Жұмаділов Қ. Соңғы көш

ж16ерд! де, ез женше Kerri. Белin бастыгы Магауия дей« тш аласа бойлы Кызыл шырайлы KiriT екен. Сол Естай- ra icTefiTin жумысыныц жен-жосыгын туНширдй Оныц 03ipme уккапы — булар кептен архивте жаткан мате- рпалдарды ipiKTen, жана бланшге Kemipyi керек. Тек 6ip ескеретш нэрсе, кылмысты icTep туралы купил деректер- д1 окыган адамнын 83i рана бшуге тшс. B ip eyre Tic жа- рып, шет-жарасын сезд!рсе, басымен жауап беред1. Ма- гауия Естайра купиялыкты сактау жешнде т1л хат жпз- дырып, аярына кол койдырыл алды. Сонан сок epTin апа- рып, жумыс icTeflTiH орнын керсегп. Улкен белмеде жет1-сег!з адам отыр, 6api де жана келгендер болса керек. 1шшара Естайдык туе таныстары да ушырасты. Гнмназиянын сонры жылында окитын екь уш ж1ггг жур. Кыздар мектебшен келгендер де бар сияк- ты. Мына 6ip уюдей сэры кызды Естай Дурияга барып жургенде талай керген. Бул келгенде, кыздар да жымыц- дасып, «сырынды б1лем13» дегендей, 6ip-6ipine кез туйш- Tipe карасып койды. Белменщ бурыш-бурышында улкентем!рсейфтер тур. Iuii толран кагаз. Келгендер 6yriHHie сол караздарды рет- теп, альфавит бойынша белш жатыр екен. Bip адам жа- йында жазылган мэл1меттерд1 топтап, жеке диялага Tip- кеу керек. Бас катыратын керемет киын жумыс керш- бейдк Естай да быгек сыбанып, Kipicin Kerri. Жастардын арасы кецйдо сняктанды... CaFaT туск! он ек!шн шамасы болатын. Кенет аула- дан тарп-турп жупргеи аяк дыбысы есплдк Кеше жакта- гы терезенщ алдынан тасырлатып салт аттылар шауып eTTi.. Дызыктан кур калгандай Естайлар да дурюреп да- лара шыккан. Ауланын iiui адамга толып KeTinTi. Арала- рынан кеше жасап, катар тура калган карулы солдат- тар... Салтатты кузетнилердщ коршауында какпадан exi шана Kipin келе жатыр. Ентелеп алга шыккан Естайдык Ke3i б1рден элды нры шананык уетшде отырган енгезер- дей кара муртты адамра тусти Казандай улкен басын сэлде орагандай ак матамен танып тастапты. Матаныц сыртынан шыпылдап кан ш ырып тур. Бет-аузы келюлде- ген iciK, 6ip K63i жумылып кеткен. YcTiHfleri сэры тонный туте-тутес1 шырыпты... Касында автомат асынран eKi сак- шы отыр. Арт жактагы б1реулердш «мынау — Нартай гой», «Нартай осы екен рой» деген куб1р-сыбыр сездер! 354

ест!лед1. Оны Естайдык да кептен кергеш осы ед1. Кенет тамагынан 6ip туй!ншек жупрш erri... Арткы шанадан бет! кшзбен жабылраи eKi адамныц сулбасы кершедь Окна ушкан солдаттар болса керек, пималарынын басы шанадан асып, серейш, тон боп жа- тыр. Б!рдемен!н анырына жетпесе тура алмайтын бул журтты койсайшы! — Юмдер екен? Мусылман ба? — деп езеуред'1 6ipey топ шшен. — Шейгг кеткен сон 6api 6ip емес пе? — Blpeyi казак, 6ipey| ханзу кэршед!,— дед! элдекш баппан свйлеп. «Ханзу» деп отырраны — кытай. Жакыннан 6epi ел 1ш1нде «кытай» деген терминге тиым салынран. «Кытай» деген сез улы Хан улытына шет журттардыц корлап кой- ран аты боп саналады екен... СоДан 6epi журтшылык, «Ханзу» деген жана сезге тшдерш жаттыктырып жур. К епш ш п казак тш не икемдеп, «Кансу» деп те атайды... Кеше Естай кенседе отырып, андаусыз да «кытай» деп койраны уш!н, Кожаннан 6ip сагат «лекция» тындаган... Ен сонгы жешл шанадан Ермектщ e3i Tycin жатты. Устшде 3fli6in ак елт1р!мен журындаран узын кара тоны бар. Оц колын дэюмен мойнына асып алыпты. Слрэ, кан кеп акты ма екен, ак сэры ещ ку шуберектей бозарып кеткен. Б1реулер оны каумалап !шке eHrisin экегп. Карулы солдаттар Нартайды шанадан Tycipin, тар есжпен жалгасатын тупк! корадагы турмеге карай ай- дап бара жатыр. Ko3ip салынран еш колы алда... А ярын- да тем1р Kicen. Эл1 Kicenre машыктана коймаранд!к1 ме, Ki6ipTiKTen зорга журш барады. — Кецсеге K ip iiu e p ! Бул не тамаша? — деп, 6ip эске- ри адам журтты Kefiin куып жур. Солдаттар Нартайды тар есштен ары втк!з!п экеткен- ше, Естай инзбакпай карап турды. Шылдыраган шсен ун! б1рте-б1рте алыстан, уз!лер TipaiK белпсшдей еш!п бара жатты. V II Нартайды колга туаргеннен 6epi Лан-кенщ кещл! жайланып, аркасы Kenin-ак калды. Тарбагатайга келгел! кармагына мундай ipi балык шнген емес едн Кеше ел- кеге осы туралы тырыз телеграмма жвнелттк И з, ендп 355

«Б1з де ж у м ы с icTen жаты рм ы з» дел, KiM re де болса ауыз голты рып антуга болады. Ж ер-кектен 1здеп таба алмай ж урген, О спаннан к е й ж п ек кауыпты ж а у мунын, кольша туст1. Б ул, эрипе, Саяси барлау бел1мжщ ез жумысын ойдагыдай ж ур п зж жатканына дэлел. Ол жана рана Нурыманды шакыртып алып, тжмаш аркы л ы окаш а сейлесксн-дь Бандыны устауга кемектес- кеш у ш ж , окан алгыс ж ариялап, он тас шай, 6ip шлем сы йлы к бсрпздн.. К о л да гы деректерге карай отырып, ол Н у гы м а н н ы н 9Л{ де талай кэдеге асатын адам екенже кум эн келп р м ед к H e c i бар, Н у гы м а н барлы к ш артка да тслып тур: Ж иырманш ы жылдардын аягында канта оралмастай бол, Совет О дагы нан каш ы п вткен... Оныц орыстарга ешкашан буйреп бурмайды. Bip рет мандайы таска тиген адам коммунистерге карсы а ш ы к белдесуге де бара коймайды. Ондай адамды ш ке тартып, жумыс тапсы рсан, м у л т ж п з орындайды. М ейл1 ол, бай бола бер- cin, Саяси-бар ла у белiMine нагы з осындай i<ici керек. Тал курес!н партия к ом и тетЬ ак ж у р п зе 6epciH. О л — Ли-хун- нын шаруасы... Лан-кеге тапсырылган м ж де т— Тарба- гатайды тыпыр етжзбей колга устал турса болганы. Бул — шын мэлжде, тал куресжен де маныздырак. Мун- дай саяси, асты рты н ж ум ы ста рга тем елп таптан Kepi осындай туб! шиш адамдар колайлы. B ip басынын аман- дыгы уш ш олар ештецеден тайынбайды. Алатын сыйлыктарын атаганда, Н угы ман он колын кеудесж е койы п, басы жерге жеткенше ж лдй Л а н -ке ез ойынын дур ы сты гы н а кез'| жеткендей, ырсиыл кулш койды. — П ар ти я ш з д ж бул енбепш'зд1 ескеретж болады,— лед1 сол ж ы м ига н калпы нда,— О т м е т к е карсы бас ке- герген, есек-аян тараткан б узакы лар болса, дер кезжде хабарлап турыкыз. B i3 эркашан 83ini3 сиякты кез1 ашык адамдарга арка суйейм1з. — С езж е кулдык, таксыр! Шыбын жаным кеудсмде турганда с1здерге кызмет керсетуге эз!рм ж .— Н угы ман бурынгыдан ары иже тусть — О з д 1н елдеп ip i жер иелержен юмдерд! атар ед1- ui3? — дед1 Лан-ке. — Э б ж га зы , Э кпар, М укам еткали ...— дел самап кел- д1 де, Н у гы м ан сэл ойланып калд ы .— Булардан баска esi кедей болганмен, квп ж ер-cyFa иелж етш 0 1 ырган Кана-

га т деген 6 ip ey бар. 0 з басым жиырма ж ы лдан 6epi сол адамныц жерш жалдап алып, пайдаланып журмш. — Сонда ci3 жылына жер уннн канш а акы телейаз? — Ж ылына eni кара мелшершде телеп турамын. М э- селен, К ан агат менен еткен ж ы лы ж а й ла у устш д е 6ip ж а к сы ат, кузде согым кезш де 6 ip ту бие алды... — Сол шыданыздар... B i3 биыл жаз шырысымен жер иелерше карсы курест! бастаймы з. Ж ер ш аруал арга те- п н бёршедк — Ш зд ш де куткешлпз сол гой, таксы р! — дед1 Н у гы - м ан басын ycTi-ycTiHe шулгып. — Ж арайды, онда шаруаш ылык бел!мше барып, сый- Iлы гын ызды алыныз,— дед: Л а н -ке езуi ж ай ылы п,— ci3 - ге каш анда eciriM ia аш ы к, келш туры кы з,— сосын т1л- м аш к а бурылды да: — ci3 мы на KiciHi ертш барып, зат- тэры и алып 6epiHi3,— деп тапсырды. Нугыман коштасып шыгып Kerri. Кабинетте жалгыз калган Лан-ке орнынан турып, api-6epi журе бастады. Серейген аяктары TinTi epeneftci3 узы н ед1. Терезенщ алдына барып, циркуль кусап талтайып тура калды да, кеше ж а к к а кез ж1бердк К у н жы лы найын депт1, терезе эйнеп буланып, шатырдан тамш ы агып тур. Лан-ке тере- зен1к улкен кез1не саусагын апарып, бес ж ул ды з сы зб а к болып ед1, онысы алты бурыш боп шы кты. Сога н ез1 куыстанып, алаканымен тез euiipin тастады... Кеш е жие- г1ндег1 куресш карлар майлы к орамалдай Kipaen кексок- таланып жатыр. Кеп кеш1кпей какпаны н алдында гурган бос шанага екл-уш Kici элденен! KeTepicin экеп сала бастады. Н у гы м ан калбалактап кастарында жур. Терт буктелген улкен Ki- лемд| келегейлеп, К1ПЗД1Н астына салдырды да, e3 i кал- гаи заттарды етег1мен ж аба, ш ананы ц арт ж агы н а барып жайгасты . «Итт!н дуниекорын к а р а т ы ,— деп ойлады 6spiH бастан-аяк i<epin турган Лан-ке.— Т у ра тур, ты- ы акты сайтан. Бул алган нэрсенд1 сен эл1 б1зге он есе, ж у з есе етш кайтарасын». Ж а к errep i бултылдап, ©3iueu- 63i жы миып кулд!. Сол т1стенген бет1нде столга кайта ора- лып, кек тамыры адырайган тарамыс колдарымеп теле- фонныц кулагын зыр айналдырды да: — M eni аймакты к комитегке косы цы з,— дед| з1лде- Hin. 1ле-шала элдешммен ceflaecin Kerri: — Бул — Л и ­ з у н жолдас па екен? Салам атсы з ба? Т агы да жииалыс ашып жаткан жоксыз ба? Бэсе, ee iu де солай онлап ем... 357

М ен ci3re 6ip сагаттан кейш Kipin ш ы ксам кайтед1? 0 те маны зды мэселе... Ж арай ды , кел1ст!к,— деп трубканы кон салды. Кабакын каре жауып сагатына карады. Уакытты тск- ке ж 1бермеу уш ш , ол жол-женекей ауруханада жаткан Ерм екке coFa ж ур уге бел байлады. K n in in далага шыгып, eciK алдында к у тш турган ж е щ л шанага отырды да, атшыга: — Зскер и aypyxaHaFa тарт! — деп буйырды. М айда сыргыкан шананык уетшде тенселе отырып, Л ан-ке айналасы на ж т кез салып келед1. О ган еткен ж ы лга Караганда, Ш эуеш ек каласы мулде езгерш кет- кендей керш дн Буры н мына кешедег1 уйлердщ 6api жат, 6api ypeiuii-TyFbiH. Элдек1м 6ip бурыш тан iiibiFa кеп, бу- I ан о к ататын тор1зд1 бон керш унп едь Кеш батса-ак, уйннен аттап ш ы кпайгын... K a 3ip ол коркы ныш артта калды, будан кешн ез уш, ез жершдей алшан басып жу­ руге болады. Енд! оран кеш енщ кабыргасына, дукендер- ДШ алдына жапсырылган кызылды-жасылды кагаздар да, к агаз бетш деп сойдактала жазы лган кытай иеро- глифтер1 де етене ы сты к кв рiuefli. О сы ны к 6api жакын- да болатын кектем мейрамына эз1рлш. «Шагам» деп аталаты н к ы тайды к д ш и м ерекеа биыл бул аймакта да ж ал пы халы к ты к мейрам ретшде аталып етш мек. Меке- ме, мектептерд1 уш кунге босату туралы каулы шыккан... Кенет оны н кез1 квшеде каптап журген сур кшмд1 солдаттарга ту с тк Бэрп п ц колында 6ip-6ip курек... Ж ур тты н ауласын тазалап, зембшмен кар тасып жур. Л а н -к е 61'рден туеш е койды. «Ли -хуц ез дегенin iereTin TbiHFan екен» деп ойлады ш ш е н . О сыдан eKi-уш кун бу­ рын айм акты н секретары Л н -х у к мен генерал Ху-ж ын- нын арасында 6ip талас туган. Секретардын: «казармада iiu i пысып, бос ж аткан армияны текке устамай, мейрам карсаныида ж умы ска жепп, журттын корасын куретш, кеш е тазалы гы на кемектест'фу керек» деген усынысы генералдьщ ш амы на THin едк А к ы р ы квнген екен. «Heci бар, 6 ip есептен, бул да дуры с,— деп ойлады Лан-ке,— Х а л ы к ты кол Fa кондыруды ц ен тш мд! амалы осы... Енд! бул ел армияра урке карауды кояды». О сы кезде кешеде шубы рып келе ж аткан калы ц топ кв рш д к К ы тай мекте бш щ окуш ы лары екен; Кызылды- ж асы лды, а лабаж ак кш м киген алдынгы 6ip л е п шыр айналып, ш ащ инга билеп жур. Е н д 1 6ip тобы кагаздаи 358

ж асалган, узындыры аркан бойындай улкен андаИар ке- Tepiii кследи АйдаЬар кы тай уры м ы нда ен Kiiejii м а к у л ы к саналатын. Лан-ке мэз болып, атшыга шананы токтатты- ры п, aariaepre 6ip сэ т кы зы га карап калд ы . О лард ы та- маш алаган ж е р гш кт! халы к та каптап жур... Л ан-кеш н журег1 аткактап, кеудесш е сыйм ай Kerri. М ы н а у — шы- нында да керемег кон! Безектеген сыбызгы мен шанкыл- даиан жез легеп yni квш еш басына кетерш удеген са- йын, онын теш регш ен улы Хаи ултынын рухы ecin тур- рандай сез1лд1. И э, солай, эрине. Бул а й м а кты да енд1 К ы та й жер1 деп есептеуге болады... Э р тусы нан узы н тая к жялгап, коп адам кетерш алран алып айдаЬар ау- зы нан жалы н ш аш а, жуз1 б уктелш ай бат шегедй «И э, uiHFbicTaii алып айдаЬар бас к етер дЬ деп куб1рлед1 Л а н ­ ке. Бул сезд1 осыдан ек1 ж ы л бурын «Улы кесемнш » 03i айткан... Неткен даны ш панд ы к десейни! М ш е , сол айда- hap туктр деп Тарбагатай елкесше де келш жетти Думанды, дулы топ дуниеш жангырта, узап ксткен сон гаиа, булар орнынан козгалды. Лан-ке жакары эсер- ден алi арыла алмай келедй Bip медет онын балалык uiaFbi ecine тустй.. Хунанда калган экесшщ сэши кора- жайы елестед1 кез алдына. Шатан кундер1 уй-iuiiHiH тэт- Ti токаштар nicipeTiHi, ею аякты дашай ap6aFa тнелш, Kepuii помещикке конакка баратыны, балалардын бет ау- зына кызыл бояу жагып, сакал жапсырып, барабанга «айдаЬар» бшн билейтнп, 6api-6opi санасында кайта жанданып, самсап коя бердь Ол да 6ip кызык кундер едьау... Бул ш ы гандап кеткел1 де кеп ж ы лдар OTTi. Л а н -Kenin aiteci сол м анайдагы ен бай адам сан алуш ы едь Кы зы л ею м ет Ke.niciMeii, м ал-мулкш , ж ерш тартып алып, езш помещик ретшде турмеге жауыпты. Содан 6epi ельт1рь с 1нен хабар жок: сурау салып, !здеуге тары ыцрайсыз. Д окументтерде Л ан-ке «кедей ш аруаны н баласы» бон жазылтан... Кейде бул езшен-ез1 отырып кайран калады: IuiKcpi де «бай» деп, «помещик» деп дабырайтып жургсндер|' осындагы казактын байларымен салыстырганда, тукке турм анды екеи. М ун ы н экесш де бас-аягы ж у з м у жер, он та к т ы кодас, бес-алты кашыр рана бар болатын. Он- дай бай л ы к бул жерде ею нщ 6ipineH кез!гедк Ж е р тура- лы TinTi антып ж атуды н Keperi ж ок. 1шю елкеде шаруа- лар жер таппай, ушш'н Te6ecine дешн eriH салады. М ы н 359

жылдан 6epi дамыл TannaFan cricTiK жерлер тынайт- кыш ты теге-теге, жарлауланып, бшктеп кеткен. Ал, мун- да ше? М ун д а жардай баскаш а, иен ж аткан даладан жол таппай адасып кетуге болады. Ж алгыз-жарым журген ад ам ды Tifrri к аск ы р жеп коятын кершедй.. Бул не деген эдш етаздш ?! Бес мы н жы лды к тарихы бар улы Хан ул- ты у ш ш будап еткен к о р л ы к бола ма? К у д а й б1здш елге eci д ур ы с императорды да кимаран-ау... Б аска елдер мухитты н ар жарындагы жерлерд! отарлап, басып алып жатканда, (Мздщ аярымыз осы турран Ш ырыс Туркетан- га жетпеген. Г асы рл ар боны Улы корганны н iu riiie тыгы- лы п алый, 03 е т й з д 1 e3iM i3 жеп, ж ата бергенб1з. Н е деген м аскара?! T im i еске а луды н 03i уят... А л , Ш ы цж анды каратып алган сои, eni ж уз жылдан 6epi не бгпрген де­ серта?! Б аскага шамасы келмесе де, iuiKepmeri аш-ала- ман халыкты осылай карай коныс аудартуга болады foh. Б1зд1н ата-бабал арьш ы з оны т т е у д щ орнына, Ш ы пж а к- нан anapFaH ж ы лы -ж ум сакка тойып алып, апныннан эке- c i елгендей к у р ш з -ту ш MOHripin, уйкы д ан бас кетерме- ген... Л а н - к е н т б у р ьи т ы К ы тай х андары ны н жетес1зд1гже к у ш н т , аш ул анган ы сонш алы к, Tici шы кырлап, суйек lien а ш рден рана куралран бушл денеа cipecin, калшыл- дап Kerri... Т ек к е к ш н д е 6 ip-a K медеу бар екен: баяры ата-бабалары ж узеге асыра алм аган тарихи м ш д е гп ая- гы на дейш аткары п ш ь т у , кеш те болса, м ун ы н улес'ше TuinTi, coFaH да ш уш рлж ... О л ауруханага осы ндай ойлармен тас-туш н боп, ш и р ь те К1р' дт. Е р м е к ж еке белмеде ж аты р екен; ак ха­ л а т ж ам ы лган Л а н -к е есштен Kipin келгенде, куанра- нынан eci шыгып кетть — К,озралмай ж ата бер,— дед1 Л а н -к е орнынан ушып турекелген Е р м екке TyciH жы лы тып. BipaK, кабарындагы кос сызык тарамай калып койды.— Хал калай, капитан? — Ой, Лан-ке жолдас, кандай кайырымдысыз? Мен уш ш уакы т белш келгешшз... — Енд1 калай деп ойлап ен? Ж олд а сты н к е н ш н су- р а у — 6i3fliH TeHKepicTiK борыш ы мыз,— деп Лан-ке ыны рси к у л д к — И э, кол калай, ic ir i кайтайы н дед1 ме? — Ж а р а п ы ц аузы 6iTeftiH дед!. Еш тене ететш емес, ж эй нэрсе foh,— дед1 Е р м е к мойнына асып койган жара- л ы к о л к н сэл K03Fan. — Cyfleri аман ба екен? 360

— А м ан к ер ж ед ь О к булш ы к erri гана Tecin еткен. — Дегенмен 6ip катерден калдын,— Л а н к е Ер м екп птыргызып, e3i кереуетт!и касындагы орындыкка жай- расты.— Революция жолы нда кан тегуден а рты к бакы т fiap ма адамга?! C i3 бен 6i3 социализм орнап болранша, эл1 талай ш айкасаты н боламыз. К е р д ж яой, тап ж а ул а - рынын оцайшылыкпен беришейтШ н. — И з, OFaH K03iMi3 жетт1 гой... А й тп а к ш ы Н а рта й ка- ракшыны не 1степ ж атырсы з? Тергеу басталды м а? — де- ai Ермек мазасызданып. Лан-ке буланган кез эйнегж алып, орамалынын m eii- иен суртж отырган. Ж а р а л ы жж ггке карай , сэл езу гартты: — OFan алац болма. ©зж алдымен жазылып шык- шы... Нартайды н тергеу ж ум ы сы н б аска емес, мы на сен ж ур п зетж боласыц. Б 13 ондай ж а уа пты ж ум ы стард ы кергш кп кадрлардын езже тапсырамыз. ¥лттардыц >зж-ез1 билеу правосына партия еш каш ан кол сукпайды . — Рахмет, ceHiM а рткан ы н ы зяа !— дед1 Е рм ек кез1 кайнап, кы скалау алы нган жирен ш аш ы TiKipefiin ке- rin ri.— М ен ол и тт ж эл1 кол к а сы н суыры п аламы н. — Сабы р ет, Е рм ек жолдас. Х а л ы к ты н ж а у л а ры Нар--- гаймен гана бНпейдк B i3 енд1 кеш ж пей револю цияга к а р - bi элементтер мен жасы рыны п ж ур ген ш ет е л д ж шпион- гарына карсы ж ойкын ш абуы л бастаймы з. О ган деш н каксылап ты и ы ры п ал. Е рм ек элденеш сурагы сы келгендей, б асты гы ны ц бе- rine ж аутандап карай бердь О н ы ц ой ындагысы н Л а н -ке де ce3in отыр екен: — CeHiH дэрежецд1 ecipy ж ен ж д е елкеге рапорт ж а- ш п ж1берд!м. Ауруханадан шыкканынша 6ip хабары ке- \"in калар,— дед1 ж у з ж е болар-болмас кулю табы ж у- r ip in . — Рахмет, Лан-ке жолдас! — Сен е з ж уйленш пе ед ж ? Э й е л ж келш тура ма? — Ж ок, мен бойдакпын, Лан-ке жолдас. — Солай ма? Неге уйленбей ж урсж ? Есж де болсын, жауапты жумыста отырган адам, мж делт турде v iiii- баранды болуы керек. ‘ — Биыл, сез жок, уйленем, Лан-ке жолдас,— Ермек- Tiu вhi кукы л тартып, каны каш ы п кетти — Калындыгын бар ма? 361

— Бар. Б и ы л окуы н б т р е д ь Сон ы тосып журмш... — E d ir e H uibiFapcbiH, ж а к ы н да ел кел ш ую м е т калын- м ал ды ж ою турал ы каул ы ш ы гарды. К азактар eimi омел- fli теп'н алатын болады,— дед1 Л а н -ке мы скы лдай езу татып. — Рахмет, Л ан-ке жолдас!.. — Ал, мен кайтайын. А й м акты к партия комитетше баратын ж умы сым бар едй Л ан -ке орнынан турекелдй О н ы н «козралмай жата бер» дегеш не карам ай, Е р м е к eciKKe дейш epin келди Л а н -Kenin колы н кайта-кайта кысы п, алгысын ycTi-ycTi- не жаудырып, шыгарып салды. VIII — Аймары мыздык басшыларыиа сэлем !— Лан-ке секретарды н кабинетш е баса-кектеп д ауры га Kipai. Л и -х у н н ы н касы нд а ай м а кты н у э л ш Х ам итов отыр ед1. Секретарь ундеген ж о к, б а ск а рм а басты рыны н эдег- тен тыс, TinTi е з М н бойына конбай турран м ш езш с тан- дангандай мойньш бурып, 6ip карады да койды. Ж арат- паганы бесенеден б ел гш . А л Лан-ке секретардын жы- нына тию у ш ш , ж о рта кеш л деш п , самбырлап сейлей бердк — Т ы м онаш а отыр екеншздер, мен аздерге бегет ж а с а га м ж о к па? Куп и ял ары н ы з болса, ш ы гы п-ак ке- TefliH. Л и -х у н б ул сезд1 ecmiereH сияктапды. А л Хамитов орны нан у ш ы п туры п , ка лб а л а кта п Л а н -Kenin колын алды. — Кел1шз, Лан-ке жолдас. Саяси баскармадан жасы- рып к алаты н сыр болуш ы м а сд|\\ т е р л е т ш з,— дед1 май баскан сем1з денесш (рю лдете к у л т . — EcT in жатырмыз... Н артай сумды колра Tycipren екеншз. Ci3fli бул жешсн и5збен ш ы н ж ур ектен кутты ктай м ы н . О л кейб'ф сездер дщ к ы та й ш а баламасы н таппай, ту* тыгып узак сейледк — Рахм ет! А л а й д а менен Kepi капитан Е р м е к п кут- ты к таганы ны з д ур ы с болар,— дед1 Л а н -ке.— М е н щ TinTi бул мэселеге каты сым шамалы... Ал Ермек, шын мэншде, керем ет е рл ж керсеттт .Е с т ш ш з бе, ол ж ар алы foi\"i, мен жана рана сонын к е н ш н сурап келе жатырмын. — И э, ол 6ip таптырмайтын тамаша ж1г1т,— деп кос- 362

тады Хамитов,— былтыр оны осы орынга у с ы п а н ед1м. Bipeyaep «эл1 ж ас» деп комсы нрандай болды... M i­ ne, ciiA i кателеспегеш мд1 nopin отырмын. «Осы лар не жеп ceM ipefli екен? — деп ой лады Л а н -к е Хамитовтын кос иектенш салбыраган бурагына, кител!- нн туйм есш у зш кеткел! турган ж у а н карны на кез ж1бе- pin.— Cip a, ертеден кешке деши т а м а к жей беретш болу керек. Ж эн е мундай сем i3дер 6ipen-capan да емес, тольш жатыр». — Ай тп ак ш ы , ci3re 6 lp сурак,— деД1 ол не ойларанын езд1рмей.— Айты ны зш ы , Х ам и тов ж олдас, вткен ж ы лы С13 уэли боп сайланатын жиналыста, ягни 6i3 келерден 6ip апта бурын, Н артай ею метке к а рсы свз сейлеп, б у л ш ш ы гары пты Fofl? С о л рас па? — И э, сейлегеш рас,— дед1 Ха м и тов б ултара алмай. — М енщ танданатыным, соны коре турып, аздер оны калайша еркш коя бергеназдер? — О ны й ж а т иигы лда гы ж а н e ic e iu iri сон д а-ак мэл1м болган,— дед1 Хам и тов к у м ш ж щ ш р еп .— B ip a K , 03i улт- гы к TOKKepic кезшде en6eri ciiireH адам болгасын, сая- сатка б!ртшдеп Tyciiiep деп ойлап ек. Бул б1зден еткен кателж, эрине. М ападан 6cpi элдеб1р к а га зд а р га айиалып, у и а з отырган Л и -х у н басын кетерш, Лан-кеге енд1 рана назар аударды. — C i3 не... M eniH кабинет1мд1 тергеу орнына айнал- дырмаксыз ба? — дед| кабарын жазбастаи. — Кайтем13, ж ум ы сы м ы зд ы ц рет1 осы лай,— деп Л а н ­ ке кипактап калды.— М ен ci3re ты гыз шаруамен келш e.aiM. — Онда куте турыныз... М унда Kici отырранын керш турсыз FOft. — Ж ок, онда мен кайтайыи,— дед! Хам итов бул жер- де ез1н мулде арты к адамдай сезпйп.— Ж а н а гы мэселе женш де мемде ешкандай карсылык. ж ок. Bapi де сол с!з айткандай болсын... Bip ep ж ардайга керек боп калсам, телефон coFa койыпыз,— деп орнынан кетершд! де, шы- 1 ып кете алмай, енпактап турып калды. — О нда не icTeflMi3? Кайта берйи'з! — дед1 Л и -х у н сол тунерген калпында,— тек алдары аитаны н iiuiH fle ай- мактагы ipi жер иелерппц m iM i толык жасалагын болсын. — Хуп болады! Орындаймыз! — Хамитов он колын 363

кеудесш е баскан K yfli, кабинеттен ш епнш ектеп шыгып кеттк Секретарь керемет аш улы екен: — Н а гы з к у ы с кеуде! — деп калд ы анау eciKTi жап- кан кезде,— Басында 6ip туш р акыл болсайшы... Баска адам курырандай, осындай тогышарды калайша уэлн еп'п санлап ж у р екен? М ен одан ж е ргш кт1 жардайды 6i- лед1 рой деп, а дам ш а акыл-кенес сурап отырсам, ой сала- ты н 6 ip ауы з n ix ip айтпайды. Н е айтсан да алдына Tycin, елпектей бередк.. ©з халкы н а титтей ж ан ы ашымайтын адам юмге кол уш ш бере алады! — Неге олай дейаз? Кеп жардайда маран Хамитов е те у н а й д ы ,— дед1 Ла н -ке келшпей.— Б у л 63i 6 ip таптыр- м айты н ю шшейьч адам. B i3 re к ереп де сол емес пе? Ал егер ол Ti3riH fli бермей, е з Ы з б е н ж агаласы п отырса кай­ тер е д ш з ? Н а гы з ш а т а к сонда болар едк.. — Ж агал ассы н . О пда турран не бар? FliKip таласы- и э н ш ы н д ы к туады. М эсел е ы згш ге тал асуда емес, ic- T iii TeTiriH б м уд е. T in Ti ш ы нтуайтка келгенде, ол шешу- u ii дауы ска ие болуы керек кой. Ж ер е з ш ш , халык езр HiKi... О с ы ш ы н айтып отыр ма дегендей, Л а н -ке оны к бетоне кез з й н ек тщ асты нан сузш е карады. «К,айран демагоп м- ай! — деп ойлады ш ш е н .— 0 з басын cinipe алмай жу- pin, х а л ы к к а к а м к о р болтан HeciH алды екен? Сол баяил инте рнационализм, х алы ктар д о сты ры ... К,ашан келеек согады да отырады. Былайгы ж уртка кез кылып, саясат уш ш айтса 6ip capi гой, сол сезше 63i де имандай уйып сенеЧш Topiafli. М ун д а й да пэруайсыз адам болады екен... Б|'здш алдымызда халы ктар достыгынан да маныздырак мш дет турранын калайш а тусшбейдЬ. О л устел уетш де ж а тк а н сигаретке колы н созды: — Л и ж олдас, 6i3 6yriH сол жамбасы ны збен турган Kepineci3. М ун д а й д а а зб ен таласу киын,— деп езу! жа- йылып кулд к— Дегенмен тары да айтайын, 6i3re Хами- товтан артык уэлидш тукке кажет1 жок. — Л\\аFan м унда ж у м ы с icTey керек, б ш д Ы з бе? — дед1 Л и -х у к оны жеп коярдай кез1меи ата карап,— Сон- д ы к тан маран к аш ан д а ж ум ы сты и ьшын бш етш адам кымбат. Алдагы жазда «жер арендасын кемНу» науками басталады . А л , б1здш он екш е 6 ip нускам ы з жок... — Неге? М ен олан деп к а р а м а с ед1м,— дед1 Лан-ке сабы р лы к алпы н бузбай.— Реф орма ж у р п зе т ш кадр ма- 364

cejieci шеиплген. А й м а к бойынша бес ж уздей адам сол y u iiii арнайы курстан втш ж атыр. Енд1 алпауы ттар анык- талса болды емес пе? Б арам ы з да жерд1 бел1ске сала- мыз. Карсы ласы п KepciH, иырынан басын ж ул ы п алапы к. — C i3re 6opi де оп-онай. Осы а з д ш бас ж улып алган- нан баска б1лерт!з бар ма? Партия сш екеу1м1зд1 еш ю м - HiH басын алута Ж1берген ж о к, ту а н д д а з бе? Иландыру, упт-насихат... Лан-ке онын сезш аяктатпай, кенк-кенк кулдь — Сол баягы жарапазан... Ci3 де жалыкпайды екен- С13, Л и -х у н жолдас! — деп, серейгеи аяктары н айкасты - рып, креслога шалкая тустк— Bi3 6ip каракш ыны устап окелдш. Уакы ты ны з болса барып, coFaH 6 ip уп т-н а с и х а т айтып кайтсаныз кайтед!? — О з ейп'п кекетпей-ак койыныз,— Л и-хун кап-кара боп т у т т п к е т . — К,оррансыз, жэлрыз к а ш к ы н д ы устап алраиыиызга мактанасы з ба? О л e3i та п ты к Teri ж а гы - нан кедей адам кершедй О и ы былай да райдан кайта- pyFa болатын едг.. — Ендеше, сол таптык туысканыныз б1здщ eKi адам- ды атып влт|'рд1,— дед! Л ан -ке к ы б ы к ангандай мэз-мой- рам болып.— ©3i сиякты пролетариаттын екеуш калп ак- тай туардк Ха-ха-ха! — О л ею жауы игерд!н каны на а з ж ауап б ереаз, 61л- д М з бе? О сында маган айтпастан, карулы отряд аттан- дырыпсыз. Сонш а неге асыктыныз? М эселеш аскынды- рып ж1берген езймз. — Ж арайды , еткен 1ске бола таласпай-ак коялы к,— г дед1 Лан-ке сэл жумсарып.— Н артайды н icTeren кы л м ы - сы 6ip басына жетерлш. М е ш н акылдасайы н дегешм — енд1 сонын сотый калай етю зем!з? Т рибуналга тар ту ке- рек пе? Элде кала бойынша аш ы к сот ж асайм ы з ба? — Алдымен тергеу ж урмеунл ме ед1? — Моселе тергеуаз де айкын емес пе? Оран 6 ip рана жаза бар — ату! — О ны н Оспан тобында болтаны рас па екен? Сон ы апы ктау керек. Ж эй д акп ы рт болып ж ур м еан . — OFan кудш келирмей-ак койыныз. Нартай сонгы шайкастарда О спаниын ен ceiiiM Ai c e p iri болрап. — Ендеше оны YpiMWire ж енелтМ з. Сондагы Оспан тобымен 6iprc сотталатын болсын. Секретардык бул аймакты кап Tericci3, б ей б п куш н- де аман сактап калгы сы к ел етЫ н Л а н -ке б1рден тусш д й 365

— Ж о к , оны н peTi келе коймас,— дед| касарысып.— Нартай Тарбагатайдын тургыны жэне ек cohfh кылмы- сын осы арада жасады. Ка йта оны осында соттап, у к!мд! букьл халы кты ц кез алдында орындау керек. — М а к с а т кан то гу ме? © юметке бойы у й р е н т , сая- сатты тусш е бастаган халы кты кайтадан YPK'TKiui3 ке­ ле ме? — К,ан Tericci3 революция жасалмайды, секретарь жолдас. — М ун ы айтып отырран — мына ci3 бе? — Ли-хун ызалана езу тартты.— Револю цияныц отыз ж ы лды к сол- д атына акы л уйретпекии е к ен а з вой, ш амасы ? Апырай, еске салганы ны з кандай ж а к сы болды, эйтпесе, мен ре- цолю циянын калай ж асалаты нын б 1лм еуш 1 ед1м... М унын бор in кандай уйренш ж у р а з , к ы мбатты майор? Элде Гоминдан армнясынын курамында жургенде, аздергв марксизмнен саб а к еткен бе? Э р ю м ш ц 6ip осал жер1 бар. К аш ан д а мейманасы та- сып, к улш отыратын Лан-ке осы жолы сы р алдырды. К ай м ы ж ы к тай ж у к а ерш Kerepin, Kip niKci3 жы лан кез1 ж ы пы лы ктап кетт1. — С 13 ейтш м е н т ем1рбаянымды колденен тарта бср- мец!з,— дед1 басын кекж итш .— Револю цияга эрк!м эр турл1 жолмен келедк Б у н и н партия мен уш м ет кайрат- к е р л е р М н М и д е Гоминданнан келш косылгандар аз емес. К ер ек десешз, мен олардын он емес, ж у зш санап берейш,— деп калш ы лдап 6ipa3 отырды.— C i3 тезисп ез- гертпей одан да мы наган ж а уа п 6epini3: б!з осында пе- менеге келд ж ? Революция ж асауга ма, жок. элде iuiKe- р1ден экелген бул-ш айды жарты багасы на куйд!р!п сату уцпн бе? Е ю дивизия эскерд1 де, мешцше, ж уртты н кора- сын тазалау y uiin ж1бермеген болар... Ci3 exi с е з ^ з д ж 6ipiHe х а л ы к деген свзд1 кы сты руды унатасы з; 6ipaK сол халы кты эдем! сез, эсем буйымдармен алдагы кыз келед!. Ci3 Meni к атал деп айыптайсыз; Е а ш з д е болсын, катал- д ы к алдаудан элдекайда артык. О сы тег!п ж аткан мол- ш ы лы к мсмлекет у ш ш к ан ш ага Tycin отырганын ойлап к е р д М з бе? Bi3 каз1р шет елге экспортка шыгатын бу- йымнын к а к жартысын Тибет пен Ш ыцжанга тепп жа- тырмыз... Сон ы и 6api байлы кты н асканды гынан деп ой- лайсыз ба? Iuiki елкелерде ж уз миллиондаран халык, езп й зд щ кандас бауыры цыз, iujep ас, киер кш м ге зар бо- лып, аш -ж алацаш отыр. C i3 ж асайтын революцнянын си?

Екпш пд ен, Совет О д а гы 6i3re барл ы к у а к ы тта б1рдей ул- ri бола алмайды. — У М Екеу1м1зд1 айтыстырып койган тэ ш р ге не де- сем екен?! — дед1 Л и -х у н эбден то ры к к а н ад а ы н ы н кей- шмен кабагын юржитш.— Капитализм мухитында жал- тыз аралдай боп дуниеге келген ж ас Совет е м м е п ш н басына алгашкы жылдары кандай киыншылыктар тус- кенin ci3 бьпеаз бе? Б ш м е й ш . И л м е ге н сон ауы з ауыр- тып Keperi не? Егер ж агдай ж а р берсе, Л енин ек1метп карулы кактыплссыз, б е й б к жолмен-ак тартып алмак, болтан. О л ешкашан да кан теп ске ш акырган емес. С о­ вет е м м етш карулы кактытыска, Азам ат сотысына ки- niKTipreH — оны н ж аул ар ы болатын. Т ун ты ш социалис- TiK м ем л ек егп о баста еннам мойындатысы келм едь Е л ш ш д е п езупй таптар да мулде асау едь Олар T in ji жу- мы сш ы -ш аруа eKiMeTi у з а к 6Mip суре кояды деп ойлатан жок; Tic-тырнатымен карсы шытып, рет! келсе аударып тастаута тырысып бакты. М ундай кезде пролетариат дик­ т а т у р а м тек вз KyuiiHe суйенуге тура келль.. А л , б1здеп ж атдай атымен б аскаш а. С овет О даты е з 1- iiiH 6Mip cy p in отыртанды ты мен-ак, екш н и д у н и е ж у з ш к fcoFHCTaFM ж е ш а м е н -а к 6i3re кан д ай ж е ш л д ж экелгенш б1лес13 бе? К,аз1р ком м унизм ш н женетппне к у дж п ен ка- райтындардык саны азайып келедь Ci3 жана «осында келгел1 ты ш кан мурны н кан аткан ы м ы з ж ок» деп е м ш ш б1лд1рд1н1з. Айты ны зш ы , осы ж ам ан ба? Е гер 6i3, ci3 exeyiMi3 Тарбагатайда социалистж реф ормаларды кан Tericci3, бейб1т жолмен жузеге асыра алсак, одан артык, тж егеннц з не? Егер осы ндагы аз улттар революцияны тусппп, коммунистер ж агы на ш ы кса, оны н себебш С1зден кор ы кканды гы нан емес, халы ктьщ са налы лы гы нан 1здеу керек. бйткен! 1ргелес отырган Ш ы ц ж а н га С овет Одагы- нын саяси ыкпалы, мэдени acepi ете кушт! болды. Булар 6ip белдж астындагы социализмш н артыкш ылыгын кун- де Kepin отыр. Ш екар аны н ар ж агы нда к а за к т а р д ы н д у ­ ниеге д анкы жайылган гаж айып республикасы бар. О ны - мен неге санаспаска?.. Таяуда гы те к сер кк е Караганда, осы айм акты н халкы елу-алпыс процент сауатты екен. М ун дай мэдениегп ci3 iuiKi елкелердщ еш кайсы сынан таба алмайсыз. Ш ы нымы зды айтканда, б1здш булар га « ку тк а ру ш ы н - быз» деп булданаты н тук peTiMia ж ок. Ш ы ц ж а н 6 i3c i3 де куш н кере алады... 367

к ы осы болганы ма? MeHi канш а сыртка тепкенпозбен, ci3 бен 6i3re тапсырылган мшдет 6ipey-aK. О л — осы ел- кеш калайда тапжылтпай колга устап отыру. Б1зд1ц тек к ы зм ет 3fliciMi3 гана белек. C i3 халы кты н колына конфет устаты п, балаша алдаркаткы ныз келедц М ен одан Kepi сешыдйрек жолды — кушпен басып отыруды калаймып. О сында не а йы рм аш ы лы к бар? Каш анда cki жерде exi- терт емес пе? Егер мен колымы зга революция берген к у и т пайдалансам, оны ц Heci айып? Э л п кеп айта бере- Tin «пролетариат диктатурасы » деген кайда калды осы? Келгел! ты ш кан мурны н канатканы мыз жок, осындай да революция бола м а? М ы н а калпында алпауыттар 6i3re ж ерш е з д т н е н бере салады дел ойлайсыз ба? Жок, ж уртты бейтш басындыруга болмайды, оларды аяусыз ш ы кпы рту керек! О л уыйн Нартайды Kyui ертен кеп ал- дына шы гары п койып, атудан баска л а ж жок,. Kepcin, ош метке к арсы ш ы кка н адамнын кандай болатынын... — Кы м батты м , айтарыцызды айтыл болдыныз ба? — дед1 манадан у н ш тындап отырган Л и -х у н басын кете- pin,— с!з е з ш з ш е , ж ац ал ы к аш кан сиякты болып отыр- сыз. Bip aK с е з ш зд е 6ip Tyflip ж ац ал ы к жок. Мен оны будан бурын ж уз рет, мы н рет ecTireM. Б1здш партийных солшылдыкпен ауыратын кез1 жакы ндап калды... Соны кере турып калан жоя беруге болады? Жаркыным-ау, кайда отырганыны зды да 6ip ойласанызшы. Ci3 каз1р Хунанда, не Энхуй да турган ж оксы з foh. Bi3 еж елп Шы- гы с Туркстан ж ерш де отырмыз. ©3iMi3fli коммунист деп ж арнялап койып, сонан сон ж е р г ш к п аз улттарга зор- лык-зомбылык жасауга кандай какымыз бар? Булардын сонгы eKi ж у з ж ы л 1ш 1нде керген азабы да ж е ткш ктй М ен бглетж с о ц и а л и с т революция алдымен езжген ха- лы ктард ы н euceciH кетеруге Tuic. C i3 жана «екеу1м!здш ыаксаты мы з 6ip» дегендей п ш р айттыцыз. Ж ок. кателе- ceci3. Интернационализм мен шовинизм ешкашан 6ip сголда отырып керген емес. Б1з болаш ак 6ip.niKKe 6ip-aK жолмен гана кол жетшзе аламыз. О л — Совет О дагы нда сыннан еткен халыктар досты- гы, таптык туыскэндык. >' Лан-ке онын сезш аяктатпай, ортасынан узш жшердн — Сол ci3 кеп айта беретш Советтер Одарында да кандай окигалар болтаный мен ж аксы бьпемш, дед1 мны гына KeKeciH кулш у ш р ш п .— Оида да 6api оп-онай орындала калган ж ок, 6ipa3 кан теплген... Бул-бф. 368

«.Секретардын мы на ce3i бэсы н ж ою га ж е тш жатыр» ten оклады Лан-ке. Ж эн е ой да-ж окга мол казы н аны н стшен шыккандай, керемет куанып Kerri. BipaK секем 1лды рм ау уш ш , дауд ы ku it узбей, ж ал гасты ра беру ке- >ек деп туйдь — О нда б!зге м унда к те й т ш ж у м ы с к а лм а п ты foh,— ien ж эй каты ткан болды.— C i3 , cipo, О спан к е т е р ш с ш ie саналылыктан тугаи деп багалайтын шьп-армыз? — О л турал ы да кателест1м деп ой ламаймы н,— дед1 lyi'iipi кызып алган Л и -х у н егдеп: — еткен ж ы лы ci3 |>сында замамакырды орнатып, урейленш келгенде, не кегешм eciniafle болар? « Х ал ы к еши О спанны ц соцынан 'рмеГмм» дегепмш . Сол айтканы м акы ры келген ж о к па? Лан-ке тыгырыкка т!релт, женмген адамнын кейпше ycin, темей карап жорта куреждк Саясаттан, аш ы к та- 1астан Ли-хунды cypiaKipy м у м к ш емес. С эл куш ке чет­ ен, партия алдындары беделш, стаж ын келденен та р та ­ ны. BipaK, партиямен 6 ipre ж асасы п келе ж а тк а н егде оммупистерде Kici кулерл ж б|р а к га л д ы к та бар. Элде >лар 63iniH адалдырына сене ме, кейде алды-арты и ач- жмай, ойпыл-тонпыл сэйлей салады. Булардыч сол осал кершен пандалану керек. Адал адамдардын ту сырты- iaii келмесеч, мандайынан о к етпейдь.. — KeuiipiH i3, Л и -х у н жолдас! — дед1 ол кенет му- 1эйым ун каты п.— n iK ip таласынан ш ы н ды к туа д ы де- •ен1Ч13 рас. Егер мен анда-санда ез!ч1збен сез карыссам, )ны тек ш ы нды кка кез ж етю зу у ш ш icTeftfli деп угыны- шз... Эйтпесе, у з а к ж ы лд ы к курес тэж1рибес1 бар а зб ен гсцесу кайда 6i3re? Ш ы ны м д ы айтсам, кеп нэрсеге кез1м -НД1 жетш келедк Эрине, бул жеш нде ci3re кеп карыз- дармын... — Mine, бул бмген адамнын сезк— секретардын ка- багы тез жадырады.— Енд1 к ы зм ет ж айында к еч отырып сенлесуге болады. —•_ С ез Н артайдан ш ыкты foh. Сон ымен оны не icTey- ;е буйырасыз? — дед1 Л ан-ке мулде жуасып. — Menimue, бул мэселе женжде асыкпай-ак койы- цыз. YpiM ладен Оспанныч ici аякталганша, куте турай- ык. ©лкелп< ук1мет кандай ш еш !мге келед1? А лды м ен со- пы байкайык. — Ж арайды , бул да жен екеп,— дед! Л а н -ке тез ке- ■ П1С1П.— Енд| 6ip гана е т ж Ы м бар. — Кулагым азде. 13 к Жуи<|д1л1 369

— Э л п Пекинге журетш 6ipaiK-can адамдарыныц ть 3iMi аныкталды ма? Солармен танысып шыксам ба деп ед1м. — Ж ана Хамитовпсн 6ipre отырып, узын ыргасын бел плел койдык,— деп Л и -х у н суырмасы нан 6ip кагаз- ды алды да, Лан-кеге усынды.— Bip a K булар эл1 де ipin- теледк Лан-ке кагазга кез ж у п р т т тез карал шыкты. Кей- 6ip Kici аттарына кеб1рек аялдап, тусына белп согып отыр. — Ы м -м , дурыс-дурыс. Ж асы б ай д ы коскан екеназ... Бул аймактагы 6ipimui бай гой, сол уийн бе? М ыла М у- каш молда дегенЫ з kim? — Б1рл1к-еаптын курам ы нд а Kefi6ip д ш ешлдер1 де болуга m ic. М ука ш молла сол саладал... Ал, Ж асыбайга келеек, айм акка б е л гш , абыройы бар адам. ¥лтты к тен- кер1ске коскан у лес! ез алдына, б!зд ш ош метке де кол ушын 6epin келед!. Е сй изде бар ма, былтыр ол Кореяга кемекке деп 6ip самолет сыйлаган. — М а к у л , ол солай-ак болсын. М е ш н сурайын деге- Н1М — 6i3AiH б1'рл!к-сап адамдарын [ржтеудеп принцибн- Mis кандай болмак? М у н ы н 63i байларды н кеб!н тал ку- peciHiH нысанасы иан арашалап калуга согып журмей ме? — Ж о к , ол ж агы ескер1лгеи,— деп Л и -х у н орнынан туры п, кабинетте opi-6epi ж ур е бастады.— Бул 6i3 ойлал тапкан иэрсе емес, каз|'рп экономикалык саясатымыздын муддесш ен ту га и жайлар... Б|'з каз1р Пекин мен Шац- хайды н езш де у лтты к бурж уази ян ы ц прогресинл еш'лде- piMeH. одактасы п, оларды irnne тартып отырган жокпыз ба? М ун да да солай. Б1рлж-саптын курамы на жер Heci, алпауыттар енбеГш, оларды 6i3 таяу мезплде тал ретш- де ж оямы з. Б1рл1‘ к-сапка ю ретш д ер— 6ipbiHFafi мал ша- руаш ы лы гымен ш угы лданаты н, саясатка саналы турде бойсунган д эул егп адамдар; ip i саудагерлер, дш басы- лары... B ip сезбен айтканда, Гоминдан ешметше карсы куреске белсене катыскам, беделд1 шЫлер. — Д у р ы с . М ен б улар туралы каз1р ел1тене айта ал- манмын. Ci3 рухсат етсешз, кешрек огырып, анкеталары- мен танысып керейш ,— дсд1 Лан-ке,— Тек ез тарапым- нан косатын 6ip адамым бар. Соны калдырмауынызды сураймын. — Ол кш? 370

— М ына C iC e ri ж ак т а гурагы н Н уриман деген Gipey. Ж ер neci емес, мал ншрген шаруа... Ж ан агы езпйз айт- кан шартка дэл недели Б1зге Нартайды устап Сергеи — сол. Былайша айтканда, вз)М13Д1Н адам. М ен оны делега- цияпын курамы на э дсж косып отырмын... — Ж ур тты н артына шала байламасаныз, журе ал- майсыз-ау, майор? — КайтеНз, ж умы сты н ж агдайы солай... Л и -х у н кагазды амалсыз колы на алым, кынж ыла отмрып, TisiMHiH тем ени ж агы н а Ы угы ман деген свзд! кытайша уш иероглифпен бады рай1ьш жазып койды. IX Дуииеде субыханын суймейтш, вз табигатына жат ж умы ска epiKci3 ж еплуден вткен корлык ж о к шыгар. С ак и ш кенсесшде ертеден кешке дейш тапж ылмай оты- J рып ка !а з квплру Естайды тез жалыкты рды. М ы н а н ы к | касында редакциянын хатка жауап жазу, хабар-макала I ендеу снякты кагазбасты квп кызметш ауырсынганы ас- I тамш ы лы к екен. Ж алганда 6ipeyain ycTinen екш ин 6ipey- д щ жетмзген eceriii тэппш теп, Keiuipin отыруды кудай баска бермесш. Естай yuiin eMipAin бул 6ip калтары с ж аткан каран- гы Tyunipi едк Квп нэрсеге кез1 енд1 ашылды. Осыдаи 6ip ай бурып ол карулы патрульдыц айдауында келс ж а ­ тым, адамдарды ©3ine ер!кс13 багындыратын 6ip жойкын куш тш бар eKeiiin KyKriprrey болса да сезжген-дй С ол сез1м енд1 мулде айкыпдала тустн.. И э бул дуииеде акындардан баска да к агаз шимайлайтындар бар Kepi- недй TinTi поэзняга уш кайнаса сорпасы косылмайгын жайлар квп екен. Айдалада мал кайтарып жургеп ка- зактын аузынан ш ы ккан 6ip ауы з сез сымсыз телефон аркылы калага жет1п, хатка тусш ж атады екен. Bip Kyiii ол кезекп папканы uieiuin, iiu iiu e r i ecai ка- газдарды актарып отырганда, вз экес! Канагат туралы матерналдын устшен шыгып, тебе-шашы tik турды. Эке- ci ертеректо 6ip уйде тустешп отырып: «Базар багасы кымбаттап барады. Алман-салык та кебейш, халык кун- зеле бастады. Бул в ж м е тп н не СИлген ойы бар?* деген квршедк Тагы 6ip рет осы вткен кузде ат устшде келе жатып: «Жана еш мет к а з 1р ж уртты н бэрше жайлы бон 371

тур. Ж у т болатын жылы кыстын басы осылай тамылжып турып, аяк жагында кысып кетупл едь Булар да сыбага- сын кейжге сактап отырмаса не кылсын» дсген сезд1 ай- тып калыпты. Осы exi сез;л де дол касында журген 6ipey сол куйжде калага ж етю зж , хатка туарткен. Аягына «Бурют» дсп кол KOfiFaH... Естан «Бурк1ттщ» him екенж таба алмай дал болды. KiM де болса сол ауылдагы кериллердщ Gipi... Сумдык кой — мынау?! Сопда бул халык кайда барып кун кнре- Д)? Казактын сез: таусылмайды, соньщ 6opin хатка Ti- 3in жаза берсе, кагаз ш а к келе ме? Ж ане солардын 6opin л<асырынып журген «жау» деп санау — барып турган киянат емес пе? Айтты — Kerri 6ip сез. Ж аны кешген иенде кейде ада.м ту п л кудайды да каррайды... каргайды да басылады. Ю м н щ аузына какп ак боласын? 1<,айта адамдардык кейде тардырга налып, ш ж ж етж акты к пра- восын езжде калдырран дурыс емес пе? Ж анары « бу рю тпн» жетк1зу1мен сол елдеп 6ip талай Kicire жеке «дело» ашылыпты. Узактьщ аузынан шыккан сездщ e3i 6ip бума. Соны кергенде Естай ерш а з мырс eTin кулж ж1бердь Узакты н сезж Tepin журген «Буркгг- те» де ес бар екен... О л папканы бастан-аяк асыкпай ка- рап шыкты. Узакты н айткандарынан б1рдене тусж удщ e3i киын, 6ipi екшилсже кайшы келж жатыр. Bip жерде отырып Узакен: «Заыан тарылып, журттын п е й ш бузы- лып барады. Баягы Еженханнын (Манш ыннын) тусьш- да дунне кен е д Ь депть EKiH mi 6ip орында отырып: «Отыз yium iui жылы дунген к е т е р ш о кезжде 6ip e3iM on кытайды ат бауырына алып ж у р т сабадым... карсылас- кан o ip -екеуж табанда атып тастадым» деп бесжть Ж ад­ ны корытып келгснде, оны к нею жактап, Heni мансуктай- тыны б е л п а з. Cipa, Узакта бэлендей саясат жок болуы керек. Кайран Узакен-ай десейнл. Ам ал не, соныц 6opi касазда т1реул1 тур. Каламмен жазылран nopceni балтамен шауып тастай аласын ба? Ел iiuine ipTKi салып журген У з а к дейтж булп< шырыпты. Эдеш ек1метке карсы сез тарататын Kepineai. Сол уилн Узак революцияга карсы «халык жауы» ретжде жазала- нуы керек екен... Естайдыи бар колынан келгеж — oxeci туралы жазылран ei<i тарак кагазды буктеп калтасына салып алды. Баскаларына тжскен жок. BipaK icyen отыр- ган ж умы сы езж е 6ip турл1 жат, ж ш ркеш нгп керллп Kerri. Ж азы ксы з б1реулерге кер казып жаткандай сезж- 372

сн. С о л уш ш к1нэл! адамдай, элденеге niH i т у п и , ж у п ­ ан, жудеп KeTTi езк Ж атса-турса ойынан « Б у р и т * шык- 1айды. Апырау, ол н м болды екен?_ 0CTin жургенде Ест ай онымен ойда ж о кта бетпе-бет е з д е с т калды. B ip к уш , ойында ештене ж ок, TycKi yai- 1стен кейж ненсеге Kipin келе ж аткан. К еб ш ш е ж абы к уратын, б!рак онда и м д е р д т келетзш б е л гш бон к а л ­ ан ен туптеп онаш а кабинеттен 6ipey уры итше сум ан Tin шыра келдь К,араса — Ш енш ж ... кэд1мг1 вз ауылын- ,агы саудагер Ш еннйк. Ала-келенке дэл1зде муны карее ie кермеген болып, тусы нан коз меспей ете шы кты. Ис­ ай аузын ашып турып калган. «Ж аман иттщ атын 6epi6acap кояды. «BypKii» бон курген — сен екенеш рой» дед1 так-там аш а болып. ©Mip- е Ш вннлкке 6ip адам ж а ксы л ы к icrece, ол — Канарат- к ujbiFap. CoFaH айткан р а х м е т М н TypiH кара... Естай Купармен eni арасы нда болган баягы 6ip OKHFaFa бай- ■ анысты, Ш е ннлк тщ алдында e3iii пнэл1 с е з М п , унем1 сысылып ж урунп едь О л квптен enceciH баскан сол ауыр :алмактын кенет вз иыгынан сыпырылып тускешн ан- арды. М ы над ай адамра не iciece де да уа сиякты бон ке- ннген. Бул т п т Ж упар байкусты да текке нн алап жу- )inii рой... Ауылды сарынып, эбден мазасы кетш журген Естай- дын кектен тмегеш н жерден бердй «Шаран» мейрамына уш кун босатады екен. О л буран тары уш кун костырып, белш бастырынан руксат сурап алды да, Н урбектщ уй- iHe отын Tycipe келген Бактн я рды н шанасы на отырып, елге ж у р ш кетт1... Ж олды н узактыгын, к е л п т н куйазд1гш ойлап opi каткакпен б'фаз жерге барып калмак, болып, булар кун ш ы кпай ерте-ак аттанып ед1. Б1рак Б актн ярды н коны р аты жол ортасына жетпей-ак босанси бастады. Ж ол та- I аны т у с т кеткен, коныр ат ара-кщ1к аягы н cyFbin алып, зорка жы лж ып келедк Е стайд ы н э к е а К,анарат: «Бул ит- т|к такы мы ны н уы бар, м1иген атынын eMipi eHceei кете- ррлмейдЬ деи уне\\п Бактиярра урсыи отыруш ы ед|', сол рас болса керек. К,оцырдык eTi тым ояздау екен; арка- сында oMipi ж азылмайты н ж а л а к ж ауы ры бар. Бул да ат neciaiH келж ке кырсыздырын кврсетедк Естайдын eciHe Бактияр туралы айтылатын тары 6ip онпме оралды... Онда муны н ж а сы ра к кезн B ip ж ы лы жазда С*бет1деп ел дщ койы на топалац ru in , квп мал шы- 373

гынга ушыраган. Ж ур т койларын зиратка тунетш, бак­ сы ойнатып, Узактай куйеулерге бас тартып, табак теп- к1зсс де, тныла коймады. Канагатты н шолак жуз кой- мнын как жарымы сонда кырылып калган. Ал, Бактияр- дын мандайына б1ткен уш -а к койы бар екен, ол да 6ipre кет1пть А лгаш кы кой е.пгел1 жатканда Нурганым Kyifteyi- не ж у п р ш келш: — Байкус-ау, не кып отырсын? Кара кой тыпырлап елсйп! деп жатыр, ты мкурса бауыздап алсайшы,— деген кершедк Сонда Бактняр басын да кетерместен: — Ее-е, мал деген ж ар ы кты к бар болгасын елед1 де. Ж ок болса, нен e.nyiui едк алдынан жарылкасын,— деп козгалмай жата 6epimi. Ертещ нде eKin uii койы котан ортасында арам катып калса керск. Б ак а н оны кергенде де iu i жнмай: — Е , Taflipi, мал iiui болгасын ондай-ондай шыгын болмай тура ма? Емд! калганына береке берсш,— деп жубатыпты эйелш. Kefleci к уш Бактияр ен. сонгы y m iiiuii койын бауыз- даи алады. Сосы н б!ртурлi аркасы кешгендей болып, llyp Fa H b iM Fa : — Р ен ж 1ме, катын... кудай буйырса, малга келген in- деттщ e3i де осымен тнылатын шыгар,— деп кенк-кенк кулген екен... Д уние epTenin жатса да бакайынан келмейтш сол Бактияр агасы осы. Естай OFan не ю нэ кояды. Уйгенкумны н тусы на келгенде, коныр атты тер басып, тебеден уррандай турып калды. — Кап! М ы на иттщ малы жолда калдырмаса не кыл- сын?! Бактняр жерге ту с п де, аттын б е л д т н босатып, та- м ак бауын шеш тк А т дорбанын тубж де кос уыс суды калган екен, амал жок, соны апарып 1лдк Осы жем эл болды ма, конырдьш ж у р ю ширап, 6ipa3 жерге дешн нт булюлге кайта басты. Бактнярды н кэперше ештене келетш емес, уйелмендей денепмен шананын алдынгы жагын лы к толтырып, элде 6ip ecKi эуенге басып келедк Cayipflin булты кошер селдетксн сои. CeHrip таудан нт урмес «л кеткен сои. Сен жатарсын булыксып жар койнында, Alenin KyfiiM не болйр сен кеткен сок?.. 374

Бактиярд ы ц даусы нда у з д т п , талып ж ететш 6ip^ мун- 1ы сарын бар. А д ам ны ц журег1н сыздатып, кай-кай д агы апыранды козгайды. О л Ka3ip б аска емес, Е ста й д ы н ке- нл-куйш шертш келе жаткан секш и. Кез алдына тагы ia Д у р н я елестедк «Сен ж атарсы н булы ксы п ж ар кой- гында» деген елец жолы еске тускенде, ж у р е н шанш ып, уырып Kerri... О ны ц Д ур и ян ы кермеген1не кеп болды. А рал ары 1лыстап барады. Тек осыдан eKi-уш ку н бурын Естай Колбарыстыц уйшде Торкынмен жолыгып едк Торгын •онгы кезде Зипамен катты достасып, eKeyi ж уп ж азбай ipre журетш болтан. TycKi шай уагында Естай онымен мрталай эцп м елесш отырды. DipiH mi рет еркш и л каты - :ып, аш ы к сейлескеш осы. Бул Д у р н я турал ы сураган- ia. келж ш ек сыпайы сызылып, сыр аша коймады. Бар |йтканы: — Эйтеу1р, биылгы ж ы лы б1здi н уйде 6 ip той бар. 3api ж нппп соган дайыидалып жатыр. Той neci ю м ? Оны айта алмаймын. KiM де болса м андайы ж арылы п турган 6ip бакытты жан ш ы гар,— деп кулд1 де койды. Естайдын карсы алдына Торгыннын сондаты бейнеа селецдеп тура калды. « К у л ш туры п муцаяты н, м уцайыи гурып кулепн 6ip асыл ж ан foA» — деп ойлады пшнен. Буры н кездесш жургенде Т оргы н унепп Д у р и ян ы н келец- кссжде калып, Естайдын кезже тусе коймауш ы ед!. Сол жолы 6ipiHuii рет кергендей, ерекше эсер алды. Keid pe- пнде муны бар, нэзж сырлы, сулу келжшек муныц куц- ripT к е н ш н е Gip табан ж акы н, туы с сияктанды. — C i3 Бикештен баска Kicmi жан деп санамайсыз- ау, Естай мырза. Д эн ж алып, сабанына от коям дегеш- 1из жол м а екен? К ел ж турсаны зш ы б1здж ж а к к а . B ip адам у mill улкен-к1ш1м1зд1 к урб ан д ы кка ш алганыцы з калай? — деп едБау коштасарда... К,андай астарлы, магы налы сез? Ш ы ны нда Торгын сыйласуга, дос болуга татитын ж ан гой. О сы пы бурын не кып ацгармаган. Bipeyre к е н ш н кетсе, ез . дунпсн! кермейтжщ neci екен? Б аш ы к болтан адам — к е з а з ке- белекпен тек. Сонды ктан да гректер м ахаб б ат кудай- ынын Mycinin ж асаганда, оны к е з а з сокы р eTin бейне- леген. Сол жолы Торгыннын бостандыкка шыгу жайы да сез болды. К,органсыз ж ан акыры ол уйден кетуге Gip жола бел байлапты. М едсестралар дайындайтын о куга 375

х1рсем бе деген де ойы бар екен. О нысын Естайлар 6ip- ден колдап экетп . Торгын бул ж ай ды ойланып Kepin, 6ip ж ум аны н iu iiw ie ж ауабы н беретам бон келккен... Коны р ат манаты желштен ж акы лы п, сагы з аянга кайта кешшта. Бактияр iuiiriH шешш тастап, шананьщ сонында ж ая улап келедь Ж у к т щ ж ещ лейш калганы се- з ш п - а к тур. К,ыр к азагы ж аяу ж уруге ебедейаз, коны- шы кара саннан келетан саптама етакпен малтыгып, по­ ра-пора боп терлеп кеталп... Кы ры ккуды ктан етап, Нура- ны н тумсы гы на ж акы н даганда кун енкешп, батуга ай- налды. Кешке карай эуе райы суыта бастаган. Тещрек кекнйл сагымга оранып, тау жактан ордалы жыландай нрелендеп келш ж аткан аяз таскы н ы кезге ап-анык ша- лынады. Естай калтырап тона бастаган сон, жерге тусш, 6ipa3 уак ы т ж ая у ж урдк B ip м езп лд е буларды куйы ндата ж орткан пар атты ш ана куы п жетта. Ei<i ат ауыздыгы мен алысып, ом бы карды есе кастарынан ж елш ете шыкты да, сонадай жерге барып токтады. Тобы гы на д еш н жететан узын ту- лы пты н ж агасы н K eie p in алган алпам садай 6ipey шана- дан Tycin, тазесш букпестен дэрет сындырып тур. Аяз- ата тэр1зден|’ п бет-аузын сакал басым кеткен Темею'ш Естай сонадайдан таныды. — Эй, казактарым-ай, арык аттарынды какпалап, жете алм ай келе ж аты рсы ндар ма? — деп, Темею булар­ ды куле карсы алды,— иэ, каладан кашам шыктындар? — Танертен, елен-аланда ш ы гып едж,— дед1 Бакти- яр, бел ш де п помази белбеудщ уш ы мен мандайынын те- pin суртап. Тымагы м шеш ш едк кайнаган казанный как- пагын жулып алгандай, басынан 6ip куш ак бу шыкты. — Бэле, содан ж е тк е н д е р т осы ма? М ен туею шай- ды Шэуешектен imin ш ыктым,— дед1 Темею добалдай саусактарымен шылым орай бастап.— Агты камшы емес, сулы жург1зетан1н тусш бей -ак койдындар-ау, казак*, тар! — CeHiH кезж к ен щ ж а к сы болды,— дед1 Бактияр оны н сезш елен кы лмай.— М ы н а Естай д ы н KaiM i жука едь Сен ала кетсен кайтед1? М ен мы на Уш тебедеп елге коиы п, ертен б1рдеме кы п жетермш . Сейташ, жарай ма? — М а к у л . Соны да сез1м бар деп айтып турсын ба? — Темею Е ста й га енд1 гана назар аударды.— А-а, Канакатич, сен де келе ж аты р екенсш foi“i? М ейрамга босатты ма? 376

— иэ... — М е н щ де кызым 6ip аптага суранып келе ж а- тыр,— дед1 ш ананы н устш де Tepic карап, тон ж ам ы лы п т ы р г а н oipeyfli нускап.— Бул — кы тайды к «Кызыл жу- мы рткасы» ма? К,андам мейрам e3i? — Соган у ксас б1рдене,— дед1 Естай, суы ктан кары- сып калган жагы сейлеуге келмей. — Ж ур , сен езщ тонып калы псы н гой,— Темею м у ­ т и ез шанасыпа epTin келди— Н аташ а, сен ары таман жылжып, мына ж Ш тке орын бер... Б айкап кер, бэлю м, к е н ш н е ж акса куйеу бала кы п алармыз,— дед1 кызына казакша т м катып. Кыз экесше ез тш н д е б!рдеце айтты. Онысы: «кеке, койсацызшы, у я т емес пе?» — деген сиякты боп угы лды Естайга. 1\\алын бекебай ш а л ю ю астынан кеплд1р кезю гецкере ж Ш тке 6ip парады да, сэл сырылып, он. ж агы - нап орын берд1. Алды н а келденен ж ам ы лган улксн тон- ныц 6ip enipin буган сыргытты. Естай ею аягын кызбен катар созып ж!берю жаксылап жайгасып алды. Тонный im i жы п-жы лы екен, acipece, Н а та ш а отырган сОл ж а к Oynipi лезде жылынып сала бердг Шананын алдыкгы жагына Темею де келю жайгас- кан. Делбеш кагы п калуы м у н екен, с у ы к к а ширыгып •|урган ею ат ж ул а жеиелдь Салден сон Е стай артына бурылып ед1, Бактиярды н шанасы булдырап кез уш ы пда калып коныпты. TeMeni жол-женекей ептеп ж уты п алса иерек, алдан карсы соккан желмеп 6 ipre Е стай д ы ц та- науына ж унж уш пн буркыраган nic келдк Ш ал леюрю, кешлдене сейлеп отыр. — Бул к азак агайындар к ы зы к кой,— де|\"ш Е стай га анда-санда карап койып.— Ж азда жайлау устюде кер- сен eKniaaepi тау жы ккандай: «аг согады ? А т согады!» деп, алды-артына карамай касыннан куйындаты н еге- Д '— А л e iu i кы с ортасы ауып, кектем ж акы идай бере жолыксан, «эй, агайын, а у л а к ж^р, ат ж ы гы лады» де- cin, жол уст|нде кетерем аттарыи какп алап эрен келе жатаяы... Д уры с па осы айтканы м? Элде косып ж1бер- AiM бс? Ей, казак, неге ундемейсю ? Н амы станы п огыр- сын-ау, э? Эй, ёнеид! урайын ceiiin... Х а -ха ха! Естай тм катпастан, кулю отыра бердк Не десю? TcMd<i нагыз ш ындыкты айтып кследи Осы Бактиярлар такымына баскам 6ip аттын жалын кулагы нан асырып, ccMi3 устауына эбден болады гой. К уд ай ш аруага кыр- 377

сыз кы п ж ар аткан сон нс дауа? К,арап отырып жшсрш к у м болады... Бу л ар эне-мше дегсмше, Ж олды бай агынына келш Tycri. О сы арадап жол ек!ге анырылатын. B ip i «Котыр- калага», екншпЫ М алдыбай булагы ндагы Kauai ат кыс- тауына апарады. Сол жерге келгенде Темеш аттын ба- сын ipirin, Е стай га бурылды да: — B y rin 6i3Aiii уйге конып, аулына ертен-ак барсац болмай м а? Асынатыи не бар, тэнертен Н аташ а ат жепп апарып тастайды,— дедк Е стай не айтарыи б1лмей кумьпжш калды. Наташ а- мен ia ecin мы на ж ы лы тоннын астында жер uterine Aefiiii ж у р е беруге карсы емес. B ip a n б!рден келше кетугс тагы ингайсызданды. — Ну... — У акы ты м тьн ыз ед1, б у п н унте жету1м керек. Егер рснж1мессц!з, меш ауылта таяу апарып Tycipin кет!- н!з,— дед1 Естай, осынын бэрш калан айтын салнанын ез1 де ангармай. — Немеиеге ренж нмн1? Апары п-ак тастайын. Темек1 yfipcnm iKTi жолына сынар езулеп тарта бсрген аттарды OKFa карай кушпен бурып, бинлкпен жондата осип Ж1берд|. Mechlin акырган даусы шыкканда. ек! ат Кулагин жимып, зар желкке канта басты. — Ш е ш сш и сагы нды и б а ? — деп дауы стады 6ip за- матта Темекк — О не дегеш ш з, сагынбаганда... — Бал ж ан деген — мен щ карындасым болады. О ни 6 ia e c in бе? — Внаем,— дед1 Е стай езу тартып. — Bi3 баягы да бул елге 6 ipre келгенб1з... C c iiiii на- гаш ы ж ур ты н сонау карлы тауды н ар жагында, они 6i- лесщ б с ? — деп Тсмеш бнш1ктш сабымен солтустж жак­ ты иускады,— Кейде мен (агдырдын icine тан каламин. Б ал ж анны н ойламаган жерден мунда келут, одан Кана- гатка косылуы... Керемет нэрсе емсс пе? Егер 6i3 Бал- ж анд ы бул ж а к к а алып етпесек, онда сен каз1р орыс жс- ршде журер ме едщ? — Онда менш дуннеге келмеу1м де мумкш ю й,— де- Ai Естай култ. — И э, ол да м ум Kin... Сен в зш окуды б тр д 1 н бе? — В ы лты р 6iTipreMin... !— K aaip не кызмег Ictcii ж урст?

— Газеттемш. — Е-е, жазалы екексщ foA... О л улкен впер, ж т п м . Bia.iin орыста та лай мы кты жазуш ылар болтан. Толстой, Пушкин... Н аташ а айтып ж1берии, тэты м м д е р бар eai? Наташа Гогольдан тартып, бую л орыс эдебиетшщ класеиктерш тутел те ж у ы к m in ш ы кты . — M in e к ерд щ бе? — дед1 Темек! б а сы н ш а й ка п .— Дуннедеи кандай адамдар вткеп? Сен 6i3Aiu уйге 6ip кел, к а р а й м а? М ен сатан к ы з ы к э н п м ел е р айты п береГпн. Мысалы Бокмп туралы, езщш'н улкен экец Kyflepi жай- ында... Кел есш бе? — C isA iu уйге жазда барамын. — Сейт. К а л айда кел... Kei\"i6ip нэрселерд! х а тк а ту- pipin ал. KiM б1ледк 6 ip Kyni ел ш ка л са к , бэр! у м ы т бо- пады. Россиядан 6ip ор ы с келдь K e rri, соны мен та м а м ! — ©л!м туралы онл ауга ерте емес пе? 3.ni кайрат- гысыз... — Бэл1, кайд агы кайрат? К а р т а й д ы к кой. Е н д ! 6 ip ■ ана арман бар: тугаи жердей то п ы р а к бунырсь'н де... <epin ж у р сш гой, б!здгц TipuiKniriM i3 — T ip iu ijiiu пе? Ш р к е уд ш бет-аузыи кермегелй Mine, отыз бес ж ы л бол- ш . TiriTi бала ш о кы нды рудан калы п барамы з... Ж а к ы н - га мен калад агы e3iM i3Ain консулствога K ip in, елге кай- гу жайын сурадым. — И э, олар не айтты? — дед1 Е ста й елендеп. — Н е антушы efli? Куте турындар дейдн М ун дагы -овет азаматтары туралы Кы тай ук!мет1мен к е л к а з Kypri3i'i жатырмыз, erep т!л табы ссак отанга кантасын- iap дейд‘|... Сендерде Совет азаматы деген паспорт бар iia? — Жок. — Ана жылы етппш егксндерге паспорт берд1 гой. [Ношен орыс елin iii кызы. Неге алмадындар? — Б'1з д щ улкендер оны ескермепть — Векер болгап, ты мкурса Балж апга паспорт опору керек efli,— дед1 Тем окк— К а з а хс т а н дегеш н Kaaip енер- В Ы м г е ж с т ш п дау1рлеп тур. М ы н а жерде керГигенге коз rypTKi болып жургенше, оз бауырларыца барып косыл- майсындар ма? — Туып ескен ата-мекеид! тастап кайда барамыз? Бул да — казлктын жерк. Темек! зор денес!мен енсерме бурылып, Естайды ц жузше теале карап erri.

— Битом... А д а м баласы учл и туган жердей касиегп еш нэрсе ж ок. А л а й д а K ic i сол жердей кетейш деп кете ме? Кейде epii<ci3 б ас са у га л а у га тура келедп.. Осы кезде Н а та ш а экесш ен ез т ш н д е б1рдене сура- гандай болды. Темем oFan узагырак сейлеп жауап кзй- ырды . Арасында муныц эке-ш еш есш ш eciMflepi аталады. Е ста й езш е тус!»мкс13 тш ге катты кы зы ты п келедп 9ci- ресе, Н а т а ш а н ы н аузы нан ш ы к ка н сездер карлы гаш ты н у нш д ей сы нгы рл ап , к у л а к к а 6 ip турл1 ж а гы м д ы естппедй Орыс т Ы н щ op д ы бы сы тан д ай га уры л ы п, б1ркелк1 осей ы ргакпен, eim iiifli шьш атын тэр1здп С е з арасы нда «р», «с» д ы бы стары кеб1рек кай тал ан ады . «1Ш ркш -ай, осы тш де aFbin сейлеп кегер ме е д Ь деп ойлады Е с та й iuiineH. Н а т а ш а га буры лы п, 61рп1Ш1 рет тустеп парады . К,ыз TinTi эдем! екен: к а с -K ip n iri кнылып тур, кез1 аспан тустес кешлд1р, тунгиык. Казан кызда- рыпдай уяц да смес, жанарын тайдырмай, адамга тштсп парайды. Аязды кеште ап сэры жузшде пан ойнап, улбн регеп ж ука epiiw epi уылжып шалынады. Эке алдында сондай ерк1н... К,ия ж олдан ш ананы н табаны таГи-анак- тап тенселген ш а кта , ж ш т ш устш е кула й жаздап, со- ган e3i сакылдап кулш недель Естай 6ip рстте шанадан ауып бара жатып, жандэрмен кыздын колыиа жармас- кан... Ж астар сол безм ен тонный астында кол устасып оты ра бердп К,ыз к а за к ш а га судай екен, eneyi горазда» сон шуш ркелесш сейлесе бастады. Н аташ а na3ip кала- даты орыс мектебш де оныншы класта окып жур. Bipan он ж ы л д ы к т а п сон, к а й д а бары п не штейтшдер! белrici3. Бурын оку бтр ген д ер казак мектептершде орыс тш нен сабак беруш! едп na3ip ол программа токтатылды. Соны у а й ы м етедп.. Естай уакы тты н калай еткен1н сезбен калды. К ас ка- райып барады екен, 6ip заматта шабаланып урген итпн дауы сы естшд!, кеп узамай терезелершен от жамырап, К анатат кы стауы да кершдГ. — M iHe, c e n iii у й щ е де келш ж еттш ,—- дед! Темсш eciK алды н да та у боп уш л ген куресш ге ж е тс бере, ат- ты н басын ipniu : — О сы а радан сен т у с ш кал, 6i3 кешн кайтайык- — Н еге? У йге K ip in шай iiu in кетпей а з бе? — Ж о к , ракмет! Ба рса к, б е л г'т гой, айналып кала- мыз. Аттарды уйге барып 6ip-an суытайын. 380

— Апырай, э ,— Е стай амалсы з ш анадан T\\'CTi.— Уй- д щ iiu i а з д ш келгешшзд1 ecTice, неге жтбердщ деп, м а- ган урсады гой. — Эке-шешене сэлем айт. К,азы-картасын дайындап койсын, ж акы нда эдеГо кел in, сы б агам ды жеп к ай там . Естай шанага жакындап, Наташ ага колын усынды. — Лл, сау болыкыздар... О зд е р ге кеп-квп ракмет! — Досвидания... А ттар ш угы л буры лы п келген i3iMeH кайта салды. Алаканында кыз колынын мстык табы калып койган Естай, олар тумсы к айиалып кеткенше, кез алмай карал турды. X Ол депсаулыгына aai акау туспеген жиырмадагы жас ж т т т щ татт1 уйы кы сы мен сэскеге дейш т у я к серш пей, алансыз уйыктап жатты да, кенет алденеден оянып Kerri. Кезш ашып алганда, ез уш ш н тершде жатканып Kepin, керемет куанып кетп. Сол бэз-баягы керМ стер: тебесш бойрамен жапкан дангарадай кец белые; балыккарынданып майыса баста- гаи беренелер, долантопшыдан киып салган ки сы к сыр- гауылдар... О ртангы мэтшага ептеп кы зат тускен сон, ана ж ы лы мы на 6ip ж уан д!цгект1 экелш Tipcren. У й д щ кабыргалары талайдан 6epi эктелмегендштен, ыс басып, саргайып KeTinTi. Босагада былты ргы 6ypKiT сацкы ры гы эл1 тур... У й iiui алакеленке. Терезеш н эйнеп ж о к сы и ы к K63iiie «Тарбагатай газетш » жел1мдеп койган. Улкендер далада мал камымен журсе керек, уйде Ес- тайдан баска жан калмапты. О л орнынан туры п, тез кн- iiie бастады. Тонын желбегей жамыла салып, далага шы- гуга асыкты. А у ы з у йдщ 6 ip бурыш ында ж а с бузау мен Cipiieuie козы -л ак байлаулы ту р екеи, соларды кергенде, eci<i достарын жолы ктыргандай , моз бон калды. Ж а с телдер TOHFaFbiHan арылып, отьн а бастапты. А лд а ры н а байлаган кек шептщ бурш узш алып, курт-курт шайнай- ды. Естай кызыгып к етт, шунандаган юшкентай берте лакты жерден кетерш алды. О га н да ой ын керек сек1лд1, жалбыраган титтей кулагын селтендегш, Есгайдын бет- аузын жалам жатыр. Л акты и аузынан уыз nic анкиды. Кы зы л каска бузауд ы ц im i eTin калса керек, к у й р ы к ту- 6in e кызыл шуперск байлап койыпты. О л K«3i шы тынап 381

Y'3flire мешред! де, эдеп сактамай, туркам жерш келде- Tin коя берд!... С ы р м ш ез Е стай омын белшен устай алып едк пы ш ак ксскендей тиылды... К у й ж ы лы екен, ес!к алды б алы к кезденш ж ш п п жа- тыр. Куресж нщ тубш е жнналкан сари суга таргыл сиыр та л п а к танауы н малып ж!берш , сураптай жутады. «Б1з- ге де & рдене калдырсащ ны дегендей», элг! суды ц шетше шы мш ык торгайлар конып, тумсыгып шылайды. «Мен Калага кайткапш а, ш ана жол Tycin кетпесе ж а ксы бол- ды-ау» деп ойлады Естай, шайра салкам канттай квксок- тыланып жаткам карга квз ж1берш. О л ешкайда бурыл- мастам, кы стауд ы н сыртындагы белге карам аяндады... Кайран тукан жер! Д униеш ц терт бурыш ын тугел аралап ш ыккан атак- ты саяхатш ы лард ы ц ©3i де тукан жерге пара-пар келетш сштеце таппагаи екем. А л кумырымда ж у з шакырыммам ары аттап баспаган ж ас ж ш г п ц элсмде М алдыбай бу- лагы нан арты к жер бар деп ойлауы м умк!н емес еде Ес- тайды н K a3ipri кецйт к ум in — тордам алып, теш зге канта коя берген балыкпен гама салы стырута болар едм M in e, ол «шыр» eTiri жерге тускенде, колкасы н кауып, екнеам толтыркам туп-тумык туыс ауамем тагы да тыныс алии тур. По, ж ы лд ар втер, Е стай да егде азамат болып, талам елкенщ дэм1м де татар, 6 ipa K 6opi-6ip камда барса да, езш щ кш дж каны тамгам осымау улы таудын куысында- гы кара к ы стаудан а рты к к у тгы мекенд! еш жердей там- пас... Канагат кыстауы М алдыбай ангарымыц жайыла 6ir- кен кен койнауында болатым. Аймалада бш к жоталар мойным созып, TepicTiKTe « Ж а к а ш ты н кара тасы» деп аталатын кузар ш ы н аскактап т е н т тур. Булак бойымда бы ткы л-бы ткы л куба тал ескен; ара-арасы нда зэул'мч ак теректер бой созады. О сы н ы н бэр! Е стай д ы п талай гам- тап оймагам жерлерй О л каз1р Т ем екш Ы кеше жолда айткап ce3iH еске алды. Кундерд1ц кунш де осы жердей коны е аударып, б аска 6ip ж а к к а кету легенд! канш а ом- ласа да, акы л ы на сидыра алмады... Естайд а кейде e3iH-03i сырттам бакылап, келденецнен керш туратын 6 ip касиет бар-ды. M in e, ол каз1р де осы- дам он шакты жыл бурымгы е з ш ц балалык шагын та- м аш алап кез ж!бергендей 6 ip куйде тур. Устш Де Kin- кшткентай сары тоны бар, кара д ом а л а к бала сонау eciK алдымдагы кум шуакта томпан кагып, эл! де ойнап жур- 3S2

геи сем л денсд к С о л баланы н ес ю к т а т ы п , м ы нау ж а р ы к дуниеге, шыгып келе жаткам кунге, Ж акы ш ты н кара та- сына 6 ip i 11Ш1 рет тустеп Караганы ап а ны к елее бередь Pci к алдында журш: «ш1ркж, сонау кар жамылган ак ж о таны н ар ж агы нд а не бар екен?» деп, ту н гы ш рет езшс-ез1 сурау койганы aai кунге дейш есшде. С о л жо- танып арfы жагынан тагы 6ip улкен дуние басталатыиын ол eiaic-eMic болса да сезш уии едт.. Bip ж ы лы кы ста булар 6 ip боз бнеш согы м га сой м а к болды. Э л п 'ш кеп адам ж абы лы п жу-pin, зорга жы гы п, аягын байлап, тамакцн пышакпен орып ж1бергенде, ж М ш е ш ш п кетш, 6пен1к кайтадан турып кеткеш бар. Ж ар- тылай (Цуыздалган басы салактап, аппак карды кып- кы зы л к а ш а бояган... Соны умы тпайды . Kei'iin сурасты р- са, Естай сол жылы уш жаста екен. О ны н сырткы дуние- 1!i ce3in yi сол куннен басталады ... Кыстын, боранды , аяз- ды кундер1 уйден ш ы га алмай, iiu i пысып, терезеге ме- лие карап оты раты ны да эл1 кунге д ейш есшде. Кы стау- лан киы с темешрек, келденен ж олм сн ет!п ж ататы н бей- таные ш алер 6epi карай бурылса екен деп, Естей тагат- еыздана кутуин едк К о нак келген куш бул уш ш мереке- мен б1рдей; т у н н щ 6 ip уагы н а дейш кез ьпмей, ep reri, кисса тындаудан 6ip жалыкпайтын... Ол мойпын бурым, ту сыртындагы Ж акаш ты н кара тасы на кез Ж1бердк К а р ы ерте кеткен кара кунгейде 6ip кора кой жайылып жур. BipaK тау басында ешшм керш- бендк B ip кезде сонау тургынын басынан бурштпйлер узшмеуип едi. А к кардып бетшде квшпел1 алтындан су- сыган Кызыл тулш ш Естай ш ш кентай кезшде aKecinin касында журш талай керген. Ka3ip сол бурштннлер кай­ ла kctti екен? К ун бойы тургы-тургыны к басынан тома­ та тартып, к а с карая аттарын болды рты п, ycTi-бастарын аппак кырау басып, осы ауылга ошарыла конып жат- пауш ы ма ед1? Н а гы з д ум анды , э н п м еп л л к о н а к солар сд|-ау... Канагат уйнпн босагасында 6ipiiem e бурш т айкасып отыратын. Е стай анш ы лард ы н aHriM ecin ты цдап отырып- ак, кушнз тулкш щ кай жерден калай кашканын, кектен шуГнлгсн канды кез кыраннын кыр тулшеш калай жу- марлап басканын шмиде 6ipre болтан адамнан кем сезщ- feiiriii... Кейде ауылга кара тартып, аякбаулы балапан бурш’ттер каш ы п келунн ед!. О лар к вбш ш е eciK алдына жамылган Tepire, не Каз-тауы кка келш тусет!н. B ip per 383

\\XTiiie суыр irniK киген Kepuii уйд щ баласын келш алган- да, каты н-калаш ш уы лдап, 6ypKiTTin мойным бурап жу- pin, зорра аж ы раты п ед1... М ун д а й толкыран сэттерде дуниеге елен келетпи бел- пл|'. Е стай д ы н Tw ine ш ы м-ш ы мдап жы р жолдары орала бастады. А л ыстагы карлы шындардан коз in алмай езь иен-ез1 куб1рлеп 6ipa3 турды. Ж ан а гана туып, ш аран асы енд‘| рана кепкен ж ас тел- дей 6ip ш умак елен кенет дур а л к Ш п , лезде аиктанып Kerri... Шынима шык дегендей кырамьшлы ап. Лк шанкан алые таулар турады ымдап Мар басып кия бегте кызыл тулк1, . Жортады-ау булан капал квздш курты.., С ол т у л ю ш «yftipiMen уш то ры з» деп, канжырасына байланып кайткан аншыдай, ол уйге сергек оралды. EciK алдында э к е а кутш тур екен, м ун ы н бас-аярына тез ка- рап eTTi де: — Балам-ау; кайда KCTin к алды н? Ш ешен шайын жа- сап, ceni кутш отыр foi\"i,— дед!. Естай ундеген жок; бетгколы н жуып, эк е сЫ н соны- нан уйге K ip iii. Д енгелек устелдщ ycTiii неше турл'| та- paMFa толтырып, Бал ж ан буларды кутш отыр екен. Ба ­ ласын Kepin тары да айналып yflipw e бастады: — Т урщ нен айналдым ceuin... К у л а г и н калкайып жудеп KeTinciH рой, кулы ны м. Кел, жай ланып отырып та- м агы нды irnuii,— деп Е стайды н алдына тоназы ган ет пен бауы рсакты , жент пен майды сырынкырап койды. Yuieyi ош актын уш бутындай болып, дастарканнын ш етш е жайрасты. E c iK ж акта ею ninineH дем алып, ecid сэры самауы р тур. Каны лты рдан к аргаш а са лы ш а н пу- ш ы к шэйнек кызыл шокка шырт-шырт туюредк — B y riH кун ж у м а рой, apyaicrapFa багыштап аят окы сайш ы ,— дед1 Б а л ж а н Kyfieyine карап. К а н а га т мурты н ы н астынан ж ы м ы н етш, сал кулд1 де: — Балана окытпайсын ба, менен repi мунын окуы улкен foh,— дед Балжан мен Естайра кезек карап. Э ке мен бала арасы нда кейб1р кеншд1 шактарда ай- ты латын 6 ip ж ар асы м д ы эз!л болушы ед!. Е стан буг!н экесш ш ете сергек огырганын ангарды. — Кеке, 63ini3 оки 6epiHi3! 384

— Мен дайынмын roii... Bipaic жалгыз «Лахаду-ж а- Ьакумнен* баска ештенсЫ жок деп, аруактар комсынып журмесе? — Булданбай, 6 ipeyflepin окы н да р ш ы ,— дед1 Бал- жан амалсыз езу тартып.— Ш эй суып барады... Э кеи лезде байсалды калыпка кеш ш , ж у г ш п отыра калды да, куран окуга Kipicri. С о л баяны « Л ахаду-ж аЬ а- кум»... Естай к у л iп M<i6 epe жаздап, езш зориа устады. Экесппц осыдан баска аят б и ш е й тМ де рас. Оиан Кара­ ганда, Естайдын мусылманша окуы элдекайда терец. Ол бастауыш мектепте окып жургенде куранды басгаи-анк аударып ш ы ккан. О н ei<i ж асы нда экеЫ мен к атар туры п 6ip кы с намаз окыды.... Ш а р и га т заны бойынш а, намаз- Fa TypFaH eici Kiciiiin 6 ipi «имам» болганда, екш илЫ co- ган yiOFa Tiiic. Басы н да 6 ipa3 уа к ы тк а деш н «имамды к» мждетт'! KaiiaFaTTbiH в з '1 аткары п журд1 де, кеш и кеде «О куы н улкен» деп, Е стай га жол берген. Боны aKeciniK белуарынан Fana к е л т , сондап>1 н ам аз окы п ту рга н ке- siH ойласа, осы кунде кулю Ы келедк.. А ят окылып болгасын, yuieyi оцаша отырып шай imy- ге KipicTi. К ан ш а ж айдары болуиа ты ры сканмен, бул уй- дш базары элдакашан таркап кеткеш керЫ п -ак тур. KyiiripT келенкедей басып алган 6 ip кеш л ш з д ж бар. Корийлер де кершбейд'к.. Н ургазы ны ц yfli булармен араздасып калган ба, кешеден 6epi катыскаи жок' тек балалары гана келт, «базарлык» жеп кайтты. Ол тура- лы Tic жары п ештеце айты лмаса да, ш еш есш щ к а тк ы л кабагынан Естай осыны ацгарды. У йд щ iuji бурынгысынан далиып, кещ п кеткен тэр!з- fli. Буры й он ж ак т ы ою лы тускш з, у к !л i ш ы мы лды гы мен Зипанын Teceri жасандырып ту ру ш ы едц каз1р соны ц ор- пы YHipeiiin тур. Bip ж ы лд ы ц ш пцде эке-ш еш еа ж уд еу тартып, катты ойсырап, картайы п KeTinTi. Б а л ж а н пы ц самайын ак шалып, кен ж а з ы к мацдай ында эж1м 1здер1 мол байкалады. KeniperiH каре айыра жи! куреш едк Зн- ланыц бул уйдеи кету! Телеутайдын казасын кайта жац- гырткандай, ата-анага ауыр соккы болып тигеш керМ п тур. Е стайга эке аж ары да солгын кер!идд. ©ткен жы .и ы наукастан олi де кулан таза айьш>!п кетпеген сиякты . Ежелден д!мкас, м рп и я з адам каз1р там акты талгап iuie- iin болтан. Тунде ет жегенде де, казыныц ym flipiriHeH 6ip- OKi кесш аузына салганы болмаса, та б а кка сугы на кой- Ь1ады. M in e, шай уетж де де м айга плен, аш ы гпай nicip- 385

ген м р л л д с к ж у к а нан жеп отыр. Сон ы байкап денсау- л ы к ж айын cypaFan Естайга: — Пэлендей алып-жулып бара жаткан ештеце жок; Тек асказаны мда 6 ip жел бар... Тоя та м а к iuiceM, журе- п м 'ш н басы топталып, уй1рмейтш боп ж ур геж ,— деп елеуаз жауап катты. — Дегенмен, наукасты елемей журе беруге болмай- ды, коке. Ж ер кепкен сон ка ла га к е л т , дэржерге Kepi- uiH.i3,— дед1 Естай. UJeuieci 6 ip с е з д т кезегшде Н у р б е к т т уй-пшн, ауыр аякты эй е л М н жайын сурастырган. Естай Ёалпянын ай- кун!не жеп'п, босануга таяп отырганын айтты. — Е е, байкус аман-есен кол-аягы н бауырына ал- сып! — деп Б ал ж ан тш е к те с п к б1лд 1рдь Сосы н баласына ойлана карал, сэл отырды да;— айтпакш ы, Зипамен ха- барласып турасы н ба? О л сорлыны н ж ай ы не боп жур? — дедь Естай кешеден 6epi осы суракты н тубшде 6ip койы- латыны н KyTin журген. Э к е с ш щ де бул свзге мэн 6epin, жауап тосып калганын ацгарды. — З ипаны н ж агдай ы ж а м а н емес, вз алдарына семья болып туры п ж атыр. Уйлерш де б1рнеше рет болдым,— дед1 Е стай бары ш на сешмд1 свйлеуге тырысып.— О зд ер- д1 айтып ешрегенде етеп толады... — А л д а айналайын-ай! О л сорлыны н б1зден баска Ki- Mi бар? — Б а л ж а н н к н б1рден к е н ш босады.— Б1зд1 у м ы ткан ж о к де, эйтеучр? Е ске алады де... — Ы л п 1 аузынан тастамай айтып отырады. «Ренжш калд ы ма, Tepic батасы н 6epin койды ма» деп коркады. — EH fli кайтсын... 1штен ш ы кпады демесе, алаканга салы п-ак ecip fliM гой б айкус баланы. А лды м ы здап етш, руксат сураса, колымыздан-ак узатпайтын ба едж? 03i гой алды-арты на ка ра м а й к е т т калган. — Yfm epi тым ж уп ы н ы екен. Т ы м к у р са терже сала- тын сырмагы да жок; конак келсе, жалгыз керпесш шм- ге ж абары н б1лмейд1,— дед1 Е ста й вз сезпнн нысанага деп THin ж атканы н сезж. — Твсек-орны, д ун и е а ту р гой, алам десе! — деп Балжан курсждь — Ж ол б ар ы с сакш ы д а icTeflfli; эж эптэу1р бастык,— дед1 Е стай кетермелей свйлсп,— З ипаны н в31 6ip жыл« д ы к курста окы п жур... 38в

— А напы карай rep... О д а н ш ы гад ы . О л e3i о к у га зе- рек болатын,— деп Балж ан кэд1мпдей кетер ш п калды. Осы 6ip жы лы кабакты бос ж1бермей, Естай ойында- Fucbin айтып к алута асыкты. — ©здср1 де алдагы ж азд а келенпз деп ж ур... Э д еш кел'ш шздерден KeuiipiM сурап, бата алып кайтпак. Ы р а к соны кутпей-ак, осы ж олы З и п а н ы к 6ip к а б а т тесек-ор- нын ала кетш, апарып берсем ка йгед !?— дед! ш еш еанщ шырайын багып. Балжан кезш щ астымен К,анагатка карады. У зак жы л огаскан адамдар 6ipiH-6ipi к а с-ка б а кт а н -а к т у н н е ­ ль llie u ie c i эрине, карсы емес. BipaK семьяда калы птас- кан зан бойынша, ондай жауапты сездщ туйш ш кашан- да yfiflin еркеп айтуга тшс. KanaFaT жауап беруге асыккан жок. «Ш айга кан­ дым» деген ce.3fli бэйб1шесше иш арамен бтд 1 рд ! де, ж ук- ке аркасын суйей кей!н1рек сы ргы п отырды . С ап там ан ы ц коншынан ш акшасын суырып, екшесш е ты кылдатып как* ты да, насыбай атты. — Берсен бер, ез д уи и еи Foii,— дед1 сосы н бэйб'иие- cine карап.— Олардын келуш к у т т кайтесщ ? Кудан ке- KipeKTepiHe сана берсе, тубш д е 6 ip 1'здеп табар, келмесе такы екпелпз жок. Бул да 6ip тагды рды к буйрыгы шы- гар... Ю мге екпелеп, KiM re к ш э к оя сы н бул кунде?! Уйдш 'ш ш онаша кенеа осымен тынгандай болып едЕ Дастаркан жпналып болысымен кериилер келе бастады. Кеш е жолда калган Бактияр арык атын какпалап, тэ- нертен зорга жеткен екен, алдымсн сол ш рд ь О н ы ц ар- тынан тунде осы уйден TapaFan Байж ума, Сагы мж ап, Узактар келдь Bopi де биге шыт жана боп самбырлай солем 6epicin, асыкпай отыратын ынгайларын таныта жайгасып жатыр. У за к есштен д аур ьта Kipren: — Хал калай, Кднаратов жолдас, уйкы канды ма? — деп ол алдымен Е стайга кол берд'| де, сосын ж а н а тэр- TinneH Капагаттан бастап ж у р тты н колы н тугел алии шыкты,— аман-есен е рд тд ер ме, жолдастар? — Ж огар ы ш ык, У з а к жолдас! — деп кулд1 K,anaFaT. Ол баскаларды баса кектеп, Естайдын касына барып отырды. У з а кт ы н кш м ш д е кы сы -ж азы 6ip e3repic бол- манды, сол баягы к аткан тон-шалбар, урты сег1лген бу- заубас ет1к... Ж ы р т ы к ты м агы н Ti3ecine баса, малдасын куры п отыра калд ы да, luerip кез1 кул!мдеп, Естамды ан- налдыра бастады. 387

— К ал адан келген тере осылан ж ата ма екен? К.ы- дырмайсын ба? — Кайда барамыз, кыдырганда? — Х ал кы нд ы аралап, «казан шегслеп» дегснденш... — О нда а з д ш уйден бастайык,— дед1 Е стай аз iлдсп. — Б|'здш у й д ш казаны ш агын гон. О ны 6ip калт ет- кснде шегелей саласыц. Алдым ен согымы на ту сиыр, гу бие сойган жолдастардан бастайык. Былтырдан 6epi ауыл е.\\прше енген ж аналы к коп. К ал адан талай е к ы , талай у п ти л кед in кайтканы кернпп тур. Сол ек1лдерден калган 6ip белг1 — бул елге «жол- дас» деген свз катты тарапты. E ki сездщ 6 ip i — жолдас. Оны мына ¥зак сияктылар аскындырып, келсш-келмесш колдаиа бередк.. 0 3 in iii усыны сын е и ш м !ле костап кетпегенге, ¥зак ж асы нкы рап калды. «Казан шегелсу» 6 ip басталса, ары карай ж ал гасы п-ак кетер едк.. Ж у р ж а жапактай кара», б!раз бегелд1 де: — Б 1зл1Н кемп1р жолдасты н «¥зы н сары га» сактаган 6ip-eKi ж ш п бар едк М ы н а «жолдастарды» е р т т барып, сы баганды жеп кайт, Естай ш ы рагы м,— дед|'. О сы кезде тер п уйге Бал ж ан KiprcH-дк ¥ за кты и сон- гы св31*м ccTin калган екен. — К и н ал м ай -а к койыныз, жезде; мен казанга ас са- лып койдым,— дед1 жадырай к у л т. — Эй, бэрекелде! Б1здщ Бал ж ан жолдас б1лед1 гой, mipKin! « Ж ы ланды уш кессе де кесерткелж шамасы бар»... Касиет1ннен айналайын, кяйран кара шанырак- ай! ¥ з а к мэз-м айрам бон, аркасы кеш п калды. Лезде уй iu iiiw e 6 ip ж андарман кеш’л д ш к орнады. — Бул эйел ж олдастарга кудай нысап бермесе, еркек боп 6ip ауыз сез айтудан калд ы к, Естай шырагым,— деп ¥ з а к а ш ты н э н н ы е бастады: — Ж а кы н д а осы елге келген 6 ip ею л эйелдерд1 талтусте cayipiiuue кайырып, жинап алган. Сол ит катындардын колтыгына су буркш, абден куты р ты п кеттк Ж а гы н а жы лан жумы рткалагыр, баска сез тапнагандай: «еркектер сендерд1 баягыдан 6epi с-зш-жаншып келедк.. ByriHHen бастап байларыннын айт- каны на кен1п, айдаганына журуд1 койындяр. Будан кей- in беттер1не аж ы райы п караса, м аган айтындар» дептк Т а к 6ip калы нмалы н oipre телеген KicUefi-aK... Содан бе- p i каты ндарды н кез1 акиып алды. Кеш е KeMnipiMe баягы

марка кеш лмеп «насыбай y r in бере койш ы» деп ед1м, e3i- ме дурсе коя бергенк « Io iin ауы ры п отыр м а? e3iH не 6 i- TipeciH... Бэлем, осы кы л ы гы и ды ек'ьпге айтып, i<e3 iit.ai абактыда жылтыратайын ба?» дсп заремд1 алды. Кай- теГпи? 1илмнен тынып, керегепщ басында туркан к а м ш ы - ма карады м да койдым... Ж урт кыран-топан к у л т жатыр... Жнналкандар базардын арзан-кымбатым, кыс аягы- нын созылып бара жатканын, кектемп eric жайын энп- мелеп 6ipa3 отырды да, ор талары на денгелек устел кой- ып Бакгняр, Байж ум а, Сак ы м ж а н д а р карта ой наука Ki- picTi. Е т ш скенше кун ж у батуд ы ц амалы... Б ак ти я р кол- дан карта ж асауга шебер: ка рта н ы н терт т у л 1гш акаш- таи ойып басканда, мердей кып туаредк Сакымж аннын сандыгы нда 6eTine а к патш аны н cypeTi салы нкан 6ip буда шеруен акша бар, ак каказдын сыртыиа соны киып жап- сырады... К а н агат пен ¥ з а к буларка араласпай, 6 ip шетте дой- бы ойпап отыр. Бул ауылда дойбы ж а са у TinTi онай, он eui ж ш п ш е к т т басып к а к белш , кы зы л мен кекке бояй салады. Е стай кар га га сукынбай, карттард ы н ойнын кы- зыктады. ¥зак езгеге жацкалак болканмен, дойбыка кел- генде еипймге ececiH ж1бермейдь B ip тасы н алка карай екмендетш, кос уйдш алдында «жалкыз кадау» жасап, бушрден шаншудай кадалып отыр. Естай ¥ закты ц Kesiii ала бере, омланып калкан экесш е 6ip жур1ст1 нускап Ж1- бердк EK i 6epin, уш алатын ете тш мд1 журш. 9 p i «жал- I ыз кадаудан» кутылады. ¥ зак соны сезш калып, шыр ете тускл. — Кап! ж азкан басым-ай, мы наны не кы п байкама- дым екен?! О сы журш т! сакан б алан керсетш ж1беркен ж ок па? Бул болмайды, жолдас! Екеулейтш болсандар, мен ойнамаймын... — О йнам асан киы н-ак болды,— дед1 К,анакат ку лш .— Бэле-ай, eiifli к а й гп к ? Бул енд1 етке карамай, екпелеп кет1п калады... И леуке кене беретж баякы ¥ з а к емес,— деп баласына карап кезш кы сты — K,a3 ip ж ездецнщ етектеп часы ерке домалап тур. О сы ндакы Ж а л ш ы л а р одаI ынын муш еск Ак, декеш алкыс, кара дегеш каркыс. ¥ зак тамакын кенеп, шалкайынкырап отырды. — B i3 снякты енбекцплердщ колы есе-тенджке жетт! гой, кудайка ш у м р . Тек 6y rin ж ал ш ы лар одакы ны н му- 389

lueci басыммен баятынын еск! бижен утылып калгаиым аркам а аяздай баты и отыр... — Иэ, уят-ак болды! ¥ з а к eim i дойбы ны тастап, езппн суйж т! Kaci6i кысыр энп'меге кештк Естайдан кала жаналыгьш сурастырып, о зi б1ртшдеп ауы л дагы езгер1стерд| баяндап отыр. Естай кешеден 6epi ai<eci айтып улгермеген кейб!р жзйттерл1 осы ¥ за к та н ecTin 6ijiAi. 0 тк е н кузден тартып, ауы лдагы ел билеу TapTi6i мул- д с езгерген. Э кпар, Э б м га з ы сиякты жузбектер орньшап алынып, Караменде мен Ж ум ы ктотас 6ip ауылдык ум- метке багынатын болыпты. Одан темешрек эркайсысы к ы ры к-елу у й д ж тебесш ен карайты н 6 ipneme кент бас- гы ктары сайланган. K,a3ip М алд ы б ай булагы нда отыр- )ан у ш -терт ауы л ды к кож а сы — Ш е н ш ж екен. Kenieri саудагер б у гж ел агасы на а й н з л ы ты ... — С в й т т , е ю м ет вз1м1зден ш ы гып, не кыласын, ко- лымыз ж е тш тур! — дед1 ¥ з а к ж е л т и т . — K aaip Шенппк келе ж аты р дегенде, ж ы лаган бала уанады. E a i ce3iniu 6 ipiHAe: «байлар мен орташ аларды н тамы ры на балта ш абамы з» деп коркы тады. Баскан ы былай койып, ол мына ceiiiH экенд> де «жер и е сВ деп, кы ры на алып жур... — К,айтем13?.. Т атд ы ры м ы з Ш в н ш ж т щ колында тур- са, кудайд ы н салганын керем^з де,— дед1 К,анагат кур* c iH in. — BipaK, осы Ш е н ш ж жетпей айтып ж урме деп кор­ кам ,— дед1 ¥ з а к сезж сабактап .— М у н ы н айтканындай Солса, е н д ш байларды н к у л 1 квкке уш ы п кетсе керек cv.i; О лай емес, ж а н а е м мет те байларды жек кермейтш сиякты... Е стай сен б ь п е с т той, Н уты м ан ды курметтеп П екинге ж 1бергел1 жатыр дейдк сол рас па? — С ол ай десш ж ур гой. — К ы з ы к екен... в м м е т кедейдж ! болса, Н уты манды калайш а хан кетерш ж у р ? О н ы н орнына мы на меш неге ж)бермейд1? — дед1 ¥ з а к кулш ы ны п.— О сытан миым ж етпей-ак койды... ¥ з а к соны айтып, iiuiH босату у ш iн далага шытып кет- кен. B ip у ак ы тта элденеден каш ы п Kipai уйге. Сасканы сонш алы к, ш ал бары н ы к кайы с бауын журе байлап келе- дк Bapi анырып сонык бетше карап калган. — Ж т т т е р енд1 кайттж ?.— дед1 ¥ з а к ж аны н кояр- га жер таппан.— Ш в н ш 1’к келш осы у й д ж алдына Tyciu жатыр... Жур|<н ты м катты. 390

— Е-е, келсе кайтем1э, K ici кермед1 д ей сщ бе? — де- д1 Бактияр. — Ол осы OTbipFan бэр'|М13ге де бул уйге к'фмецдер деп буйырган... K a 3 ip у с т й з д е н шыкса, эбден м аскара болдык! Ж М ттер картасын жинап улгере алмады, терп уйдщ c c iri ш алкасы нан ашы лды да, к а м ш ы сы н ек! буктеп у с ­ та иан Ш енин к u ipin келдк ©Hi е р т еинргендей, кабаны- паи кар жауып, еш ммге сэлем де бермсстен, е а к т щ ке- зшде талтайып тура калды. — Ж онары шыныныз, Ш е ш ш к жолдас! — дед1 ¥ за к , куйры гы сы р м акты н ycTine токтамай. Емрак ол терге озбады. E n i колын артына устап, ж уртты кез1мен 6 ip шолып e r r i де, бурыш таны капты н уст1не отыра Kerri. Yfli ш ш д е ж ы м -ж ы рт ты 'ныш тык орманан... Е ста й Ш енилктщ тула бойына ж т кез ж упртш e rri. Адам де­ ген калан тез езгередй апырау?! Кеш е гана жанын жал- дап сауда жасайтын, Кананаттын алдында мурит бала- дай ж у п н т капа отыратын бурынны Ш еншжтен i3 де калманан. K,a3 ip ri Ш е ш ш к д егеш ш з адам баласы н кезге имей, дуниёге шекелеп карайды. Бурый таиауынын алдыиа туж ырып кана койып журетш коныз мурты бо- луш ы ед1, каз'ф онысы комактанып, ауы зды и теш регш тугел жайлап алыпты. Y спиде Ka3ipri белсендиер кне- TiH кек ш нямбудан тп<кеп м актал ы меш пет-ш албар. О н ы н терт калтасы б'фдей к агазга cipen тур. О м ы р а у тусы иаи 6 ipneme автокаламны н басы кылтияды. «0 з атын ирек- теп арен ж азаты н адамиа осы нш а ка ла м неге керек бол- ды екен? — деп ойлады Е стай imineH.— Cip a , д ом а л а к арыз женелту у min керек шынар». — Бул не отырыс? — дед! Ш е ш ш к ж!г1ттерд1 кез1мен iu iin -ж еп.— ©ткен ж ипалыста не айгы лды сендерге? Bia «байлар мен алпауы ттарды ц тамы ры на балта шауып, орташалардаи каты насы мы зды y3in, жс-т'ш калдыра- мыз» деген ж о к па едш? А л , сендердщ турл ерщ мы н ау — тан ж ауы ны н уш не жнналып ап, карта сонып отырнан... Ж тпттер не дер in бш мсй, монындарына су куйы лы п, GipiiiiH 6erine 6ipi карасты. Тек «Ж алш ылар одагыныц Mymeci» ¥ з а к кана т!л к ату га жарады. — Апы рау, Ш е ш ш кж ан-а у, Kepuii болгасын 6 ip -6 ip i- Miare бас сукпай налай отыра аламы з? B i3 мы на Естай- жанга амандаса келш отырмыз... Б у л да е з ш сешлд1 s k i -

м е т тщ адамы... Кал а да н келген кэд 1р,— деп здетшше ш икы лдап ку л м ек болды да, б асты кты н ж узш е кез1 ту- cin Kerin, e3yin ж инап ала койды. Ш ениик оныц ce3in елен курлы кермей, кеп калтаныц 6 ipeyineH кы зы л ты сты пы тай блокнотын суырып алды да: — Ж арайды , бул ж еш нд е эл1 сейлесенпз,— дед| дау- сына сэл кы ры л араластырып.— Ал , Ka3ip мына аталган адамдар теменп ауылда болатын жпналыска журпшер! О л К ан агаттан б аска осы уйде отырган керин-колан- ды Teric этап шы кты. — Ш е тке ш ы гарраны н мен бе, сонда? — дед1 Кана- гат, муртыныц астынан болар-болмас жымиып. — Ж о к , c i3 бармайсы з. Б уй ры к с о л а й .. Ж ер neci ал- пауы ттар бул ж нн алы ска каты спайды ,— дед1 Ш ешшк к аб агы н тутпп.— Кэпе, неге оты рсы ндар? Жур1ндер! B ip a K е ц ш м орнынан козгала коймады . Ж и н алы с бо- лады екеи деп, n ic in турган e n i тасгап , калай кете кой- сын. Бэр> де ж ы лы орнып суы ткы сы келмей, снпакта- сып калды. — Ол e3i не жиналыс екен? — дед! Байж ума кунк eTin.— О сы eKi-уш к у н ш н алдында Fana 6ip ешл к е л т , ж и ы н аш ы п кетпеп пе едк... — Т аты да дэретхана к а зу жеш нде шы гар? — дед1 Бактияр езу тартып. — О ны сы н казы п ко й д ы к кой... B ip a K мен сотая эл1 6ip рст отыртан eMecnin,— деп ¥ з а к ш ик-ш нк кулд|.— ©31 к алай болады екен? Сендер отырып кердшдер ме? — Сен шал, ш ы кы лы кта м а й ж айына отыр! — деп Ш е н ш ж оны тиып тасгад ы .— Будин кеГпн дэретханага бармай, ж анагыдай далада шокиып отырганынды квр- сем, MaFan вкпелеме... ©зпще ми бар ма? Ж азд а erinre шашатын тынайткыштыц нормасып калай толтырмак- сын? — А стапы ралла!— деп ¥ за к жатасын устады.— Шы- ным ен-ак, адал асты н у ст1не н эж ш тегем1з бе? — Енд| калай деп ен? «Тыцайткыш — мол вшмшц к е п ш . Ж алгы з тезек далада калмасын» деп, кесемнщ o3i айтып отыргап ж о к па? — К,удай-ай, сактай гвр! Е а тм е ге и елде кеп. Бул кы- тайлардын да ойлап таппайтын бэлес| жок. — ¥ з а к ж олдас, байкап сейлешз! — дсд1 UJeniuiK сызданып.— «К,ытай» деп ай туFa саган k im рухсат бер-

Ai? «Ханзу» дсп неге атам а й сы н? Бэлем, осы ce3imtf умытпа... « Кытай» дед|'ц гой, э? — И э, айттым, к а й т е с ш ? — дед1 ¥ з а к ш а к -ш а к ет»1.— Кы тайд ы «кытай» демегенде, Т ертуы л дейг.п'з бе? О neci-ей?! — Сем шал, байка! — орнынан турып кеткен Шенин к камш ы сын eiaen-ouie n койды .— Э ттен такы р кед ей ст... Эйтпесе нагы з айдатып ж !беретш ку д ы н 63iciH -ay. Б аска- ны былай койганда, еюметеи тезепнде де аяйсын... ¥ зак гы н merip Kesi кул!мдеп, Ш е нинкке жем керген каршыгадай тене карап отырды да: — Ой, Tafiipi, к ай та-кай та тезек л айтады foii... ©3in ceniAfli кунд!з-туш к азы -ка рта ж е й л н адам болмаса, тул ю к у р с а к боп журген менен не д эм етесщ ? К у с а н ку-< м а л ак та туспейд!... Егер алд а-ж алд а кы сы лы п бара жатсам, мына Бактияр балдызымнан 6ipa3 тынайткыш- ты карыз ала турам. Кудайга ш ую р, мунын уйшде он адам бар... Ш у к ы рлары толып капты ,— деп, ман ад ан тон- торыс отырган ж уртты ду кулд 1рдк — Асы кп а, бэлем! Е л iuiiHe есек тараты п, ipTKi салга- ны н унп'н, эл1 басынмен ж ауап б е р е с т ,— дед! Ш е ш ш к калш-калш етт. — М ы нау не деп тур ей? Е л ге ipTKi салгаидай мен не штепшн соншама? — ¥за к журтка карап иыгын кетер- A i.— О сы меме б 1з д т ш лм!зде ж ур ген «тэйни» емес пе екен?.. — К ы скар т дед1м гой мен саган! Ш епилк ышкына айкайлап ж!бердк Соган !лесе сепз таспалы сарала камш ы куйрыгын шанш ып кекке кете- р 1лд 1 де, ¥ за к ты н басына теме бердл Bipaic с о к к ы ти ш улгерген жок. М анадан 6epi TepiciHe симай зрен отыр­ ган Естай атылып барып, Ш енш!кт!ц колындагы камшы- ны жулып алды. — Д огар ы ц ы з бассызды кты ! C i3 re тал тусте Kici са- бауга KiM рухсат берд1? Шенш!к мундай карсылыкты кутпесе керек, капел1м- де не icTcpin б м м ей абыржып калды. Тек элдеи уакы т- та: — Э-э, каскырдын б ел л р т... карсыласуга жарап к а л 1 ан екенснг! — дед! TiciH ш ы кырлатып,— Би баласы, Gipeyre корган болмай-ак, ез ж аны нды багып ал. Б 1з эл! сендерд!н тамы рларына балта шабамыз... Дуннен!ц туткасы колында турса, сенен келген 393

керд1 Kepin-а к а л д ы м !— дед! Е ста й да д'ф-дф Ж орэлт к е з и ш бул уйден! «Буркгг»! Ш в ш ш к ж ага ла са кетпек болып, т е н т барды да, арт ж ак т а корбандап к озга л а б астаган Бакти ярга кез1 т у cin, жым бола калды. Сосын: Т у р а тур, куннк... 9.fii кездесерм1з! Бэлем, осы iere- re m iw i он есе кы п алдына келт1рмесем, экемнен тумай кетейш ! — дед! де, eciKTi таре ж ауы п ш ы га женелд!. ¥ за к кемсевдеп, кезше ж ас алды. — Айналай ы н , Естай-ай... M e iii де коркайтын адам бар екем рой. Т у щ ы em ie ащ ы та я к тиг1збей, арашалап алганы нды еле-елгенше ум ы т п а сп ы н !— дед! Kyitipeiiin. Ж ур т «пэледен куты лды к па» дегендей кайта жайга- са бастаган. М анадан 6epi муртыньщ шалрысын ткте- леп, унс!з отыры п к а лга н К,анарат ewtf рана т м катты: — Ал, агайын, сендер де бегелмендер, барындар жи- н а л ы с та р ы н а !— дед! кериилерш е жаралай кез тас- тап.— Е с л д щ д е р рой э л гй й н не айтып кеткенш ... О л ер- тен: « К а н а га т ж ур тты азгыры п, ж п н алы ска ж 1бермен койды» деп бэле салганнан тайынбайды. TinTi будан кеЙ1Н бул уйге бас с у к п а й -а к койы ндар, мен екпелемен- MiH. Бары ндар, ж о лд ары н б о л сы н !— дед!. Бактияр, Байжума, Сарымжандар амалсыз орында- рынан турып, ес!кке карай бет алды. Тек ¥ за к кана коз- рала коймай, елд!н сонында калып койды. — О у, сен не кы п отырсы н? Ж и н а лы сы н а бармансын — Би-еке, маран не тиед1 сол жиналыстан? CeniH ка- сы нд а «орташ а» боп ка лса м кайтед!? — дед! ¥ з а к ки- пактап. — Ж о к , e iu i саган к а л у га болмайды... MeHin касым- нан не аласы н, б айкус-ау? М енде K.a3ip 6ipeyre пана бо- лар куй калды ма? Ш еннлк купле тамырымды «балта- мен ш ауы п» жаты р. Bip Kyui басына кулап кетсем кайте- cin? Бэленнен аулак... 0 з щ ж а деген Ж ал ш ы л ар одары- н ы н Myoiecicin,— деп К а н а га т каркы л дап кулд!. С о ­ сын: — бара Foft, 6spi калж ын... Ж олы ннан калма! —■. деп ¥ за к т ы н аркасы нан какты. ¥ з а к сиы рш ы лап орнынан зорра турд ы да, ел!мгс ке- Tin бара ж аткандай, басы салбы рап уйден шырып кетт!... Тош ала уй жакта ас камдап журген Балжан бул оки- ганы н 6apineH де ха б а рсы з ед!. 9нш ей!нде конак келгеп- де колгабыс ет!п, осы уйден шыкпайтын ауылдын катын-

яары да кейш п кезде катыспай калган. К а зф барлык, жумыс езнпн мойнында. E r r i Tycipin, ш елпепн салып, епд! д астаркан жаюра кам ж а са га н . K e 6 ic in ты рпы лда- тып iu iKi уйге асырыс Kipin келд1 де, ту к к е тусш б ей аны- рып турып калды: — Бетям-ау, енд1 кайтейш ... Э л г и 1ерд1 ж ер ж уты п кеткен бе? — дед1 ершн сылп e iK i3 in .— K ic ia e p iH кайда? Me болган сендерге? K,anaFaT тук болмагандай, б э й б ш е сш е мулд е ж ай ба- ракат жауап бердк — Kiciaepfli кайтесщ? Тамагын дайын болса, экел- reftuii,— дед1 калтасынан б эш сш шырарып.— Е т табы л- са, жейтш ауыз табылады. r iic in турран астын. желшбей ка л у ы — бул уйде бу- ры нды -сонды болмаган ныш ан едк.. О сы окигадан кегйн Е ста й , ауылда эл1 де _6 ip a3 кун ж а тса м ба, деген ойын езгертш, тез ка л а га ка й ту га жи- налды. Ансап келген ауылдын, базары элдекашан тар- кап кеткенш ол букш жан-тэшмен сезшдк 0 з журегше стене жакын api сонш алык тусш ш т1 6ip кы м бат нэрсе- лердщ мэнп келмеске кеткенш ойлаганда, тынысы тары- лып, KeKip erin eKciK кысады. IuiKi дуниесш де элденеш н орны ynipeftin, бос к алган тэр1здь ка н ш а ceprH in десе де, ес ж ия алмай, к е н ш кеш кен елA in ж ур ты н д ай кула зи бердк К,алага кайтатын куш тэнертен эке мен бала 6ip сот сцаш а калган-ды. Кенетоз елт1р1 ты магын баса киш, iiuiriH желбегей жам ылы п, те се гш ш алдында ж ш сш -тер - леп отырган К,анарат элдеб1р сез бастайтын ынгай та- нытты. — Адамды заман билейдк жаманды табанга салып нлейд!,— дед1 баласы нын ж узш е кез токтата карап .— О м ip 6ip орында байсал таппай, удере тарты п бара ж а т­ кам кеш тэр1здк Ата-у рп ак eMip к е ш ш б е л гш меж еге дейш бастап экелш, туйешн буйдасын бала-урпакка ус- татады. Элмисактан 6epi езгермей келе жаткан й р л ж за­ мы осы. Ойлап турсам, эке мен бала да 6ip-6ipiHe ко н а к скен. Q u ip сапарында 6ipa3 ж ы л дэмдес, ж о лд ас болады да, кундердщ куншде кош-кош айтысып айрылысатын кез де жетедк.. Сен eKeyiM is де сондан жол айры гына та- кап турган сняктымыз, балам! — деп аз-кем аялдады. К анагатты н коны р у 1миде адамды е р ж й з баурап з л а ­ тым 6 ip куд>рет бар едк Басы н да алы стан жеткен сары н- 395

дан саябы рлау ш ы кты да, 6ipTe-6ipie кулак, тубшде кум- 6 ipjien, Естайды н ж ан-ж уйесш уйытыи бара жатты. — Дуннеден пош етт кездщ гаяганын денсаулыкка 1л inreii акау тана емес, «сен енд1 арты к адамсыи» дегеид1 у акы тты ц e3 i де сезд1ред1 екен,— дед! э к е а сезш жал- ra n .— Cip a, мен де 93in e т и е сш exiip сокпагы н алде ка- ш ан басып егсем керек. К у н еткен сайын Tipiutoih аясы тарылы п, кусыры лы п барады. Кезге ш ы ккан суйелдсй бон, суйретш п журе беруде етш канша мзн бар? Алла- тагала eHfliri калган кушмд1 Ш ентшктерге каратпай ад койсын... Х а л ы к к а кэд1р1мнщ барында, ел-ж урггы н кай- ы р-дугасы тиетш кезде, б 1здёй ка р ь е р ез сиымен жолга туссе Tepic болмайды. К а н а га т ты н солрын тарткан жанарында уш кын пай- д а болып, ж удеу ж у з ш е кызрылт бояу ж у г ! р т еттк Эке- c i ел1м турал ы айтканда, Е стай д ы н ж ур еп Д1р ете кал- ды. — С ен еш и маган аландамай, ез т1рл1гшд1 ойла, ба­ л а м ! — дед1 К а н а га т катайы п.— Э кесш м м канжытасы- па байланып ж у р ? М ен енд| ©л1 болайын. Tipi болайын, .саган к ели р ер титтей пайдам жок. Зияным тисе тиер, 61- р а к пайдам тие коймас. Заманыннын талкысына езщ ту- cecin сыбанып... У а к ы т болса мы нау — устараны н жуз'ш- дей кылпылдап турраи. Андамасан арандаласын. Уакып бол, балам! Ж а с т ы к кы зулы кпен ж ан ган отты н ортасы- ка Tycin KeTin ж урме. « А улы м к е н т жотара, шанырак салдым ботага» дегендей, б1зд щ эулеттщ eHKiri у м т сенде калы п барады. О сы ны eciHHen шырарма... М ен ар- ты ма казы на-байлы к калдыррам жок. О нын caFan каже- Ti де болмас. Б1зде атадан балага ж алгасып келе жаткан 6 ip FaHa м у ра бар. Соран нелж етсен болтаны. О л — адалдык, канырымдылык, к е п ш п д т . Б1здщ тукымда ха­ л ы к к а «эй кэш р» атанган ешю ы болтан емес. Осы жол- ды устаны п калсан, е м дуниеде разымьш... Б аска не ай- там!? Ш е ш еш и рен ж п п е! Кан д ай д ауы л сокса да, осы уШ ин отын еипрме, балам! А л сапары н он болсын! Енд1 аялдамай журш кепндер! О сы дан 6 ip са га т еткенде, Ест ай уйден ш ы ры п , eciK алдында жегул! туркан ш анага кеп отырды. Ш анада б аск а ж у к ж ок, тек Б а л ж а н н ы н Зи п ага 6epin ж1берген е м тен ж асауы бар. Бул ж о лгы c e p in Б айж ум а едк Ол Keuieri ж и ы нд а осы ауы л дагы М ойы нсерж тщ бастыгы 396

> 6i3fli неге колпаштап кет-ri? Т усш сем буйырмасын. Се- M ipiin экелш, coFUMFa сойгалы ж ур -ау деймш, шамасы... — Неге? Е л xepin, жер xepin кайтасыздар. Бул да Gip саяхат... — Эй, бм меймш . «Сешл д е — сеГп'л, сергелдец де — сешл» дейд1 казак. E iw i картайгапда ciH ipiM i3Ai созатын- дай ештеис ж о к едь.. Сен е з щ мына бара ж аткандарды н (eflnine карашы: онган 6ip eyi бар ма im b u e ? 0 нкей бай, полла, саудагер... Бейне табыттан турган адамдар се- — дел каркылдап хулдк Сосын жалын ата 6ip кур- :п1д! де: — Ал, сау бол, бауырым. Енд! керкем13 бе, жок ia? Олай-булай бон кетсек, еске ала журерс|н1 — деп lypGeKTi куш актап, Teciiie Tocin типздь.. Ж урт мидай былыгып, абыр-сабыр коштасып жатыр. 1урбек 6ip топ адамнын корш ауында тур Fan Н угы ман- |,ы Kepin, танданып калды. М эссаган! Бул да баратын юлганы ма, сонда?... Д асыида Ережеп бастаткан 6ipa3 щ ам бар! Н угы манны н токалы Сакы п ж ам алд ы кергеп- ■ е, Н урбехтщ журеп' Д1р ете тустк.. У стш е жешл пуш- 1ак irnix Kiiin, басына бехебай шэл1 буркенген сулу токал каиындагы бойжеткен кызы Дуриямен бэсекеге тускен- 1ей, кулпыра коз тартады. Н урб ехтщ хеп жы лдан 6epi cepreni осы едк талайга дешн H93in ала алмай суктана Ережеп муны байкап калган екен, дауыс- ■ ■ ■ *рбек, 6epi таман хелсейшй М ы н а аганмеи соштаспайсын ба? I Нурбек амалсыз кастарыиа барды. Нугы манга сэлем I Gepin, касындагыларга бас нзей амандасты: ] — С!з де кет1п барасыз ба, бай-еке? Ж ольш ыз бол- 1 сын? ] Нугы мап кешлд! екен: I — Айтканыц хелсш, Нурбек шырагым... Айналайын, I ад1л еш меттщ аркасында ew ipi кермеген алые canapFa I шыгып барам, enfli елеем де арманым жок! — деп желш- j niii тур. 1 Ережеп оган кешшк койып, колпаштай женелдг. 2 — Апыран десепш!. Ойда жокта H y x e iu i булай шыр- каи кетед1 деп u iu ойлаган?! Дарадай каекыр сокты де- ie ii осы да. Сопау ту-ту П екинге осы тургап кайсымы з барып жатырмыз?! — деп кенк-кецк кулди Мына canapFa аттапуы Н угы маины ц cKcecin х етер т - а к тастаганы nepiiiin тур. О нын Ka3ip ri бет элпет!нен: 397

Con сайлангаи екен, енд.| ка ла га барып, к ектем п епске каж етп жабдыктар алып кайтпак. Е стан ж урерде экесш е ж а л тактап карай бердь C okfh рет аныктап керш калгы сы келгендей, онын жудеу жу- 3 iHe баркытпен ты сталган irn iri мен кеиетоз тымарына кез ж 1бердй К анарат оган «кош бол» дегендей, басын изеп к у л 1мс!ред1. Ш ама орнынан сырри жвнелгенде, Ес- тайдын журегш элдешм саумалап кыскандай, шымыр- лап, ауыры п кетть Б1раздан сон артына бурыльш едк эке- ci eciK алдыидакы ат байлайтын окы рд ы н каеында эл1 ка­ рал тур екен. Е ста й д ы ц жанары на ж а с толып, дуние бул- дырап шалынды. XI Н урбек 6 y rin ж у м ы ск а кеийрек келген. А й м а к ты к о к у 'бвл1м 1 Уэли м ек ем еа орналаскан кы зы л у йдщ дэл кар- сысында болатын. Ол кенсеге idpin бара жатып, аймак- ты к у к 1метт1н ауласы нда карбаласы п журген 6ip топ адамды керш калды. К е п ш ш п тул ю ты мак, сенсен imiK кнген кыр казары. «Булар м м болды екен» деген кескш- мен антарылып сэл турды да, жвш н бшмек болып солай карай аяндады. Д э л кастары на таянганда барып б1лд 1 .булар Пекин- ге жургел! ж аткан б!рл1к-сапты ц адамдары екен. Аба- ж адай ж у к маш инасы на нэрселерш тиеп болып, енд1 вз- Aepi журтпен коштасып тур. Аймакгын Уэлш Хамитов бастаткан 6ip топ соларды аттандырура келштн Нурбек ел адамдарына дауы стап сэлем берд1 де, жауапты кыз- меткерлермен кол алысып амандасты. Ж олаушылардын ж уан ортасында Ж асы бай тур екен, Н у рб ек Н керш, ка- сына шакырып алды. — Bepi ж ур бала, ж а ксы к е л д ш !— дед1 ол топтан б ы лайы рак шырып.— Темекщ нен экелпй. Кош тасар ал- дында экесш е танытып, 6 ip б удактатайы к— Нурбек оган темеш усынды. — Алы е сапарга бара жатыр екеншз, жэке. Жолыныз- болсын! Аман барып, сау кайтыныз! Ж асы бай темек1Ын куш ы рлапа сорып, кекийл тутш- д 1 танауынан бурк-б урк шы гарды да: — Н е ymiii екен, осы canapFa TinTi яе к е к ш м шауып турран ж ок,— дед! Н урбекке сыгырая карап.— Осылар

«Ал кайтепндер? 1штер!н куйсе туз жаландар! Канш а окыдым, жетйш'м дегепдертмен, сендерден repi еммет- ке мен кад 1'рл1 болды м емес пе?» деген ж а зу д ы ап-айкын окуга болар едь Нурбек ж ана Ереж ептщ де осылайша Gip м актану уш ш ш ак ы рган ы н ту с ш д к Б 1р тур л1 ы нгай- сызданып, кез кырын Сакы пж амалга аударды. О л да будан K931H айырмай, т т л е к а р ап тур екен; eni ж а н а р 6ip сот т у й ш с ш к алд ы да, эйел к е ю р е п сэл к е т е р ш п , кою KipniKTepiH томен rycip in эке гп . Ж ур т коштасып болып, жолаушылар машинага оты- ра бастаган. Ж асыбайды кабинага м ш п зш , баскалар ж у к т щ устш е жайгасты . Ж и ы н ы ж и ы рм ад ай адам екен, бэр! жапырлай кол сермесш, кош -кош айтысып, улкен кешеге карай бурыла бердк Узатып салушылар бет-беттерше тарап барады. Н у р ­ бек Ережептш тобына тагы 6ip рет бас изеп, козгала 6epin едЕ С ак ы п ж ам ал «тура-тур» дегендей иш ара 61л- д!рд|; Э ж 1 м а з аппак ж у зш е к а н Teyin, кы зары п к е г п де: — Кайд а асыплп барасы н, Н у рб ек ? Б1збён 6 ip re уй- ге жур. О сы тобымызбен барып, алыска аттанган жолау- шынын токымын карайык,— дед1 сыпайы ун катып. Н урбек не д ерш бм м ей , сагаты на карады. — Рахм ст, Сакы ш ... ниетще ете ризамын! — дед1 оны кы з кутнндеп атымен этап.— Ж у м ы с бар гой. К ы ды ру га уакыт кайда? — О нда ж ум ы стан к а и н кел... — Рахмет! А у ы л арасы ж а к ы н гой. Т а гы б1рде ба- рармыз,— дед1 Нурбек езу тартып.— Бул жолы, мына Ерекен бар, ездерщ 1з ж аксы лап е т ю з т 1здер. — Б 1зд 1 койш ы. уакы ты н болса кел, Н у рб ек ж а н ! — аед1 Ережеп те кнылып.— Ботен адам емесшз... С а к ы п ­ жамал екеулерщ 6 ip жы л туган тел емес пе едиш ер? С о ­ ны калай умытасындар? T in T i б ала-ш аганд ы epTin кел... Bipa3 отырып демалып кайтасындар. «Онын кисыны келе кояр ма екен» дегендей, Н урбек басын шайкап кулд к Сосы н С а к ы п ж а м а л д а н тагы 6 ip рет KeiuipiM сурап, кенсесше карай ж у р т кегп... BipaK кенсеге 1йргеннен кейш де, орныгып отыра ал- май, кабннеттщ ншнде сенделт кеп ж урдк Ж ан дуниеа куйын согып етисндей алай-дулей... С о л б аягы ж а с к \\- ш ндепдей каны басына Teyin, журег1 дурЫлдеп катты со- | ып тур. Сон ш а жыл откепнен кейш бул кай толкын ыс, ж аны м-ау?! Тон бон каты п ж аткан кеш л музын С а к ы п -

ж а м а л д ы ч 6 ip ауы з ce3i e p m n -ак >i<i6 epreiii ме? Ко», олай болмас... «0Mip OTin, сартайып гул де солды» дейтж мезплде, ecKi ж ар аи ы б м те л еу д щ не орны бар? Апырай, бул журен дегенге сен in ж о к екен гой... О л ерекш ген к е н т ш зорга басып, орнына келш огыр- ды. Сто лы ны ц устш д е ж а к ы н да \\'р1мж1ден ж !б ерш еп жана окулыктар жаткан-ды. Ж алм а-ж ан сонын 6ipeyiii колы на алып карай бастады. Ж етш ы и класка арналгаи география п э ш ш н о к у л ь т ы екен. Басында селкостау ка­ ра» отырды да, кенет шукшня ущлдк К1таптын 6 ip in u ii бетше Кы та й ж е р ш ш картасы 6epi- л т т к C ofoh ж алгас такырып мынадай сездермен басга- лады: «Отанымыздын саяси картасы — кораздын суретК не уксайды». M ine, кызык! Одан ары кораздын кай му- m cci кайсы елкеге сэйкес келетш ш тэптннтеп тус!нд1рген: «П екин— кораздын бетеred... киыр шыгыстагы Хилун- ж ан елкес1 — кораздын айдары. Ш ы нж ан мен Тибет — Куйрыры. Т айван мен Хай п ан аралдары — кораздын eni аягы... Бул кораз кун сайын ш ы гыстан азатты к таныныц атып -келе ж атка н ы н букня элемге ж ар салып, айканлай- тын болады» депт1 окулыкга... Нурбек ш т а т ы жауып, столдын ycrine тастай салды. Бул не м аскара!? Т а за гы лыми окул ы кты н ез'| коразша айкайлап тур. М ына ютаптын сезже сенсеи, жер шарьж- да азатты к таны енд1 гана атып келе ж аткан с е к м д к Бу- дан бурын eui6ip ж ар ы к сэуле болмагапдай... Тауык ша- кырмаса, тан атпайтындай. Н ур б ек 6ip сэт кабы ргадагы улкен картага кез Ж1- бердк Азиянын онтустш шыгыс капталын алып жаткан К ы тай ж е р ш щ 6iTiMi, шынында да, кораздын бейиесше келед1 екен. Bipaic ок у ш ы ла рга булай дерен! тус!нд1руге болмайды foh. Егер райыптын iciMeH Ш ы н ж а н мен Тибет бул территорняга енбей калса, кораздын жагдайы не болар ед|? Тай ван каз1рге деГпн азат болтан жок. Сонда кор азд ы н 6 ip аягы э л 1 байлаулы тур деген магы на ш ьта ма?.. О л басын ш айкап койды. М ектеп балаларына саяси астар, символикапы н не кереп бар? Ертен-ак осы окул ы к мектептерге таратылады. Рылымга сусаган жас урпак мына сездерге имандай уйып, дугадай жаттап алды. Сон­ да м уны н акы ры кайда апарып согады?!.. О н ы н онын б е л т , 6 ip ey ты кылдаты п ecii< какты. — K ip i и.13,— дед1 Н урб ек алдындакы кагаздарын реттеп. 400

1 ле eciK ашы лды да, ар жарынан: — Ассалаумагалайкум! — деп Шокен Kipin келдк — Уагалайкум эссалам! — Нурбек орнынан ушып турды ,— Бале, ойламаган жердей... T ipiM icin, бауы- рым-ау? — Аманшылык... б з д е р Ы з тепе амансыздар ма? Ба- лалардын, жецешемнщ жагдайы ж аксы м а ? — деп, Шэ- кен ею колын б 1рдей усынды. — Кел, терлет! И з, кашан кеп калдын? — Терт-бес кун болды... — Содан 6epi хабарласпай жатканын калай? — Уйден шыра алмадым. Бурын шетке шыкпаган адам бала-шараны сарынады екен,— деп Ш экен ж ы миы п кулдк— келгел1 мурал1мдер де басып алды... Ж ол азабы ауыр тиген бе, Ш экен инелпетей катып, жудеп калыпты. Онсызда шарра бойы алаеарып, бетшдс- r i шешек дары айкы ны рак 6 i.niHin тур. Тек ку.гпмдеген кез1 гана орнында. — А л э нпм еш й шерте бер. Ка й д а бардын? Н е к е р д т ? Б 1з yuiin 6api тансык. — Куры сын! Бар in де керд ж кой... Ж а рты жы лда бую л К,ытайды аралап ш ы кты к,— дед1 Ш экен 6 ipTyp.ii шарш аган кейшпен.— Ж о л каты насы нашар, эбден ci.ae- Mi3 катты. — К,айсы калаларда болдыкдар? — Пекиннен бастап, атакты калалардын бэршде болды к. — Калай, унады ма? — Ж ам ан емес, аттап бассан квие ескертшштерге су- pinin жыгыласын... Онда калалардын тарпхы eai мин. уш мын жылдап саналады екен. Ж уз жыл дегешн олар yuiiH кеше болтан окнга сешлдт.. — 1ш ж д еп ен afleMici кайсы екен? — М аган Ш анхай Ke6 ipei< унады. Б у л — Енропа у лгi- емнде салынтан кала, Азатты ктан бурын оны шетел ка­ питал HCTepi жанлаган кершедк — Сол ай де... Кеп жерге барыпсын. Ал, iuixepiae ха- лыктын мэдени дэрежеск турмыс куш калай екен? — дед1 Нурбек. Бул суракка Ш экен б1рден жауап бере конмады. Орындыкка шалкайынкырап отырды да: — Не десем екен? B ip сезбен айтканда, в з 1м'1зд щ Ш а- уешекке же'тетш жер ж о к екен,— дед| Kypcin in ,— алты 14 к, ЖуыадМов 401

ам боны а штык, ж а л а на ш ты к ж айлаган елд! Kepin, жу- р с п м кап ж ы лады. К ал алард а ештене емес-ау, деревня- лар ды н ж агдайы TinTi киын. — Кал аЛ сопла, тым кедей тура ма? — Кедей деген еез а зды к етсдь BisA iH кедей1м1з олар- д ы н байындай... Кы ста кта рд а гы кы тай шаруасы ушш, ад ал-ара^ деген у гы м болмайды екен. О лар жанды- жансыз дуннеш: жеуге жарайтын, жеуге жарамайтын деп, ею'-ак ж ж к е аж ы ратады. А ш т а н ел in калмау ymiH, к у р б ак а мен ж ы ланды да, торгай мен каргапы да, кыс- касы , енештен ететш нэрсеш талгамай жей беред1... Ха- лы кты н KenTiri — кум ы р ск а н ы н илеушдей. Ci3re eTipiK маган шын, ом!р бойы курлы ктан орын тнмей, бала-ша- расымен теш'зде, кайы кты н устш де л р ш ш к ететш жан- дарды кергенде, ж агам ы зды устадык. Y flin in Te6ecine еп'н еалып, ж ан сактап отырган дихандар каншама... — Булар еж елден-ак аш ты к ж айлаган ел гой. Bip aK дэл сен айткандай болар деп ойлаган ем ее efliM,— дед| Н урбек танданып.— М ы науы н рас болса, шынында сум- д ы к екен... — ©TipiK айтып маган не KepininTi? Сенбесеш з 6ipre баргандардап сураныз. — К уры сы н, ар ж ап ян айтпай -ак кой,— дед1 Н урбек колын сермеп.— Bapi осы арада калсы н. ©зш келгеинен 6epi 6ip eyae pre tic жары п ештене айттын ба? — Ж а к ы п ж олдастарга айттым. О нда турган не бар? — дед! Шакен иыгын квтерш.— М ен оны жанымнан шыгарган жокпын. — Дегеммен аузы на с а к бол. М ун дай эцпмен! кез келгси жсрде айта беруге болмайды. — Ал, койдык! — деп, агынан жарылып отырган Шэ- кен б!ртурлi жасып калды. Н урбек эцп меш 'н 6eTin баска Fa аударды. — К о н ц с р тте р т табы сты eTTi ме? в з д е р 1нд! калан карсы алды? — Э р жерде эр калай,— дел! Ш акен к у м !л ж т .—i Ж алп ы , булар б ! з д т елдей енер куып, эн тузегеи халык емес кой. Байкустарга ceric те жок... «Ораза-намаз ток- ты кта» дегендей, к арны н ашып, in ie rin улы п отырса, эн ты цдау сеш'н не Teniii?! Энпмен1н улкеш кешрдект1н ай- паласында болады да... Буры й кеш едеп кытайлар 6 ip i- ne-6ip i «Ш ы лы ма» 1 деп амаИдасканда, «булары neci» • «Шылы ма?» — Гамак iuniu бе деген сеэ, 402

ДСП кулуш ! ем. Свйтсем, т а м а к олар уш!н ен б а сты мэ- селе екен Foil... Ш экеп осыдаи кейш сэл ундемей калды да, элдене ойына тускендей, iiHKi калтасы на кольш апарды. — А йтпакш ы , у м ы ты п отыр екем foA. М ы н а у езпчзге экелген базарлыгым,— деп 6ip кагазды и орауын ашып, бет'ше айдаИардын суретж салган пытай га л стугш усыи- ды.— А з д а болса кептей керпйз... А л мынау Ур1мииден Ж агы парды н ci3re 6epin Ж1берген хаты. — Рахмет! Г а л с ту гш ж а к сы екен! — дед1 Н урб ек Ш экенш н кенш ш жыкпау ym ia.— И з, Ж агыпарды ц жаг- дайы калай екен? Н е к те п ж ур? — Бастык, кой, ж агдайы ж ам ан керш бейд1,— дедт Ш экен,— Оспанды тергейтш соттыц м уш еа екеи. Каз1р содан босамайды. M eHi ж 1бермей уйш е апарып, та н ат- канш а эн салдырды. Н урбек хатты ашып квз ж уп р тш , тез окып ш ыкты да, кайтадан буктеп калтасына салып койды. — Н е депт1? C i3fli аузы нан тастамай отыр едй — Ж эй, амамдык... Ж огары га кызметке шакырады. Аймакка шама жетпей жургепде, ел кеш кайте коямыз? — Ш акырса, бару керёк кой. О л ж акта казак ж т т - Tepine сусап отыркан керш едк— дед1 Ш экен.— Слз бар- саныз, мен де Lnecin кетер ед1м... — О ны a.ni акылдасы п керерлпз,— дед1 Н у р б ек жы - миып.— Ал 03in не штемек ойын бар? Мектепке кайта келесщ бе? — Енд1 не к те й м ш ? Эз!рш е театрдыц т е б е а керш - бейдь М ектепке барып ж ап 6 aFa турам ы з да... — Ж умы ска кашан шыгасын? — Ертец ш ыгуым керек. Айтпакш ы, Турсып aFafl д и ­ ректор бопты гой. Кеш е еол K ic ire барып, K cnicin кайт- кам. — И э, онда мы на кГгапты ала кет,— дед! Н у р б ек ал- дында ж аткан ок у л ы к ты ц OipHenieyin Ш экен ге усы- 1!ып.— Кы тайд ы н ж ана ж аграф иясы. Будан са б а к вту саган еид1 киын болмас. Б у рш оз кезш мен к ер ш келдш... — Е-е, кудай буйырса, м аймандатамы з foA,— Ш экеп кулана к у л т , штаптарды ко.пыпа алды.— А л , сау бо.чы- цыз! Мен кайтайып. — Ж о л ы н болсын. Кел ш ге сэлем ант! 403