ш ы н билеунп- .’lepine карсы ереу!лге бастап, кы ска румырында а затты к унпн алысып еткен адам. Тарбаратайдын сол кездеп губернаторы М атеш иц айдарын Kecin алган ердщ езк М анж улер салтында айдар кесу — бас кескенмем б1рдей. Сога н еипккен ж е ргш кт1 М а н ш ы н ешмет1 Д ем еж а н н ы н окш е i3iHe Tycin, 1908 — ж ы лы оны дарра асып елт1рген... Ескл ердщ дем1 у зм е р шарын бейнелеген сонгы та р а у IIcTaHFa ж о ктау ж ы ры ндай ка тты эсер e rri. К ез ш е ж а с толып, тамарина турып ал Fan 6 ip туш нш ек кепке дейш кетпен койды. — М ы н а у с ум д ы к ш ы гарм а рой... О сы кунге деш н неге бастырмай ж урш з, ага? — Е-е, бауырым-ай, бастырура жагдай болды ма? — дед1 Хам за курснпп.— TenKepic кезш де ж а р ы к Kepyi ке- рек ед1, газетте отыргап ж !п ттер у з а к деп баспады. LUip- KiH, 6ip ж урналга колымы з жетпей келе ж аткан ж о к па? Ж инак muFapy дегенщ туске де шрмейдн E iw iri кушм|3 мынау... K im 6iacin, Ty6i кайда апарып cOFapun. — Ж азга н нэрселерщ1з кеп не? — Шраз бар. Ж акы нда ец Tayip дегеш н ipiKTen, 6ip ceniM ai адампыц y iiin e ты ры п тастады м. К у н д е рд щ кунш - де ж ар ы кка 6ip in uFap, у мгг д ун и е а рой... E aeyi едэу1р уакы тка дешн уна'з отырып калды. Х а м ­ за алдына келген тамактан 6ip-eKi рет асаганы болма- са, мандытып ештенс жей алмады, оны ц ececine такы л- такыл коньяктан урттап кояды. — Кейде ез1мпен-ез1м. отырып кайран калам,— дсдт ол 6ip уакытта,— Ш ы гы с Туркстан TeHKepici эркайсымы з- га азаттык дэм!п татырган сиякты едк О ны к санамызра тускен i3i ж у ы к арада оше кой м ас деп ой лауш ы ем... О лай болмай шыкты. Bi3 неге де болса тез бешмделетш, квнтерл1 кемш с хал ы к екенб!з. E K i расыр бойына созыл- ган кулдыктын такпя танбасы басымыздан axi кете кой- мапты. Eici ж уз жылмен салыстырранда, бес ж ы л дегсн не, Tafiipi? Замапдар бойы баттасып c iiiin к а лга н шрд|

бес-алты жылдын iuiiiue жуып тазарта аласын ба? Кул- дыктын шс-конысын KeTipy ушш, оны алдымен револю­ ция жалынымен ертеу кажет. Сонан сон азаттыктын ал­ тын курен сэры жел1 узак жылдар тынбай coFbin туруы керек кой... Еалымдар Херосимага тасталган атом бом- басынын зардабы жапондардын элденеше эулетже же- тед1 деп отырран кершедь TinTi каз1рдщ езшде Жапон эйелдер1 кем-кетж балаларды кеп тауып жатса керек... Сол сиякты eKi Facbip бойына егжген кулдыктын урыгы да арам шеи кусал узджаз кектеп отырмак. Tipi болсан KepeciH, aai 6i3fliH арамыздан да талай 3aFim перзент- тер туады... Сен К,ожан сияктылар кайдан лайда болады дел ойлайсын? Ол да 6ip заманымыздын загип перзенп гой. Олардын тамыры теренде жатыр. Жане ездер1 аз да емес, купшщ битшдей epin жур. Мен Ka3ip эр ауылда, эр мекемеде 6ip-6ip К,ожан отырранына кумэндан- баймын. Eneyi эрнеш сез eTin, кеп отырды. Коньяктын 6ipeyiH тауысып, eKiHmiciH орталап калган. Естайдыи кез алды шубартып, басы зенш айнала бастады. Онын уст1не жа.ч- басынан жылу етш, уйкысын кел^рдь — Ага, кетейжпй, мына уй TinTi тыныс алдырмай ба- рады,— дед! тип курмелш. — Жаранды, казф шыгамыз, аздап шай ннейж. Олар дунгенмен ecenTecin, далага шыкты. Естанра тун ортасы ауып кеткендей сезшген. Сагатына караса. олi тогызды керсетш тур. Кешеге шыккасын тынысы ке- Hin, бойы ceprin калды. Дегенмен санасында 6ip булдыр туман бар. Кен ш ерекгип, дуннеге шекелеп карайды. Элде арактын кызуы ма, оран аяздын 6eTi кайтып, кун жылынып кеткен сиякты KepiHAi. Eneyi жамбылдын бурытындагы Хамзанын уйше та- ман келш, какпанын алдында айрылыса алмай кеп тур- ды. Хамза оны уйше суйрелейдц Естай тары б1рде келе- TiHiH айтып, бас тартады. Куйеу1мен 6ipre imin келген конакты эйелдерд1ц уната коймайтыны есшде калыпты. Акыры кенбеген сон Хамза оны кайта-кайта кушактап, узак коштасты. — Мен сеш жанымдай жаксы керем,— дейд1 элсш- э-ii бетшен суйш.— CeHin жанын ЭЛ1 дак туспеген 6ip бет ак кагаз сеюлдь Сол каразга жоктан езгеш шимай- лай берме, юлен жаксы нэрселер жазатын бол, уктын ба? Б1зге жаксы адамдар кандай кажет десейшН Шздш ар- 316

уайсымыз мыкты болуымыз керек. Мэселеш сан Fana мес, сапа да шешедь.. Ал, сети бугш уйге мрмеи кетке- iiin екМ иш -ак. TaHipiM-ay, 6ip калада емшана акын бар кенб1з, 6ip-6ipiMi3fliH кадырымызды б1лу1ы1з керек кои. Осында сен1к болганына да кудайра шуюр, жалгыз бол­ ам кайтер ем? Мына сур рылт дуниеде ез1ннен баска^ та­ ги 6ip акынныц бары капдай жаксы... Ал, сау бол, айиа- ■ айын! Есщде болсын, поэзия курымайды, поэзия жоиыл- ан i<yni жер бетшде заманакыр орнайды. Шэуешек каласынын ен нэзж жанды, баладай пэк ке- шлд1 eni туррыны осылайша 6ipiH-6ipi кия алмай, зорра ажырасты. Ill Ол каиырап бос калган карангы кошемен жалгыз ;;еле жатты. Дукендер элдекашан жабылган. Кдкпакты терезелердщ санлауынан болар-болмас жарык Tycin тур. \\спанда кекаязданып шакырайран жулдыздар кершедь 'стай ек1 колып калтасына салган Kyfti, элдеб1р энд! знылдап келед1. взшше аягын нык басып, тузу-ак келе каткая сиякты едк орталык квшеге шнгепде, бурыш- тары шамнын тусынан ете 6epin, ез келенкесЫн. булгак- ап ирек жолдармен журш бара жатканын байкады. «Буыным неге босай беред1? Мен осы мае балып кал- дым-ау» дегенд1 булдырлзу ойлап erri. Кенш н 6ip тэтт! мун торлап, езш кекте калыктап ушып жургендей сезБ 1вд1. Квз алдынаи Дурия бейнес! келендеп erri, кызбен жолыккан сонры сеттер), арадагы энпме ойына оралды... Естай канша тырысып бакса да, Дуриянын езше деген езЫ не ж in тага алмай-ак койды. Кейде буран кулай бер1лгеи сияктанып, ерке назды кылыгымен ж!г!т жанын вртеп, мэз еткендей болады. Енд1 б1рде салкын суду жь Гнмей, тэкаппар, аскак мшез танытып, муны келемеждеп кетедк Естайды касакана азапка салып, e3i содан рахат табатын сеюлдь Мысыктын тышканмен ойнаранындай тус1н1кс1з б!рдене... Осыдан 6ip апта бурын Естай оны кинора шакырган. Б!рак уадел1 уакытында Дурия келмей калды. Ертеш'н- де сабакта'н кайтар кезде, кыздын жолын тосып, эдеГн жолырып сейлестк Dip ражабы, Дурия езш титтей де аныптымын деп санамайды екен, KeuiipiM де сурамады.. 317

— Сен мен), шынында, кутт!к бе? — дед1 ештене бол- магандай,— мен оны умытып та KeTinniH. Bopine Ермек аган кшэлк.. Кешке таман келд'| де, 6i3fli manaFa Minri- 3in, каланыц сыртына алып Kerri. — «Б1з» дегешн юмдер, сонда? — дед! Естай ryuepin. — Мэрзия ei(eyiMi3... Buiecin foA, мешмен 6ipre оки- тын КЫЗ. BipaK, к е н т сондай тамаша етшздж. Ережеп HaFaiUbiMiibiH Сангундеп зайымкесже барганбыз. Кай- тарда кеб1к кармен атысып, жеткенше кулшден imeriMi3 катты. Bip рет Ермек агайды шанадан аударып тастап, кэп жерге дешн жаяу сандалттык. Не керек, эбден кы- зык болды. — Шынында, кызык болтан екен,— дед1 Естай Ticin TiciHe койып.— Ал, ол кезде мен клубтын алдында flip- дектеп, ceni тосып турраимын. — Айгтым гой, 6apine Ермек агай кшэль.. — Койшы, сол Ермек «агайынды»,— дед'| Естай бу­ лан ары шыдап тура алмай,— мен оны иттщ ет!нен де жек KepeMin. — Неге? Ол тамаша адам. — CaFaH унап калган екен foi'i? — Эрине, унайды... — Ол да ceni унататын UibiFap? — Оны езшен сурасаншы,— деп Дурня сыкылыктап кулдК— Cipa, жек кврмейтш болуы керек... — Оида араларында ешкандай бвгет калмапты гой? — Солай деп есептеуге де болады... — Куттыктанмын! Ендеше сол жаксы ж1гггпн ете- пнен айрылма,— деп Естай бурылып журе бердь «Каз1р дауыстап шакырады, не сонымнан жупрш куып жетед!» деп ойлаган. BipaK еншм келе коймады, «Токта» деп жалынбады да. Бурыштан айнала 6epin, ар- тына карап едк Дурня сол орнынаа эл1 тур екен. «Бэ- лем, каз1р вз кылыгына екшш, жылап турган болар» деп ойлады Естай. Соган взгн ceHfliprici келд1.' Содан 6epi Дурнямен кездескен жок. 1здеп баруга талай окталса да, ж т г п к намысы ж!бермеген. BipaK ол Ka3ip квшеде жалплз келе жатып, Дурияга деген сагы- нышыныц кайтадаи кабыидап, ояна бастаганын aHFap- ды. К,ай жактаи калан кел'ш калганы белпшз, 6ip замат- та eciH жинап караса, карагай бастаудын жанындагы таные квк какпанын алдында тур... 318

Нугыман бай вткен жылы кузде квп мал етмзш , ка- ладан жана коражай сатып алган. Kimi эйел1 мен кыз- Ki.iiHi тугел калага Kemin Tycii. Сал1м биыл осында тер- rinuii класта окиды. Естайдын iiuKe Kipyre батылы жетпей, какпанын ал- дында квп турды. Ауланын тершде квп терезелк темip шатырлы улкен ак уй тур. Аида-санда eciKTiH ашылып- жабылганы, б1реулердш дабырлап сейлескеш еспледк Hip орында сорайып тура беруд1 ынгайсыз Kepin, сол ман­ да ойкастап эрл1-берл1 журдк Какпанын тусына келген сайын, ашык калган тар eciKTen iuj жакка кез салап втедь Кене! ауладан аяк сыкыры есплдЕ Естай жалт буры- дып, Kepnii капанын жактауына барып жасырынды. EciK 1лдына ек! адам шыкты. Bipeyi — узын бойлы ж т т те, KiHm ici — пальтосын желбегей жамылган талдырмаш т.енел1 кыз... Сырт келбет1 Дурияга келедк Естайдын жу- >eri токтап калгандай, демш iuiine алып, дуалга жабы- а тустк — Тонып каласын гой, уйге бар,— дед1 ж т т . Естай Ермект1н даусын ап-айкыи айырды. — Касымда ci3 турганда, мен ешкашан тонбаймын,— lereii Дуриянын назды yni есткпдЕ — Алтыным MeiiiH... — Кекем келгесш сейлесеаз гой? — Эрине, KauiaiiFa дейш жасырынып журем1з? Дуриянын екшесш квтере созылып барып, ж т т п ц чойнына асылганын, екеу!н1н калай узак суйккенш Ес- ай он кадам жерден Kepin турды. — Ал, жаксы туе кер,— дед1 Ермек кушапян зорга жазып.— Ертен келем гой, мумкш кинога барармыз. — Мен уйде болам,— дед1 кыз ж т т т щ сонынан да- ыстап. Ермект1н карасы узмгенше, козгалмай карап гурды да, жупрш iuiKe eHin кеттк Естай калтарыстан шыгып, колын соза умтыла 6epin, ГУРЫП калды. Сол сэтте онын бет-элпетше уHiлген адам: кдуние-фэниде мундай да сумдыктар болады екен-ау» де- I сн жазуды ап-анык окуына болар едк Бул онын eMipae унгыш рет опык жеп, тауы шагылган сэтьтугын. Кеуде- аиеи ок етш кеткендей сенделш сэл турды да, бет1 ауган жагына бурылып журе бердь Агыл-тепл жылагысы келт -Д1, бфак квзшеи жас шыкпады, кургак екак буып, ты- 319

иысын тарылтты. Бул уиин енд1 дуниент em6ip кызыгы калмай, 6api де жалган, алдамшы боп квршдк.. « Э с Ы , бул SMipAe махаббат та, достык та жок нэрсе болуы керек,— дел ойлады ол жолда келе жатып.— Bapi де 6i3AiH акындардын тауып жургенк Дос боламыз деп кеуде coFbicK.au Жолбарыстын Typi анау; «гашык жар» деп, киялдын неше турл1 улде мен булдесше белеп, мэпе- леп журген Дуриянын снкы мынау... 6opi 6ipineH сон 6ipi тастап кетш жатыр. Мейл1, кете берет. Алдарынан жа- рылкасын... Бул дуниеде e3i калса, елещ калса болтаны». Ол буыны курып, 6ip дукеннщ алдындагы аласа орындыкка отыра KeTTi. Дурня туралы enfli ойламауга серт еткен. Bipaic ит KopbiFan жерге еш. Ой-княлы шамга тарткан кебелектей, сол жакка бура бередк «Сол кыз ymiH несже кайгырып отырмын,— деп ойлады езше-ез1 жел 6epin.— Сол Д у­ риянын журттан асып тур гаи туп де жок... Жолбарыс айтпакшы, бар болтаны байдын ерке кызы, баска енгам де емес. О л тшт! сулу да емес. Сулу деп квтермелеп журген мунын езк K,a3ip-aK естен шыгарып, атын сана- сынан emipin тастасыншы, бул ушш ол кыздын ешкан- дай куны болмайды. Отпей калган Шыгыс Туркстаннын акшасы сиякты, керекс!з боп кала бередк..» Ол карангы кешент бурышында буйыгып отырып, Gip сэт тэта киялга бер!лд1... Арада кеп жылдар етштк Естай дуниеге аты жайылган улы акын болыпты. Оны барлык тьпде де окиды екен: орыстар да, агылшындар да, немютер де мунын еленш жатка б1лед1 екен... Эне, кайда барса да халык муны коршап алып, журпзбейдк Колдарында Естайдын нпаптары, атакты акынга авто­ граф жаздырып алгысы келедк Ocipece, кыздар мунын атын этап, 6ipiH-6ipi кимелеп умтылады... Бул, эрине, картаймай, жап-жас ж т т калпында тура бередк ©йткеш данк адамды картайтпайды... Кенет сондай топтын ара- сынан Дурня квршедк Жылап-ешреп, мунын аягын ку- шып жалбарынады. «Мен кателесшпш, кунэм болса кеш! С е н т керемет улы адам екентд1 мен бишепшн» дейдк Кезшен жас парлап, Естайдын саусактарынан вбе- д'[... Сонда бул кайтед!? Акырын енкейш, Дурияны суйеп тургызады. вйткеш улы адамдар кек сактамайды, Kiuii- пешл болады. «Турыныз, ханым, мен ci3re бэрт де кеш- т1м,— дейд1 Естай TyciH жылтып.— М е н т улы акын бо- луыма ci3 себепкер болдыныз. Озден ажырагасын мен 320

жазуга шындап к!р!ст!м... Ж ур М з, егер каласаныз, мен ci3re буюл жер-жиЬанды аралатайын» дейдь «Meiiiu ку- iieyiM, балаларым бар гой, оларды кайтем?*— дейд| Д у ­ рня ботадай боздап. «Оны ©3ini3 6iaeci3. Мен с!зге о т ­ катам зорлык жасаган смеспш» — дейд1 Естай... Сол сот- re 6ip жактан Ермек шыга келш, 6yFan тапаншасыи кезен тура цалады. Dipaic, халык OFan жол бермейдц улы акынга кол кетергбн бузакыны суйрелеп алып кетедк.. Естайдыц киялы узш п Kerri. Bip заматта караса, дэл касында сорайып eni Kici тур. Автомат асынган тунп пат- рульдер... Ci3 KiM боласыз? — дед1 Gipeyi казакша ил ка­ тил.— Мыла дукеннш алдында неге отырсыз? Естай жауап бермей, ynci3 огыра бердк \\ — Азамат, мен ci3re айтып турмын foh, жауап 6epi- iU3? — дед1 анау кадалып. Естайдыц ызасы келдн — Мен бе? Мен — урымып. K,a3ip мыпа дукенд1 жа- райын деп отырмын,— дед1 кырсыгып. — Аты-жешшз им? Жакында энгш уры Шаштыгали турмедеи кашыл ке- rin, анмактык газетке суреп жарняланган. Естайдыц ойына сол оралды да: — Атым — Шаштыгалн... Сондан урыны еспгендерщ бар ма? — дед1 т!лi курмелш. Патрульдердщ 6ipi кытай болса керек, элп ж т т со- ган былдырлап б1рдеце айтты. Ол Есгайдын бетше кол фонардап жарык туардк BipaK тонныц жагасына мой- иын тыгып, малакайын баса Kitin отырган адампыц турш айкын кере алмады. — Кэпе, турыцыз! — дед1 6ipeyi иыгынан жулкылап. Естай cpiKci3 орнынан кетер!лдк Eneyi ыунын. койны- конышын енпалап, TiiiTin шыкты да: — Ал pa тусМз,— деп буйырды. — Мен Шаштыгали емеепш, жэй эзмдегешм гой,— дедк кецшне коркыныш i<ipe бастаган Естай. — Жур|ц1з, KiM екешшзд! баргасын тексерем!з,— деп ай-maHFa каратпай, желкесшен нтерш жолга тушрдк — Шын айтам, мен Шаштыгалпдыц бет-аузын керген адам емеспЫ. — Азамат, с!зге eimi сэйлеуге болмайды. — Meni буил елке таниды... Мен — Естай емсспш бе? Соны бммей, не 6iripin журац, акымак.? К, ЖУМЗД1Л0 321

— Бас аягынды! — бул жолпл жудырык каттырак тндь Естай езш!н айыкпас бэлеге калганын енд1 ccain, алга TycTi. Дал касынан автоматтьщ суп-суык бужыр тумсы- | ы кершедк Оныц мастыгы лезде тарап Kerri. «Тура каш- сам ба екен» деп 6ip окталды да, сол сэтте-ак ол ойыньщ барып турран акымактык екен1н тусшдь К,ашса атып ж1- 6epyi де мумкш гой.. Мыналармен тэжшелесш жатудыц кажет! жок, не де болса бел1мшеге баррасын, бастыры- мен сейлесш керу керек. Он, тоба-ай! Аламныц басына карыпшшк Tyceftiii десе, оп-окай екен Foft... Ол аяк астынан еркшен айры- лып, езшщ карулы кузетпен айдалып келе жаткаиына cenrici келмедк Баягы юшкентай кездершде балалар езара «сокысып», 6ipin-6ipi туткынга алып ойнаушы ед», мынау да coFan уксас 6ipflene... BipaK, мыналар efiTin ойнап журген жок сиякты. Eneyi ею жагынан кару ке- зеп, алдарына салып айдап келед!, тустер1 суык. Естай- дын кенет аркасы шы.мырлап коя бердь Бурын OFan ei<i- мет, диктатура дегеп урымдар ана аспандагы жулдыздар сск1лд1 тым алые дуниеден сезшетш. Сондай 6ip куд1рет- Ti куш барын долбармен ойлараны болмаса, оныц магы- пасына шындап ущлгеи емес-Ti. Сол куштщ не CKeniii ол naaip гама туешгендей... Оныц агайыншылыкка кен- бейтш, тым катал, жолына колденец турсак, KiMAi де болса таптап ете шыратын жойкын селдей сурапыл, суык нэрсе екенin ce3in келедь Ол бурын кешеде кузетин ай­ дап бара жаткан туткындарды талай рет керген-дк Bi- рак олар буран болендей эсер ете коймаран. Ал «кундер- дщ кушнде мылтыктын ynipefireii тумсыгы менщ де желкеме TOHin туруы мумкш-ау» деген ой еш т у ги Tyci- не де Kipreii емес-Ti... Кузетпллер оны К,ытай базарындагы аудапдык сак- шыныц корасьша айдап экелдь Ripe 6epiere кезекцй оты- ратып белые бар екен, соран енг1здк Белмеде ешюм жок, шам жанып тур. Естай еншмшц руксатынсыз-ак iprefleri бос орындыктардын 6ipine отыра кеттi. Кузетш!- iiiu 6ipi муныц касыида каллы да, CKinmici кезекшШ i3- деп Kerri. Жылдан сарылгаи мннуттар. Byrinri уакыт- тын табандап турып алатын 6ip керемет1 бар. Сагат эл| on 6ip... Ал, кеш баткалы кай заман? Егер купит ospi бугйтдей созылатын болса, гумырым кыска болды деп, сшк|'м де екшбес едь.. 322

Bip заматта сырттан аяк дыбысы, дабырласкан сез- дер ест!лд!: — Эм, кайлам? Баска 6ipey uibiFap... Шаштыгали сен- дердщ колдарына оп-онай тусе комыас,— деп, элде юм куле сейлеп келедь — Oflreyip, тегш адам еыес, жолдас кезеюш. 6 з Ы з TeKcepin Kepepci3,— дейд1 еюнила багынышты унмен. EciKTi сыкырлата ашып, iuiKe ею адам юрдк Олармен Gipre суык ауа да лап койып, белмешц inii аппак буга толым кетт1. Келген i<ici басында ешюмд1 кере алмай, ай- маласына уюле карады да, кенет «туткынга» кез! Tycin, ciaefiin турып калды. Естай да Жолбарысты танып, ор- мынан ушып TypFaH. — Массаган! Естаймысын ей? Кездескен жер!м1зд!н rypiH кара! — Жолбарыс мупы кушактай алды,— бауы- рым-ау, кайдам ж урст? Кандай жел айдап келд|' езн ш ? — ©MipiMfle Cipiumi рет урлыкка шырып ем, сенщ ж1г!ттерщ кырагы екен, колма-кол устап алды,— дед1 Естай езу тартып. — Байкус-ау, Шаштыралммын деп не жыпьш бар? Атып Ж1’берсе кайтесщ?— дед1 Жолбарыс каркылдай кул!п. — Акыр уры болрасын, ен ыыктысыма жабыска- ;1ЫМ гой... — Бэле, ейтт эзмдесуге бола ма? — Жолбарыс де- ■ су байсалды кальшка кештк Сосым буларга тад-тамаша боп карап турган ею кузетипге бурылды да; — Ал, сен- пер боссындар, журе бертдер,— дед1 тусш суытып.— Бул ж1ги Шаштыгали емес, келденен кек аттыпы ай­ дап келе берсепдер, секдер, cips, жан коймассыддар. Ек1 ж!г1т 6ipine-6ipi карап, мыктарын квтерд! де шы- гим кетт1. — Иэ, кайдан ж у р ст , жемпии айтшы? — дед1 Жол­ барыс, онаша калгам сод Естайдыд бас-аягына коз тастап. — Жэй, комактан кайтып келе жатыр ед!м... Жолда элгтер устап алып, осьшда айдап келдк — Булар жыпламатып шыгар,— Жолбарыс басып шамкал кулдк— К,айта мен барда келгенш жаксы болды. Баска танымайтын 6ipey болса, ертен аныктармыз деп камап тастай ма, юм б1лс!н? Енд| аз кеш1ксен, мем кезе- Г,МД| ауыстырым, уйге кайткалы тур e,m i... 323

— Знпаныц халы калам? — дед| Естай энпм спт ба- гытым 0згсрт1п. — Жаман емес, тек ауылды еске алып жылай берел. Ceniu де катыспай койганынды уайым етедк.. Естай ундемей темей карады. Жолбарыс темемсш тартып, белмешн iminfle opi-6epi кезш жур. 03i бурынгы- сынан толып, тулрасы кесек тартыпты. Аягында ак пима, шолак ак томный сыртынаи сарала белбеу буынып, та- панша асынып алган. Тула бойы суеты да, айбарлы. ©Mip бойы осы кызметте журген адам секмдк.. — Но, жумысын калай, о зт е умай ма? — дем Естай оган сынай карады. Жолбарыс темекшн тукылым жерге тастап, пимасы- мен басып emipfli де, ycTiae Кызыл шуперек жабылган абажадай улкен столдын жаньша барып отырды. ©шнде ептегем мактоныш бар. — Kepiii турсын рой. Кызметтщ жярдайы осы. Y hcmi «ел кешп, жау шапты» деп кызылтамау боламыз да жу- рем1з. Камдагы 6ip Шаштыгалмды 1здеп сабыламыз. Ол столдыц суырмасынан олдеб1р журмалды шыга- рым, огам 6iрденемi суйкектстш жаза бастады. Сосым ал- дындагы телефонным куларын бурап, б1реулермеп сом­ леет!. — Ал, мен кет'им. Сарат канша денещ бе? Ом б!рден бес минут 0Ti... Menin орныма Эйтщеш келуге TMic. Tyuri кузеткс сак болындар,— дем трупканы 1лin койды. — Айтпакшы, туыстарыннан хабар-отар бар ма? — дед1 Естай.— Сакшы аркылы i3Hcn кормедin бе? — Сурастырын кврд1м. Bipai; одам ештене шыгатын емес,— Жолбарыс умпаздене колын сермедй— Жэй дал- баса кошл рой... Сонша жылдан кей1н... Естай кетуге ынрайланып, орнынан турекелдк — Ал, бастык, енд1 мен боегшн рой, кете беру1ме бо­ ла ма? — Жок, жолдас, ci3 6i3re эл1 кереказ,— дед1 Жолба­ рыс.— Bi3Hiii умге баранык. Осы арада жап-жакын. — Рахмег! Тагы б1рде келерм1м... — Шын амтам. Кудай андап келin калган екснсш. Оезд! кой да, умге жур. Змпа да куанып калсын. Байка, ж 1г т м , ез еркщмен бармасан, эскер ж 1берш айдатып алам,— дед1 Жолбарыс саусакыи безеп. — Иурбек агам уйде жок ед'|, Еалия аландан жур- месе... 324

— Ештене етпес, балалар бар гой. Eneyi кешеге шыгып, батыстан соккан желге парсы адымдай басып журш кетп. Аяз беги жалап тур. Арак- гыи кызуы басылгандш ме, Естай конылтаксып тона |астады. МандаАдан еткен ызгарга шыдамай, элсш-эл! repic айкала бередЕ Осыдан жарты сарат бурын басына :ускен харыпшшктен онай кутылганына куанышты; ту- 3i кайыр болды, эптсуip... Кептем байланысы узш п кал­ ан Жолбарыспен ойда жокта кайта табысканыпа да im- гей разы едЕ 0cipece, Зипаны Koprici келш, катты сагы- Iiun журген. Талай рет i3flen баруFa окталса да. олардан )урын Kiuiipeftrici келмей, уакыт еткен сайын аралары ■ лшактай 6epin ед1. Жолбарыстын уш клубтын темени жагында, электр танциясынын тубшде гана екен. Онаша, тар ауласы бар. кайнак тебел1 к1шкентай гана уйд!ц терезесшде шам канып тур. Eneyi аяктарын тазалап, алдымек далан уйге ордЕ Пешке жалгас салынган казандыктын аузында кылтыраган шок кершедЕ Жолбарыс терп уйдщ eciriH 1шып, Естайра жол бердЕ — Зина, кайда ж уpciн? Конакты карсы алмайсын ба? Зина бурыштагы столда Kiran окып отыр екен. Бу- тардыц келгешц байкамаса керек, куйеуннн дауысын ес- i in, артына жалт карады да: — Ой, молда жнтт!— деп орнынан ушып турды... 1\\е- йншектщ бет niiuiiii жылаганы не кулгеш белпшз 6ip сейшке к!рдЕ— Шынымен-ак, молда жштЫн бе? Сендер- ai де керетш кун болады екен гой,— деп жан ушыра ум- гылып келш, Естайдын моннына асылды. Exi niiii flipw- аеп, екПк атып, кушагын жазбай кеп турды. Естайдын кезше де жас келш калган, 6ipaK сыр бер- — Жарайды ендЕ.. Kici деген куаныш устшде жылай ма екен? — дауысын ойнакы шыраруга тырысып, Зипа- нын жауырынынан пакты. — Келмедщ гой, Mcni умыттындар гой мулде,— дед! Зина жасты кезбен Естайга кадала карап.— Молда жЕ пт-ау, аман-есен журсщ бе? Ауылдагылар тепе аман ба? — IllyKip, бэр! де аманшылык... Mine, артыннан i3- деп келш турмын гой,— ден Естай оны орындыкка отыр- 1 ызды.— Уйлерш бкоупттыкебтшол3ес2щы5.н! 9зщ Timi куйеуге тигел1 кулпырып, эдем1 — Иэ, саган,— дед! Зипа бала кунп дагдысымен Ес-

тайга буртия карал.— Меш мазак еткешнд! 6ip коймай- сын... Жолбарыс та 6yrin 6ip ic тындыргандай ете кеюлд! ед1. Естайдык сырт юпмш e 3i шеллп, тердеп шегеге апа- рып 1ЛД1. Орындык усынып, бэйек болып жур. — 03iH жакыпда ауылга бардын ба? Апам мен атам калай? Екеуш елердей сагынып журмш,— дед! Зила кв- зйп'н жасын суртт. Естай эзшдеп кулюге жубатты: — Ештене етпейдл Сабыр етсен эльак KepicepciH эке- шешенмен... Mine, бас елmi болып, бугш мен келш отыр- мын. Бул — ею ел арасында дипломатиялык катынас ор- нады дегел свз... Б!з енд1 будан былай сендерд] тен пра­ солы, дербес семья ретшде мойындаймыз, тэуелиздште- р!не, imni icTepme кол сукпалмыз... Бугаи ymeyi косыла кулдл Bipa3 отырган сон Жол­ барыс Злпага бурылып: — Ал, бэнбше, журек жалгайтын б1рденец бар ма? Бауырыц келгенге, ecin шыгып кетп гон e 3imiin,— дедь — Тамак дайын тур. Коиак келетйпн бклмей, кесле 1степ ед1м, экелейш бе? — дед1 Зила ынгайсызданып. — Экеле бер, мыла суыкта кеспеге жететш тамак жок,— дед1 Естай ез1мс1не тм катып. Злпа ас камымел ауыз белмеге шыгыл кетт!. Естай ай- лаласына елд1 гала бажайлап квз тастагяп. Yft iuinrae жасу-жабдык деГтннен ештене жок екен. Жакында гана бас кураган, б1реудел ешкалдай мура да кабылдамаган, ездер1 ол1 дупле жинап улгермегел жас семьянин кал пы бар. Былай Караганда, уйден nopi жатакханага ук санкырайды. Он жакта ею ю сш к улкен aFam тесек тур 6ip кабат керпе жас-плк солын устшде. Ал тердеп еюнш бурышка конылгйн дереюлеу, Chik стол — opi ютапхана лыл, opi жазу сголынын, api эйелдш айла-тарак, несу Tapi3fli мулжтерш коятын кобднлынын М1лдетш аткара тылы керлпп тур. Стол устшде Жолбарыс лен Знпаны 6ipre тусксл cypeTin рамкага салып койыпты. Артык му лм< болмагалдыктан, бвлме TinTi абажадай кен кершед Сыры кеше бастагал тактай еденге де ештене теселме ген, жаланаш жатыр. — YniMi3Aiii э.-ii ул сыйкы жок,— дед! Естайдын на зарын багып отыргал Жолбарыс.— Сотталып кеткел б р е уд т казылага тускел корасы екен, согал Kipin алып отырмыз. Мыла тесек пен стол-орындыкты да мекемеден 326

Ke.nin, уакытша паГ|далаиып журм13... Калам силаисыц? )лп пролетариат деп жургеш бш-ак шырармыз. — Bip жылда будан артык шабасын. ба? — дед1 Ес- ай кул1п,— Yfiiu бар, эйелт бар, кызметщ бар... Омла- иы, былтыр осы уакытта мунын 6ipi болды ма? — Ол жаты солай той... 0 з т биыл Нурбект1ц ушн- leciH бе? — Иэ. Матам олар 6ip белмесш босатыи бергеи. — Ол Kicire де кептен сэлем бере алмай, уят болып кур. Kino.ni адамдай б1ртурл! ынгайсыздапа берем. Bip кагынан сен дс кыиырайып жатым алдын... Нурбек ел- ;едеп жпналыстам келiп пе ед!? — Жок, кеммпп жатыр. — Осыдан былай келin калар. Жол сумдык жаман яршедк Bi3flin бастыктар шаршап-шалдыгып кеше эрен Kerri,— дед! Жолбарыс. — Бастытым — Ермек кой, баягы. — Сонын e3i... С е т и бакталасын. Естай полым сермедк — Бушл 6ip аудапнын туткасын устап отырган адам- юн таласу кайда-а? Оиын касымда 6i3 деген пемш емес- из бе? — ©з'щ эбдеп мойыпдапсьщ той. Дурпяны Kepin тура- :ын ба? — Кеп болды кермегешме... Жумыстан кол тимей- li,— дед! Естай сыр аша коймай. — Айтмакшы, Нугыман биыл калага квнип TycinTi ой. Жакыпда кошсден Сэл1мд'| керд'1м. Meni танып, 03i :елin сэлем бердк BipaK жындылытып эл! коймапты. Ме- иен «тапаишацды 6cpiui» деп сурайды... — Ермекпен калайсын? Ексулерщ сиысып журспшер ме? — дсд‘| Естай энпмешц бет!н баска жакка бурып. — 03ipuie сыр 6epicKeMi3 жок, йшнде пе жатканын тли 6i.ncin. — CeHiii аткаратын кызметщ не сонда? — 1стейтш жумыс кеп. Адам желспейдк б1рде опда, (нрде мунда кетесщ. Men каз1р кала T3pTi6ine жауапты- мын. Кейде турмегс карайтып кез!м де болады. — Дэм буйырып, турмете тусе калсак, cetiiii карауы- на барады екенб!з той... — Кой, опии белп ары кылсын,— Жолбарыс басын шайкап кулдк— Торта тусудin. кнын смес CKeiiin 6yriii банкаган шытарсын. 327

— Мен Timi Oipep кун нс б'ф апта камалып керсем бе деп ед1м... — Ж в н -а к ceHiKi... — Приплате 6opin квру керек кой. Ann кара какпа- ныц ар жагыида не болып жатканын б1лг!м келедн — Э-э, ем1рд! зерттеу ушiн дейст гой? Кайтест, жазатын нэрсе былай да квп емес пе? Осы кезде уйге Зипа к1рдк Ортага двкгелек стол, ыдыс-аяк экелт койды. Торге салатын кшз болмаган- дыктан, Жолбарыс б1рнешс аласа отыргыштар жасаган скен, 6opi сосан жайгасты. Знпа шыныида да бурынгы- сынан мулде взгерш KeTinTi. KiiiM реп де баскаша: ба- сында шнпон жаулык, уетшде кынап ттлген келте кей- лек, аягына шулык пен хром eriK кигеи. Бурый узын стек, кеп кейлектщ ш ш де квзге тусе конмайтын дене 6i- iiMi айкындалып, каланы* бэдендк жас, uepiKTi эйелше Естайдын вз1не суктанып караганын сезш, келшшек кулагына дейт кызарып KCTTi. Зипа кала салты бойынша, itecneHi улкен кеселерге куйып отыр. Устел уетше мол eiin, кызарып тскен нау- бай нанын экс-nin турады. Жолбарыс келшшепне жал- тактап карады да: — Осы унде 6ip жарты арак бар снякты ед1 гей. Бауырына экелт куймайсын ба? — дедь Знпа жанарын томен салып: — Сол болен! эл1 кунге дейш колыма устагым кел- мейдк ©3iH экелни,— дед1 кунеуше. Жолбарыс лып eTin ауыз уйге шыгып Kerri де, 6ip швлмек арак пен eni стакан алып келдь — Естай, сен бугш дайындыксыз келт калдыц. Амал жок. квжеге канагат кыласын,— дед1 ол eni ыдыска арак куйып жатып. — Коже iurriM деп мен айтпайын, кеп iuiTi деп сендер де сокнендер,— деп кулд1 Естай. — Дегеимен кеспеш бтгендей-ак, мол ктегеи енеи- ciH,— дед1 Жолбарыс Знпага эзтдеп. — Апамныц уйреткен! гой,— Знпа езу тартты.— Апам yueMi «казанга кемшде eKi ю еш к асты артык сал. Ол — конактын еыбагасы» деп отырушы едй.. — Коне, денсаулыкка деп тартып жГберелж. — Знпага куймайсын ба? ЗУ8

— Кой, ойбай, iliinciiмiн,— Зила ыршып тустк— nci- niH жаманын карашы... Осыны сап-сасык кып калай iuie- Ындер? — Дэмш алмай журсщ гой, эл1 уйренесш,— дед' Жолбарыс.— Естай, мен саган айткан жокпып ба? Бул кслшшек каз1р кескекта yain тур. — Калайша? — Жана жылдан бастап, аймактык партия комитет!- iiin жанынаи 6ip жылдык курс ашылган. Зипа сонда окып жур. — Солай ма? Мынау тамаша болтан екен,— дсд1 Ес­ тай бул хабарга шын куанып. — Курстын максаты — келешектс жер реформасын журпзетш кадрларды тэрбиелеу. Кудай буйырса, 61зд1ц бэйб1ше Kyiii ертец байлардын алкымынан алгалы тур. — Me, саган... KynTipMeft коя туршы, алдымен басы- ма б!рдене консын да. — Айтпакшы, умытып барады екем, e3i тагы Демо- кратияшыл Жастар Одагынын мушеа,— дед! Жолбарыс. — Жарайды, кудай ушш койындаршы ендк— деп Зи­ па бэйек болды,— аздерщ окымысты болгасын, меЯ1 ма- зак кыласындар гой... Естай шын толкып, ойланып калды. ЕрлКзайыпты скеуiniH. жупыны Tipairi оган катты эсер еткен. Эаресс, Зипанын аз уакытгын пшнде кеп шгерлеп кеткеншс сун- сшдь «Heci бар, eMipi багы ашылмай келген сорлыныц жулдызы онынан туып, негурлым тез1'рек катарга ко- сылсын. вюмет жст1м-жеард1 жарылкаймыз деп жатыр, колдаса, мше осыларды колдасын» деп ойлады ол inii- нен. Сосын стаканды колына алды да: — Онда былай болсын,— дед1 екеуше кезек карап.— Бупи сендермен кайта табысканыма соншалык куаныш- тымын. Отауларын кутты болсын! Арамыздагы екпс-наз осымен таркасын. Бурынгыдай дос, туыскан боп, ойнап- кулш журе берешк, жарай ма? Мен сол ушш ш емш. Ею ж1пт согыстырып кетерш койды. Естайдын мас- тыгы элдекашан тарап, кулан-газа айыгып кеткен сияк- ты ед1, iuiiHe жуз грамдай арак баргасын, кызуы кайта кетер|‘лдь Кешлдене ecin сейлеп отыр. Bip ауык Змпа- иын штеген кеспесш мактады: — Мынау аумаган 61зд1н уйд!н Kccneci гой... Meiiiu апамнын колынан еткен астай дэмд1 екен,— дедг бурын- гы жецгесше карап койып.— Айтшы, Знпа, кудайшылы- 329

д1 шамаем келгенше элпештеп-ак еЫрд'| смес пе? Знпа miына сезд1 естшенде кемсецдеп, кезше жас — Апамды ойласам кабыргам сепледк Рухсатсыз Kerri деп, картап жур ме екен меш? Ойда жокта болды гоп бор! де... — Жо-ок, сен апамды бшмейд! eKciiciK. Мешн апам ешшмд! каргамайды, тепнде,— дед1 Естай.— Эрине, кем- nip-шалга онай тиген жок. Улкендер тупл, мешн де те­ бе,чнен жай тускендей болды. Шынында кызык кой... Dip семьяда кулын-тайдай Te6icin, 6ipre ескен туысын кенет 6ipeyfli керед1 де, оны сенен артык санап етепнен устап кете барады. Адам кимайды екен. Знпа да эрен отыр екен — бетш басып, enipen коя бер- дк Жолбарыс шыдай алмай орнынан турып кеткен: — Туу, сендерге не болтан? — дед1 столга кайта ора- лып.— KiciHin карап отырып кеншн бузасындар. Кел, мынаны алып коилык. — Жок, маган енд1 кеп болады,— Естай стаканный бетш калкалай бердь— Сен одан да мынаны тында: Бу­ рый екеу,\\т жаксы дос едп<, енд1 туыскан болдык, соны бЫ п кой. Сен каз1р мешн агайым icnerricin... Меи десен, мына Зипаны ренж1туии болма, кас-кабагыпа карап жур. Онын сен екеум!зден баска жакыпы жок, бшдщ бе? Соны умытпасан болтаны. Тамактан кеГпн булар эр неш евз етш узак энпмеле- cin отырды. Знпа осы жакында тана квшедеи Торгынды керштк Келшшек муны танып, вз! келш амандаскаи. Зи- панын жагдайына сырттай канык кершедн Бостапдыкка талпынып, торды бузып шыкканы уцпн бутан кызыга карайды екен. Келшшектер айрылыса алмай, осы уйге 6ipre келш, eiceyi онаша отырып шай iu iinTi. Сол жолы Торгын ез басындагы квп мунын айтыпты. К,аз!р жагса- турса ойлайтыны — Нугыман ушнен кету спеши де жа- сырмаган. Тек сол ушш ес болып, арка суйейтш адам керек. Естай мен Жолбарыстай азаматтар кемекке келш, Кол ушьш берсе деп тшейд! екен. Араларында Дурня ту- ралы да 6ipa3 энпме болса керек. BipaK оны Знпа айт- пай, бупп калды. Бул хабарды Естай толки отырып, кещл коя тында- ган. Адамшылык парызын коргап отырган Зипата cyftciiie карады.

— Мынау 6ip есте болатын нэрсе екеи. Bi3 аютрма- ган жайды сен ангарыпсын, Зипа. Торгынды туткыннан куткарайык. Ана жылы келш боп тускенде, мен влеимен бет!и ашып ед1м. E iu i оныц жолын да ашайык. — Сонда 6i3 OFan не icTeyiMi3 керек? — дед1 Жолба- рыс кипактап,— Бойдак ж ш тсщ , ез!н 6ip кайрат шыгар- масан... — Сен aai тусшбеген екенсщ,— дед1 Естай кейш.— Ол куйеу тауып бер деп отырган жок кой саган... Bi3AiH М1н' д етпз — торда отырган торрайды босатып, квк жу- sine ушырып ж1беру. Одан ары кайда барып конам ле­ се, e3i бмедк Акыры yuieyi акылдаса келш, TopFHHFa калай да кол ушын беруге свз байласты. Зипа будан кешн де оны.мен узбей байланыс жасап турады. Осында epiin келш, ж г г!ттермен свйлеепредг Егер Торгын Нугымап уйшен 6ip- жола кететшдей жагдай болса, кашан вз жолын тапкан- ша, булар пана болады. CaFaT тунг1 екшщ шамасында ymeyi жатуга камдан- ды. Естай мен Жолбарыс дала Fa шьп ып кеткен сон, Зи­ па тесекп калай саларын бшмей кысылды. Булар тур- мыс кургалы уйлерше Kici конганы осы. Конакка сала- 1 тын артык тесешш жок. Не icrey керек? Б1раз ойланып я турды да, aFaui кереуеттш устшдеп токымдай кшз беи Н e«i керпеш сыпырып алып, тер алдына тутас твсек сал- i| ды. Даладан келген ж1г1ттер будан ешкандай огаштык I таппай, Зипанын бул тапкырлырына жогары 6aFa 6epic- I Ti. Ymeyi 6ip KepneHiH астына кисайган. Тек opraFa, мш- ■ дети турде, Жолбарыстыи жатуына тура келдь Жастар I эр Heiii эцпме eTin, Kynicin жатып, б1раздан сон астары- | на мамык твсегендей алансыз уйктап Kerri. VI Ак KepneciH калын кымтанып, шетаз-шеказ дала жа- тыр. Жота-жондар мен кырат белдер бетшде 6ip тал кыл- танак жок. Алыстан караган адамга кунан койдын куй- рыгындай бшеуленш шалынады. Дуние мухиттай мвнкш жатып, кенет кекжал толкындар мэнпге катып калган секиш. Жылусыз шакырайган кун нуры аппак карга шагылып, коз карыктырады. Кар бетшде сансыз Tyftip- mix жулдыздар сэуле шашады. Ж елаз тымык ауада шы- 331

нылтыр аяз бар. Сол карлы дала тесшде аркандай тцу- батылган шана жолмс-н женит кашаба суыт жypi и келе жатты. Шананын арт жагыпда, квлденен таянышка аркасын cyfien HyFUMau бай отыр. Eki капталда жылдам сыргып калып жаткан ак шанкаи дуние кезп! суырып шыдатпа- ган сон, ту.ии тымакты мандайына Tycipe miin, 'ешканда бурылмай, ат айдаушы Ж1г1ттт куныскан жауырыныиа парады. 1\\аскыр imirin каусырынып, уйыган аяи.ш соза кеалш отырды. — Атынды анданкырап кой. Кешю суыкка урынбай, кал ага жетш алайык,— дед1 делбенл ж ттке. Сулыга тоаып журген аркалы сенпз ат жел кайыктай женит шананы буйым курлы керетж смес, ауыздыгын су зт , зар желшпен ушыртып келеди Окта-текте карсы келе жаткан жук™ шаиалар ушырасканда, омбы карды есе, тыкнан жол салып вте шьжады. Ауылдан кун шыга аттанган жургшиллер улы сэскенщ кезшде Нураныи тум- сьиын айланып, Абдырага апаратын келдеиен жолга тусти Нугыманнын бул суыт жур1сшде езжен баска Tipi жан бйтмейтш аса купия себеп бар-ды. Тэнертецнен 6epi ой- княлы шар тарапты шарлап, акыры 6ip туГпнге келген- дей болды. HyFbiMan уинн e.Mip кубылыстарын елшеп-ni- uiin отыратын 6ip Fana таразы бар. Ол таразынык Cip ба- сында кашанда муиын 03i турады да, eicniiui басына езжен баска 6yKi.n сырткы дуниеш кояды. Егер таразы тет|‘пн жанылмай дурыс коя алса, жалганнын жартысын- дай ауыр салмакты асыктай гана юрдш тасымен тенес- •ripyre болатынын ол жаксы бмунн еди Kyui Oyrinre де- йш одан кателесж кврген жок... Сонгы уакытта сол та­ разы тасына тапя да езгерш енетж xypi бар. Дуние uiip- KiH кун 03F3H еайын кусырылын бара жатыр. Неден болды, калай болды дейтж емес, 6api де тусМ кп, таныс нэрселер. Журтка таксык Kepinren жаналык буган тан- сык бола алмайды. Бурым 6ip журш еткен жолы, uip окып шыккан ютабы тэ|лзди Отызында басып кеткен i3i- нен алпысында жол тагшай адасса, ез обалы e3ine. KiM- ге Kina кояды? YiipenicKen жау атысарга жаксы. Зама- иык тулюге айиалган екен, тазы бол да 6ip шалып кал. Бул бичетш eMipAiH мазмун-магынасы ссы iana. Нугыман тек Cip-ак нэрсеге кайрам калады. Ол кы- зылдар екгметш дал ыундай тезджпен алдынаи орап шы- 332

Fa келер деп, ешкашаи ойлаган емес-Ti. Азия мен Шыгыс Европаныц солтуспк капталын тугел алып жаткаи Сонет елппн картадагы ориы кызылмен боялатыны есшде. Желб1реген кызыл туларды да бул эл1 умыткан жок. Сондыктан большсннк, коммунист деген сез шыкса, онык кез алдына кызыл бояу елестейтш. Сол кызыл бояудын дунне жузше лаулаган ерттей калайша тез таралатыны- на зиыны жетпей-ак койды. Сонын 6api 6ip кезде сонау орыс жершде, алыста калган сиякты едi. ©зге журт бу- лшсе де, апау-мынауга селт етпей, замандар бойы упкы басып жаткан Китай ел1 бузылар деп м и ойлаган? Пнд| м1не, солардын 931 колдарына кызыл ту устап, дуннепГ тенселтш тур... Осыдан он шакты жыл бурын Германия Сонет Ода>-ы- на карсы coFbic жариялаганда, «кызылдардын курыган жер1 осы шыгар» деп, Нугыман катты елендеп едн Кун сайын газетке yHi.nin, тыным таппаган. Не керек, ол умЫ де баянды болман, алдап кеттк НемКтер акыр-аягы кел- ген i3iMen кеГйн кашуга мэжбур брлды. Букин дуниеш ттреткен Гитлерд1 албасты басып, Советке келгепде кол-аягы байланды да калды... Жарайды, ол ез!мен кет- ciii. Бакайына деЙ1'н кек 'reMip асынгап Гоминдан армия- сын айдап шыгып, бес жыл бойы ез алдына бплп< курып турган Шыгыс Туркстап ешметш айтсайшы. Коммунис- тер келш едк не снкыры барыи KiM б1лсж, булар да сылк етт, каруларын тастап шыга берд!... Енд1 Mine, калыц кугыншынын коршауына тускен кек- жалдай алактап отырган Typi мынау. Нугыман e3iii-93i кекеткендей мныгынан култ койды. Худауакда! ¥ксама- сан тумагыр. Мунда да сол баягы Ресейдеп секипдк Ay маган жпырманшы жылдар... Ышкыиа согатын дауыл алдындагы алдамшы тыныштык та, кун сайып гула бон­ ды жайлап бара жаткан урей-коркыныш та дэл сонда- гыдай. Жарлы-жакыбайдыц eici езуi ei<i кулагыпда. Ком- мунистер келсе болтаны, алыстан иагашысы келгендей куаиады... «вюмет 63iMi3flini. Байдын малым аламыз, же- pin аламыз» деп кушлдегеиде, enniiuepi уй жыккандай... Нугыман осыдан eici апта бурый болтан 6ip жайды ecine алды. Ол отардапя мал irniH аралап журш, туске таман жылкы косына бурылган-ды. Бул келгепде, жыл- кышылар 6ip сем1з байталды боршалап тастап, майлы куырдакка енд1 гана бас койган екен. Бурыпгы замам болса, урейлер! ушып жандарын коярга жер таппас t.ai, 333

бул жолы айылын жиган ешмм болмады. «Кожаный кеп калды-ау, мына байталды сураусыз сойып жатырмыз- ау» деген ой 6ipeyiHiH пэруейше uipin шыксашы!? Бул келin отырган осы малдын neci емес, бейне тамак ан- дып журген квлденец кек атты сеюлдк Буган тврден орын Gepicin: «КелМ з, аска отырыныз... мактап журед( екеназ» деп шуленагендерш кайтерсш?! Нугыман ун- деген жок, 1штен тынды да койды. Буйырган дэм осы шыгар деп, epiKcla куырдактан ауыз тидц Жалшылар- дын дон айбатын елемеген, байкамаган калып тантты. Bip жылкышы сол арада отырып, былтырдан калган акысын сурап едК Нугыман OFan да сыр алдырмай, су- раганын берд1 де, унс13 аттанып кетп. Иэ, OFan танданатын не бар? Малшы-жалшынын не­ ге ж е л т п жургеж де белгш. KyHi ерген солардын ко- лына билж тисе, тал тусте талап алудан тайына ма? Бе- т!н ары кылсын де, оны да бастан Keuiipin керген. Byrin не болып жатыр, енд! тврт-бес жылдан кей1н не болады? Bapi де Нугыманнын. алаканында, капы кетер жайы жок. lllipKiH, баягы жастык шагы болар ма едП Ж ас кезшде керген бейнет адамга оншалык бшнбейд1 гой. Кайратты ж!пт куншде онайшылыкпен жан бермей, белдесш-ак ба- Fbin едй Карсыласы канша к у и т болса да, тубегейл1 курып кетпей, баска тускен пэледен шепнш капа ку- тылган. Жат жерде ез eMipin узарткандай болып, бэрш жанадан кайта бастап ед1... Е н д т жагдай баскаша, он- дагыдай шепнетш жер де калмады. Алпыска келген за- уал шагында куресерлш дэрмен бар ма бойында? Бул жолгы куреспц сыры да, сипаты да белек. ЕнД1Г1 жерде кара куш емес, эдш-айла Fana женедк C yra кеткен тал кармайды. Нугыманнын ен сонгы Y’MiTi— Оспан едк Алтай Kepeiii кетершп жатыр деген- де катты елепзш, кудайдан сол ергпц улгая 6epyiH Ti- леген. Алтайда басталган ерт Тарбагатайга тутаса ма деп дэмеленген. Сол ушш былтыр Нартайдын колтыгы- на су буркш, эдей1 ж1берш едк Ал, Нартай Оспанныц жарты колын бастап экелмек болып, алаканына тумрш- ак аттанган. Акыры одан да ештене шыкпады. 0рт бык- сып барып, cenin калды. Апырай, бул кызылдардын ба- кытын койсайшы, он жыл боны туягын тас какпай келе жаткан Оспанныц e3i 6ip шалымга келмей, омацаса жьп ылды-ау!? 334

вткен кузде «Оспан усталыпты» деген хабар жетксн- де, Нугымапнын журеп тас тебесше шыкты. Оспам мен fiipre Нартай да колга туссе, кармактыи 6ip ушы ез1мд! Min экете ме деп шошыган. Эйтеу1р, усталгандардыц шмиде онмн аты кершбедк Сонам кейш Нартайдын со- гыста окка ушып, каза тапцанына кумэш болмай, ншнен «аллауокпар» айтып койгап-ды. BipaK кырсыкканда, вл иттгн жаны cipi боп шыкты... Осыдан exi кун бурым, тун ортасында шырт уйкы- да жаткан Нугыман элденеден шошып оянды. Басын жулып алса, элдеюм терезеш Tecin ж1берердей ycTi- устше согып тур. «Бул KiM болды екен. Элде жаназага шакырып журген 6ipey ме?» деп ойлады, бэйбшесшш ip- re жагынан oepi аттап тускен Нугыман. Аягына саптама- сым сута салым, imirin жамылып далага шыкты. EciKTiu алдында ycTi-басын кырау басып, атын жетектеген 6ipey кершедк Касына жакындай бере ым екенin танып, шал- касынан тусе жаздады. Карсы алдында уйелмендей боп Нартай тур. Bip жылдаы 6epi буюл аймакты шулатып кугында журген, бул элдекашан елдше санап, санасынан emipin тастаган кэд1мг! Нартай... Тумсыгына cyw i ту- рып калган боз кырау атына карап-ак, оным жер тубшен кел|'п турганын сезе койды. — Мен гой, Бай-еке, танымай турсыз ба? — дед1 Нар­ тай карлыккаи дауыспен. Нугыман сыр берген жок, eciH тез жинап алды да: — Бауырым-ау, ceH6iciH? Tipi журсщ бе? — деп ум- гылып барып бассалды.— CeHi де керетш кун болады екен-ау?! — Кайран Нуке-ай, кеныпц баяпддай екен гой,— дед1 Нартай кезше жас алып. Будан кейш exeyi кыска-кыска т!л катысып, сыбыр- лай сейлесш сэл турды да, Нугыман уйге Kipin тез кш- Hin шыкты. Кашканды бул ауылда калдыруга болмай- тынын ол б1рден тусшген-дк Жабык корадан атын алып шыгып, срттеп Miwtf де, Нартайды epTin, Жолдыбайдыц басындагы иен шаткалга карай бет тузедк Осында сиыр багып оцаша отырган 03iHin жалшысы Омардын yiii бар. Бул манда онан сешмд1 KiciHi табу киын. EKeyi тун iiuin- де сол уйге келш rycTi. Омар жатып калган екен, мезпл- ci3 келген конактарды yflipeiii карсы алды. Тек вз кожа- 335

сын керген сои рана, кенМ жайланган. Дереу шам жа- гып, катынын тургызып, курак ушып жур. Тунг] конактар тер алдына келш жайгасты. Нартай cipecKeH буындарын зорга жазып, сырт кшмдерш шешт1 Тонный сыртынан K1113 кебенек киш, опырмалы бесатар мен ок толы корамсагын iuiiHen асынып алран екен. Со- ларын шешш, тердег1 казыкка апарып i.nai. C ohfm 6ip- eni кунде нэр татпай, суыт журш келгет uepinin тур. Бет-аузын yciK шалып, колдырап, карайып кеткен; ск| K©3i кып-кызыл. Сакал-муртына да кептен устара тиме- ген. Тек ештемеге мойымайтын куждай алып дснес! гама каз-калпында. — Ал, жетнд! айтшы, кай жактан келд'щ? Квктен тустщ бе? Жерден шыктын ба? — дед! Нурыман жай- гасып отырран сон.— Bipey-Mipey сезш калган жок па, вйтеу1р? Алтайдан келе жаткан бет1м осы,— дед! Нартай муртына каткан сунпш сыпырып отырып.— Иэ, бул ел- де не жаналык бар? Менщ уйЧннмнен не хабар бшесщ- дер? Маган алдымен соны айтыкдаршы. — Ел-журт езщ кергендей, аман-есен, шаруасын ба- гып журш жатыр. Жана оюмет эз!рше ешюмге т!зесш багырран жок. Зр юмшн ез мал-жаны езшде. — Оны жол-женекей ез1м де Kepin келе жатырмын... Menin бала-шагам не куйде? Соны айтшы,— дед1 Нартай шыдамсывданып. — Yft-imiH Teric аман, тек бала-шаганды калага кв- uiipin апарып, мырза камакта устап отыр. — «Мырза камары» калай? — Bip KopaFa ездерш онаша койран. Азык-тулж, отын-суы уюметтен... Bipaic манайында кузет бар. Кел- ген-кеткен KiciHi андып отырады. Тубшде уйше dip сок- пай кетпес деп, саган курып койган какпаны да. — Айналайын-ай, балапандарым кез туртк! бои, эб- ден жудеп кеткен екен рой,— дед! Нартай ун! бузылып. — Уайымдайтын ештене жок, ею балан мектепте окып журген кершед!,— дед1 Нурыман,— Ал, ез!н сонау Алтайдан кыс iuiiHfle калай жетон? Атпен келдщ бе? — Эрине, юлен тау сагалап, елаз жермен журш отырдым. Тек сонры калын кар жаурасын Fana, куре жолга тусуге тура келд!. Алтайдан Сауырра етом де, К,о- бык пен Костолагайды басып, Кыркошактын уст!мен Ti- ке тарттым. 336

— Ойпырай, мына журшш сумдык екен. Ердщ epi ана басар мундай жолды,— дед1 жасында жортуылда ап болган жырынды Омар кайрам калып. — Жолда бегеген, кудж келт1рген еишм болмады а ? !— дед1 Нурыман Нартайдан кезш алмай. — Тек 6ip-aK жерде аздап кактыгысып калдым,— eji Нартай тунерш.— Bipey соныма туеш калмай кой- ан сон, елмейтш жершен атып кетуге тура келдк.. «Тар жерде колына туссен, мынау шмд1 де болса ая- !ас. Kici е л п р т , кап iuiKeH адампын кез1 кызарып кете- i деугш едк рас екен-ау» деп ойлады Нурыман imineii. ойына элдекалай коркыныш ешп, калтырап кеттк Bi- ак онысын сезд1рмей: — Bi3 ceni, колFa тускендердщ ш ж д е болмарасын, кка ушкан шырар деп, вз1м1зше, «тие берсш» айтып ко- ып ек,— дед! кенк-кенк кулш.— 0 зщ калай аман кал­ ым? Сонынды айтшы. — Мен Оспанмен еткен жылы eKi-ак ай 6ipre бол- ым,— дед! Нартай,— бурын олар тау-тауды саралап, ,ы'тай эскерлерше алдырмай-ак жур екен. KeftiH еюмет i eTepiaicmi Керейлерге карсы уйрыр солдаттары мен 1лен Найман жМттерш апарып твктк.. Казак пен казак [oFbicKaii сон, жэй белгЫ гой, Оспаннын epici тарыла астады. Бэйтж тауынан meriuin, epiKci.3 аргы Кубынын умына карай ойысты. Сол арада мен Оспаннан бвлппп алып койдым. j — Ол ceni калай ж1берд1? Элде кашып KerTin бе? — u'fli Нурыман сешнмремей. | — Неге кашып кетем? Кезбе-кез кош айтысып-ак ат- андым,— дед1 Нартай канталаган кездерш Нурыман- а кадап.— Батырдын ®3i алда не кутш турранын сезд{ te, кеп зорламады. «Мен enai ажалыма кетт барам. } )балына калмайьш. Егер ел1мнен каймыксан, ертерек оз колынды тап» дед1, бар айтканы... OcnaiiFa ж е ст кете iepefliH деп 6ip окталдым да, балаларымды кимадым. Гымкурса солардыи мандайынап 6ip шскеп барып e.ariM •:слдк — Ecia ер1м-ай! Колынан куш кеткенш бш ен екен юн,— дед| Нурыман KynipeHin. Осы кезде дастаркан жайылып, Омардын кайыстай кара катыны шай куя бастады. Ауыз уйден буркылдап кайнагап сорпанын, сур еттщ nci анкыды. Нугыман дас- таркандагы дэмд| Нартайдын алдына сырынкырап, ши- 337

нысына вз колымем 6ip кесек сарымай тастап ж1берд1. — Кэне, ыстык шай ал, бойынды суык кармап, вб- деп жаураган шыкарсыц. Нартайдын шынында да 63cri талып, катты оптыгып келгенi байкалады. Ыстык шайды дем алмастан устгус- ттне урттап отыр. Анда-санда аузына бауырсактан да тастап кояды. Конактын карны жубанып, ар жагына ел конды-ау деген кезде, Нугыман уз1лген эцпмеш кайта жалгады. — Ал, езге Керейлер не куйде? Алтай ел1 басылып калды ма сонымен? — Бас кеткен сон, калган тобырдын колынан не ке- лед|? — Нартай ауыр курсшдЕ— Жан ниркш тэгп гой, бай-еке... K im ездтнен кёудесш окна твсей койсын? Ем- н1ч 6ipi Оспан дейаз бе? Ердщ epflirin де, ездщ ездшн де мен осы жолы анык керш кайтым. — вткен жазда бул жакка coryFa муршаларын бол- мады ма? Тарбагатайга ат i3iH салмай койдындар foh? — дед| Нугыман. — Мен упттеп-ак багып ед1м, Оспан бул елге сенбе- дн.. Олар 6i3fli етекбасгы, салбексе журт деп есептейдЕ Оспан меш сырттай б1лед! екен. Сарбаздарынын пшнде TeiiKepic жылдары 6ipre согыскан Ж1пттер де бар. Соган карамастан мешк вз1мд! де 6ipa3 еткелектен етмзш, сы- нына толган сок гана санатка косты. Ал, Найман ж тт- Tepin апарып, езше карсы урыска салган сои, бул елден мулле у м т н уздЕ — Бул еюметтен де кулык кутылмайды-ау. Казакты казакка айдап салганын карашы,— дед1 Омар свзге ара- ласып. — Е-е «килы-килы заман болар, карагай басын шор- тан шалар» демеп пе ед1 бурынгылар? Сол осы да,— дед! Нугыман курсппп. Шайдан кейш Омар аттарга швп салу ушш далага шыгып кетп де, эйел! ауыз уйде ас камына KipicTi. — Ал, eiifli не бЕпгеи ойын бар? — дед| Нугыман она- ша калган сон. 1шкен асы буынына Tycin, маужырай бастаган Нар­ тай 6ipa3 бвгел1п барып жауап катты. — Соны e3i мде бЫмей турмын. ByriHre дейш eci-дер- TiM елге жету болды... Елге барып, бала-шагамды 6ip кв- pin елеем арманым жок деп, кудайга берген cepriM де бар. Е н д т сш езмизбен акылдасып керем!з де. 338

— Опыц дурыс. Keitecin ш'шкен тон келте болмаиды. — Шешшген судам тайынбайды. Bip есептен, еюмет- ке вз аягыммен барып, бершсем бе екен деп те ойлаймын. Барар жер, басар тау жок, кашадоа дей'Н кашкын боп журмекшн? Кайда барып сиямын? — Огам эз1р асыкпа, элштщ артын 6aFbin, жардаиды байкап керешк,— дед1 Нугыман.— Баска амал калмай бара жатса, колга тусу кашпайды foA... М е н т caFan де- 1 ен кеншм баягыдай. Басына ic тускенде, бойын аулак салады екен деп ойлама. Осы уйде (йраз кун жатып, есщ- Д|' жина. Жаз шырып, жер аягы кешсш... YpiMxetae Ос- нанга сог журш жаткан кершедк сонын ici 6ip жайлы болып, ап-сап басылсын. Ka3ip барып араннын аузына гускенде, не маркадам табасын? Балта кетершгенше, двнбек жал табады. Сонан KeflinriciH тары да кере жа- гармыз. — Айналайын, Нуке-ай, осы сезщ гой маган Keperi,— ■ дед! Нартайдын квилi босап.— Менде каз!р не акыл кал- ды дейсщ? в зн ш арка тутып келш ем, адаспаган екем. ■ Бутара корралакан торгам да аман калады. Жаманшы- »лыкта жар болганыц уил'н, еле-елгешмше разымын. Тур- рым айткан акылыца. 1 Байлам осы болды. Тамак iiUKeH сон Нугымен атына Minin, тан ата вз yftine кеп жатты. Bipai; кез m aaipe ал- н ан жок. Бэйбшеа ояу екен, куйеушщ тунг1 журили баска га жорып, 6ipa3 буркылдап алды: — Кол-аярын тас-кесек боп, катып капты рой, байкус- ау... Пайгамбар жасына келгенше, тунде жортканнан уялсайшы,— деген-дь — Свзд! койып, уйкы берип адамка,— деп Нугыман Tepic карап кеттк — Meni койшы, таздап тарак калгалы кашан... Дна каладагы нак суйерше не бетниб айтасын? Нугыман ун'демедк — Жок, шынынды айтшы, кайда барып келдш? Д ау­ де болса, жылкышыныц ушндеп ак Кать......... касынан келген шыгарсын? Бэйбшенщ уншде бул жолы кызганыштан repi эуес- TiK басым едк Spi куйеушщ 6ip сырын урып кап, соны суду токалдан жасырраны уийн сыйлык алудан да дэме- jii-турын. BipaK ол ойы icKe аспады. Кыскарт дедт гой мен саган! — Нугыман картан 339

эйелдщ каткыл кабыргасына шымтагымси тушп wi6ep- дк— Осы сешн содан баска ойлайтынын бар ма? Бэйбшю дыбысып iubiFapa алмай, кыстыгып узак, жы- лады... Ертеншде кум бойы Нурыманнын есшен Нартай шык- мады. Ойда-жокта жабыскан паледен калай кутылу керек? «Тышкан шге Kipe алмай журш, куйрырьша кал- жуыр байлапты», дегендей, вз басын cinipe алмай жур- генде, аты шулы баидымы аульшда жасырып калу му- нын кай теш? Bipey-Mipey шет жарэсын сезш калса, он- сыз да шырайын деп турран квз б1ржола агып туспей ме? Ж ок, Нартайдан калай да кутылу керек. Кутылган- да, езше бэлес1 тимейтшдей етш, алды-артын тазалап, тубегейл1 курту керек. Элде елтчрш, 6ip тастын куысына тыга салса ма екем? Омарра смеуipin бплд1рсе, ол езьак жайгастырар едь.. Ырак онын куджт1 жагы тары бар. Арыстандай Нартайды демж шыгармай еллре салу окай болып па? Омар капы кетсе кайтед1? Нартай ит бурый кимылдап аман калса, сол сагатта-ак мунын езш мерт етпей ме? Жок, будан Kepi де сетимд1 баска 6ip амалын табу керек... Нурыман кеп ойланды. Акыры тапты, кеше тус^ тем KeiiiH Бодыкбай шалмен дойбы ойнап отырган ксзде тапты. Бодыкбай андаусызда кос ундщ басыма ем алып биге шыккан. Сол сэтте eciHe сап ете туст1. Иэ, бул Нартаймен жекпе-жекте eid алып биге шыгуы керек екен! — CaFan кеп рахмет, Бодыкбай! Мен жешлд(м,— деп дойбыпы шашып ж1бердЕ Bip бут астык сурай келген Бо- дыкбайра Cip кап тары берг1здк Ол Нартайды устап беруге бел байлараи. Сонда Нар­ тайдан да кутылады, ек1мет алдында беделге де ие бо- лады. Ек тшмдЕ тете жол осы. Ал, Нартай мунымен бай- ланысы барлыгын эшкерелеп, ез1мен 6ipre ала кетша келсе ше? Жок, ол оны ктей алмайды. Екеушш арасын- да келденен куэ болтан смес. Оныш жаптым жала, жак- тым куйе боп кала бередЕ Жауды ез колымен устап бе- pin отырган адамга куйе жукпайды. Былтыр оны кос атпен Алтайга аттандырып ж1берген сон, Нурыман i.ne- шала калара барып: «Нартай ею бэйге атымды тартып Mi­ nin, Алтайга кашып кетт1» деп, 6ipiHmi боп мэл!мдеген... Онын 6dpi диалада TipKeyai тур. Нурымап кай жагьшан болса да 63in актай алады. Ал Нартай болса мойнына тас байларандап жылымга шымбатып жогалады. 340

Осыган мыктап бемген Нугыман еткен тунде тагы да HapiafiFa барып жолыкты. К,ашкын кешепдей емес, ecin жинап, купан калыпты. Омар бупн 6ip сем13 коп сойып, конагын жас сорпамен сыйлап отыр екен. Нугыман эн- пме устшде езйпи Шауешекке барып кайтатын ойын сез- Д|рд1. — Калада не сыбыс бар, анысын андап келейш. \\piM- ж1деп Оспаипын соты не болды? Онын, соныман йлескен- дерге ек1мет калай карайды? Тамырын басып керейш. Жэне мем ауылда болсам, бул манда кара-кура кебейедк Журттыц назарын калага аударып экетейш. Ал, сен 6ip жылдан берri уйкынды кандырып, осында жата бер, бул жерден ceni еншм де таппайды.— дегеп. — Оныныз да жен екен,— дед1 Нартай кеншне тпт- тей де секем алмай,— еюметпн аужайын туйш кайтам дегенМз табылган акыл. Menin де уй-шлмнт ypeiii ушып отырган шыгар. Bip лажын тауып, соларга мен'щ аман-есен осы манайда жургешмд! сезд1рсешз, каидай жаксы болар едй Жалганды жалпагынан басып журетш еал ер торга тускен торгайдай 6ypicin, Нугымамга жалынышпен жас- кана карады. Нартайдыц алакандай OTKip кездер! аса 6ip сенпиткпен e3ine жаутацдай Караганда, Нугымап- нык журеп flip ете туей. BipaK ешнен ештене сезд1рген жок, niciri турган етке карамай, тез кайтып кегп. Ат- тандыру ymiH ере шыккаи Омарга: — Нартайды кезшнен таса кылма, мен келгенше Gip жакка жылыстап кепи журмесш,— деп тапсырды... Нугыманнын дал бупн калага асыгыс аттануынын ce6e6i осы едк Булар Абдыранын агыньша жеткенде, кун де r-нкешп калган. Алыстан кыландап Шэуешектщ ка- лын талы Kepiiifli. Кыбыладан соккан жаяу борасын жол таганын урлеп тастапты. Нугыман элденеге тагатсыз- данып: — IiuiH ауырып келе ме? Бас камшьшы! — деп жек-ip- fli делбе устагап ж ттке. Тезек тастап, ет! кызып алган арда курен арыпдай женелдь V Осынын ертешпде кунд!зп сагат оннын шамасында пудандык сакшыпын бастыгы Ермек езшщ кабинетшде 341

отырып, аймактык Саяси баскармага телефон сокты. Ну­ гыман e3i ештенесш тусшбесе де, балдызыныц кытайша агып еейлеп кеткенше суйсшдь — Бул Лан-ке жолдас па екен? Мен Ермекпш гой. И э, хал жаман емес... Мен ci3re ауылдан келген 6ip адам- ды ертш, Ka3ip Kipin шыксам ба деп ед1м. Слзге айтатын тотепше купия мэлгмеп бар... Жаксы, Mine, козгалдык. Ермек телефоннын кулагын 1ле салды да, Нугыманга бурылып: — Ал, ж урнш , ол Kici 6i?Ai кутш отыр,— дедй Ei<i мекемешн, арасы таяу екен. Нугыман Ермекке ijie- се алмай, толарсактап зорга журш келедь Ж ана ешмет орнагалы кытай улыгымен жузбе-жуз сейлесш кврген емес-ri. KeiiLiiuae ептеген кобалжу бар. Хром exiri жал- тылдап алда кетш бара жаткан Ермекп жекшен тартып токтатты да: — Бул e3i кандай адам, сез угатын кытай ма? — деп сурады. — I<epeci3 гон, тамаша Kici,— дед1 Ермек.— Баскала- рындай мылжын емес, кылыштай киып тусетш нагыз ic- кер адам. Тек сезшзден жанмлып калмацыз, кеше кслш- TiK кой, сол бойынша жунелеп айтып 6epiui3. Кеше булар тун ортасына деГпн отырып, онаша узак сейлескеп. Нартандыц кайтып оралуын Ермек кудайдыц e3i айдап экелген кымбат олжасы деп багалады. Нартай- дыц кол-аягыи байлап устап экеп берсе, умметке одан улкен тарту болмайды. Бул жагдай Нугыманды апаттан куткарады; карауындагы елден шыккан булжт! титаны ушш, абыройдан мунын e3i де кур калмайды. Нугыман кеше: — Акыр барган сон, каладагы сн улкен улыкка — Аймактык партия комнтетшщ секретарына барсам кай- тед1? Тубшде барж баскаратын сол гой... Осы бастан со- нын Ke3iiie тусш, таныса берсем,— дегендей 6ip ойыи айткан. BipaK оган Ермек KeaicneAi. — Bi3re не курлым icTi тездету ксрек. Партия коми- тет!не барсаныз, сез узап кетедк api кезге шалыпасыз... C i3 секретарь деген атына жыгылып ж ураз Fort, octal, Саяси баскармадан беделд1 мекемс жок. Онын бастыгы секретардыц езш курдай жоргалатады,— дегсн-дй Лан-ке кабинстшде жалгыз отыр екен. YcTine сары мэлескснпен макталы мешпет-шалбар киген, узып бонлы, шакша бас кытай Нугыманнын колын кысып, жылы шы- 342

займен карсы алды. Iv©3iлд1рiгi жаркылдап, адамнын. ту­ па бойын тште карайды скен, Нурыман колындагы тмма- гын коярга жер таппай, б1рнеше рет басы жерге жеткен- ше 1нлд1 дс, саскалактап iprefleri орындыкка барып оты- ра кетп. Ермек езш ершн устап, бастыктын касындагы креслога жайгасты. — Иэ, бул xici кандай жумыспен жур екен? Кулагым аздерде,— дед: Л.ан-ке каламын онтайлап. Ермек алдымеи Нурыманды таныстырды. — Бул келш отырран — C i6eTifleri Экпар жузбектщ кол асгьша карайтып Нурыман деген шаруа. Ke3i ашык, эюметке шын бершген адам... епшзде бар ма, еткен ж и ­ лы Нартай каракшы колга туспей, Оспан бандысьша ка- :нып кеткенде, 6i3re алдымен кеп хабарлаган осы Kiel бо- чатын. Сол Нартай жакында кайтып оралыпты. Ka3ip ien таудын куысында, Омар детеншн уйшде тыгылып •каткан коршедн Бул Kici езйнн азаматтык парызын ду­ ш е Tyciiiin, соны тыгыз турде мэл1мдеуге асыккан. Kici ■ шберуге сенбей, жуз шакырым жерден ат сабылтып e3i <елш тур... — Нартайдын келгенше канша уакыт болды? — деп Тан-ке орныпан ушып турды. Ермек онын сезш казак- |naFa аударды. — Бупн тертшип кун,— дед1 Нурыман. — Неге сол куш келш хабарламадыныз? — Шрден к,алара шапсам, секем ала ма деп корык- гым... 6ip-eKi кун байыркалап, ceHiMiHe шрмек болдым. — С13Д1Н Ka.naFa кеткешшзд! ол бше ме? — БЬпедк Нартай маран: «каладагы ушме хабар жет- мз» деп тапсырды. — Bi3 барганша кашып кетпей ме? — Жок, ешкайда кетпейдн Ол мен! кутуге THic. — Онда тамаша болтан екен! Атыныз калан ед1? Иэ, Мугыман жолдас... Bi3 азге квп-кеп рахмет айтамыз. Бул en6criHi3fli эркашан ескеретш боламыз,— дед1 Лан- Нугыманнын колын кайта-кайта кысып. Сосын Ер- иекке бурылды.— Ал, онда аялдайтып не бар? 1ске Kipi- у керек. Бул жауапты операцияны шмге тапсырсак ;кен? — Бул жолы бандыны долга Tycipy бакытын ыагаи чиыцыз, Лан-ке жолдас,— дед: Ермек оньщ алдына cipe- in тура калып.— Мен жер жагдайын ете жаксы бйчемш. Лан-кс оиланып сэл турды да:

— Жарайды, CipaK Tipi устап экелетш болыцыз — дс- д1 кесетш.— Оныи, эрине, каруы бар, абай болыцыз. К,а- сынызга 6ip взвод эскер алсаныз жете ме? — Bip адамга бола сошла зскердщ Keperi не? — дед! Ермек ынгайсыздаиып,— журттап уят кой... Он шакты адам да жст1п калар. Bi3 бугш тушмен журш барып, Нартайды таи алдында орнынан басатын боламаз. — Макул, карсылыгым жок, аздщ ержуректтшзге сенемш, капитан... Жэне бул сапарга капитан боп барып, манор боп кантуынызга тшектеспш! — К,уп болады, Лан-ке жолдас! Мундай ceniM квр- сстксшщзге не деп алплс айтарымды бишей турмын,— дсд1 Ермек басын томен liin. — Айтпакшы, мына KiciHiн оздермен 6iprc барганы дурыс шыгар,— деп Лан-ке Нугыманга караган. — М е т и т е , Нугыман жолдастын осында калганы жвн,— дед1 Ермек.— Ел кезше Tycipin кайтем1з? Вул кр ciniH 6i3re корсеткен кызмет1 купия сакталганы дурыс емес пе? — Сез1ц1зд|ц жаны бар,— дед1 Лан-ке тез келюп.— Бул nicire багалы сыйлык бершедк бандыны колка Tycip- ген сон, маган мшдегп турде келетш болсын. Bi3 бул адаммен алдагы уакытта да катынас жасап турамыз. — Рахмет, коршкенше сау болыныз, Лан-ке жолдас. — Жолыныз болсын! Булар Лан-кемен коштасып далага шыкты. — Сонымен не штейтш болдыцдар? Бастык нс айт- ты? — дед1 сонгы сездерд1 угыиа алмай калган Нугыман. — Не кыласыз,' бэр! ойдагыдай болды,— дед1 Ермек куанышын жасырмай,— Ci3 осында калып ез шаруаныз- ды 6iTipe 6epini3. КердЫ з гой, бастык азге дэн разы. Нартайды устап окелген сон, багалы сыйлык беретш ту- pi бар. — Е-е, атаиын аруагы, е з т колдаи гор! — дсп жал- барынды Нугыман! — Айтпакшы, Омар кай коныста отыр? — Асусайдын аузында... 03in бклест гой, ipi кара кыстантын шурыкта. — BiTTi ендеше. Ертен кешке, не 6ypciryni танертен 613Д1 каладан кутнш. — Ол нт кураланды козге аткан мерген гой, езте сак бол, Ермекжан... 344

Ермек ecii< алдыиа кслгссш кош айтысып, кенсесше арай журе берд1 дс, элдене есше тускендей кайта бу- ылды. — О не, б1рдеце айтайын дедin бе? Ермек кумшжш темей парады. ЕтМшп тумсыгымсн кор шукылап турып, толки тш катты: - - Осы жолы ci3 yiuin де, ез1м ушш де ете манызды лпарга кеп'п барамын. К,ауып-катер1 де аз болмас. Ерс- ксп агам ci3re 6ip жайды айттым деп едк.. Ауыр жолга сигар алдында кешлге медет ету yiuin, тымкурса шздщ ■атацызды алып аттаисам ба деп efliM. Жас жшттщ нет мецзеп турганыи Нугыман Tycine чойды. Yiii калтырай шыгып: — Бмем, б1лем. Ермекжан... взщ осы сапардан аман- •он оралшы. 0м!р боны Дурия сксулериипн тьлеулерт- ii плен етермш,— деп Ермектщ маидайыиан суйдк— корткапда жолыи болсын, айналайын! Осыдан кешн Ермек жалт бурылып, кенсесше Kipin <erri де, Иугьшан кэшеде кутш турган шаиасына карай Зет алды. Устшен 6ip батпан жуки алып тастагандай, ке- ил1 жайлапып, шананын арткы таянышына шалканыц- vwpan отырды. Кешеде жолыккан тань'С саудагерлерге, зше сэлем берген салт атты ел адамдарына жылы шы- >аймсн басын Hin, сэлемдест erri. Сол бет'1мен ез корасына мереш тасып, кешлд1 келдк Ланадан тускесш б1рден уйге Kipe поймай, эл1 ыстыгы Засылмаган сэнд1 кора-жайын, бау-бакшасыи аралап <ерд|'. ©ткен жылы осы yi'mi уш жуз койдыи сомасына са- гь1п алып едп Бул да 6ip сэп тускен ic болды. К,аладан ум алам деген сылтаумен баска да кеп мал сатып, терг гулiKTiи басын шагыидап койган. Л4уны енд1 кырдыи кекжал баны деп ешшм де айта алманды, ауылда азда- ган мал устайтын, каланык жатагы дсп есептейдп «Та- лаймыз, ry-rin жейм1з» деп журген кырдыи Кызыл енсш кеп кедейше Нутымап eiifli камшысыныц ушын да бер- мейд!. Бельке тусед1 дейтш жер1 де шамалы; Жайлау- кыстауды Канакаттан жалдап алып жургешн eKiuiu 6ipi бмед!. Уйде Сакыпжамалдаи езге ешк'м кершбейдк Дурня мои Сэл1'м меткепте, келпи кешеге шыгып кеткен ccr<i.iiii. ;':ii ажары таймаган Сакыпжамал сылацдай басып :<е- ми, Пугыманнык iuiiriii uiemin, тымагын шдп Туш боны •■ «з 1лмей деибекшш шыккап куйеунпн аяк, астынан жа- 345

йы жарасып, кещ'лд1 оралганын байкап калган суду то- кал такдангандай касын керш, 6ip наз тастады: — Осында келгел1 кабагьщыздан кар жауып, 6ip жа> дырамай-ак койып ед!Hi3, enini3 eiifli жылыныпты гой... Бул калада бабынызды тауып, журепшзд! ж1б1-ткеп 6i- реу бар-ау, орзда. Юм болды екен сол бакытты жан? BipaK ондайды 6i3re айтпайсыз FOfl, эрине,— дед1 еыц- Fupafl култ. — Кел1Ш, касыма отыршы,— дед: Нугыман терп уй- де, керпент устже жайгаса 6epin.— К,алай efli элп елен- де? «бзгешн ай мен кушн не кылайын, тал шыбыктан буралып сен турганда» деунп ме ед1? Сол айткандай, ме- ni жадырататын да, балкытатын да 6ip езш емессщ бе?! — деп, касына таяу келш отырган Сакыпжамалдыд- аш белжен кушактады. — Куш кеше осы сезМ зд! бэйб1шеге де айттыныз- ау... — Е-е, тэшр-ай, о байкуста Kici кызыгатын не калды дейсж. Жыртык уйдей жылуы кашкан жок па онын да... — Дегенмен 6ip ай боны калага ат Ын салмай, жа- тып алдыныз Fofi ауылда. — Бэйбшеш кимай журд! дейсш бе? Мал бар, Tipuii- лж бар, coFan карайлап журд1м де,— дед| Нугыман бай- салды калыпка кенлп. Ол эйелш канша жаксы керш турса да, тым iujKepi ж1бермен, белгш аралык сактауды унататын. Сол здеш­ не басып, свз багытын б1рден езгергп. — Дурияжан келген жок па сабактан? — 9л1 ерте емес пе, олар туею аска 6ip-aK кайтады. Нугыман аса манызды тын энпме кэзгайтын ынгай танытты. Bipen-capan ак Kipe бастаган сулу муртын си­ пай отырып, токглына квз токтата парады да: — Дурня биыл окуын б т р ед ь Бупн уйде жургенмеи ол да 6ip кокак icneTTi. К,ыз бала шыр ели жерге тускен- де, кудай онын nemenecine жат журттык болуды жазган... Тубшде, кызга эхеден repi шеше жакып. Дурняжапды кутты орнына кондыру керек, бэйбЫе,— дедн — Койшы, элI бала емес пе? — деп Сакыпжамал ку- fieyiHe Tixcine карады. — Б1зге бала KepiHrenv.eii, журттын квзше калай ша- лынатынын ойланып кердш бе? К,айдагы баланы айтып стырсын? Дурня биыл он сепзге толады. 6 3 imu пеше жасында алганым ес'тде ме? 346

— Bi3Ai койшы, ол 6ip езгеше уакыт ед1 гои,— Са- кыпжамалдын суду жузшен эрще жаткан кашрет табы вЫидн Нугыман оны елемеген болды: — Кун сайын апшысы куырылып, тандыры тартылып бара жаткан заман болса мынау. Алдымызда 1<,андаГ1 кундердт KyTiii турFaиын 6ip кудай б1лмесе, кiмиiн. квз| жетедГ? К,ызы бар уйдщ кызылы бар, кездщ куртьшдан журт назарын кашанда e3ine тартып турады... Онсыз да анталаган слдщ аранына Tycin отырганымыз аз ба? К,а- sip он жакта кыз элпештеп, салтанат куратын уакыт емес. — Кекесгау, кулбтеле.мей-ак ойыцыздагыны ашып айтсанызшы. Элде кездеген ж е р м з бар uiuFap? — CaFan Ережеп ештене антпады ма? Солар «суйек жангыртайык» деп, Дурияжанды Ермекке сураи журген жок па? Туыс е зй ш ю ... 0 з карыцпан а з т жер1мейтш шыгарсын? Сакыпжамалдын улкен кара кездер1 жаска толып, те- pic айиалды. Дем алысы Ж1плеп, кыстыгып сэл отыр- ды да: — Туйенщ танытаны жапырак... Солдаты тапканы- цыз 63iMi3AiH Ермек пе? — дед1 жасты кезш жалт етю- 3in.— Ермек Дурнядан мушел1 жас улкен. 9pi б!р эйел шьнарып, дэурен сурген адам. Он еюде 6ip гулi ашыл- маган байкус баланы cOFan апарып тел1мешз бе? Асы- татын ештене жок, Дурня он-солын танып, окуын б т р - тен сон, елйрл!к cepirin езгак тандап алады. — Аузынан емшек суД кетпеген жас бала iieni б щ п, neHi тандай алушы едк—дед: Нугыман эйелше кыжыр- та карал.— Менщ де ойлаганым сол кыздын камы. Элде мен! калынмалга кызыгып отыр деп ойлайсын ба? К,ы- зынды 6ip ауданнын туткасын устан турган Ермектен артык юмге берейш деп едш? ©erin жургенде, кешерш жел, конарын сай б1летш 6ip каратаяк келш, колынан жетектейд! де кетедн Б1зге туб!нде суйешш болатыи адам керек... Сезд1 flOFap, катын? Мен Ермекке ырзашылы- гымды 6epin те койдым. Ею сейлейтш жайым жок! — деп Нугыман тушлш отырып калды. Сакыпжамал манагыдай емес, катайып алган тэр1зди Yni сабырлы да салкын шыкты: — Мейл1, езййз б ш ю з, мен айтарымды айтып, кары- зыныздан кутылдым. Эйтеу1р, осынын туб! жаксылыкка сокпайды... Балалардыц бакытын ойлаганымыз сол ма? 347

Каршадай улдыц тур! аиау — бесжтен бел! шыкпай жа- тып, басы катып отырган... Bip кезде ол да куаныш сияк- 11.1 сл1, акыры уайымга айналмаса не кылсын?! Ауылда 01л!нбейai екен, калаFa келгел: Торгыннын да кабагы пае... KefiiHri кезде маган сол бала унимай жур. Bip куш орнын сипатып кете ме деп коркам... Бул жолы Мугыман ундей алмады. Не штемек керек? Выдай тартсан eri3 еледк былай тартсан арба сынады. Бул сырткы дуниешн жыртыгын жамап, тепгш табам деп жургенде, ез от басыныц жылуы KeTin, кшоы кашып барады екен. Ак орда ма деп сенгеш — камсауы жок ка­ ра курке лашыктай, 6ip жел сокса кулакалы тур. Апы- pay, бупнге дейж соны не кып ангармагян? Онын ецсе- ciii тагы да 3i.n басып, жан дуннеа кулазып кета. Keiii- лжде 6ip гаиа медеу бар, тек Ермектш сапары еэгп бол- сын де. Byrinre сол да аз олжа емес... Ол кез кпыгын токалына аударды. Сакыпжамалга Нартай хабарын айтып керсем кайтед1 деп 6ip окталды да, езш ipicin калды. Кептен жанын жегшей жеп жур- ген 6ip куд!к бар кешлшде. Согаи кезж жетюзе алмай- ак ©Tin барады. Нартаймен кеп жыл шк-шатыс боп жургенде, онын талай рет бул жокта ауылра кеп конFa- мы рас. Жарайды, бэйбшеа душпандыкпен-ак айтсын, 6ipaic андыгандай бул уйде жокга неге келе беред1?.. Ну- гыман 6ip жерше шаншу кадалгандай кабагын шржиттк Bip сат токалына атарга oi ы болмай, emire карады. «Эй- ел AereiliHis — уетшен кой айдап етсен де i3 калмайтын взеннш aFbiCbi тэр1зд1 гой,— деп ойлады жыны келш.— Караты , барж imiHe бупп, тук кермегендей тымпиып отырганын...» Онын назарын ауызгы белмелерд1 басына кетерш, тарсылдата баскан Шреудж жур1с! белin кета. Дуннеш Kemipin журген Сэл1м де баягы. Сакыпжамал орнынан турын, баласын карсы алута бет алкан, Ырак дэл осы сэтте eeix ашылды да, ycTi-басы карга малшыпып, мала- кайдын кулагы жырым-жырым болтан Сэлiwniн 63i де кершдь Мойпыидагы сумкасын босагага атып урды да, бесбаттам пимасын да шешпестен тайрандап келш, жас- тыкка шынтактап жаткан экесшщ ycTine Mine тусть Ен- д!п жетпегеш осы едь Сабасына симай, тырсылдап эре« отырган Нугыман ызадан жарылып кета: — Мазамды алмай аулак журил, итак баласы!.. Ота- уын белек, катыньщ бар, отырмайсын ба сол жакта? — 348

дел улылын кеудесшен uTepin калды.— «Ашка тарткан кешке тартады» дел, сел де бэле болдыл-ау басыма. Сэл|'м, салт бойынша, мулдалда уiiДi басыла кетере, жер тешблеп узак жылауга m ic едь Не уш т екен, бул жолы ейтпедк Экесше тарткам niuimey кара кездершсл от уллшндап, орнылан сазара турекелдк Соси л Жуды- рыгын тушп, д1р1лдеп сэл турды да: — Keperi жок магал катыллыц. ©зж ал! — дед! бала бар дауысымен айкайлап.— Балалардьш 6api мети «ток- 1 ы кошкар» дел мазак кылады... Мен енд1 мектепке бар- маймын, бьпдш бе? Катынды уГпне апарып тастамасан, окымаймын! Нугыман Сэл1мге ж1берш калатын б1рделе 1здел, ма- кайын сипалады. Сакыпжамал шырылдап кеп арага тус- Ti. Баласын жубатып: — Коя Fort, кулыным. Квкене олдай жаман свз айту- га болама екеп... Карныц ашты ыа? Журил тамак бере- й ж ,— дел, Сэл1мнщ колынан жетектеп, баска белмеге алып кетт!. VI Естай жумыска 6yriii де сэл кеилгж кслдк Кеше Ур1мж1ден Нурбек оралып, сонын дырдуымен тун жары- мыла дейж уйыктамарал. Тэнертен квзж зорга тырнап ашты. Bip Tayipi, белмеде Кожаннан баска сшшм жок екен. Сол Fana шукшиып б1рдене жазып отыр. «Ойпырай, осы да 6ip келлкпейд1 екел» — дел ойла- ды Естай габалдырыктан аттай берж. ©3i сонау калалын шетшде турады, кай уакытта жетж улгеред1? Cipa, туш- мен уйыктамайткн болуы керек. TycKi узш сте де сол, туп-тура caFaT екрде есжтен Kipin келс жатады. Сол отыр- каннан келпи бесте 6ip-aK козгалады. Кожан Есталдын салемin де алган жок, дсреу сага- тыла карал ж 1берд1 де: — Он eni минут, отыз алты секулт келпклшз, ж1гК TiM,— дед1 тутытыл. Естай ундеген жок, ондай кагытпа сездерд! басынал асыра салуга уйрелген. Орлына барып жайгасты да, кун- делжп TipmiairiHe KipicTi. — Шанхалдагы аяк юпм фабрикасы 6ip млнутта кан- ша eiiK Tirin шьл-аратынын 6meci3 бе? — дед1 алау созж жалгап. Bipep цифр eciHe туспей калды бмем, калтасы- 349

паи блокиотым алып карады,— фабрика 6ip ммиутта жиырма ceri3 e m , не отыз алты туфли Tirin шыгарады скен... Ал, с1здер мемлекеттщ уакытын мннупап емес, caFarran жутып коясыздар. — Жарайды, Кожеке, 6ipneme ет1кт! менщ мойныма жаза салыныз,— дед1 Естай езу тартып. — О зге кулю керек кой.— Кожан кешрдеп бултыл- дап, K03i аларып, тагы тутыгып калды.— Bis каз!р улы революция кезеншде емip cypin отырмыз. Уакыт дегеи'щ алтыннан да кымбат... — УН! — Естай курений. — Бастыгымыздын тур! анау,— деп Кожан Хамза- ньщ столын нускады.— Кеше ол гауацзыде iuiin отырган, 6yriii басын кетере алмай жаткан uibiFap, не кылса да! Сумдык кой, соны керш журш ундемейм!3. «Бюрокра­ тизм мен либерализм жойылсын» деп, партия кунде как- сап, айтып отырса да кулак аспаймыз. Жакында тапгьщ тургыны айкындайтын «Ушке карсы» 1 эрекет басталады. Сонда керем1з эуселесш... — Ойпырай, Кожеке, жумыс icTeTeci3 бе, жок па? —. Естан жорта туеш суыта койды.— Жана рана ез1шз: «уа­ кыт— алтыннан да кымбат» деген жоксыз ба? Ал Ыз жумыс штемей, эл1 сейлеп отырсыз. Сезден жещлген енкы ма, Кожан ыржиып кул!п кой­ ды; сипактап суырмасын актара бастады. «Бэсе, булар- дын ез бидайын езше куырып бермесе болмайды» — деп ойлады Естай. Кожан бугш жана костюм киш келген скен, онысы езше колкылдап конбай тур. Кылдырыктан узын мойнына кейлегшщ жагасы да кен екен, енкейсе KiH.Tiri кэршетшдей... Кенет телефон шылдырады. Естай колын созып, труб- каны алган; — Канаратов бар ма? — дед! ар жактан Gip жуан дауыс. — Иэ, тындап турмын. — Маган келш кетин!— карсы жак трубканы коя салды. — Мынау жынды неме ме? — дед1 Естай тан-тамаша болып. — О не? — деп Кожан басын кетердк 1 «Ушке кареи» — Бюрократнзмге, любералнзмге, ысрапшылдык- на карсы сален наука». 350

_ Bipey: «наган калin кету!» д м ! де, телефонды ба­ са салды. KiM eueniH айткан жоп.. Кожан ал — Мэссаган! Соны да бишеисщ бе? — дсп, *у>жан ал ксн кулеш. Кулк!с! мундай суйк!маз бол.ар ышЬ W j p a - нып, белмен! басына кетердк— Э л1 кунге д е P®J® ' Дыц дауысын танымайсын, сенен кандан журналист гады? Лтын айтпаса, сол Kiciniii в31 емес не... Каи! Карап отырып К,ожанга мазак, болтаный кара­ ты. Бастык неге шакырды екен мупы? Карыс жерде оты­ рып телефон согады... Амал жок, кагаздарын жннап зал- га шыкты. Редактордыц кабинет! ек туктрде, аягын са- маркау басып солай карай аяндады. Кырма сакал, семв кара i<ici мунын Kiprenin ангармады ма, жок элде, ксл- геп адамнын мысын басу ушш жорта icTtn отыр ма, ка- газдан басын кетеретш емсс.’ Естай таяу барып тамагын кенеди . — Э, бала, cen6iciu? — Абдолла муны енд1 банка- ды,— кел отыр. Халыц калай? Газет жумысына теселейш дедin бе? Иэ, дурыс, дурыс... 1штсн журналист болып ту­ гаи ешк!м жок, 6apiMi3 де журе келе уйренгенб|3. Ж ас- сыц гой, элЬак катарга косылып Kefeciii,— дед1 редак­ тор жылы жузбеп басын шулгып. Былай Караганда карапайым-ак, кшшешл-ак адам тэ- pi3Ai. Тек сонысы табнгн емсс. Оныц эр кнмылы, эр ce3i: «Кердйиз бе, wine, мен KiiuinefiiA адаммын foh», дегещи сезд|рш туратын. вткеи жылга дейт «Тарбагатай газет!» казак, уйгыр т!лдершде аралас шыгып келген. Ocipecc, Шыпяс Гурк- стан кезшде Шэуешекте казакка да, уйгырга да, татар- гя да TyciniKTi «орта т!л» дейтш «ти» калыптаса баста- ган. Абдолла — сол «орта т!лд!» жасаушылардыц 6ipi едь Г а з е т ц бурынгы редакторы Дубек елгениён кейш, онын. орнына ei<i ылд! б!рдей бметш Абдолладан артык адам табылмаган. Тек соцгы жылдары газет таза казак тшиде шыга бастаганнан 6epi, ол б!р канаты сынган кус Tapi3Ai, еркш самгап кете алмай жур. — блендерщ, жазган хабар-макалаларын наган упайды,— дед1 Абдолла ce3in жалгап.— Осы жакында сеш'н атынды влкел!к газеттеп де Kepin калдым-ау ден- Min... Аяк алысыи жаман емес, 6ipaK дандайсып кетпе. Сонаи кейп'н 6ip есте устайтын пэрсе, влецмен узакка ба­ ра алмансын... Бауырым-ау, осы кунде вленд! щ'м жаз- байды? Е кЫ ц 6ipi суйкектете жвнелед!. Сен ец алдымен 351

г а з е т ц взге жанрларын Hrepyin керек. Ana Кожан, Хам­ за снякты TSJKipiiCeai журналистерден тынбай уаренуге тура келедн.. «Осынын бэрш маган неге айтып отыр?» деген ой кел- Ai Естайга. — Ал, ceni шакыртн себеб1М,— дед1 редактор оный ойын окып койгандай.— Аудандык когам кауыпаздИ идарасы, ягни сакшы мекемеЫ б1зден уакытша 6ip адам сурап отыр. Квп кагаз xemipy керек дсй ме, соган Kici жет1спей жаткан кершедк Ойлап турсам, б1здт арамыз- да сенеп кол-аягы жешл еншм жок екен. Соган каз1рден бастап бара гой, айналайын. Колындагы жумысынды Хамзага е п и зт кет, тусш дт бе? — TyciniKTi,— дел1 Естай бас тартудын. ретш тал- пан.— Мен онда канша уакыт болады екем! Сурамады- ныз ба? — Сурап отыргандары eni ай. Егер жумыстары ын- гайланса, ода'н 6epi де босататын шыгар. Естай амалсыз орнынан квтер!лдь Бармаймын дел аптуга шама жок. Бол меде Хамза жалгыз отыр екен, ре- дактордык OMipin соган жетюздн — Б1рденеш акылдаспай КтейтМ жаман осылар- дын,— дед! Хамза тунерш.— Сен вз1м1зге де кажет едщ... Кожанды неге ж 1бермейд'1 осындай жумыска? TinTi со- дан ары шымбатып, келмей койса да 1здемес ед1м. Ту­ ра туршы, мен редакторга iripin шыгайын. Соны айтып, ол шыгып кеттт де, квп айналмай кай- тып оралды. — « Ж ш гп сынагын келсе, бастык сайлап квр» деген свз рас-ау деймш,— дед1 орныпа отыра Cepin.— Не жы- ны бар екен. Ken6ip тэп-Tayip ж тттер мэут1 столдын ар жагына вткеп соц-ак, адамша свйлесуден калады. Сум- дык кон бул... — Жарайды, Хамза-aFa, сол уннн сезпйзд! шыгыи кып кайтеаз? Мен бара Gepeflin,— дед1 Естай, езшде жаткан хат-хабарларды Хамзанын алдына койып. Арада жарты сагат етпей-ак, ол аудандык сакшыныд корасына келдн Ауланын iuii каптаган ес!к. 1шке Kipren сон кайсысыпа бурыларын бкпмей, дагдарып 6ipa3 Турды. 0pi<iMHeii сурастырып журш, GijP заматта Жолбарысты тауып алды. — Из, мунда не кып журсщ? — aeai Жолбарыс та- ныркап.—Тагы б1реулер айдан экелгеп жок па? 352

— Куда» сактасын, бул жолы ез аярыммсн келд!м,— дед! Естай кулш.— Осында уакытша кызметке шакыр- Faii дей ме? 031М де тусшбеймш. — Е-е, ceni де ж1берген екен Foi't,— Жолбарыс «61- лем» дегендей басын изедк— Онда саясн бел1мге бара- сын. Солар мекеме, мектептерден кемекке адаы жинап жаткан. Мше, кордт бе, аяк астынан чекист боп uibiFa келдщ... — Ой, курысын. Жумсаран сон амалсыз келш тур- мын. Сендермен, шама келсе, алыстан сыйласып жургеи- niн 83i жаксы гой... — Ештене етпейдк эл1-ак yfipenin кетесщ. Б1зде каз1р гауканнын нагыз кызган кез1, адам жетшпей жатьф. — Иа, не жаналык бар? — Ойбай, сурама, купле 6ip OKHFa,— Жолбарыс да- ысын кьчт темендетт, Естайдын кулагына: — Б1здщ |дамдар 6yriH Нартайды устан экеле жатыр,— деп сы- >ыр етт1. — Кашан? К,ай жердей устапты? — HyFbiMan аулынан... — Байкус ripi екен-ау. Ол Алтай жакта жур емес пе Д1? — Жакында елге келген екен. Тыгылып жаткан же- йн Нурыманнын ©3i кеп хабарлапты. — Солай де... — Алдынгы Kyui Ермек он шакты адаммен аттанып етш едк жана шапкыншы келдк Нартайды кеше тан 1лдында устапты. — ©3i 6ер1л1П пе? — Жок, KoaiMrUefl атыс болтан кершедк Б1з жактан Ki адам елген. Ермектщ 03i колынан жараланыпты. Yi'i •eci буларга кемектесш, Нартайдын сыртынан келш ус- аган екен, ол да окна ушыпты. KiMHiH атканы белгюз... — Ойпырай, катты карсылык керсеткен екен! — Бэле, Нартай деген атакты мергеп емес пе?! Жэне :андай сак десейцп, ит ургенде сезш калып, далага атып ныккан. Жартаска тыгылып турып, коп атысыпты. Тек >Fbi таусылган сон, амалсыз бершген. — Ешл ер-ай, э! — Кой, ойбай, аузына не бол. Бала боп кеттщ бе? — leni Жолбарыс безек ка^ып.— Ka3ip 6ip соз уппн бас ке- едк Ол Естайды саясн 6oaiMre epTin экелш, ш ке eiiri3in к. Жу> 353