Жұмаділов Қ. Соңғы көш

Ш экен eciKKe таяп калганда, Н урбек оны дауыстап токтатты. — Аптпакш ы , сен щ э ш щ й ты ндам агалы квп болды гой. уйге 6 ip келсейин. 0 3 in i3 онаш а отырып, сай- рандайык... — С ез жок, барамын. Ж енеш еме амапдасуым керек кой,— дед1 Ш экен бет-аузы тугел к у л т . XII О лар 6yriH «Alenin махаббатым» атты совет фильмш Kepin ш ы гып едн Y u ie y i кол ты ктаскан к у ш кеш енщ ор- тасымен ж ая у тартты. Е рм ек пен Д у р и я 6 ip-6 ip ine жабы- са Tycin, аяктарын да 6ip ыргакпен тен басады. А л Ер- ы ектщ сол ж агында келе ж аткан Торгын оларга iaece алмай, етепне cypinin зорга ж ур ш келедк Аягын шнрак басуга канш а ты рысса да, собаландаган узы н кейлек ор алгы боп, эбден жынына тидк.. Д у ри я кинодагы окигаларды кайта жангыртып, cyiflic- п е н ш ш к жайында Ермекпен п ш р ж арысты рып келедк Торгын. ол екеуш щ дауы на араласкан ж ок. Ма.хаббат женш де суырылып сез таластырудан эдеш бой тартты. « М ахаббатка тер ел in айту меш и не теш м? Ж а ст ы к оты- на куш п, жалындап журген га ш ы кта р-а к таласа бер- cin» — дед! ш ш е н . B ip a K кез алдынан жана гана экран- нан керген Совет ж астары ны ц дум ан га толы к ы з ы к eMipi келбецдеп кетпей койды. Солармен салыстырганда, езш ты мырсы к тас камауда журге!!дей сезпнп, б(ртурлi кор- ланы п KeTTi. Сэлден сон булар каланыц орталыгыиан узап, шам жагылмагам карангы, кисы к кешелерге карай бурылды. Ж а с, сулу э й е л д е р д т ортасында менманасы тасып, шал- к.ып келе ж аткан Е рм ек в31н енд1 epKiHipeK устап, екеуч- n iil де кыпш а белжен капсыра к уш а кта п алды. Э л 1 бас- тыкпаган балгын денесше еркектж эулетп колы жанас- кан сэтте, ток жу-pin еткендей, Т орпянны н тул а бойы ду ете тустк B ip a K ж т г п н колын ка гы п тастауга батылы жетпей, ynci3 ж ур е бердь.. Б!раздап сон э л п кол кыты- гын келт1рш , жогары -тэмен сумандап, кыдыра бастады. BipTe-6ipTe ермелей Tycin, тып-тыплз TeciHe келш аял- дады. «М уны сы Heci? — деп ойлады Т оргы н бетшен оты шы- гыи.— Касы нда к алы н ды гы келе ж атканда, бул кай ба- сыпганы?!» Д у риян ы н KanepiiWe ештене ж ок, Ермекке 404

шолж андай т ы каты п, б 1рдецелерд1 айтып келед|. Тор- Fbin eTerin жендеген болып, к ы т токтай калд ы да, л и п г f i u куш а гы пан скты лы п ш ы гып Kerri... Yuieyi какпанын алдына кел'ш б!раз аялдады. Ерм ек Ka3ip бул уйгс занды куйеу боп таны лган. Н у гы м ан iiUKi елкеге аттанарда, Ережептер келш ресмп куда тусш кайткан. Ею жак, dip ауыздан алдагы кузде той жасай- ты н болып ке.оicTi. Е рм ек бурын да осы уйден айналсок- тап ш ы кпауш ы едк кудалы ктан ней in мулд е е р к ш с т , кешю асты 6ipre im eiin эдег тапты. Д урия eaeyi кун са- йын кинога барады. Кейде Сакыпж амал олардыц касына Торгынды да косып Ж1бередй Ерм ек кош тасканнан KeuiH де кете коймай, сипактап туры п калды. TopFbiH 03iHiH арты к адам екешн сонда.га- на сезшдь Дереу Дурияга бурылыи: — Ал, бикеш, сен езш асыкпай к ел ер сш — дед1 де, ж у п р е басып iiu:<e Kipin Kerri. «Булар енд1 тунн!к Gip уагын а д еш н осы арада турып суш седЬ деп ойлады ол, еш себепыз ершн тштелеп. Дэл1зде шам жанып тур, уйде кыбырлагаи жан жок. Eiieci элдекашан жатып калган сеюлдк Торгын вз болме- ciHe Kipin шам ж акты да, тесеп н щ бос турнанын байка- ды. С э л 1м бул кезде уйыктап к а луш ы ед1, ол кайда KeTTi екен? Элде кон ак уйде саб а к окы п отыр м а? Кел ш ш ек тесепн_жайлап салып, бас ж агы на ею ку с ж ас ты к г ы кеп- ciTe туйпш теп жастады да, Сэл1мд1 1здеп к он а к уйге к а ­ рай бет алды. Онда да шам жанып тур. Сэл1м тердеп двнгелек столдын касында кисайып уйыкгап жатыр. М а- цайы толган кагаз, карыпдаш... К у н бойы ой ынпын со- нында ж урiп, обден ci.ieci катка н бала, сабак окып отырганда талып уйыктап кеткен тэр!здк TopFbin алдымен С э л i.Miiiu шаш ылып ж аткан кагазда- рын жинады, сосып «куйеуin» оятып алм ауга тырысып, ептеп uiciuiim ipe бастады. Сэ.гпм еш текеш сезер емес, бы- лык-былык, етш , тэттт уйкынын. куш акында ж атыр. T o p ­ FbiH оны балаш а к в т е р т алды да, белмесш е акелш , твсе- rine жаткызды. Кол-аягын тузеп, атлас кэрпемен кым- тап жауып койды. М ун дай Kopinic кунде болып туратындыктаи, келж - шект1ц en iiicii еш кандай тандану да, кеше те ссзы ген жок. EciKTi iiuinen ы ш де, терезешн пердесш Tycipin, 93i де uieiuiiie бастады. К ы с м н щ устш е кызыл катила к а м ­ золы, кос етек узы и кейлеп суды рап Tycin ж атыр. Сосы н 405

ш амды ceiiflipin, С э л !м тн . бер ж ап лна барып кисанды. B ip a K кепке д е й т кез i.ne алган жок. Улшлдегеп ма- м ы к тесен жамбасы иа баткаидай, элсш-эл! аунакшп бе­ реди Бф аздан сои басына неше турл! шытырман ойлар пел in, уйкысы шайдай ашылып кеттк KiM бьлген, Сэл1м де бутан эжептэу1р ес екен. Кунде мектепте керген-бшгендерш айтып, Ke3 i уйкыга барганша ермек болушы еди B y rin ол да уйыктай калыпты... Тор- гы ннын тула боны 6 ip ысып, 6 ip суыды. Э лдсб1р элуетт1 кол мупы 63ine тартып экетш бара жаткап сняктанады... Тырсылдап шерте бастаган омырау тусында сол сумакы колды ц ысты к табы калып койтандай... Апырау, неге бу- лай? TopFbiiiiibiH Ермекке деген титтей де ыкыласы жок- ты. Керек десе, оны мулде жек керетш. BipaK 6yrin ол куш актаган сэтте, муны ц тула бойы неге балкып коя берд1? Элде еркек колыны н 6 ip керемет сикыры бар ма? Cipa, солай шыгар... Торгын e3i эл1 бастан кеннп кермеген жубайылык ел п рдт бимаглум ж ум бак сэттерш аисагандай, ipre жак- ка аунап TycTi. Ж а н -ж а с эйел TaHi элдеб1р зил салмактык астымда жэниплуд! т1леп, ене бойын 6 ip белп'аз кумар- л ы к билед!... Ipre ж а кта танауы пысылдап, Сол)’м унык- тап жатыр. B ip сэт соны Tecine басып, катты-катты ку- шактады. Bip aK к у н эа з сэби ештекен1 сезер емес, ыстык- тагандай болып ары таман аунап тустк «Сорлы-ау, каш анга д е й т уйыктай берест... C e iiiu де 6ip оянатын кезш бола ма?» Келж ш ек баланы н кек!л1иеи склады. « Kyfieyi» деген аты болмаса, Co.niM оган туысы, бауыры icneTTi боп KCTin cAi. B ip заматта сы рткы ecin ашылып, дэ.’нзде а як ты кыры е с т т д й Д у рн я шы гар, дэу де болса... «Сушсуден калай жалыкпайлы екен осылар? — деп ойлады Торгын ала- бурты н.— E piim ep i icKeinue суГпседи Д у рн я кеше айна- иыц алдында туры п, буган мактангандай, ерН1и!ц неден icin ж ургенш e3i айткан-ды. Н е деген бакытты кыз e3 i?! — Торгын Kepneni Kefiin cepnTi.-- Естай болса а н а у — бул у ш ш жаны и кнгалы журген... Кунде сонынг.н калмай, келенкеше epin журетш Ермек мынау. Eneyiniu кайсысыи тандарын б тм е й басы катып журупп едй акы- ры эксспйн айтканынан шыга алмай, Ермект1и етепнен устады. Сон ы ц iiecine кызыкт!.! екен? Бул кыз жен бьпсе, Е стай га баруы керек efli гой...» Естайды сонгы рет еткен ж ексенбте Жолбарыстьщ

уГНнде керш едк Bopi туею та м а кты 6 ip re iu m . I l'ip K iii, жастардын арасы кандай кеш лдь Торгыи сол куш уа- к ы тты ц калай етке1Йи сезбей калды... « Естай м ен щ бул уйдем ueTyiMfli неге кузай беред1? — деп ойлады ол, тас- тай карангы тунге тескпе карап.— Элде, бикештен ум it уз ген сон, баска 6ip ой Tycin ж ур ме?... Ж о к олай емес ш ы гар. Канш а айткапмен «eciK к е р д Ь деген аты м бар. О кы ган, сы лкы м ж ш т Meni кайте койсып. Бы лайш а, ая- I андыктан кол уипн 6 epin, кемектееш а келетш болар. М ен де кызыкпын-ау, кай-кайдагыны ойлап...» Торгым ж уы рманла уйы ктай алмайтындыгына кез1 жеткен сон, тесекген аягын салбыратып, турекеп отырды. «Ш ыпында, мен осы босагада не 1здеп ж у р м ш ? — деп ойлады кенет акыл-ойы сергек тартып.— Н е кы з eMecnin, не катын eMecnin... О сы ж у р 1а м н щ аты не? B ip e y A in i<i- pin жуып, отын жаксам да, 6ip жаиымды сактамаймын ба? Мундайда алыстагы тершннен де кайыр жок. Туыс- тарым ж аксы лы к ойласа, Meni ж уд ы р ы ктай балага ко- сактап кояр ма едк.. 0 з б еп м м ен -ак KyHiMAi керемш . JllipKiii-afi, осындагы ашылып жаткам кем о куд ы н oipine Tycin кегсем, кандай ж аксы болар едi! - - К ел ж ш е ктщ ж у р е п тулап коя бердн— О к у га туссе ама Зипадан бул кем бе? М ун ьщ да бастауы ш 6ш а п бар. Тек колында мектеп б т р д 1 дсген кагазы жок...» О сыдан 6ipneiue кум бурын ол Зипага iflccin, осында- гы лэр|'герлж Курска тусем бе деп барган. Н е y uiin екен, курстын басшылары мумы кош ала коймады. Алдымем ауыл улпЫ м ен Kninren бас-аягына карады. Сонан сон ,терт1нш! класс б т р д 1 деген к у э л ш н талап e rri. Ж о к куэл|кп бул кайдан табады? Акырында «кай ауылдан келдщ ? KiMMiH келinicin?» деп тугел тергем ш ы кты да, к у э л т ж ок адамды кабылдай алмайтыным, жэне бул Курска кеб1несе кедейден ш ы кка н жастар алынатымын айтты. Торгын жылам лббермеу ymiH eciKKc карай тура жемслгенде, кенседе отырган eKi адаммын 6 ipeyi: — Курсын, 6ipeyfliH каш ы п келген кел in in алам деп, сау басымды дауга салатын жайым жок,— деп калды. — Кы рш а KMinin, етепне cypinin ж ургеш болмаса, e:ti тэп-Tayip кел!ншек е кен !— дед1 eKimuici. Торгым ызадан ещреп ж!берш , ecii< алдында KyriM тур гам Зипанын мойныиа асыла кеткен. Зима мупы зор- | а жубатып, уш не экеп салды. Кетер1мде ол: «Буйгпп 0 3 iiu i жасыта берме; а йм акты к ок у 6e.niMine Kip. Нурбек 407

ягайга барып, арыз-арманыцды жасы рмай айт» деген едк Н урбектш алдына баруга Торкыннын жуз! шыдамады. Бурын танымайтын адамга калай жетш барады? Жане ж уртты ц айтуынша, Н урбск муиын eiieci Сакыижамал- д ы н б уры н гы FambiFbi... 0 3 i ж аул асы п журген адамнын к ел ш ш е ж а к с ы л ы к ете коя ма? Сонда не icTeyi керек? АЛунын. ew ipi осы лай ei<cin ете бермек пе? Кенет к ел ш ш ек тщ басы ка окы с oip ой келдк «Енд1 аянатып ештене к алган ж ок. Е рте н неде болса оку белБ Mine KipeMiH» д сд 1 ол бел in бекем буып. Сосы н орпынан уш ы п туры п, ш ам д ы жангШ ж16ерд| де, тердеп сандык- ты н аузы н ашым, iiuineH 6ip нэрселерд1 асыгыс шы гара бастады. Б ы лты р кеш ш кел!ам ен С а кы п ж а м а л Ke.niniHin, к е ц ш н ау л ау y uiin , кешеге epTin ш ы гып, буран кала сэ- 1ймен 6ip к а б а т к и ш тш ш зген. Д укен нен де эр турл1 кш м алы п 6epin едк BipaK соны кш оге баты лы >кетпей «пала­ ш а K iiiny м ен щ не теш м» деп са н д ы кка тастай салган. TopFbiH K33ip соларды алып ж атыр: К а р а к е к бастоннан ттилгеи костю м -ю бка, ш 1лтерл1 iu i кейлен, ж!бек шулы- гы меп коса б ш к ек ш е туф ли, кы зы лала каре орамал, бэ- pin катарл ап Ti3in койды да, буры ш тагы шар айнанын алдына барып, киш е бастады. Буры н м ундай ки|'мдерд1 Kiiin кермесе де, калага кел- rc.ii 6apiii к е ц Ы н е токып ж ур етш . К у н ш е неше турл1 ез- repin, кулпы ры п ш ьтаты м Д у р и я н ы н к>йм у л п еш е де ка- н ы к ед1... Торгым ки м ы л ы на кез клеспеи, лезде жасанып lUbiFa келд к M in e раж ап! М ы н а TypFan, шынымен-ак. Торгыннын 63i мс? Айнаны н ар жагында калаш а кшнген суду келш ш ек тур. И ектш астынан 6ip шалып, шаршы- сын иыктан асыра салган Кызыл ала каре орамал кан- дай ж ар аса кеткен! T inTi еш н ашып, кулпы рты п ж1бер1п- Ti. Y in ж а г ы суш рл ене 6 iiкен ки га ш касы yuiyFa талпын- ган карльш аш канатындай. ¥ялы нэркес кездер1 ерекше ж ар кы лм е н у ш к ы н атады... эдем! nicTe м урны iiui<i 6ip то лк ы н н ы н эсерш ен 6y iiip KaFbin, ж е л п ш т тур. О л 63in м ундай KepiKTi ш ь т а р м ы н деп ойлаган емес едн К айы рма жагалы а к кофтанын сыртынан киген ка- р а к е к костю м -ю бкасы да тал бойына кона KeTinTi. К ы п - ша бел1 у з ш п , мы кы н ы денгеленш , ом ы рауы TenciHiH ал* га ш ы ккан. Бо ны сэл уза р а тускен бе, калай? TopFbin, acipece, б т к екш е туф лш не, туп -тузу, адски аяктарына кез х й б е р т , TinTi с укта н ы п калды. Ж ургенде ж аркы лдап eTiM Kepinin кал м ае па екен деген кауыппен, eTerin кете- 408

pin, ж1бек ш улы кты Kepin турран ты п-ты гыз санына к а ­ рал койды. Сонан сон туфлиге а ягы н ж а тты кты ры п, ай- наиын алдында келбендеп api-6epi ж ур д к Д урияра ба- рып керсетсем кайтеш деп 6ip окталды да, элденеден тартынып калды. H e c i бар, OFaH та н аткан сон -а к керсе- тедь Ерегескенде, бул ертен осы кшдймен буландап кв- шеге шьп-ады. ) K ir ir r e p бутан енд1 Ky.nin керсш ! О л кьпемшн устж де ж атк а н кексауы р етш пен кел- шлдеген кос етек кейлегш , б алагы Кызыл асырына жсте- Tiii кызыл ш ы т i ш к иi м iн ж ум ы рла п буктед1 де, 6 ocaFa- д агы еск! санд ы кты н 1нйне атып урды. «К,ош бол, е с к ш к - riH адыра калган квне кабыгы!» ... Ол тэнертен елен-аланда турды . Кунд ег! эдетжш е, Д урня мен Сэл1мш н шайын 6epin, ж о лга салды да, са га г тогыздан аса бере кш ш п, квшеге карай бет алды. Eciic- Tin алдында 6yFaH енеа карсы жолы кты. С а к ы п ж а м а л , вм i рi ycTine ктмсген кш м дерш Kiiin, жасанып ллган кел1- шне таныркай карал, сэл турды да: — Байкус-ау, тан атпайсеш юм шакырды? Барынды Knin, байлауы ш ынды салып, кайда кет1п барасы н? — де­ да элденеден куыстангандай. T opi ын журе ж ауап бердк — К аш ан гы к е м щ п отырам ыз? Б)з де 6 ip ж а р ы к ду- ниеге ш ы гайы к та... Бул онын куш бурый эз!рлеп койган жауабы едк С а ­ кы п ж ам ал не дерш бьпмей турып калды. Торили жуг!ре басып кешеге шыкты. Аслан ашык, квктемнш ж ай м а-ш у ак куш едэутр к в т е р Ы п калиан. Тун- де жакбыр жауып еткен сеюлдк Айнала шршен тазар- галлай жасангырап шалынады. Тал-теректердщ жапыра- fы кешегжен де молая тускен. Кв31'н ж а н а аш кан жас бурплктер кун сэулесш е талпыиып, алаканы н тосыл тур... Адамды карадай мае ететш 6ip мамыржай, рахат кун басталып келед!. А уада с у ттш н ш н д е й бал татыран 6ip тущы дэм бар. Byrin адамдар да шат-шадыман, кешлд! сиякты. Bapi де олпы-солпы кыс кабыгын тастап, жазга лайык жешл, журдек кшмдер киген. Торгын кешрегж кере тыныстады да, квшеде агылып жаткан адам тешзже косылып, баяу басып журш кетть Тек мына туф лш туск1р бэле болмаса негп? Ж ана аяктанган ботадай Ki6ipTii<Ten, зориа ж у р ж келедк Bip - cni рет аярын тесжке сугып алып, жыгылып кала жазда- ды. Сонда да сыр бжд1рмей, на.мыска тыртысып аяндай 409

берди O il базярдзн ел п, терт кешеп1н бурыш ындагы ул- кси а к у й д щ касы на келгенде, eiiTiriH басып 6 i раз бегел- fli. А й м а к т ы к о к у бел1м'| осы нда б олуга Tuic. А ш ы к еЫк- тен б1реулер д ам ы л сы з K ip in -ш ы гып жатыр. Т оргы н кецсеге Kipyre бата ал.ман кеп турды. «¥ят- ай, тамы майты н адамг-а с у м а к е т т калай Kipin барам? — доп ойлады ерш и тк т ел еп .— ©3i ж а л гы з отыра ма скен? Элде... А л, Kici толып отырса, калай сейлесем?» О л не до болса iun<e K ip yre бел байлады. ¥ зы н дэл1з- д ш ек! ж а г ы б!рден ж ы пы р лаган eciK. Кайсы сы на Kipe- pin бглмей, M ou rlpin 6ipa3 турдьГ. Элдеп уакы тта ш е т 6ip белмеден егделсу Kici шы гып, бугаи кезм д!рШ нщ ус- т!пен суз|'ле карады да: — Ш ы р а гы м , KiM Ai i3flen ж у р сщ ? — дед1 ж и л ы уи к а Iып. — M a ia n Н у р б е к деген Kici керек едк — Л-а, басты кка кеп гур екенсщ гой. О л мына бел- меде... Т оргы н э л п K ici н у ск аган eciKKe барып, гуткадап устап, акырын гана тартып керген. EciK сыкырлай ашы- лып K e n i. Е п д i ш епнуге болмай калды. E a i бетшен оты ш ыгып, темен карагап куш табалдырыктан аттады. Басын Keiepin караса, тердеп столдыц жанында ка- газга ш укш иы п 6ipey отыр. О тыздын inline eiiAi келгеи ж а п -ж а с ж ш т ... « Б а сты к ты н орнында бул не кы п отыр е к е н ? — деп окл ады ол танданы п.— Элд е мен баска 6ip белмеге Kipin кетт1м бе?» О н ы ц у гы м ы нда, Н урбек ке- м ш де ж асы елуге таяп калган, каска бас, ceMi3 Kici болса керек ед|‘. Эрине, бул оты рган Н у р б ек емес... — К ел ииз, к ар и н д ас, кы сы лм ай Kipe бермиз! — дед1 тврдегч Kici муны байкап калып. 1 ’ор гы н кезц| жерден алм аган куйп, буГпрде турган о р ы нд ы ктар ды ц 6ip iH e б ари н Ti3e буктк — М аган к е л д М з бе? Кулагым азде... — М ен Н у р б е к а га й га к ел ш ед1м,— дед1 Торгын, ж а с ж ш тке женш анткысы келмей. — С о л 1здеген а д а м ы ц ы з — мен болам1 — Терде отыр- ган Kici жымиып кулдк Т оргы н Кулагина д ейш кы зары п Kerri. «К,ап! A iiF b ip t басым-ай, епд! к а й г п м ? М а с к а р а болганы мды кара- шы! — дсп ойлады ол жерге к1рердей уялып.— Бет|м-ау, 63i ж ап -ж ас Kiel екен гой...» 410

— На, ш аруаны зды аГпа 6epiHi3,— дед1 Н урб ек, му- нын жардайын TyciHreu раймен. — М ен c i3 re 6ip отшпилен к е л т ед1м... Лр жатый айтуга Торгынпыи тынысы жетпей калды. — Из, тындап отырмын. — Осында 6ip ж ы лдык оку ашылады екен. CoFan ту- суге кемектессешз. — Ол кайсы оку? — Дэр1герл1к... — A -а, фельдшерлер дайындайты н курсты айтады екеназ гой. 6 з ш 1з сейлестш 1з бе олармен? — Бардым. B ip a K м еш кайтары п ж 1берл1. — Неге? — Онда тек кедейдщ балаларын аламыз дейдь — Солай дешз... Х а т танисы з ба? Буры н мектенте окы п па едпиз? — Таннмын. Бастауыш бышмм бар. Н урбек «не к тесек екен» дегендей сзл ойланып калды. — 031'шз осында турасы з ба? А ты -ж о ш ш з KiM ? — де- fli сосыи келш шектш бас-аярына кез жШерш. — А т ы м — Торрын. Осындары 6ip KiciiiiH келМ м ш ... — О л i<iM болды екен?! — C i3 б ш е а з ол K ic iiii.— Торгы н томен тукы р ы п , ер- iiin тктеледь — Агы н айтсанызшы, мен бшетш itici толып жатыр... — Буры н атаматаира 6ipTypai ыцгайсыз... TopFbin Нурбект!ц жузш е Cip iiuiii рет тштеп парады. Koai мелтшдеп жаска толып кеппть — Пэл!, окимын деп талаптанып журген адам сейте ме екен? — дед! Н урбек.— Атац ы зд ы ц атып айта 6e p iu i3. — Нуры ман деген Kici,— дед! келш ш ек ес'нлер-естш- мес кана. — Е-е, манадан бер! солай демейЫз бе?..— Н урб ек бо- гелi и калды.— Ата-енеш з c i3flin окимы н деген талабы- нызды бьпе ме? — О лар ештене бглмейд!... О к у га туссем, мен ол уй- ден KeTCMin,— дед1 TopFbin, осы созд|'ц аузынап калай шыгым кеткешн 03i де байкамай.— Кемектесе керпйз, агатай! М ен щ тардырым каз1р кы л устш д е тур... Н урбек Gip жерл! ауырсынрандай, кабарын шытып, сзл ойланып калды. Сосын каламы н колына алып, ал- дындагы кагазга б!рденен1 суйкектетт жаза бастады. Элден уакы тта басын KOTepin, TopFbiHFa карады да: 411

— Жардайыцызра сырттай каныкпын, карындасым,— дед1 GipTyp^i ж а н тарта сейлеп.— Е с к ш к шырмауьшан босапып ш ы ксам дегеп талабыны зды куптаймып. Ол ойыцызды мен рана емес, уш м ет те, з а н да костайды. Бул жагын езпиз ойланып шешераз. А л окурa тусуиузге мен кемектесешн. М ы н а кагазды курстьщ менгеруццсше апарып 6epini3. TopFbin уш ы п турып кагазды алды да, не деп алрыс айтарын б'|лмен, Н урбекке ж асты кез!мен жаутандап, ка­ рай бердк — Ракмет, агатай! Бул жаксылыгыцызды eMipi умыт- пзспын... — О нда тургап нс бар, карындасы ма-у! М еп бул жер- де сол yuiin отырган жокпын ба? — дед1 Ыурбек кулш.— .Будан K eiiiii де кемек керек болса, маган кысы лмай ке- лш тур, жарай ма? Куаиыштан ж урен жарылардай болып, кешегс жуг1- ре ш ы ккан Т оргы н кайда бет аларын б1лмей, есш тщ ал- дыпда enTirin туры п калды. К олы п дагы каразды 6ipey тартып алатындай, тас кып устап алган. Былай таман узаган сон,, кагазды н буктеуш ашып, асыгыс кез ж у п р т- т к О нда е к Ь а к свйлем жазылыпты: « М укаш ! М ы н а бар- гак кыздын окимын деген талабан токтатпай, Курска кабылда! Ж а ке будан былай к а за к кы здары ны н твменг'1 езктунн тапка жататы нып еацнен ш ы гаруш ы болма!» А к кагазга маржандай тЫ лген эдем! жазудан кезш алмай, б|раз карап турды да, аялан буктеп костюмыныц калтасы на салы п конды... Эрине, курс менгерушю бул жолы Торгынды мулде баскаша кабылдады. Ж албактап, асты-успне Tycin, кол- ма-кол Ti3 iM re алды. — С1здей кары н даска eciriMi3 ашык,- Ертен келш жа- такханадан орын алыныз? — дедк Торгы нны ц куан ы ш ы н д а шек жок. С о л куанышы н бе- лшу ушш, кустай ушып Зппага жсткепше асыкты. Олар уйлершде ту сш шанларын iu iin отыр скен. Торрын eciK- тен eHTirin n ipin келд1 де, орнынан уш ы п турран Знпа- нын мойнына асыла Kerri. — Знпа, ш у ш ш ш ! М ен о куга ту с н м ,— дед! ол, бет- n iu iin i, ж ы лаганы не кулгеш б е л гю з, 6 ip кы зы к кияпатка е н т .— Эд1лет деген бар екен гой! Ш ы н жыласан, кез Ж асывды керед'| екеи гой... . 412

— Кутты ктайм ы н! — З ип а да оны к у ш а к та п , ei<i бети нен алма кезек cyflin жатыр. TopFbin 3nnaFa жабыса Tycin, онын иыгына басын с\\йед1 де: — Зипа-ау, мен б у п н ол уйден кетем ш ! — дед1 акы - рын гапа. Кеюректен лыксып ш ыккаи осы 6ip сезде келш шек- Tin n aciperi де, куаиы ш ы да жаты р едь XIII Н ур б ектт кала мектептерш аралап, кенсесше орал- ганы сол ед1, сагат он б 1р д щ ш амасы нда Л п -х у н телефон сокты. Кеп сез айтпай: «уакытын болса, маган жарты са- гатка Kip in ш ы к» дед! де, трубканы коя салды. «Талай- дан 6epi хабарласпай кеткеп секрегарга аяк астынан не­ ге каж ет болдым екен?1 Элде елкедегьлер, ш ы нымен-ак, кызмстке ш акы рып, соны н ж ай ын c0 fl.nccnici келд1 ме?» А га р т у белiMшеи ш ы гып, ай м а к ты к комнтетке жеткенше, И у р б е к т т басына неше турл! ой келдь Секретарь кабннетш де e3i FaHa отыр екен. BypbiHFbi- дай емес, кабагы салы нкы. О рнынан туры п, Н урб ект! самаркау карсы алды. Буры н KiciMeH ам ан д аскан да ко- лынды у г т п ж!беретшдей, куш ы р ла н а катты к ы с у ш ы е д 1. Б у л ж олы саусагы ны н уш ы н FaHa Turiein коя салды. ©3i сонгы к \\н д е р 1 кы ры ибаган ба, сакал-м урты да ecin ке- TinTi. С толы ны н ycTi бей-берекет, коб ы раган кагаздар... — Халыныз калай, Нурбек жолдас? Не жаналыкта- рыцыз бар? — Н е ж ац ал ы к болсын... B a p i буры н гы ш а. О ку ш ы ла р кектемг1 каникулдан кайткан. М ектептер кешеден 6 epi кайтадап са б ак бастады,— дед! Н урб ек мэн -ж айд ы кьГс- каш а TyciHflipin . BipaK, не y u iiii екен, оны н сезш е секретарь к у л а к та салган жок. Элде 6ip кагаздары н реттеп, ез1мен-ез1 ауре боп отыр. B ip заматта Н у р б ек тщ бетше карады да: — Ж аца л ы кты ц улкеш б1зде болып тур,— дед! зор- лапа езу тартып.— М ен c i3fli кош тасайы н деп ш акы ры п ед!м... — Коштаскапы калай? — КэддмНдей коштасамыз. Cipa, бул б!зд!н акыркы KC3ACcym i3 шыгар... Е ртец Y p in m ire жургел! отырмын. Нурбек тукке тусшбей, онын бетше антарыла карады. — Сонда бул ж а к к а енд! келмейс!з бе? 413

— Ш ам асы , солай болар. «Кызмстмии етк Ы п , 6ipmo- лата дайтып кел!» дсп жаты р улкендер. — Апырай, э... T im i ойламаган жердсн... — А м ал каиша, буйрыкты орындаура тура келеди — Л и -х у ц oip сэтке бурынгы ж айдарлыгыпа кешш, адсия кулдй Ы р а к ж узш д сН муцды келецке TapaFan жоц,— Солай, достым... Ж а к а караздарымды жипастырып жа- тып, осындагы таныстарды еске алып ед1м. Ойыма ей алдымеп ci3 T\\'CTini3. А йры лы сарда достармеп дурыстап доштасуым керек кой. Солай емсс пе? — И ске алгаиыны зга ра.чмёт! Bipaie, Н з д щ айтданда- рыцыз мешц санама эл1 жетщмремей отыр. — Н е icTeiicia? Сенуге тура келедь.. Д увнеде факт!- ден куш -ri не бар? — дед1 Л и -х у к .— Е ц eKin iiuTi жерд бас- таган iciM Ai аядтай алмай кетш барам. С ол Faiia жаига батады. Нурбек оныц ж у з м е дарап, 6ip Typjii аяп кетть — C i3re сонда не Kina дояды? B ip жы лды н !1шнде ды- руар ж у м ы с тыидырдыцыз. Х а л ы д та разы... Мундай ауыстыру неге керек болды екен? — Неге дер in бар ма? Ж огары да отыргап жолдастар осылай уйрарыпты,— де/и Л и-хуц.— «Устем таптын сойы- лып согып, оцш ы лдыд жолга Tycin к е т т дегеп айып та- гады. М ен Тарбагатай да тап куресш ж ур п зуд ! эдсш ке- m iK Tipin отырган кершем... Енд1 т у с п ш ш з бе? С здер ге дандай секретарь тап болтан десеипзшд Н урбек е зш щ далай KypciH renin ацгармады. Ли-хуц- ды данша аяп дабыргасы дайысданмсн, мунын долынап ре келед1? «Tyiieni жел шайдаса, emicini аспаннан кор». B ip аймадты уысында устап TypFan секретардыц басы- на мундай м у сэш рлш Tycin отырганда, басдага не жо- рыд. T y o i ж ад сы л ы д смес ofiTeyip... — Нурбек жолдас, с!з одыган б ш м д ! адамсыз,— де- Ai Л и -х у ц оны ц ойын белш.— © з М зд щ дара oii-niKipi- Hi3, ем!рден туйгеш щ з, далыптасдан кезцарасыныз бар. Г ы л ы м -б ш м м е н даруланган шын адылды Kici кеп тэж 1- рибе жннадтап, наняз кемел maFbina жеткенде, oFan Да­ нии формулалар мен кагидалар бедел болудан далады. Эрдандай дубылысты езнпц кешл таразысынан етмзш, ар-уж даны ныц терел!пмсн гана дабылдайтын болады. О л ещц ешк!мге табынбайды, ештемсге тацырдамайды да... ©йткеш ондай адамныц KOKiperi басдалардан ауыс- даи жарыдпен рана ж а н багатын дарацгы дуыс емсс, 63i 414

де сэуле тарататын, кеш л аспанында юшкентай куп ор- маган, вз алдына дербес нурлы элем icn e n i. М ен с!зд1 журегшде ж акуты бар сондай некен-саяк адамдардыи катары на косамын.... Т у сш ш отырсыз ба? Сон ды ктан кв- ц Ы м д е п кейбгр ку д 1к п ж ай ларды а э д е н ж асы рм ан -ак, аш ы к айта беручме болады,— дед1 улкен кездерш Н ур- бектен айырмай.— Н е уш ш екен, б 1'зд 1Н Keii6ip басш ы жолдастар, олардыц атын атамай-ак кояйын, усак бур- жуазияиын acipe революцияшыл кызбалыгынан арыла алмай-ак келед1. О л бурын анда-санда кы лан беретш сокпа дерт сиякты едь T y 6i осы ауру асыкынып кете j ме дел коркамы н... Эрине, б1зд!н партиянын iu iin fle рево- ! люциянын от-жалынында шындалып, сынпан еткен жак- I сы адамдар да аз емес, 6 ipan, ж олдан косы лган жолбике- лер одан да кеп. О-о, б1здщ катары мы зда каз1р шмдер I ж о к дейсщ ? Bapi де бар... Керек десен кеш еп Гоминдан | армиясынын кертартпа офнцерлер1 де толып жур... | О сы ны н 6api 6i3 flin кунделжт! iciM i3re KecipiH тип збей коймайды. Айта берсе бул узак энпме. Тек коштасар кезде 6ip сскертетпп.м — 03ini3re ©те сак. болыныз... Соц- гы ж ы лдары аспан а ш ы к сиякты ед1, квкж некке булт Ы н ге ш н Kepiri отырмын. Bipa3 адамдар к а з 1р д щ езш де «улы ултшылдык» дерт1мен ауы ра бастады. О н ы н зарда- бы к1мге де болса онай тим ейдк 0 cipece, Ш ы н ж а н д а гы аз улттарра, онын с!з сиякты азаматтарына кара дауыл бон coFbin ©Tyi м ум кш . О л д ауы л каншара созылады ? Оны айта алмаймын.. Осында келгеннен Gepri арамызда- гы таныстык, достык байланысты ойра алранда, айыры- лы сар сэтте осындай Keii6ip ж ай ларды а з д щ е Н ш зге са- луды ©3 iMe парыз деп б м ем ш . Л н-хун алдында турран графиннен салкын су куйып iurri. Н урбектщ тула бойына элдеб1р ы сты к толкы н ж у п - pin втт] Л н -xynFa деген ы рзалы к п е й ш н кандай сезбен жетшзерш бишей, ширырып 6ipa3 отырды да: — С1збен кош тасу маран сон ш алы к ауыр THin отыр,— дед! толки тйп каты п,— С !зд щ 6 ip басыны зга де­ ген ceniM, курмет 6apiM i3Aiit болаш акка укптпеи карауы - мызга кешлдш бергендей болып едк О збен эркандай жардайда аш ы к свйлесуге болатын-ды. С ол у ш ш -а к аз | уакы тты н iuiiiiAc- ез адамымыздан ж а к сы керш к е т т ек... I Б а ск а не айтам? М у м к ш 6i3 ал1 кездесерм1з. Т уб ш де э д Г | леттщ жсшп шыгатыны хак— Лн-хун жымиып кулдк 415

— « Ш ы нды к сынбайды, 1н ле дЬ деседй Bipaic сонык . e3 i окай ма екен? Ш ы нды дгы н шлгеш — дунненщ шай- далганы емес пе? О л далпына келгенше, с!з бон (Из кнз кс-'piM жерге барып та каламыз... — C i3fli еид1’ кандай кызметке >i<i6 epyi м ум к1н? — дед1 Нурбек одан квзш айырмай. — 0 3ipiu e белпс!з... IcTiH бет алысы менщ ез1ме де байланысты. Егер мен ез niicipi.Mnen дайтып, KeiuipiM су- рап, ымырара келсем, меш эл1 де пайдалануы мумкш. B i- рад ол менщ колы мнан келе дояр ма екен. Б iзд i и «Ули кееем1м1здщ»: «Революция теш зд щ толдыны icneTTi. С о к г ы толдын алдынгы толдыннын баеын жойып отыра- ды» д ей тм теорияеы бар. KiM б!ледц бэлк1м, сол кагнда- цын расты гы н дэлслдеу yuiin , ©з ©MipiMi3fli дурбан ет\\ч- M i3 керек шыгар... Д э л осы кезде столдын шетшде турган телефон шыл- дырап коя бердк Л и -х у ц трубканы алып тынаады да, ©Hi сурланып, элдеш ммен ызалана с в й л е с т кеттй — Б у л кай басынганды к? М еж дашып кетед1 деп ой- лайсы з ба? А д а м да этика деген болу керек кой... Есннзде болсын, мен олi орнымнан ресми турде алынганым жок. M e n i ©лкелш партия комитет! немесе пленум гана боса- та алады. Омы былай дойганда, мен эл1 бас ершмнсн ай- ры лмаган адаммын гой... Сонды ктан кайда барып, KiM- мен жолыгатынымды азден сурап жатпаймын! Ол трубканы тастай салды да, кытайдык мыдты бод- тыктарыпын 6ip-eKeyin элдек'шге багыштап, жерге Gip тук!рд!. ©Hi дара кошдыл тартып, TyTirin отыр. — М ун дай да хайуан болады екен?! — дед! epui flip- flip eTin.— KepfliRi3 бе, не icTen отырганын?.. Bip кун басты к болмай жатып, Meni кенсесте шадырып алып текеермек. О ны ц устш е мен каш ан аттанып кеткенше, ешканда шыдпай, мы рзакамакта болуым керек... Нурбек ештемеге тус!нбей, оныц бетше жалтактап карай бсрд!. — О сы пда Лан-ке дейтш Gip баскесер бар,— дед1 Ли- х у ц сезш ж алгап.— K,a3ip бул аймактагы ец ceiiiM Ai адам сол боп тур гой... А пырау, не боп барады бул дуние? М ен тустен к ей in, сыпайы лы д салты бойыпша, осындагы Совет консулына K ip in кош тасып ш ы ккы м келш едй.. Лан-ке соган тиым салмак. Не деген масдара!? — C i3fliu орныцызга Л а н -к еж калдырган ба? — дед! Нурбек дагдарып. 416

— Уакытш а соны калдырып отыр. К ей М р ек баска Cip eyai ж!беретш uibiFap... Т улабоны е ш п е н д ш к уына ю лган мундай да онбаган адам болады екен! Осындай- лар кайдан шыгады, апыр-ау?1 Ли-хун элденеге мазасызданыл сагатына карады. Булан opi отыра берудщ ретш таппай, Нурбек те орны- нап турекелген. E xe yi болменщ ортасында турып, шын достарша, кушактасып коштасты. — Ал, сау болыныз, Н урб ек ж олдас? ©iviip жолында б!раз уакыт дэмдес болдык; ыразы-коштыкпен анрылы- сайык— Тарбагатайда еткен 6ip жыл м еш н есшДе м эн п сакталатын болады. Казак халкынын алдында тагы да курметпен басымды иемш. Т аби гатты н пэк перзент1 ре- тш де Сузылмай таза сакталган, Dpi болаш акка 6 ip табан жакып турган мундай халыкты мен бурынды-соцды еш- жердеи керген ем е с п ш !— дед1 Л и -х у н айрылысарда.— Кашанда халкыныздыц касынан табылыныз. Ужымакты сырттан келген 6ipeyaep орнатып беред1 деп карап отыр- май, эдмет ушш, нурлы келешек yuiiii коммунист болып к у р е с 1ш з ! Нурбек езшен сэл аласалау Лп-хунды сонгы рет кат- ты рак куш актап, ньн-ынан ка к ты да, жы лдам басып шы- XIV Сэскеде басталган ак жауын ал б м е п эл! буркш тур. Ауадан салкы н сыздын, борсыган батпактын nci недели Айнала алаколеике. С атат ту н п он б 1р д щ ш амасы нда Кы тай базарыпдары коп кабакты н 6ipiHCH ш ы ккан жал- гыз адам калай бурыларын б1лмей, есчктщ алдында сен- дел!п сал турды да, миы шыгып, е з ш л ж аткан кош еш ц сртасымен толарсактап .шыгыска карай ж у р т к е т . Тигеи жерше инедей кадалаты н к ектем п су ы к жан- быр Ш экеннщ к иiivii нен ет!п, лезде калтыратып ж1бердй Басында кепкасы бар с е к и ш ед1, кайда калганы белпе1з, бнттеленген буйра шаш ынан су соргалап, бет-аузын жуы п кетт!. Bip aK ол мастыкпен е ш т ен ет елеген жок, жалганды жалиарынан басып журе бердк Тула бойын •пришлктен уаз кешкен TapKi дуннсл!к 6ip сез1м билен алган. Ж ан дуниес! осындай 6 ip азапты, ауыр минуттар- ды тйпейтш секшди М ойны п к у п а й к е н т ж агасына тыка Tycin, сабалап турган жанбырга карсы аяндай берди 417

М ы нау сызды, батпакты кешедей осы сэтте огаи буюл олем былганыш , ж ш р к е ш ш п Kepinin кеткеи... Япырау, ду- ине неге булай к у рт езгерд1 екен? S ip кезде лр и н л ш деге- n iu i3 эн сазындай эдем1, жэрмецкедей к ы зы к ты емес пе ед|? Бул соиын ж у а н ортасында бай-кедеш б ш нб ей, ду- мандатып тарта берген. Е нд1 багдарлап караса, бул тун- ci3 шынырау куздын ернеушде тайрандап журш ть Соны кергенде 03i шошып кеттк Коп нэрсеге eiwi рана кез1 жеткендей... О ны 6yriH туе кезшде аудандык. сакшыныц бастыгы Ермек езше ша- кыртып, катты тергеуге алган. Кудай-ау, м уны н ойына Kipin ш ы кпайтып неше ту р л '1 бэлел1 сурактар береди « 1ш ю елкелерд1 аралап жугенде, ю'мдермен жолыктын? Ш етелдштерден таны екан Kiciit болды ма? Шэуешекке кайты п келгеп сон, iiui<i К ы та й д ы ж ам андап шмдерге кандай сез айттын?» дей ме-ау?! Астарлы сурактарды кардай боратып, эбден сш кп е сш шырарды. М ун ы шм дсп ойлайды екен сонда? Ш пион деп ж ур ме екен? А сты -ycTin жездей к актап, еипрбаянын ж аздыры п алды... М ун да Kiel к ы зы гаты н ем 1рбаян бар ма? 9ке-шешеден жастай анры- лып, ту ы стары ны н колына карап калды. Эйтеу1р, езд1гК нен талаптанып гимназияны 6 iTipren. Содан 6epi осында MypaaiM. Бумы ры Ш эуеш ектен баска жерге аттап баспа- ран ж ан ед1, «онер корсет1п кайт» деп, iuiKepire ж1берген тары ездери Енд1 не кы л дейд1 бугаи? T ycince буйыр- масын... Б1р уакы тта eciH жмнап караса, Ж ам б ы л д ы н сыртын- дары ез у й ш е бурылаты н кеш еш н айрырында тур екен. Б а тп а кк а ж ы ры лган ба, устКбасы адам Keprici3. М ы на калпында уйше баргысы келмедй Эйелш щ тары да урыс шырарып, миы нды шаратын ш аркая дауыспен калай ай- кайлайты ны елестед! коз алдына... Кенет ойына бнрдеце тускендей, улкен кошеге карай бурылды. Bip мезгш де тас ж олдан етш , гнмназмянын какпасы- на ж акы ндап калганы н байкады. К у н бойы TipmiaiK ты- нысы толастам айты н улкен ш м а р а т Ka3ip терезелер! ка- рауытып, иен тур. Тек а уланы н тукшршдег1 ж атаган уй- ле р д ш CipiHeii жы лтыраран ш ам ж ар ы гы коршедк «Нина эл! уйы ктамаран екен» деп ойлады Шэкен. Б ул iniKepUen кайты п келгел1, eKeyi э л! онаш а кездесе алган жок. Нина кеше 6ip жолыкканда соны екнпшпен еске алып: «KyfieyiM ертец кы рд агы ш аруаш ы лы кка ке- тедь Кеш ке карай кел. Кутем» — деген-дк.. Ш экенш ц

ж у р еп дурЫлдеп коя берд|‘ . К,аз!р ез'ш к ы л ы к ты ж ас ойелдщ калай аймалап карсы алатыны, мунын су кш м- Acpiu memiHAipin, аппак ж ы лы твсекке калай апары а ж аткызатыны елестед1 кез алдьша. Сол райыс ыстык, ме- кеиге жеткснше тагаты калмай, ж ур1сж ш ирата туей. Айткандай-ак, шам жанып турган Нинаныц терезеа екен. 1ргелес отырган кузетш п йн уГй ж атып калкан т э р в - д1, далада кыбы р еткен 6 ip пенде ж ок. E c iK алдында бай- лаулы жаткан ит уйцйктен басын шыгарып, 6ip-eKi рет жалкаулана у рд 1 де, ирек ж ур ш жасап келе ж аткан адамды керш: «курысын, маспен шатасатын жайым жок» дегендей, ж ауы ннан буйыгып ynci3 калды. С ы р ткы eciK iuiTen кчул! тур. О л терезеге жакы ндады. 1Шлтерл1 перденщ ар ж агынан 6ip н эзш бейне квлекдеп вткендей болды. Ш эксн ежелп дагды бойынша терезеш у ш кайтара шертть B ip a K iiu ж а кга н ды бы с б!л1ибел1- EcTiMefi калды ма деген оймен, ш артты б е л п ш ею ний рет тагы кайталады . Бул ж олы перденщ uieTi к е те р ш п , 6ipey караган сияктанды... О л enai eciKTin касына барып, (лгектщ сырт етш аш ы луын к утть 1штен Ke6 ic суйреткен аяк дыбысы б 1Л1ид1 де, ж ы м -ж ы рт бола калды. Ш экен eciKTi тагы ты кылдатты. B ip заматта: — Бул ю м? — деп, алкынган эйел дауысы еетшдк — М ен гой... e ciriH fli аш! — C i3re ю м керек? — Таны май турсы н ба? М ен Ш экен емесгйн бе? — Ш экен болсаныз кайтейш... — Нина, ойнамай ecirinfli ашшы, тоцып кетпм. •— Ашпаймын... А у л а к ж ур й й з бул уйден. Ш экен ыза болып, eciKTi ж у л к ы п -ж ул кы п калды. Ке- нет ауыз бвлмеде шам жанды. Сол-ак екен, iui жактан гуршдеген еркек дауысы еетшдь — Былай турш ы, мен сейлессйш онымен... EciK шалкасынан ашылды да, М ахм уттын ецкиген алып тулгасы кершд!. «Мэссаган! М ы нау уйшде екен гой?!» Тесектен турып келген бет1 болса керек, кеудеспйн ж у ш буркырап, ж ал ац аш жур. Т абалды ры ктан аттай бе- ре, босагада турган Ш э к ен п щ ж агасы нан бурю тш е бу- pin, устай алды. — Муида не кып журещ, иттщ баласы?! — Ж агадан устап жогары кетергенде, Ш экепнщ окш еп жерге тимей Kerri. 419

— Темем тамызайын деп ед1м,— дед! ол кылкынып турып. — Э э, тун шшде темею тамызуга келген екенсщ Foil...— Махмуттын. rici акснып, Typi ерепайсыз бузылып кеттй— KaTbiiiFa келд1м деп шынынды неге айтпайсын одан да... Ей, мына туршмсн катынды KafiTeciH сен? — деп, колыма устап турган Шэкенд1 ecii< алдында келкш жаткан суга атып ж1бердь Ол ане бойынан су соргалан, жан дормен кайта ушып турегелдг Элдеб1р санадан тыс ашумен eciKKe карай ум- тылран. 1ш кейлепмен Faiia ар жакта Нина карап тур екен. Соны аркаланып Махмутка бул да тап берди Bi- рак онысыпап ештеце шыккан жок, Махмут муны шеш- не келт1рмей, беренедей жундес колдарымен Tipen тура калды. Шэкен ызамен ышкынып, он аягын ананын ша- бына таман сермеп калып ед|', ол да жанды жерше тныей тайкып KeTTi. Сосын e3i иепнщ астыиан тиген куиш сок- кыдан шалкалап кулап бара жагты. Судын 1нннде жатып: «K,a3ip Нина шырылдап кеп ара- га туседй Meniн. басымды суйсп, туруыма кемектеседЬ дсп ойларан. Bipaic мунын касыпа ешк1м келмсдн Шэкен тэлт1ректеп орнынан зорга кетермдк Бет1н жуып кеткен лай суды cypTin, Нина жакка кез салды. Сумдик-ай, ол буган ара туспек тупл, кунеушщ тасасына тырылып, му­ ны окты кез1мен ата жауыга карап тур екен. Шэкен сул- десш суйрете, тары да eciKKe карай жакындады. — Осы жстетш шыгар. Енд1 табанынды жалтырат! — дед1 жапбырдын астында eKi 6yfiipiH таянып турган Мах­ мут. — ¥р, ИТТ1Н баласы. Неге аяп турсын? ¥р тары да... — Кетсейип... Енд1 урсам e.iTipin тастаймын foA,— дед! анау езу тартып. — ¥ра бер. Giuiaai алмайсыц ба? Мен сенш afieaiimi талай рет бакытка кенелткем... Осы сэтте Нннанын шырылдаган жан дауысы щыкты. — Жалган! Сокпа ©TipiKji. Шэкен ыржалактап кулдь — Кой, умытып турган шыгарсын... — Жалган! Меи ceni ыаныма да жолаткаи емеепш. Сонымнан сумендеп калмай жургеи езщпн. — Сэл ойлансац кайтед1? — Жалган... — Рас! 420

— Жалган! Сен мактаншак суайтсын.... — Э-э, солай ма... Дэлел керек екен рой, сайкал!? — Шэкеннщ бет т ш М кисайып кеттк Сосын Махмутка бу- рылды да,— сенбесен эйелпинн он жамбасында буршак- тай кара мен бар. Сен езщ керш пе едщ оны? — дедк Ол ceain аяктап улпрген жок. Махмуттын жырткыш андай ырсиган жан шошырлык кейпш сонры рет кегн шалды да, элдеб1р соккыдан eci ауып кулап тустк.. Сонан кейш ештенеш бшмейдн Махмуттын муны ор- нынан туррызбак болып сшюлегенш де, сонан кейш гим­ назиянын сыртындагы бактын iuiine суйретш апарранын да сезген жок... Tiim Махмуттын 03i онын былк-сылк ет- кен турше карап, елш калды ма деп зэреа ушкан. Кеу- десше кулагын тесеп, Tipi eKeniii 61'лген сон гана журеп орнына TycTi. Енд! ол будан калай кутыларын бкпмей састы. Бактын сыртында терен кара су болушы efli, «со- ран тастай салсам кайтедЬ> деп 6ip окталды да, ол ойы- нан тез бас тартты. KyHi ертец койнындагы эйелшщ ай­ ран, боп шыкпасына шм кешл? Махмут жанбырдын астында дардарып кеп турды. Кенет басына 6ip сумдык ой келдь.. Табылран акыл! Шэ- кен жайында зан орындарынын тй ск ш е п , тексерш жур- reHin ол бшетш... Жалма-жан сол ойын жузеге асырура KipicTi. Былкылдап, ecci3 жаткан Шэкенд1 Tin кетерт иы- гына салды да, еатымен ермелеп, гимназиянын шатыры- иа кетершдк Кептерд'щ киына толып кеткен айкыш-уй- кыш агаштардын арасына апарып, жайлап жаткызды. С о­ сын жергс Tycin, лапастыц астында жинаулы турран кур- рак отыннан бес-алты бау тобылгы eHri3fli, касына 6ip коран cipiHKe тастады... Бул кезде Шэкеннщ бойы жылы- нып, енд1 рахаттанып уйыктап жатыр едк Махмут yfiiiie келш, кез ьлмей узак жатты. Байыныц алдында KyuaciH жумак боп, же.'ммдей жабыскан aiie.ii- не де караган жок. Тангы сагат терттщ шамасында ор- нынан турекелш, гимназиянын eciriH ашты да, калалык сакшыга телефон согу yrnin, днректордын кабпнетше карай аяндады... КV Сол 6ip жанбырлы суркей тун Нурбектер ymiH де аса эб'1герл!, ауыр тун болды. Бирде уГыинмен 6ipre тамак iiuin, алансыз отырран Ралпя ел жата салысымен толгата бастады. Толрак 6ip- 421

ден катты кысып, бебеулетш экеткен. Нурбек пен Естай не icTepiH бишей ecTepi шыгып, сендей согылысты. Естай жан-дэрмен KniHe салып, Еалиянын шешесже жуг1ргенде, Нурбек кертш корадагы кемгмрд! ертт экелдк Сейтт 6i- раз эйелдщ басы куралган сон Fana, жтттердш кенш срнына Tycin, «yh» деп тыныс алгандай болды. Калада арнайы ашылран туыт yfli жок. Эйелдер зл| кунге дейш казаны ем-домта суйенш, толгак азабын ке- бшше уйдеетюзедк Еалия бурынгы eai баласын да уйде босаш ан. Bipaic бупнп толгактын бет алысы тым катты. Нурбек TeMeKicin ycTi-ycTine тартып, байыз таппай жур. IuiKi уйден Еалиянын дауысын еспген сайын, тукырьш томен карап кетедь Апырай, дуниедеп ен жакын адамьщ киналып жатканда, сонын кан каксаткан жан азабын бе­ лк е алмайтынын кандай жаман... Квншнде 6ip рана жу- баныш бар. Бул oflTeyip, асатынан келген ауру емес, тол­ гак кой. Барша эйел, ана атаулы багмнан кешетш, (Ирак Ty6i кайыр болып, соны тойга уласатын, улкен мереке емес пс? Иэ, 6opi де каз1р вте шыгады... Сэл шыдаса бол­ таны, каз1р булар щгалаган норесте»пн унiн естидк Бо- нында Жангабыловтардын каны тулап согып турFaи та­ ры 6ip адам келед! дуннеге. Ал, адамнын дуниеге келу| онай емес. Ол — улы окига! Алайда толкак узакка созылды. Эйелдер буларды манына жолатпан ездер! карбаласып жур. Bip заматта iuiTeH Еалиянын uiemeci шыкты. ¥зын бонды, татар ni- шiидее ак кемгйрдт жузшен уайыммен кажытан урей келенкеа бмшедт — Энн, Еалиянын хал! калай? KeuiiKTi гой....— Нур­ бек онын касына жакындады. — Ka3ip сэл тынышталды,— дсд1 eueci сабыр сак- тауга тырысып,— Б1з асыкканмен бола ма? Алла еэг сагатын салып, он толгагын 6epcin де... — Дэркерге барсам кайтед1? — Зияны болмас. Барам десен бара гой, балам... Нурбек жылдам кшшп, кешеге шыгып Kerri. ЖМттердщ жаны мурнынын ушына келш сасканы- мен, эйелдер жары вте сабырлы едк Еалияга тумса эйел емес, бала тауып журген K3Hiri катын деп карайтындары KepiHin тур. 0здер1 той алдындапядай кешлдк Bip-eKeyi Еалиянын касында калып, езгеа казан-аяк жакты ай- налдырып жур. Лезде самауыр койып, ет турап «жарыс- казан» жасаудын камына KipicKen. Казактын ырымы бо- 422

Пышна, куырдак шскенше, толгаткан эйел де босанып калуга Tiiic. . «Bapi осы куырдакка карал турса, тезфск шссш» дел, Естай отын жарып, су экелт, зыр жупрдк Kepmi эиел 6ip табак erri казанта салып, куыра бастаган... — Кара казан бурын nice ме? Кара катын бурый туа ыа? — дел дауыстады элп эйел 6ip ксзде жан-жатына карал. — Эрине, кара катын бурын туады... «Жарысказан» лезде дайын болды. B ip aK «шыр» ет- кен бала дауысы есыле коймады. Ауыз уйге дастаркан жайылып, бэрi отырып куырдак жесте Естай куырдак* тыи 6ip касытын аузына салып едк тузы удай екен, тама- тынам зорга erri. flapirepre кеткен Нурбектен э.ш хабар жок. 1 шш уй- ден Ралиянын бебеулеген дауысы шыккан сайын Естай- дын тебе куйкасы шымырлайды. Ол каз1р Еалияны, Ра­ дия аркылы букса эйел затын катты аяп кеты... Bipaic колдан келер дэрмен жок. Бебеу каккан аянышты ащы унте шыдап тура алмай, кулагын басып, Нурбектш ка- бинетше барыи жасырынды. У-шудан аулак болсын дел, мана уйыктап калган Эднл мен Айгулд1 осында, диван­ ный ycTiiie жаткызып койган. Естай солардын касына келш 6ipa3 турды. Еш бала оПларыиа ештеде Kipiu-шык- най, монтиып кана уйыктап жатыр. Ocipece, шшкентай Айгул сондай суйшмде Ралиянын аузынан туеш калган- дай... «Ойлырай, шешелер! малым бел кетсе, мына сэ- билердщ куш не болар екен?» — деген ой Естайдыц жу- perin аяздай карып erri. Ж ок, олай болуы мумшн емес, балалардын кез жасына Ралия аман калуга Tiiic... Ол мунда да узак тура алмай, ауыз уйге канта шык,- ты. Казандык басында еш кемшр сейлесш отыр: — Толгагы ащы екен байтус баланык,— дед1 6ipeyi аяныш 6uuiipin.— Кудай e3i жар болсын. — Ж ас неме жалацаш-жалпы журе береде Жел кар- мап калган гой эбден,— деп костады eKiHiiiici. —_ Баягыда, худапын aMipi, ез1М1з толгак дегенд! бш- weyuii едш. Меи мына Тезекбай де.ен ортаншы улымды тезек терш журш, далада туып калгам,— дед1 6ipiiiiui KeMiiip кызыл иепмен опырая кулш. — Е-е, женеше-ай, ол заманды койсайшы. Осы куш i катындар, байына еркелей ме, туганнан кешн 6 ip ап бо- йы кынкыл-сыцкылы басылманды... Баягыда ез1м!з ке- 423

min келе жатканда босанып калып, сол арада 6ip кун еру боп, калжара тойып алган сон ертеншде бел!м1зд! шарт байлап, атка Minin ж у р т кетунп ек... Сэл тыныс алган толFaк уж кайта шыкты. Эйелдер- л in журш-турысы молайып, сапырласа бастады. «Бай- ryc-ай, су епз екен Foil» деген сездер естьледк Kepuii кем- nip келт, Естайдыц кейлегшш етепн дар eTKi3in айырып »i6 e p fli. — Атамыз казактын ырьшы Foil. Ренж1ме, балам,—• дед! буран сыгырая карап.— Б1здщ уйде келсап бар едц экеле койшы. Босагада суйеул1 тур. Естай кустай ушып барып, келсапты алып келдк — Мундайда колды-аякты баланын бары кандай жаксы,— деп кемnip разы боп калды.— Сенен баска осы уйде еркек жок, женгекнщ касына барып, «туспме» жа- сай гой, айналайын. Естай бул ырымды да бметш. Бала кезшде, ауылда женгелер1 толгатканда талай icTen кергенi бар. Bipait Ka3ip журеп дауаламай, турып калды. — Шеше, озпйз барсаныз кайтедк.. — Мен epiHin тургам жок. Еркектщ колы жешл бо- лады, балам. Енд! meriHeTiH жер калмады. Жан кысылганда адам ырымра да, кудайFa да сенедь Бул уйдщ адамдары yuiin Естай 6apin де icTeyre S3ip. TinTi кудайга жалбарынып, eiti ракагаг намаз окып ж1бер десе де бас тартпайды... Ол амалсыз келсапты кетерш, iuiKi уйге жрдЕ Радия он жакта, беренеге етм'зш байларан ала ж!пке асылып отыр екен. Ei<i ипйнен дем алып, ue3i шарасынан шыга,’ Ес- тайдан жэрдем куткендей боп, жан тар га парады. — Естайжан-ай, кнналдым гой... Enfli кайтам?— дед1 кенш босап.— Э лп Нурбек кайда жур? — Ол Kici дэршерге кеткен, казф келедй— дед! Естай сай cyfteri сыркырап. Ралиядан кезш ала алмаи, сьлешп турып калган екен, 6ip эйел онын 6yflipiHeH туртп■ — Кайным-ау, негып турсыц? Шаруаца «ipiccenuii... Ол жалма-жан келсаппен жер туйплеп, эр тунген са- йын «TycTi ме» деген сезд! кайталап, Ралняны уш айиа- лып шыкты. — TycTi карагым, тустИ— десш жатыр эйелдер. BipaK бул далбаса эрекеттен де ештене тускен жок. Естай бул белмеде узак туруга дта шыдамай, мшдетш отел болгасып далага шыгып кета. Туншыккандай бо- 424

лып, тынысы тарылып eciK алдында 6ipa3 турды. Б ф ксз- де квшеден арбанын сыкыры ест1лген. Ол куанранынан жупрш барып какпаны ашты. Арбада eid адам отыр. Нурбек аттыц -пзпнш буган устата бере: — Ралия калай? Босанды ма? — дед!, даусында умгг пен урей кабаттасып. — Жок, aai 6ip калыпты... Бул келгсн Калалык емхананын flapirepi Калинкин болатын. Жасы элпыстан асып кеткен, аппак сакал- мурты кумютей жылтьфап туратын орыс адамы, Чехов заманылдагы дзр1герлерд1н саркытындай, ете елгезек Kici едк Нурбек оны тары да 6ip наукаска барган жершен арен тауып, оеында epTin келштн Калинкиннщ бул елке- ге кашан келгеш б елпаз, осы каладагы жалгыз дартер болгандыктан, оны iiici казак тугел танитын. Ауырып- сыркап калганда: «Калинкинге кержд1м», «Калинкиннен дэр1 алып 1штш» дел дабырайтып журедн.. Калинкин казакшага судай агып тур. Ауыз уйде кап- тап журген эйелдерд1 керш, есштен эз1лдей KipAi: — Хал калай, маржалар? Осынша катын жиналып 6ip баланы таба алмай жатырсындар ма? ¥ят емес ле... Эй-эй-эй! — дел басын шайкады.— Кандай ем ктедщ- дер? Булд1рш койган жоксындар ма? — Ибай-ау, дэр|‘гер келдр дегенге бетен 6ipey ме де- сек, ез1м!зд1н Калинкин екен гой,— десш жатыр эйелдер. Ол сырт кшмж тез шешжш, колын сабындап жуды да, iujKi уйге енш кегп. Манагыдай емес, дэр1гердщ ке- лу1 ауган туйеш баскандай журттын кецшн орныкты- рып тастаган. Bipaic Калинкин iuiTe кеп айналмай кайта шыкты. ©Hiней шарасыздык, кажыгандык байкалады . — Тексерш кердшз бе, доктор? Жардайы калай екен? — дед1 Нурбек таратсызданып. Дэркер баскалар укпай-ак койсын дед! ме, орысша жауап катты. — Карауын карадым-ау, Нурбек Жанрабылович. Алайда езйоз б1лес!з, мен — гинеколог емеспж гой, бзр болтаны практик-терепив гаиамын... Менщше, эйслiHi3- Д'Н жагдайы онша мактарлык емес. Жалгыз рана ум1т бар, осы Ka3ip кешпепрмей, Совет емханасына апарын керелж. Мундайда солар гана кемек ете алады. Меи в31'м 6ipre барайын,— дедi. — Онда каз1р журелпз бе? — Иэ, уакыт етюзуге болмайды. 425

Тукке туешбей, дэржер мен Нурбекке кезек карап турран эйелдер дабырласып калды. — Мына бар болгыр не деп шулд1рлеп кеттк ¥ккан- дарын бар ма? — Нурбек угып тур гон. Сол тустсе болды да... — Кудайдыц ап-анык, казакшасы турганда, осылар неге орысша сейлейд1 екен, экем-ау?!— десш жатыр кем- шрлер жагы... Арада бес минут етпей, ездшнен журуге шамасы кел- мей калган эйелд1 сырмакка салып, 6api жабыла квтс- pin, далага алып шыкты. Галия уйден шыгарда бала.па- рын еске алып, Эд1л мен Айгулдщ беттершен суюге тктек бкпд1рген. Б|'рак улкендер уйыктап жаткан балаларды оятудыц кажет! жок деп тапты. — Куаттарым-ай, сендердщ кундерщ не болар екен?! — дед|‘ Галия, еактен каумаласып экет!п бара жатканда.— Маган епдi бул уйдгц табалдырыгын аттау жок шыгар... Эйелдер кездерже жас алып, епле жылаи тур. Keii6ip сунгыла кемтрлер гана: — Кой, шырагым, кандагыны айтпа... ЭлГак жугщ- нен арылып, аман-есен уГпне келес!к. — Ио, бала тапкан катыннын 6api еле бёрсе, бул ду- ниеде Tipi пенде кала ма? — дес!п, жубаткан болады. Бул кезде тан да атып калып едк Галияны керпеге орап, арбанын ycTine жагкызды да, Нурбек, Калинкин бастаткан 6ipneuie адам емханага карай бет тузедк XVI Дэржерлер ажалга ара туспек болып канша жанта- ласканмен, Галиянын хал1 6ipTe-6ipTe темендей бердк Ол жаткап белме ем ip мен o.niMHin итжырыс туеш, бел- дсскен майданына айналды. Жарык дуниенщ кызыгыпа канбаган жас адам eMipfli киып кете алмай киналган сайын, ана курсагында тары 6ip Tipuii.niK ©Mipre келуге жол таппан, булкынып жатты... Амалы таусылран даржерлер туске таман ек сонгы шугыл uieiuiMre келin едк Тур сипаты кавказдыктарга ьелетж, орта жастагы бурыл бас дэржер Нурбектт оца- ша шакырып алып, жанашырлыкпен штерта сейлестк Оныц айтуынша ei<i гана жол бар: Не Галняга осы каз|'р операция жасау керек. Бул —: катерл! де болса yuiT жо- 420

лы. Ic coTine айпалса, ana да, бала да Tipi калуы мумкш. Не болмаса тагдырга бойсунып, icTiit акырын куту ке- рек. Бул — барса келместей yMiTci3 де, баянсыз жол. 0 л iмгс б|'ле турып бас TiryMen 61'рдей. Осы ei<i жолдыц кайсысым такдамды? Оны туыстар ездер! шешсш... Акыры Ралиянын ата-анасы, агайын-туыс болып 6api акылдасты да, операцияга конетжднсгерш мэл1мдед1. Mine, операция басталгалы да 6ip сагаттай уакыт от-. Ti. Таусылып бермейтш, жылдай сарылран 6ip сагат... Нурбек тагат таба ал,май, ecii< алдын api-6epi кезумен болды. Тек эбден m e c i курыган кезде TepeKTin тубшдег! онаша орындыкка барып Ti3e 6yi<Ti. Ралия езж операцияга экетер алдында Нурбект! ша- кыртып, 6ipa3 уакыт касында устаган. Аппак кудай боп тосекте сулык жатыр екен. Э л а з жанарын куйеужен айырмай, жаутандап узак карады, 0 м|'рдт етегшен кар­ ман устагандай, Нурбектж колына жармасып, ешкайда >Ki6eprici келмейдк Саусактары б!рде оттай epTenin, ысып кетед1 де, б1рде муздай боп суып бара жатады. Дэ- р1герлер Нурбект1 узак тургызбады. Бул кетерде Ралпя кемсецдеп жылагаидан болып ед|‘, 6ipaK K03inen жас шыкпады. Hyp6eKTin ет журеп езЫ п, белмеден зорга шыккан. Ол Ралиянын езже жан-тэшмен бержген, шын марнасын- дагы адал жар болганын осы арада айкын Tycinin едк.. . Адам баласы пршЫ кте 6ipinin кад|рже 6ipi жетпей ете- Tini neci екен?! Ралия бейнеи icaeip оныц коз алдында кереметтей бшктеп кегп. Ой-санасын енд1 орны толмас екнйштер жайлап алран. Он жылга жуык огасып тур- кан кездег1 уйчипшн сан алуан кежлдц кещ лаз г!рлiri коз алдынан кетпей, ойкастап турып алды. Кейде Ралпя- нын баладай ацкаулырын, ерке назды албырттырын уш- калак ойсыздыкка жорып, eMipre улкен азаматтык бшк- тен карамайсыц деп, талай кыжыртып, кжалаган шак,- тары да болып едк Eiifli ойлап отырса, сонын e3i кандан абест!к?! Кыска румырында Ралия муны суюден, сый- лаудаи 6ip танбай ©TinTi-ay! Эйелппц еркел!г!, кжэмппл- Jliri Де буFan деген махаббаттаи, exiipre куштарлыктаи туFan екен гой. Ол ел1мнеп коркатын едц exiipre тойым- сыз, ашкарак ед1. Румырыныц осындай келте боларып ce3in жур;й ме, KiM бмсж. Bip сот оныц коз алдынан Ралиямен алкаш таныскан шагы елестеп e n i... Онда Нурбектщ Ташкенттен оку 6i- 427

Tipin, елге жаца оралган кезк Ж ас мурал1м осы калада- ры гимназияда сабак 6epin журдк Ол кезде жЫттер мец кыздар аралас окитын-ды. Жогары кластардагы бойже- Tin калган кыздар Нурбектен кеп кымсына поймай, онын бойдак екенш б ш п , кырындай бастаран. Класта сабак тыцдаган боп отырып, жас Ж1г1тке жан-жактан астарлы кез тастап, журегш тулатып азапка салатын. Сол кыздардын шшде Нурбектщ кезш тарткан ен эдем1с1 — осы Ралпя ед1. EiceyiHiH yfli 6ip кешеде тура- тындыктан, сабактап шыккан сон да Балия кетш кал- май, Hyp6eKTi eciK алдында кутт алатын-ды. Жасы он се- ri3re енд1 Fana толып, aai кулын Myuieci бузылмай, кок шыбыктай солкылдап турган Ралия сол 6ip кезде кандай эдем! едП Д жи аныздарда «эйелд1 еркектщ бауыр етшен болт алып жаратыпты» деген сез бар. Сол тегш айтылмаган. ,¥зак жыл отасып, 6ipre eMip суре келе куйеуше шын бе- рклген ecTi эйел еркектщ жарты элемже айналып кетедк Ол енд1 ез орбитасынан ш ы рып, жерд1 айналган ай сешл- д1, 6ip ceHi айпалатын болады. Жарыкты да, келецкеш де сенен алады. Ал. бала су й т , уб1рлншуб!рл1 болгап кезде, онын TinTi сенен белек T ip u iw iri калмайды... Нур- бек ез OMipine ойша кез ж1бере отырып, Ралиямен eiceyi- iiiH арасында дол сондай катынас болганын мактаиыш- пен еске алды... Ол басын кетерш, жан-жагына кез салды. Кен аула !шшде кектем шуагы маужырап тур. Дэл касында кун сэулесше бертш, жапырак теге бастаган жас Шынар жайкалады. Ойсыз кез! кыдырып барып соган тусть Агаштын бутагында карлыгаштын уясы бар екен: кос карлыгаш жарыса ушып, сол уяга шеп-шалам тасып жур. «Кектем де келттРау! — дед1 ол курсшт — Кус екеш кус та эбжерленш, уя салым жатыр... лрш ш ктщ кез1 ашылып, жанды-жансыз дунне кайта тулеп жаткан кез­ де, мешн к'шкентай уям, шынымен-ак, бузылатын бол­ таны ма? Бул тым эдшетаздж кой? О , тагдыр ез1мд1 жа- заласан б:р capi, менщ балаларымныц не жазыгы бар?» Ол орнынан ушып турды. EciK алдында хабар кутш турган адамдар олдек!мге жабырласыи жатыр. Соны ко- pin тура жуг1рдк bapi штен шыккан сестранын аузын багып калган: операция аякталыпты. Баланы аман-есен жарып алган кершедт Ал, анасынын кандай куйде екенш 428

сестра айта алмады. Сол такта, устщп кабаттагы б!р белмеден барылдаган нэрестешн даусы ест1ЛД1... Нурбектщ журен аузына тыгылды. Сестранын беге- renine карамай, атылып, ш ке Kipreii. Сол безмен бас- кыштык элденешеуж 6ip-ai< аттап, ycTiHri кабатка жуп- pin шыкты. Оны операция белмесМн алдында ак, халат кигеи б1реулер токтатты. Одан api iiuxepuieyre e3i- hih де журен дауаламай, алкынып турып каллы. Айнала енсеш езген жым-жырт тыныштык—Апырау, мына адам- дар неге тьп катпайды? Жанагы жылаган бала кайда? Мунын колтырынан неге устап тур 6ipeyi? Не боп барады мына дуние?.. Bip кезде есж ашылып, imui белмеден манаты бас Aapirep шыкты. Eni б1леп‘н шынтагына дей1н сыбанып ал- ран, мандайын тер басып KeTinTi. Эбден дщ кеа курып, кажыран кейшпен терезен!ц ашык жактауына кел1П тур- ды да, «yh» деп терец тыныс тартты. Нурбек Tijii байла- вып калгандай, дэр1герге жалтактап карай берд). ■— Доктор, не болды? Айтсацызшы! — дед! акыры бар Kymin жинап. ¥зын бойлы, бурк1т гумсыктау келген кара icici Нур- 6eKTi енд1 байкаса керек, касына жакындап, он колып онын иыгыиа салды: • — Ci3 еркекс!з гой. Кудай ymiH 6epiK болыныз! — дед! жауырынан ecipnefi карып,— Медицина колдан кел- ' ген бар кемепн icTen бакты. Б!рак, не керек, ажалга ара тура алмадык... EKi адамныц 6ipeyiH FaHa аман алып калдык. Эйел!ц!зд!ц журег! нашар екен, наркозды кете- ре алмады... Кайрынызга ортакпын, кымбаТты жолдас! Нурбек онын coHFbi сездер!н есДген жок, Ti3eci буп- л!п, !ргеде турран орындыкка сылк eTin отыра Kerri. Адам жай кезде кетере алмаспын деген кайрыны баска тускенде, амалсыз кетеред! екен Foft. Ол уш умтылып ор- нынан зорга турды. Бiра к. сол cerriH ез1нде-ак, найза- гайдай сорып еткен ек ауыр минуттын артта калганын сез!нд1. Bipre тумак, болса да, 6ipre елмек жок екенш, ар адамнын шыгарда жаны баска болатынын epiKci3 мо- йындарандай, жан дуниес! астан-кестен болып, кеудес!- нен ок erin кеткендей 6ip халде с1лей!п турып калган... Казалы хабар далада туррандарра да жеткен секидк Теменг! кабаттан жаппай ун салган жылау ест!лд!. Сол ун кайрынын кара боранындай азынап, Нурбект!н тула бойын одан ары калтыратып ж!берд!. 429

— 6л tori керпшз келе ме? Журниз,— дед1 дэр'|гер. Нурбек ез Кулагина ©3i сенбей, селт епп басын кете- pin алды. «0л iк» дей ме, не дейд1 мынау?! Кайда гы елж- Ti айтып тур? Б1рак ол лэм-мнм деместен, дэршердщ со- нынан ере бердк Белменщ как ортасындапл операция столыныц уетш- де бстж акпен жапкан Ралия жатыр. Бойы кал ай узарыя кеткен ©3iHiH.PI Дэршер актыц шетш rana кетерш, елж- TiH бет1н ашты... ©лген адамга Tiirri де уксамайды. Ауыр азаптан кешн жаны терезе тауып, жаца Fana уйыктап кеткен тэр|’здк Кою K ipniriniii арасынан ipKUireu жас 6i- лшедк.. Нурбек eHKeiiin барып, эйелМн, ажымсыз, апнак | мандайынан суйдк Мандайы сап-салкын екен. Балияныц' мэкп оралмас алые canapi а аттанын кеткенше сонда!I гана кез1 жеткендей болды. Б1рте-б1рте елштщ 6eTi ары* карап, 6ip турл1 суык тарта бастады... Dip заматта сенделin далага шыккан. Есштщ алдын- да б1реулер муны кушактап Kepicin жатыр. Козше жас толыи кеткен Нурбек euiTeneni ажыратып коретш емес. Каумалатан журттан белшш, онашарак шыгуга тырыс- ты. Элдекалай acnaiiFa карап едк куншн кез! жок болып куйгендей 6ip турл1 кызарын шалынды. Ем колымен бе- Tiii б,пекан куш манаты орындыкка барып отырды... Кенет дэл танауыныц алдыпан кос карлыгаш жанап erri. «¥я бузылды» депойлады, айналасына ecci3 алактап. Осы калпында канша отырганы белrici3. Элден уакыт- та оныц назары какпадаи Kipe бере, осылай карай бу- рылгаи 6ip топ адамга ауды. Булар Нурбектщ ен-жакын достары едк Бэршщ алдында ауыр депесш зорга козгап, Турсын келе жатыр. Оныц сонинда Естай мен Жолба- рыс, ер-ойел! аралас тагы б1рнсше адам бар... Bapi де мэн-жайды ecTin келе жаткан семлдк Турсын озыцкырап келш, Нурбект1 кушактады да, бетшен cyfiin, аркасынан какты. Сосын орындыкка катар жайгасып, кастарында унлыгып турып калган топтын атынан кешл айтты: — Орны толмас кайгыца ортакпыз, Нурбек айнала- йын, казанын арты кайырлы болсын! — дед1 орамалымен кезшщ жасын cypTin.— ©лгешпн артынан елмек жок. Болган icKe болаттай 6epiK бол, бауырым. Капран Fa- лияны ел1мге KiM кияды?! «Турсын агай» деп жаны кал- май турушы efli керген сайын... Тагдыр деген сол, энекк.« Енд1 епле бермей, ана шнеттей балалардын жанын ойла. Сен — балаларга гана емес,. CopiMisre керск азаматсын— 430

Нурбек басын ке- карады. Достарыныц сейшткенден болып ех иен кас|'рет табы 6iainii.. тардыц тасасына тыгылып, Знпа екен... Зипаныц касынд^ — -жат;'' келжшекТГ Нурбек есже Tycipe алмады. Жакында 6ip жерден кер^ ген сиякты едк «Е-е, энеукун! окуга тусем деп келген iIVFbiманнын келiнi енен Foii... Бул кайдан жур мыналар- пын арасында?» — «Операция жасайтын болыпты» деген хабарды Еанертен еепгеинз,— дед1 Турсын сезж сабактап,—- Bi- 8к келуге муршамыз болмады. «Жут жет1 агайынды» еген сез рас uibiFap. Byrin тан аткалы б1здш мектеп те йыкпас эбжерге тап болды... Сен эл1 естьмеген болар- ын, 6yrin тацертец сакшыдан адамдар келж, Шэкеид1 Нурбек селт етж, басын кетерт алды. — Устаганы калан!.. Онын не жазыгы бар ед1?! — де- li кез шарасы улкемin. — Kim бжсж? Эйтеу!р, Шэкеннщ устже жер-кектеп 1элеш yflin-Terin жатыр. «Халык, арасына Tepic yri? та- >аткан» дейдь.. Казактыц eiireci келicin, шпион болуы жлгандай, енд1 оны «Американын шпионы» деп шыга- )ыпты. Ол аз болса, «мектепт1 ертемек болды» деген сум- 1ыгы TaFbi бар... Ty6i неге согарын к!м бжсж? Аяк асты- laii осындай зобалан туып тур, Нурбек шырагым. Нурбек мандайын устап, уназ отырып калды. Элде »’дын кушж у кайтара ма, 6ip сот ез басындагы каарегп мытып кеткендей болды. Жеке бастын кайгы-казасы )йыншык боп калатын, ел басына тагы 6ip улкен апат- гын тенж келе жатканын ол iun<i 6ip сез1ммен ангарган- iafl едк Кара жерден кезж алмай узак ойланып отырды с.!, 6ip заматта басын кетердь Кун ецкей!п калыпты. Кекжнектен тагы да кап-кара Г'улт тутасып келедь Кенет каланын ycTiiie кою келенке ыабылып, cyfleKTi капкан 6ip суык жсл согып Kerri. Те- iCKTiii жапырагы шуылдады. Кешжпен дауыл согатын :еюлдь.. Тецселе бастаган жас шынардын тебесжде кос сарлыгаш шыркырап айналып жур. с,70—1072 431

МЛЗМУНЫ I —Б в л I и. КЛРСАНДА . . . . II —Бел I и. КАТ-К.АБАТТА . . . I I I - Бел 1.м. САРЖАПЛАУ . . I V - Бельм. АКПАИКА . . . . ■|ршш=§