М.Әуезов "Абай жолы" 1 том

Бвжейш сол сэгге Кдмысбай мен Жумагул eKeyi жагадан алып жулкып, жыгып салды. - Сал дуреш! Артын турш койып сок! - деп, Кунанбай калшылдап кеп, т е н т тур. - К езщ аккыр, кезщ акеын! Ей, Кунанбай, эруак каны. Кар^ыс аткыр! - деп, Бежей айгай салып еш, осы кезде оны жыгып салып, тоны мен шапанын Typin тастап, Кдмысбай камшыны кайкайта квтерш алды. Бежейдщ e ii аппакекен. Бел1 мен аркасы ашылып, келденен жатыр. Барлык кальщ жиын дэл осы сэтге жым-жырт боп, тына калды. Кдмысбайдьщ камшысы сермелген бойында Бежейдщ аркасына тоне бергенде, 6ipey келш, ез денеамен Бежейда жаба бере, кулап кеп TycTi. Бул Кунанбаймен ере келген К ей ба к Пушарбай едь Бежейдщ К еп б ак im iaaeri курдасы, досы болатын. - У а, ж егп, ж ето гой, К,унанбай! Араша, араша, — деп айгайлап жыгылды. Кунанбай бутан катгы зэрленш, оттай кушп, ашуланып кетш, ез камшысын Hipin кеп: - С о к дуренй 0зш е де со к бул итац! - деп акырып Ж1берд1. Сол кезде Кунанбайдьщ как касынан катгы ашулы айгай шыкгы. - Бокгы согарсьщ! - деп санкеткен Байсал еда... Кунанбай бутан атып ж1берет1ндей боп жалт карап турып, бузылган тусш аныктаныды. BipaKез дегеншен кайткан жок. - Сок! Екеуше де сок!! — легенде, Майбасар бастаган Ыргызбай мен атшабарлар батырлатып женелд1. Бежейге де, Пушарбайга да камшы тиш жатыр. Байсал eHfli ез атын кимелетш кеп, Майбасарды кага- мага, Пушарбайды айыра берд!. Барынша акырып, айгай салып: - Кеыбак! Кеыбак,1 Ер сонымнан, Квттбак! - деп уран салып, бар Кет1бакты 6ip-aKсэтге екшеп алды. Кдлын нешр- мен Кунанбай тобынан лезде белшш ап, Ж т т е к жакка шыга берд1. BipaK бул арада оган косылып, тебелеске шыгарлыкЖ!- птек тобы мардымсыз. Сондыктан ол Кунанбай колымен согыскан жок. Осы арада ашумен булыгып кеп, Бежей уппн, Пушарбай ymiH, барлык агайын, ел ушш намысы кэйнап, жаны ашып, Ж !птек жакка жарк 6epreHi анык- 96

Ж уртгьщ берш е де бул жай оп-онай танылды. Майба- сарлар ещц будан ары Бежейш ура алмады. Босатып, тургы- зып ж1бердь Бежей турып алып, анадай жерде сырттап бара жаткан Кунанбайга айгайлап: - Э й, Кунанбай! М ен ceHi октан аяп ем жана, сен меш отка салдын ба? Осынынды умытпа! - деп калды. Кунанбай К епбактан баска калган колын ipiicren алып, эл1 де калын Henip болып, Кдрашокыга карай кайта тартгы.

ЖОЛДА Бейуак еда. Кеш карангылыпл коюланып келеда. Улкен УЙДЩбурыш-бурышынан кзрауытып тун туып, тугасып келе жаткзн T8pi3fli. Жидебайдагы кыстаудын; ен улкен б елм еа осы. Кшемд1, текеметп, алашалы, Kepneai, меймандос, мол уй. Абайдын Kepi еж еамен, оз шешес1мен 6ipre туратын yffi осы eai. 0 a i шам жагылган жок, журггьщ Ke6i тыста мал жайып жур. К ен уйдщ imi кулазыгандай. Дагдыдан тыс онаша. Ш ьщгыс жакка караган терезенщ алдында кос ттзерлеп, ею шынтагын терезенщ алдына салып, иегш колдарынын успне койып Абай отыр. Будан баска он жакта, жер тесектщ устшде бала уаткан Зере бар. Ti3eciMeH тербетш отырганы - Айгыздан туган немере кызы, уш жасар Кэмшат. Kepi эже кундеп машыгы бойынша б е е к жырын айтады. в т е 6ip езгеше, ecKi жыр. Абайдын вз ежесшен баска ешюмнен еелмеген жыры. BipaK Kepi ежесшщ езшдей соншалыкжакьш, ыстык, су й к п жыры. Кшпсентай кунщде Абай e3i де кеш сайын осы жырдын Tep6eyiMeH уйыкгайтын. Сол кундерден 6ip ыртагы ауыспаган, 6ip сез1де езгермеген, ана журепндей айнымас жыр. Осындай коныр кештщ коныр куш. Бейуагына жеткен еженщ ем1рлк гей-гейт Сырт карап отыртан Абай еженщ кейде шерл!, кейде мешрбан ракым куйш взш тербетш отыртандай сезеда. Аяк- талмай созыла туссе екен дейш. Осы кыстауга конганнан 6epi, кеш сайын Абай ешюмге бшд1рмей, елеуаз тана вж еам ен онаша калады. Неге кэлатынын эжесше де айтпайды. Ж алгаз-ак кеш батып, корага мал келетш уакыт такалганда, Kiuii uieuieci Айгыздын уйше барып, мына юшкене карындасы Кемшатгы кетер1п, еркелетш ойнап журед1 де, акырында эжесше екеп береда.

Кэмш ат тез уйыктамайды. Кдз1р де, ала келенкеде Kepi эжес! байкап отыр - ен токдай калса, юшкентай кыз каракатгай кап-кара кездерш ашып алады. Узын KipniriH уйкылы-ояу кзгып, “тага айт” дегендей, кынкылдай бастайды. О да кун ы гап алган. Осындайлык бейуак шагын Абай эркашан у н а з, жым-жырт кдна еткередг 03iMeH-e3i тана болуын суйш, саяк калады. Егер ол кей кундер бул шакта 1 тыста болса, жапа-жалтыз тебе басына шытып кетедь Kjbip I Keiui бунын 6ip утымсыз eMipuiici, суййщйре мулпткен зор мундасы тервдь К улага ежесшде, eKi кез1 сонау алые кек тау, катпарлы калын Шынгыс жотасын кыдырады. Жидебайдан жиырма шакырымдай жердей Шынтыс I KeuiKi шакта ымырт жабыла, кекшшденш, суы к тартып | алыстай бередь Жайын куш йн жотасы тер1зленген калын S ауыр жоталар мен катан суы к серек тастар болсын, баршасы да жым-жырт кана сшейш, тунге бе№м усыны п барады. С о н га кундер ол тауларда не хал болып жатыр. Бул [ ауылга e3ip мэл!м емес. BipaK Борсак, Бекенш ш щ Кдрашокыдан куылганы. I кущрене кешш кеткеш анык. Калын Шынгыс, катпарлы бектер i бул кундерде пелел1 бекгер екеш анык. Абай соны тана бшедь Таудан соккан салкын ызгар, катал мшездердщ ызтары Tepi3ni. Ызылдаган суы клепйн карсысына ана жыры, Meftip- шапкэт жыры ун косады. Кушагына тарткан езгеше куш, бар дуниеш езш е багындырар орны бар, баяу да болса, басым саз. Абай 6ip rypai сейшш, шггей cepnuiin алып, тау жотасынан бшкгеп, аспанга карады. Толы кай аш ы ккекй калкып, сызып келш, 6ip топ шогыр кара бултка Kipai. Kipai де, кызыккуйге туей. Абай соган карап езге жайдын 6epiH умытып, анырып телм!ре калды. Кара кошкыл кшегей булттын жогаргы жак ш ей н ала KipreH ай 6ip KepiHin, 6ip cyHrin, машыгынан тыс жылдам журш, дел жасырынбак ойнагандай кубылады. Кейде 6ip жолата бш нбей батып кейп, артынан тез жарк ейп, кулш шыта келедте, лезде барып тэты шомады. Келей сетте кезш кысып, сыгырайтып, е д е т ойнагандай боп, 6ip жак шейн гана керсейп, сызып калкып отырады да, гага да сене калады, Абай дел мундай болып кубылтан ойнакы айды ен алгаш байкдганы осы едь Таты 6ip рет ай шей 99

кылдырыктай боп керше тусш, сене калганда, epiKci3 кулш яабердй... Мынау ай дел 6ip кулдыраган жас бала тэр1зденд1... “ К у шунак, Terri кылыгы бар бала” . Bip сетге есис артында тасырлатып, салдыр-гувдр асыгып келе жаткан аякдыбыстарын естцц... Сакылдап турып, куле кашып, ж упрш келе жаткан Оспан екен. Артында 6ipey екшелеп куып келедь Кугыншы - бакыра жылап, елердей к у й т келе жаткан Смагул. О да Абайдыц iHici. Айгыздан туган. Смагул Оспанмен туйдей курдас. Абай терезе алдынан атып турып, Оспаннын анаган 6ip зорлык кылып келе жатканын сезш, алдынан шыгып устай алды. Смагул да кеп Оспанга жабыса тусть 0 з уйше жетш алган О спан ещц тебелеске вз1рленш, карсы айналып: - Ал кдйтесщ? - деп, Смагулды жагадан ала бергенде, Абай екеуш айырып xi6epin, Смагулга карады. - Йемене, не кылды? - деп ед1, Смагул корсылдап, жьшап коя бердь - Кулжамды, кызыл кулжамды урлап мынау... - Кдшан? Э й , жылауык! - деп О спан эуел! кулш алып, артынан eTipiK корс-корс eTin жылаган боп: - “ Южш кулжэм” — деп, Смагулды мазак кыла бастады... Абай Оспанга тап 6epin 3eKin: - Вер кулжасын! - деда. Оспан: - Алгам жок, eTipiK... — деп тана бердь BipaKАбай ырыкбермед1. \"Пите бастады. Оспаннын гиту бермек ойы ж ок Барынша булкыньт, Абайдан сьггыла кашып, пеш касына барды. Ею колын артьша устап, бурышка кептеле тыгылып турып алды. Д ел жанында улкен бшк шелекке ашытып койган туйенщ кымызы бар. Улжаннын куз уакытында Зере мен балаларга e3ipnen отыратын агы осы. О спан вдей1 сол арага тыгылып тур. Абай кыспакка ала берсе, сол шелекпн 6ip септптн кермек. Tirrri, болмаса шелекп кулатып, Абайдын 03iH де шатаккз урындырмак взш ен кайраты артык агага содан баска муньщ icTep дермеш ж ок О спаннын шатак i3flen турганын таныган Абай, е.нш оны суйреген ж о к BipaK кдтты ыза боп, Смагулга болысып кеп: - Ш ыгар шапшан кулжаны! Керсет колынды! — деп турып, О спаннын кулагынан алып, аямастан жулкып бурай 100

бастады. О спан айкай салып шыцгыра 6epin, куб! шелектщ бетшдеп асжаулыкгы 6ip сьщырып rycipai. Ш електщ езш кагайын дегенше Абай ж1бермед1. Соны мен к е л е а 6ip сэтте О спан айкайын зорайта 6epin, колындагы Кызыл кулжаны кымыз ш ш е “ ш еп” депзш тастап яаберш, ею колын кетерш, Абайга: — Мше! Ойбай!.. MiHe, тук жок! — деп зарлап коя бердй Абай муньщ не кылганын байкдган ж окедг BipaK Оспанньщ бар кимылын багып турган Смагул кулжанын кымыз шелекке тускенш байкдп калды. Ол тап 6epin шелекке жетп де, бшегш сы бана 6epin, Kip-Kip колын колтыгына ш ейш бойлата кымыздьщ imiH салдырлатып cy3in жатыр. А бай евдн Смагулдын акымактыгына ыза боп, Оспанды коя 6epin, ананы тартайын деп ел>, Оспан дал осы кезде Абайдан босай сала кымыз бетше уц ш л турган Смагулды желкесшен туйш-туйш калып, кымыздын imiHe бет-аузы мен кулагына mettiH батырып ж1берш. 03i жэне сакылдап кеп куле бастады. Смагул кулжаны таба алмай, аузы-мурнына кымыз кетзп, шашалып, ыкылыкатып, тагы бакыра турды. Барынша куй in кдйнаган калпында Оспанга жудырык ала умтыла берд!. — Эй, куарган-ай!.. — деп, соган косып аса кдтты, сумдык 6ip боктыкты айтып кадпы. Оспанга урысам деп Улжанды боктаган efli. Оспан калт етш анырып тура калды. Сасканынан Смагул свзш аныктап ангара да алмады. BipaK Абай ез анасы ymiH катты куйin кетш: — 9 й , акымак!.. Ол онын memeci болса, сенщ де шешен- Буны юм уйретп, дощыз? —деп кеп, Смагулды жакган тартып- тартып ж!берд1. Осы бэлеш шыгарганы ymiH Оспанды да аямай урды. Сонымен ею iHici ею жакка бакыра-бакыра жвнел1сп. Оспан барып эж есш щ касына кулап тускенде, Смагул вз уШне, ез шешес(н 1здей жуг!рд1. Оспан мен Смагул алысу мен твбелесуден кез ашпайтын. Татулыкгары сел болса, урыс-таластары кунузын айыклайды. Бупн О спан кеш батарда Смагулга барып, eKeyi 6ip Typni тэту бола калып едь 0йткен1 Смагул езшщ барлык асыктарын тегш , Оспанга жана боялган 6ip аркар асыгы — кызыл кулжасын керсеткен болатын. 101

Оспан осыны кергеннен-акСмагул кдсынан кете алмаган. Кеш бата улкендердщ 6opi мал жайлагалы тыска кеткенде, eKeyi сол уйде онаша калган. Оспан уй пшнщ ала келенке болуын тоскзн екен. Жана inip карангысы бола берген кезде, кеп асыктын ш ш ен кызыл кулжаны кымкырып алып, ез уйше карай женеле берген болатын. Смагуддын байкап калып, ше куганы элп екен. Абайдьщ кенш ше Смагулдьщ жаман ce3i зшдей тидь 0з анасына жаны 6ip турл1 к ап ы ашып, улкен белменщ тап ортасында тапжылмай катып турып калыпты. Bip сэтте Смагулдьщ бакырауык даусы кайта жакындап келе жатканын байкады. Сол дауыспен катар, шаптыгып катты урсып, асыгып келе жаткан Kiiui lueuieci Айгызды таныды. Айгыз улкен уйдщ eciriH сарт eTKi3in шалкасынан ашып, табалдырыктан аггай бере, Смагулды жулкып ушырып, уйге Kipri3in: - М э, жендер! Талап тутш жендерип бул куарганды! Жабылындар, мэ де№м!.. - деп, Абайга катты TOHin жетш келдь - K im i апа!.. - дей 6epin ед1, Айгыз оны сейлетпестен каптап кеп: - OniM ж еток кыласын гой! Сендер 6ip шешеден тертеу- ciHflep, KenciH- - Kiiui апа дейм1н!.. He дегенш сурашы, тым курмаса! - Keperi жок! Ер жеткенде бшгенщ сол гой! Сен де кундестщ баласы деп турсын гой. - Кудай-ай, не дейс1з? - Урган жаксы болса, ертен окудан келер Кдлел де. Сен1н сыбаганды берер! - деп. орысша окуда журген езшщ улкен баласы Калелд1 де есше алды... Жасактасып, тебелескел1 турган ею кундес ауылдай. - Ойпырым-ай, ана болгандагы акыльщыз осы ма, Kiiui апа? - Жагаласпа, шыгарма тилнш! Булар бэйб4ше, 6i3 токал... тепю кермекшз гой... Абай ез уйпще, ез анасынан керген мынадай эд1петс1з зорлыккд жаман куйдь Суп-сур болып, булыгып, flip-flip erri. BipaK жылаган п1шшш бшд1рген жок- - Туу! Крйьщызшы, ci3 кдлай ешшз? _ деп, катты тунш1п терезе жакка карай бурылып кегп. Сез катар муршасы жок. 102

Зере бул жанжалдьщ бэрш естш есе де, Айгыздьщ шаптыгып келген турше кап ы ашуланган екен. Абайдьщ куйген ажарын да танып еда. Ецда Камшатгы жаткдгзып койып, тур егел т кеданше жакындап кеп, к ап ы акырып: - Желал эрмен, балаларымнын арасьша Kipin, ipinci салып не шатып турсын! Ш ы к жанын барында! - деда. Айгыз Kapi эжеден жасканып, кейш cepnine 6epfli де: - Токдл демексщ, муЙздемексщ гой 6ipirin ап... К е- pepMiH... келсш ертен, - дедь Ескерткеш Кунанбай. Сулу токал байына ыстык. Бел кылганы сонысы. Бул сездерш Зереге еспрте айтпаса да, Абай естюш деген сиякты. Д ал осы кезде Айгыздьщ сырт жагынан ете 6ip сабырлы ж эне соншалык, салкын ун шыкты. Ол сейлеген Улжан едг Уйге Kipreai б1рталай болса да, Улжан ундемей гана барды тындап тур екен. - К,ой, жарыктыгым, жетт! енд1! Сактаганым балалар efli. Олар екеш оларды да аямаганын ба? — дед!. - 0 л де маган... - Токтат, жаным! Бар! Айтканынды кумаймын. Тек ашуывды аулак экет! Бодды. Бар!.. — деп жай гана б т р д ь Айгыз Смагулды колынан устап Улжанга 6ipa3 кадалып турды да, ундей алмай шыгып Kerri. Улжан акырын курешш, Айгыздьщ артынан кзрап, 6ipa3 жым-жырт турып барып, сырт кшмдерш memTi. Калтасынан шакпак алып тутатып, пеш кырында турган тас шамды жакты. Уй imiH элс1з кызгылт сэуле жарык кылган уакытга uiemeci Абайдьщ аса жудеп, кабагын шытып, киналып отырган калпын байкзды. - Абайжан, немене, балам? - Апа-ай! Осы 6ip кеселд1 мшез Kirni апамнан неге кеп шыга 6epefli! — деп, memeciHin кзсына келд1. Баласы улкен юсщей сыр сурап тур. Улжан езгеден буксе де, Абайдан ipiiocici келмедг Бул баласына айта алады. — Балам-ай, кундест1н аты - кундес те! К у жараны жалап жазган боламыз да. Эйтпесе, менщ де кай сырымды 6iaincin! - дед1. Абай шеше сырын ш т ен таныганмен, айтар жауап таба алмады. Ундемей сырт айналып кета. Осы кезде тыстан дабырлап, куле сейлес1п, Абайдьщ улкен агасы Тэкежан мен Еабитхан молда Kipin келд1. Булар уйге кецищ , KeTepinid шырай ала иргендей. 103

Тэкеж ан Абайдан ею жас улкен. Кдлжьщбас, эзшкой болатын. Рабитхан одан едэу1р улкен болса да, Тэкежан тэту курбысындай кулш, соктыгып ойнай бередь Молданын тш н кылжак кылып, мазакгап келед1 екен. Рабитхан - татар жасы. Осыдан 6ipHeuie жыл бурын солдатган кашып, казак шине, Кдркаралы казаш ны н iiuiHe келген. Бертю iiuiHfleri Ыргыз- байдьщ суйек-шатыс 6ip аулына келген-дк Олар сол жыпы вскенбайды н асы болганда, бул ж т тк е : - Сен 6ip мыкты адамнын ыганда болсан, жаксы бо- лар, — деп Кунанбайга экеп, таныс eTin, табыс кылган. Рабитхан жас та болса, молдалыты ж етж Kici саналып, Кунанбай колында турып калган. MiHe3i анкау, Tuii кызык, ез1 майда, суйюмд1 адам. Бул ауылдьщ улкен-кшпа аса 6ip газ1з адам санап жаксы квретш. Кдшжактай беретш жалгыз Тэкежан. Рабитхан сонгы кундерде эрб1р кеште уй шише “ Мын 6ip тун ” хикаяларын айтуды машык кып алган. Бугш де кешю шайдан сон, Улжаннын козгауы бойынша, кеше бггпей калган 6ip кызык энпмесш е - “Уш сокыр” хикаясына KipicTi. BipaK бул кеште ол энпме аякгалмай барьш, узшш калды. ©йткеш терезе тубшен дуб1рлетш, катгы журш келген салт аттыньщ дыбысы е с т ш т еш. Уй iuii: — Б у юм екен? — О и м e3i! Катгы кедш гой? — десш анырып отырганда, Жумагул атшабар кеп гардь Бул амандасып болар-болмастан, кеше Токдамбет усладе болган тебелестт айтуга KipicTi. 03iHiH он жак бепнде жара бар екен. Онысын да жэне барлык кеше танертеннен бастап болган бастан-аяк халд1 де тугел айтты. Зере ecTiciH деп дангырлап сейлеп, катгы айтады. Бе- жейге дуре соккан жерд1 кушырланып, ocipece, суйсшш айткан Topi3fli... Зере Бежейге соккы тигенш еспгенде Жумагулга кд- далып, ызгарменен кайта сурап, аньнстап ап: - Ж анашырлык жаксыньщ арты еда. Ардан кеткен екенсщ, туте. Куарган неме, онын несш кдкрап отырсын бала- шаганын кезшше?— деп, Жумагулды зеюп, тыйып койды. У й йпщ цеп взгенщ бэр 1 де Бежейд1 соншалык улкен, жакын санагандыктан ба, болмаса Kopi эженщ сезшен бе, aifreyip, 6ip турл1 тжсшгендей боп, ундемей калды. 104

Эке мшезш суйсшш костаган жалгыз Тэкежан болатын. Ол: - Е, аяктан алмасын, 6LnciH, энеки! - деда. Улжан бутан суы к кзрап: - Быксымай, кой эрман! бзге н щ кылтаны да жетер! - дед! Бул енпмеш Жуматулмен 6ipre кеп ирген москал койшы Сатай да тындатан едь Аздан сон ол кундаз кой жайып журит e3i керген жайды айтты. Б ул и туе кезшде Бежей, Байсал, Байдалы бар — он такты Kici Кенпрбай б е й т н е эдей1 бурылып кеп куран окып, кеп уакыт уйш п турысып, содан кейш кунбатыска - Шунайта карай сапар тартып KeTiriTi. Аткосшыларынын 6ipeyiMeH Сатай тшдескен екен: - Бежейлер Кунанбайдын уетш ен арыз айткалы дуан- га - Каркаралыта к е тл барады. Мына атасынын басына е д е й кеп, куран окып аттанды, — депп. Жуматул муны ести сала ез шаруасын айтты. Кунанбай Абайды шакырта ж1берйтп. Ертен ол да Кдркаралыга журмек. Абайды касына ере журеш деп п. Бул хабарды уй imi ун катпай тындады да, тепе томсарып кадды. Ертещне туске жакын Абайды узакжолта аттандырталы жакындары тепе тыскз шыкты. Сем1з кула жирен атгы кум1с ер-токыммен ерттеп, Абайды сотан аттандырталы Жуматул устап тур екен. Абай ен алдымен Kepi эжес1мен коштасып: - К,ош, еже! - деп кеп, eKi колымен ежес1н1н юшкене Kepi колын кысты. Эжес1 Абайдьщ мавдайынан HicKen турып: - Э руак колдасын, жолын болсын! Абайжаным! — дед!. Эзгелермен алыстан тана “ кош -кош ” дес1п, Абай атына карай журе берд1. Шешес1 Жуматулдын колынан кула жирен аттын Ti3riHiH алып, Абайды: - Кел! - деп шакырып ап: — Ш см т д е , — деп 63i аттан- дырды. Баласы аткз конып, журуге ынгайланып, Ti3eciH кымтай бергенде, Улжан езш щ улкен ак саусакгарын жирен аттын жалына салды. Bip нерсе айтатын сиякты. Абай осыны ангарып, анасыньщ жузше Караганда, Улжан бутан 6ipa3 кез салып турып: - Балам, улкендер б1рде тэту, б1рде араз бола беретш. “ Кундестщ кул1 кундес” дегенд1 сен бшмей-аккой. Бежекенд1 105

керген жерде салемщщ тузу бер. Bip кезде жаксы жакыныц cfli. Юм тентек, KiM макул? Кдйдан бшдщ? Экен душпан лесе, сен эдш бол! Жамандыкка и м табылмайды дейсщ, жанашырдан айрылма! - дед1. Абай журш Kerri. Артына б1рнеше бурылып Караганда, аналары уйге юрмей, узаккарап тур екен. Ш ешесщщ сонгы С031 Абайдьщ кулагына eai ecTlnin турган секиш . Кдз1рде бунын жаны ашыган тш еулеа - Вежей. 2 Абай экекм ен Кдркаралыда тургалы кеп кундер болды. Кдз1рде кы с эбден тусш , кар бекш алган-ды. Кунанбай кшжене каланын тап ортасындагы кек шатыр- лы, улкен агаш уйщ жатак еткен. Кдзагуар, конакшыл, татар саудагершщ уШ. Бул калага ага султан кеп туысканын, кеп некерш ертш келген. Кунанбай пэтершщ мацындагы уш-терт кварталдын эркайсысында езд1-ез тобымен ошарылып, орнап жаткан Майбасар мен Кунанбай пэтерлершен кундаз-туш табылып туратын тшмаш, стражниктер болады. Майбасарга т а к т атшабар Кдмысбай, Жумагулдан баска Кунанбайдьщ ез жптп, ез атшабары — Кдрабас та бар-ды. Булардан баска жай ерте шыккан 6ip топ жптг-желещ тагы бар. Кунанбай жптгтершщ ажарын езгеден баскарак керсетет1н 6ipeH-capaH баска тукымнын жштгер1 де бар. Тегшде, Кунанбай колында Бабитхан сиякты татардан, Ызгутты сиякты кыргыздан, Бердкожа сиякты кожадан келген, TinTi, шеркестен де келген жеке адамдар немесе тугае ауыл, топтар кеп болушы едк Жиыны отызга тартатын некерлер сепз уйде жатады. Кдркаралынын тап ортасы Тобыктынын 6ip аулындай болды. Эке касынан ерпейш десе, Абай анда-санда осы уйлерш шетшен аралап, езшше ермек тауып кететш. Бугш де танертенп шайдан сон, Абай эке касынан шытып, Майбасардын пэтерш е келе жатгы. К ун шагармак ашык. Кдркаралы атырабындагы елке жота жалтырап, аппак cipey боп жатыр. Кдла ж елкесш деп эсем таудын да карагай атаулысын купсек кар баскан. Абайга агашты таулар каз1рде ак шидемш айналдырып киген, кыс кэрш щ езшдей KepiHfli. 106

Шыткыл аяз бар. Терюшен ескен болымсыз гана жел леб1 бш н едг Абай тулю тымагынын бауын байлай бастап, эжесш |eciHe алды. Журерде: “Тымагыннын бауын байлап жур. Кулактан тиген шаншу жаман болады. KepeciHi керш отырмыз |] гой, MiHi” деп, езш щ мугедекппн мысал еткен. Суыктан I сакгана журуд1 кеп айткдн. “ С ау ма екен 63i?.. Bp6ip аяз, ep6ip боран куш , ecipece, еске алатын шыгар-ау!” - деп, Абай Жидебайдагы уйд1 тепе IeciHe алды. 03i де шешелерш сагынган-ды. Аягынын астында шыныланган кдткыл кар сыкыр-сыкыр етедг Yiuicip тумсыкж ана кара eriri бар еда. CapKinip болган кардан тайганай береда. Абай бул уакытга бала сиякты емес. Ж ас бозбалаша кшнген. Кара макпалмен тыстаган тулю тымагы бар. Улкендер пуш пактым ак кисе, сонгы жылдарда бозбаланын Ke6i осындай тулю тымакка ауыскан едг Y спиде ти1н шпкпн сыртынан кишген, жагасы кайырма кара баркыт каптал шапаны бар. Кула тусп ыкшам TirLnreH шапан. Аса узын жен емес. К ен колтык, узын жен улпш осы Кдркзралы кдзагы гана киедг Олардьщ жагасы да Тобыкты улпеш ен баскаша, Тобыкты тымагы Кдркаралыныюндей терт сай емес, алты сай болатын. Абайдьщ кигеш сондай ез елшщ тымагы. Бел1нде Kice белдж емес, жасыл тусп кэрю белбеу. Бу да — анык бозбаланын белгкл. Абай кеше бойында салт атпен топ-тобымен етш жаткан ел ю ст е р ш керш келедг Kenmuiiri — Кунанбайдын пвтерше кет1п бара жаткан жандар. К ундеп машык бойынша келш жататын аткамшер, даугер арызшылар. Абай Майбасардын пэтерше жетп. Какпадан юре бере жабык коралардын алдында топталып жиылып турган кеп Тобыктыны кердг Бетен Kici жок- Т еп е езш е мел!м агайын, туыскандары. Ылги улкендер екен. Орта туста ак сенсен imiriH желбегей жамылып, зор денел1, кызыл курен тусп Майбасар тур. Кдсында Жакып, Телепберд1, тагы баска 6ipHeme жас xirirrep бар. ©зге пэтерлерде жататын Тобыктыньщ барлыгы осында. Жалы кулагынан асатын курен кунаншыгарды ж н тгер жыгайын деп жур. Абай б1педк Кдркаралыга келгел1 сем1з кой, ту бие, кысырдын тайы сиякты сойы с малы бул топка жан-жактан “ Кунекен сыбагасы” деген атпен кун санап келш 107

жататын. Майбасар 6ip ceMi3fli сойып, барлык. ез тобын 6ip арада сыйламактэр1зд1. Бул Ыргызбайлар К,арк,аралыга карай бетгеген жол бойында да, мына каланын ез иишде де ылги осындай купм мен бап Kepin келедг 1штершен осыньщ бэрше ж етю зт, езге казактан буларды epi жуан, epi сыйлы кып журген Кунанбайга дэн ырза. Курен кунаншыгардын сем«щп сол алгыстарый естерше кайта салды. Бундайдагы дагдылары бойынша “ мырзаны” тага ауызга алысты. — О сы ж олга мырзанын абыройы белек боп тур-ау! - деп бастаган Жакып едг Ага султан Кунанбайды Кдркаралы арызшыларымен 6ipre осы Тобыктылар тепе со н ™ мезгшде Кунанбай демей - “ Мырза” деп атасатын. — Кызганган душпаннын iiui куйсш! Ертен мешгг те бггейш деп тур... журггын Tineyi тепс-ак бурылды бшем, б1здщ мырзага, —деп Майбасар мазатсып койды. — М еш птщ 63i де келюкен-ак екен! — Бу Кдркзралы кермеген сэулет кой... - десш, Бурахан, Телепбердшер де суйсше сейледь.. Абай Кдркаралыта келгел! “ мешгг” деген сезд! экесш щ аузынан да ж эне баска аткамшерлердщ аузынан да кеп-кеп еспетш . Э кесш щ атак-абыройын осындай кеп аузына катты жайып бара жаткан сол меш п жеш екенш де жаксы бшедг Кунанбай еткен жаздан 6epi бул атыраптага ен 6ipiHuii мешггп осы Каркзралы каласына ез эм1р-кушрет1мен салгазып жаткан. Сол мешгг бугш эбден бппек еш. Кала imbmeri молда, калпе атаулы, ел ншндеп аткамшер кэрт-кзрия атаулы мешгг салгызганы ушш Кунанбайды шынымен кеп дэр1птейтш. Кунанбайга eid кун бурын келш кеткен кдзагуар имам, молда Хасен Саратауы да: — Кдрадан хан туган езщ сщ — Мэсжщгщ кэлам шариф- теп 6ip HCMi Бэйтолла... худай тэбарака уа тагаланын yili... Оны надан кауым карангы сахара ортасына салган сен, иеннщ суйген кулынын 6ipi боларсын- Ыншалла... —деп, кеп атка- мшер, старшын, улыктар алдында алгыс айтып, фатиха 6epin едь.. Ж анагыдай бул дун не мен ол дуниешн берекесш 6ipaK берген хаз1ретке Кунанбай сол жиыннан кайтар шагында 6ip ат, 6ip туйе 6epin, уШне апартып салган.

Абай ез екесш щ езге аткамшер атаулыдан мыкты, кайратты екенш сезеда. Кдз1р кеп-кеп ойлап, квп багап, танып Keprici келетш1дэл осы ез кдсындагы ез execi. Жакын жерден, касынан карагалы execi буган улхен жумбак боп тур. Курен хунаншыгардьщ тандамалы жылы-жумсагы ас уйге хзрай екетщда. 0зге уйдеп Тобыхдылар да xa3ip Майбасардын туспгше жиыла бастап, кора йыщде журю молайып едг Келген журтты Майбасар уйге карай бастап, енд1 жайланып отырыспакк»бет алган кезде, какпа ашьшып Кдрабас xipfli. Журил шапшан ехен. Майбасар соган харап, тосып турып халды. Карабас такай бере: — Алшекен келедг.. Мырзага xa3ip Алшехен хелед1дейда. Соган сендерд1 шакырта ж1берд1... тез жур1ндер! - деп, Майбасар мен Жакыпка харады. Майбасар сенсен iuiiriHiH жещн xnin, какпага харай белей берда. Жакып та солай басты. Абай езгелермен халайын деп еда, Майбасар артына бурьшып: - Абай, сен де жур!.. А тан гой, атана селем бер, — деп, мыскыл етхендей сылк-сылк худай. Осыдан exi жыл бурын К,унанбай мен Алшынбай дос- тыгы худалыкка согып, осы Алшынбайдьщ Tycin деген ба- ласыньщ Дшдо деген кызын Абайга ай лы ры схан болатын. Алшынбай, сонымен, Абайга улхен кайын ата болушы едг Каркаралыга хелгел1Алшынбай Кунанбайга б1рнеше рет келш конакбоп хетхен. Бутхш бул атыраптагы аткамшердщ Алшынбай атын атауы баскаша хершген. Оны Алшынбай деупп xiciHi Абай ЭЛ1 есггкен жок- Ылги “Алш ехен” ленда. Осы внцрде ага султан Кунанбай атымен тен аталатын, хейде, тш л , жапа-жалгыз аталатын ат сонын аты... Онын ата-тегш де бар Тобыкты, бар Кдрхаралы “ Кд- рахех” деп атайды, Алшынбай белгин би Тш енш шщ баласы, одан аргы атасы - Кдзыбех би. Осынын бврш е Караганда, Абайдын калындыгы Дшдэ, TinTi, 6ip улхен, аскак жердщ хызы тер1зденедг Сол калывдыкхын калыцмалы да осал болмаган болу херех. вйткеш Кунанбай аулынан Кдркаралыга харай шыгатын топ-топ жьшхы, туйе, хебшше, осы Алшынбай аулына барушы eai. Жалгыз гана худалык па, ж ок баска да inix пе, eftTeyip, Алшынбай, Кунанбай ебден айкзскзн, iuiex- карын араласкан дейтш жакындардын ездерк 109

Майбасар, Жакыптардын Алшынбай аты аталганда аял кылмай женелетш ce6e6i осы. Алшынбай аты Абай бар жерде аталса, Майбасар ылги гана уялтып: - Кдйын атач осы!.. Бул атыраптьщ улкеш осы. Устше баса юрме!.. Юрсен, теж1м ет, - деп тэлкек кыла беретш. Ж ачагы мыскыл кулккйшн м еш де сол. Абай Майбасардын кулюанен жаскднып, Алшынбайдан кашкдлактап жур еш. BipaK Кунанбай, Алшынб&й erayi етксн 6ip жолы буны эдейшеп шакыртып алып, “ уялма” дескен... Ж т т боп калдым деп журген шагында, ауылдагы келш- кешшктей уялтып, буктырып журген Алшынбай атын Абай оншалык ыстык кермеуий еш. Ал Майбасар мен Телепберд1 сиякты немесе Жумагул атшабар сиякты т ш н е тыйымы жок мыскылшылардын “ кдйын” , “ калындык” , “ ж е ар ” деп Дищэш ескерте берген сездер1 Абайды, TinTi, Дш дэнщ езш ойлаудан да жаскандыра береэтн. Кдлындык жайын Абай эз1рше ылги жатыркай ой- лайтын. Кдз1р кеш е бойымен ушеу-тертеу! келе жатканда Май­ басар Абайга бурынгьщан repi салмакты туспен карап, шы- нын айткан Kici тэр1здешп: - М ы на мешггтщ тойы етш , ic женшейсш. Юшкене кол босасын. Содан сон саган айтатын 6ip улкен сез1м бар... Ашуланба, баламысын? б з щ зщпттей азамат болдын-- Ал­ шынбай аулына малды текке 6epin жатыр гой деймющжурт... О сы жолы Каркаралыдан кайтарда езщ е 6ip мэслихат ай- там, - дедь Абай кундеп дагдысы бойынша, томсарды да, ун кдтпады. 1штей Майбасардын HeHi айтпагын сезедь Кенейш деген ойы жок- Кдрабас: - Айтам деп еру кылганша, “ айтгым, бастадым” десещш, Абай оны сезбей келед1 дейм йщ ? Iuii бэрш сезед1 бунын! _ деп мшбелете бастады. - Ж е, же! Осы ат мжпзгендей керейш, тек осындаймен макгаганынды койшы, TinTi, Кдреке! — деп Абай Кдрабастын иыгына асыла TycTi. Майбасардай емес, Кдрабаспен ерюн сейлесетш . Ж ене Кдрабастын т ш н , мшезш жаксы керуип efli. Сондыктан ойнап, еркелей беретш. 110

— Тек ic 6iTciH... айткзным айткзн... Сешмен эт сейлесем. Сейлескенде бек сейлесем!.. — деп, Майбасар жанагы сезш щ купиясын молайта бердк Абай шннен: “ О сыны экеммен акылдасып айтып жур-ау” деп ойлады. “ Онда калжын емес, шыныньщ e3i болганы. Неткен беле?..” деп, Абайдын к е й т бузылды... Элденеден... Oifreyip, осы жайды айтса, кэд1мгщей к ап ы мазасызданады... Сейткен сайын Дшдэдан кенипмен алыстай туседь Онын аты бутан 6ip алуан зорлык ноктасы сияктанады. ^ Кдбагын Tyftin, eKi K03i жалт етш, жактырмай кзратаны болмаса, Абай Майбасардай агата катан жауап айта алмады. Осы кезде булар Кунанбай пэтерше де жетш , коранын шпне Kipin efli. Ы ю-кию толып журген атгылар, жаяулар екен. Мол коранын эр ж ервде уштен-тертген. тогыз-оннан топталып, коралай отырып, келел1 сездерщ с е й л е с т жаткан даулылар... Старшын, билер... Осы кенестерде тергеу, б шик, бата, серт, айып, ю н э, татулык, араздык та сез боп жатыр. Жиындаты жандардын к е п ш ш п Бошан тэр1здк.. Тымак, шапандары соны баян eTin тур. Окта-текте тана Балкаш бойынан келген Дадан Тобыктынын yririci немесе Даганды Керейшш кой жуш шекпеш мен шошактымагы кершедй Бул кен ауладаты топтардын ру-руларын кшмдершен баска тэты 6ip белгшер1 айкын бщд1редк Кдрабас Абайта эр рудын атына баскан танбасын да кеше куншз айырып-айырь . айтып 6epin ед1. Абай кора iiiiiHfle келе жатып, эр топтьщ тус-тусында байлаулы турган атгарына карап, сандарынан танбаларын керш , ш тен танып келед1. “А нау “ кез танба” дейтш кос денгелек - Аргын, Бошан атгары. Мына 6ipey “ ашамай” танба — Керей. Ал ана 6ipey кек ат ше? Е, е, ол “ ш ем ш Г танбалы - Найман екен той. Бул жакта Найман да бар екен-ay!..” дед!. Ею жерде араптьщ “ шын” эрпше уксатан Торе танбасын да таныды. Абай тыста осы жайларга карай туспек ед1, б1ракулкендер токгамады, 6epi де уйге юрдь Жакып алдымен журш кеп, Кунанбай отыратын белменщ eciriH ашты. Ушеу-тертеу1 тутас Kipin, сэлем 6epicri. Улкен жарык белменщ есйш ен TepiHe шейш кымбат кызыл кшемдер жайылган. Кдбырта атаулыда кала сэш мен жиналтан iuiiKTep, кестел1 жайнамаз, оюлап жазылган дугалыктар. Тесек-оры н, кус жастык, ж1бек шаршау, шштерлер де кеп. Уйде топсалы улкен 111

ус т е л я т жанында жуан-жуан ак жастыкгарга шынтактап Алшынбай мен Кунанбай отыр екен. Мыналар даурыга сэлем бергенде, уйде отырган екеуш щ epumepi болымсыз гана жыбыр-жыбыр eTicin, саран сэлем алысты. Келгендер Кунанбай мен Алшынбайдын eKi жагынан жарьша отырды. Сейлеп отырган Алшынбай екен. Сезш узш мыналарга карап, аз бегелш ед1, Кунанбай: “ айта бервдз!” деп ишарат етп. Толык, денгелек денел1, Кызыл жуз, ак сакадаы Алшынбай TipceK жен кара камзолдын сыртынан пушпак iiuiriH желбегей жамылып отыр екен. Басында сургылт сырма такиясы бар. Кдзакы такия. Сол такиясынын eKi самайдагы жиегшен ойдым-ойдым боп тускен ак куйка кершеш. Жанада кырылган ак шашы кайта тебшдеп шыгып келе жатканмен, Алшын­ байдын тазын жасыра алмай тур. Бшк кырлы мурнын кэтере сейлеп, Алшынбай eciKKe карап отырып: — Баймурын e3i де тыржындап, екпе сызын бицнрген- дей, — дегенде, Кунанбай басын тез кетерш ап, Алшынбайга бурылды. Алшынбай Кунанбайдын сурланган жузше байып- пен карап: — “ Бежейш конакасыга шавдлрсам, Кунанбай жактырмайды дейд1. Енд1 меш ц казанымды да Тобыктыга билеткен1 ме Алшынбайдын” деп, маган юнэ тагады бшем... - дед1. — Анамен cefciecin пе e3i? Онын сойылын не деп согады екен Баймурын, сонысын айтгы ма?.. —деп, Кунанбай жанагы e3iH Tepic кып керсететш сезден атгап TycTi. “ А нау” дегеш и м екен1н Абай бшед1. Аддынгы кун1 осы Алшынбаймен б1рталай сейлесш кеп, аяк кезде Кунанбай Бежейге арнап 6ip катгы суык сез айткан: “ Бежей арыз 6epin аягымнан алганын койсын! Болмаса, сур шекпещп кипзш , бойын кездеп, айдатканшатокгамаспын!” деп ед1. Алшынбай мен осы Кдркаралы казагыньщ тагы 6ip жуаны Баймурын аркылы Кунанбай мен Бежей арасынын шарпыскан сездер1 жур1п жаткан-ды. Були Алшынбай сондагы сезд1н eHfliri epici калай ауга- нын айтпакка келген болу керек. Баймурыннын Бежей жакты устагысы келелн! жалгыз жанагы сез емес, одан баска жерлерде, Кунанбайдын эр алуан аш у сездер1нен бшшетш. Э лп 6ip леп сонын сарыны... Оны 112

Кунанбайдын тындагысы келмейтш, устаскан Kicici дэл Баймурын емес. Экпелесе екпелей бер ет. Онын eKneci батса, Алшын- байга батады. Кунанбайды оншалык кдйыстырмайды. Екшпн, Алшынбай Кунанбайга жацагыдай бщщргеш болмаса , “ Сен уш ш маган Баймурын туыскдным екпеледГ’ деп, мшдет кылатын nici емес. С он п .1 жылдар бойында Алшынбай, Кунанбай достыгы талай сыналган. Туыстан да “ кудалык” , “достык” т э т а болып, exeyi 6ipi аркылы 6ipiHe келген ж енш -ж елт ауыртпалыкты есептеспейтш. Сондыкган алгашкы сезш елпм ен тастап, Алшынбай Кунанбай куткен жауапка Keurri. - Эуел! жауап ce3iHiH езш айтайын, кей ш п шарасын акылдасамыз гой. Бежей анау сэлемше шапшып жауап берйтп. “ К ек шекпешиб1здщ мырза ппикен жок, кудай ппнкен. Юм киерш керерм!з...” д е т ! . Баймурын ба, баска ма, дем беруш! тапканы болар!.. - деди Бул жауапты еспгенде, баганадан ундемей мелшшп отырган Майбасар, Жакыптар селт eTin, кабак тукситш, ажырая карасты. 1штершен: “ Мынау калай кутырады?” “ Мынаны 6ip тулен турткен екен!” “ М эргау кетейш деген екенсщ!.. 0 з обалын езщ е!” — деген сиякты ажарлары бар eni. Абай Бежейдщ не дегенш естуге ынтык болатын. Жанагы Алшынбай жетюзген сезге ол да кайран калды. 1цннен: “ Кдндай ыза, кандай куйнсген туган сез?.. Ж эне неткен ер?” деп ойлады. Кунанбай кайсар жауапты ecrrri де, басын жогары алып, карсы терезеге жалгыз кез1мен кадалып карап, ундемей отырып калды. Сургылт жуз1ryHepin, к ап ы ашумен карайып бара жаткэн Tepiaai. Б еги те тук атаулысы бозгылданып, бшше бастады. Осьщан баска не 6ip дыбыс, не козгалыс, не 6ip сезбен сыр берген жок. Барды шине жиып, буылып, курсауланып калды. М уньщ бетше ею рет келдененнен карап еткен Алшынбай тандана Tycin, су й сш п калды. “ BepiK, 6epiK! Буйреп без емес, тас болар!..” деп ойла­ ды. Кунанбайды 63i керш журген аткдмшер iuiinae белекше

багалайтын 6ip ce6e6i: осындай жердей ерекше устамдылы- гынан, бойын бермес туйыктыгынан болатын. Уй iiui YHci3 едг Багана eciK алдында, ауыз уйде калган Карабас eciKTi акырын ашып, ептеп басып кеп: — Майыр кепи , мырза. Ci3re келдк — дедг Кунанбай оган да кыбыр еткен жок. Аздан сон eciK ашылып, енгезердей Кызыл сэры Майыр юрдг Кдсында казак тшмаш Кдска бар. Сакалы шошайган, 63i кагьшез келген арык сур. Бул тшмаш кувдйз-туш осында келш-кете беретш. Майыр Кунанбай, Алшынбаймен кол алысып амандасып болды да, жерге отырмай, Кунанбай карсысындагы жалгыз орындыкка отырды. Улкен кок кездер1 кылилау келген. Бет- аузын калын буйра сэры сакзл баскан. Ш уй д еа кып-кызыл ею кзтпар боп туратын. Муны казак атаулы ез атымен атамай, озге майырлар сиякты, сырт белгшер1мен атайтын. Ж алгаз- ак, бурынгы майырларды 6ip-aK белимен “сулу майыр” , “сем1з майыр” деп немесе бетш щ секпш н е карап “таргак майыр” десе, мынаньщ сырткы Tyci, туп талай ат атауга ез-езшен суранып турушы едг Сонды кган мунын атын неше сакка мш пзш кеп, 6ipae “ шапыраш майыр” , б1рде “ жундес майыр” , 6ipae “ т ск е н бас майыр” деп те атасатын. Кунанбай, Алшынбай айналасы оны акылсыз деген болжалмен, кеб1несе, сол “ т с к е н бас майыр” деуип eai. Бул майыр Кунанбайдын дегенше журе бермейтш. 0з б е п , ез жолы бар. Сондыкган Кунанбайга жаманатты Kepi- нетш. Кдркаралы деген округтщ eMipmici — Кунанбай мен осы Майыр. Кдзак округл “дуан” деп, мыналарды б!рде “дуанбасы” деп, кейде Кунанбайды “ aFa султан” дейдг Кунанбай округл баскэратьш приказдьщ бастыгы, Майыр орынбасары болатьш. YmiHmi адамы — Kiiiii султан аталушы efli. Ол Ka3ip калада жок- Майыр Кунанбайга Бежей жумысымен кеп efli. Кунан­ байдын жанагы ашу уст1нде Майырды керек кып отырганы да сол жумыс болатын. Кунанбай мундайда, ойдагы жумысына кумгшюмей, тупа- тура KipiceTiH. Сол едепмен тез сез бастап: - Майыр, сенщ атан аты Тобыкгы емес efli. Осы Кдр- каралыга кеп бауыр тапканнан аманбысын? Бежейд1 айдату 114

керек, кдгазын дурыста деп ем. Сары аурудай создьщ да кегли гой. Соны н жанкуйер! сен болып, бауыр тартып, бауырын езш п жур ме осы , немене?.. — деда. Тесш е карап, Майырдан жалгыз K03iH алмай, сызданып отыр. Майыр “ аудар!” деп, тшмашка карады. Каска тшмаш К,унанбай мен Майырга кезек жалтакгады. Жупнген бойында кунысып, крзгалактай бердт Bip жагынан, орысша тип жеткипкп болмаса, еюнпп жаганан, ею улыктыч 6ipiHe-6ipi айтатын ашу свзт тупа-тура жетюзуден, acipece, тайгактайтын. 0 ai багелш отыр... Кейде жер шукып кап, кейде кымындап, козгак катады. Кунанбай мунын бегелгенше ыза боп: - Ей, тшмаш, осы сатан “ эке” дейш, жарыктытым, тек деген1мд1 тугел жетк1зш1!.. 1н аузында отыртан аккет тортай сиякты кьшп-кылп еткен!нд1 койшы осы!.. — дед1. Торгайды айтканда Майбасар шыдай алмай кулш ж1берд1 ; де, Кунанбайдын ашулы тусше имене карал, тэуба кыла калды. : 1шшен кулюден влердей кысьшып отыр едй Абайга да бул тецеу аса кызык KepiHfli... Онын; кез адцында турымтай салып [ жургенде, iH аузында кьшпылдап отыратын шакдгак елестеп efli... Шынында, мына сорлы тшмаш дэл соньщ 03i сиякты. BipaKC03fliH бет1 каггы. Кулер жер емес. Абай Майбасардьщ жанаты женштек кулюден кысьштанын таньщы да, ез бойын тежеп калды. Тшмаш бетеле отырса да К,унанбай сезш жетюзген ед1. Майыр саскан ж ок Санкылдаган зор дауыспен катгы сейлеп, шубыртып Kerri... - 0юмш1п1к еш юсщен кек алу ушш бершмейд16i3re... Вежей Ералиновтан тускен катаз кеп, тексеру керек! Ж ене ол ушш ренжитш юсшер де кеп. Айдатпай токтай тур! - дед1. Осыдан сон ею жаты да шапшан сейлесе женелш еда... - Суйтш , арпалыстырып устамаксьщ гой? Кездегенщ сол гой? - Жалгыз мен емес... Бурын ага султан болган К,усбек, Жамантайлар да солай карайды. Tim i, мына Алшынбай бшетш Баймурын да солай ойлайды. - Олар юм? BipeH-саран!.. Олар аздар! Ж ене кундестжпен суйтед1. К еп елд!н кеп аткамшер1 мен1н Сез1мд1 куптайды. Кермей отырмысьщ соны? 115

- А з болса болсын. BipaK закон - патша законы, олар- дын к у э л т н де тывдайды. Олардын ce3i де жетед! жогаргы улыккэ. - Жетюзетш сенсщ гой! Айыпкерд! сен устаган сон, бел аспай кайтед1?! - Кунанбай мырза, сен меш айыптама уйтш! Бул eKi жузд1 семсер сиякды жумыс. — Бшемш. Крймацныц сырын бшемш сенщ! - Ага султан! Орныцызды умытпаныз!.. Bi3 екеум1зд1 де корпус сайлаган, - деп Майыр трубкасын тутатып алып, турегелш, уй im iaae эрл1-берл1 журш кетп. Ашумен катгы кызарып алган efli. Кунанбайдьщ eHfliri жауабын Алшынбай айткызгысы келмедь Дуаннын ею бастыгы будан epi сейлессе, урыска кететш Typi бар. Ол орынсыз. Алшынбай ез кез алдында бутан ырык 6epyiHe болмайды. Кунанбай ушш де жэне, Tirrri, e3i ушш де заладды. Ол баганадан устелге шынтакгап, кыбыр етпей отырган кдлпынан тез шалкзйып: — Ей, мырза! Ей, Майыр! Сабыр етзндерпн! — деп катгы айтты. Алшынбайды жалгыз Кунанбай емес, Майыр да сыйлай- тын. Талай киын юте элденеше рет ютес болтан. Эл1 кунге туе шайыскэн жерлер1 жок, Жэне Алшынбай e3i улыкбольш керме­ се де, тупгеп келгенде, талай сгаршынды, т л т , кейде ага султан- ды да сайлаушынын ен мыктысы болатын. Оны да Майыр жаксы бшеш. Есептеспеу киын. Алшынбай ун катканда туре- геп турган Майыр К,унанбайга кез киыгын 6ip тастап байкап erri. К,унанбай да Алшынбайды тындайтын T8pi3fli. Майыр танаурап, катты fleMirin, орындыгына кайта кеп отырды. Алкымында ел1 айыкдаган ашу бар еда. Дем! д1ршдей шыгады. — Сендер булай шалкиыспандар, ульпедар!.. Макул емес! дсп Алшынбай сейлей бастаганнан-ак каска тшмаш Майырга карай кисая туеш айтып жатыр. — BipiHe-6ipiH сержсщ, ынтымакгы болсан, ел билейс1н- Ынтымаксыз болсан, нещи бнлейс1н? в з бэлен ез!не ж етт, журт та калар, жумыс та кзлар. Угысып ютевдер. Ал ездшнмен угыспасандар, мына бидей, арадагы юешщ сезш тывдандар. Ол жайы сол!.. — деп, ею улыкка кезек карап, екеу1нщ де кзйткзн TypiH ангарып ап, Алшынбай: — Ал жанагы акыргы 116

жумыстарына келеек, мына мен осы уйге, Кунанбай мырза, саган, — деп, Кунанбай жакка ыргала Tycin, — сол жумыспен келш отырмын. Бугш кешке шейш осы жумыс туралы пурсат бер1ндерш1! Майыр, каз1р сен кайта тур. Туракты 6ip жауа- бын 6yriH кешке мен жетюзейш. Сендер екеущ боп, осы жайды сейлегещл 93ipiue коя туруга бармысьщ? Соны ай- тывдаршы! Осыны мен сендерден сурап отырмын! — деда. Алшынбай энпмесшщ тусында Кдрабас ауыз уйден камыс тегенеге толтырып кымыз экеп еда. Шунет келген сырлы сэры тегене. Кдз1рде Майбасар, Абайлар дыбыссыз гана козгалып, устел уетше аежаулык жайып, улкендердщ алдарына жылтыр |сары тостагандарды толтырып кымыз койган. Бетшде азгантай гана курым бе л п а бар сап-сары кымыз аркар муШзшен йтелген уйрек ожаумен Майбасар сапырган- | да кешрпймей, шып-шып етш шымырлап кана толкиды. Дастаркзн уетше уш табакка сап ашыган бауырсак ко- йысты... Жанагы Алшынбай ce3i аяктала берген кезде Кдра- 3 бас ауыз уйден улкен табак ыстык ас экелда. Бул дагдылы ет, куырдак емес, Кунанбайдын кымызбен коса жейтш жаубуй- I рек деген тамагы efli. Алшынбай сез1н аяктасымен Кунанбай Майырга да, Алшынбайга да асты нускап: - Жеп, 1ше отырындар... кэнй - деп, бата кып белн сипады. М еш л садам деп имам хаз1реттермен коп айкаскалы, Кунанбай e3i арапша окымаган адам болсада, дшдар, такуа- лау коршершн жанагы бата кылгыш, бет сипагыш, “ тем щ да- шыл” машыкгарын кеп ютейлн болган-ды. Алшынбайдын элп сезш щ аягына ас кеп калганы 6ip сылтау болса, екшшщен, будан opi сейлеген сездщ орны да жок- Алшынбай Kipicin, “ аяктап керем” деген сон , Майыр- дын да октей коятын жен1 жок. Жайсыз шешее, кейш кереда. Ал дурыс боп шешшее, мундай icTi Алшынбайга бергеннен абзалы жок. Алшынбайга: — Айткзнын дурыс, мен токтаймын. Жауабын ез1ннен кутем1н... - дед1 де, келген жумысын тез догарды. Содан кейш osinin кымызкумарлыгына салып бес тостаганды усл - ycTiHe жутып-жутып ж1бер1п, жаубуйректен аз гана асады да, коштасып жур1п Kerri. 117

Тшмаш гамак аяктаганша кетпей кейщдеп калып ещ, сол шыкканша Кунанбай жанагы свз туралы “лэм” деген ж ок Аздан сон тшмаш ке-rri. Содан кейш барып кана K.V- нанбай: - Парага жемсауы толган гой, элп т с к е н бастын. Бет алысын кермеймшщ? Баймурын аркьшы Божей, Байсал тыгындаган гой... - деп, баганадан желкл узшмеген ойынын 6ip туйшш айпы . Алшынбайдын ойы да осы туралы едь Ол 6ipaK Кунан- байдан rep i арырак ойлап, ойына эр турл1 жайсыз куд1ктер тусш , кунпрт тартып отырган. Кунанбай свзше шапшан жауап кайырган ж ок Саравдап барып: - Пара деген 6ip cepi гой. Пара жемейтш улык бар ма, тэ й р ? Он-солынан кабат алып, кабат кылгып та кыбын тауып журмей ме? Мына жердщ т е т т ол гана болмай тур, - деп, бугш эдей1 Кунанбайга е з д т м е н айтпакка келген сезше ауысты. Кейде мандай TepiciH жиырынкырап, ею кезш жумып сейлей бастайтын эден бар eai, соган салып: - М ен осы кыбырдын бэршен коз алмай, квлдененнен багып отырган KiciMiH гой... “ Тогызкумалакты ойнаушьшан да келденен керпш келедГ’ деуш1 ед1 б1здщ би, - деп ез атасы TmeHrni бид1 eciHe алып. - сол айткзндай, Тобыкты ипшдеп ойындардын енд1 баска 6ip белге шыгатын кез1 жетг1. Аякгамаса, насырга шабатын Typi бар! —дей т у с т 6ip токгады. Кунанбайга кудасынын бул бет алысы окыс жаналык ед1. - Алшеке! Бежей мен Байсал Тобыктьща аягымнан алам д есе, дуанга келш жагамнан алмакшы. Аянар жер1м калмады ма осы? — дей 6epin efli, Алшынбай сол колын устелден аз квтере бер т: - Алысар болсан, аянбассын- Алыскан сон о да аянбас. BipaK жанагы Майырды ангарсаншы! Ол гана емес, ар жагында анталап журген кеш еп хан тукымы терелерд1 ангарсаншы!.. Сезкумар, бэлекумар Баймурындар аз ба?.. Сонын бэр! ага султандык колымыздан мулдем кетт1 деп журген ж о к Ылги эр кезеннен баспа кы п, “турт, сайтанмен” жур. Тепнде, вз басынмен байланыскан сезд1н epmireHi курысын... - деп, ш етш нэз1к жайга туспал жасады. Кунанбай енд! тусше бастады. Баганагы Майыр да, enai, Tiirri, Алшынбай да К унанбай, Бэжей тартысыньщ Ty6i - бас араздык екенш 118

туспалдайды. Бара-бара “ ага султан басымен Бежейдщ аулын шапты, вз колымен кыруар елд1 кыркд матады... дуреледГ’ I деген сездер бэле боп, улгаймай тура ма?.. Бежейдщ “ арызы” 1 деген — “ аяспау” деген сиякты, эр жерден шац 6epin жаткдн ! жайдын бэр! сол думпудщ белп а... Кунанбай Алшынбайдьщ жузще ойлана кэрап: “ Ендеше, j барывды айтшы!” дегендей, ундемей тосып кэлды. Алшынбай ещи Кунанбайга кадала кэрап отырып, ж т сейлеп: - Були мына мешгг б т п , абыройын асып отыр. Атагын j■ кепке кетш жатыр. Соны кундейтш де Kici кеп. Алдымен анау j Kepnic, мына жанагы Майыр кундейш. Кишреймейсщ, KemipiM 1\" етесщ. А к кеншщ мулде агарсын. Мунын да 6ip Кунанбайлыгын болсын. “ И п жумыс успнде юрбеннен арылам” дегенщ болсын. Ана Бежей агайыньщды жау кып жатка ж1берме!.. Бауыр кып |Jкасына тарт, татуласшы осы! —дед1. Кунанбай кепке шей1н ундеген жок- Татулыкты Алшын­ бай сураганда кай жауабын болса да ойланбай айту киын. Аныгында, бар Каркаралы дуаныныц шын думшебайы осы | Алшынбай. К еп рудьщ нелер улкен дауы да осыньщ алдынан h тарайды. Одан 6epi де ана 6ip кезде Кусбектей тере А лшын- | байды екпелетш алган сон, ага султандыгынан айрылган. Алшынбай достыгы аркылы аз Fara Тобыктьшын Кунан- I байы ага султандыкты алган... Ж эне БежеЩн жау кып куа берсе, астында жатып та аягын шайнайтын Typi бар. Ангар солай боп барады. Онан сон icTece Бежейге бул icrefli, Бежей эл1 бутан не ютед1?.. Алшынбай сураса, бергеннен абзалы ж ок екен деген байлауга кеп едг 03fliriMeH “тез келерм1н” деген байлауы емес екен1 рас. Алшынбай емес, езге Kici айтса да б у й тт тез кайтпас efli. Ешп мына туе оньщ 6epiHeH белек... Сол с е б е т т К,унанбай беюнд! де: - Алшеке! Айналаны Kepin, болжап айтып отырсын гой. Достыкпен айтып отырсьщ. Ангармасам айыпты болар ем. “ Кдйтпас-акпын” деп едам. Б1ракжалгыз катыбас мен болайын ба? Акыры кудай бшеш, ез1н бш, ез1н аякта! — дед!. С ез сонымен 6rrri де, Алшынбай 6ipa3 отырып уйше кайтгы. Абай Бежей уш!н ырза efli. TinTi, Апшынбайга да ш тей кен1л1 жылы тарткандай болды... T y ci суык, ракымсыз жаулыктын енд1 бей жылынып, татулыкка айналганын Аб1а1й9 “ yh” деп, KypciHe суйсшш кабылдады.

3 Осы сез болтан куннщ кеппнде Абай Кдркдралы каласын жапа-жалтыз аралап кетй. Кейде 6ip iuii пысып, жудеу тартса немесе 6ip нэрсеге ырза боп, KOHuii ep6ice осылайша жалгыз кет1п калушы еда... Кун кешюргенмен aai баткан ж ок екен. Кдла ж елкесшдеп эсем таудын каратаЙлы жотасында Кызыл арай сэуле бар. Тау басында жел турды, бшем. Тотайсыз ашык жондарда сыргак керш едь Жаяу борасындап, уйтки Tycin кызгылт куйын ушкындайды. Кала шйнде желоз, шынылтыр аяз бшшедь Жайсыз суык емес. Бойды ширыктырып, жинакы устататын жещл мезгш. Таудын калага караган бетш кеш келенкеш баскан. Жакын жердей жакпар тастардын 63i де каз1р кекшш коленке imiaae кегшнрлешп, алыстай Tycin, тунге беШмдеп барады... Абай ез пэтерлершен ею-уш кеше узап кетш ад ... Bip уакытта пушпакайналып, даурыта сейлеп келе жаткдн жаяу топты кердк.. К оп адам болса да, шйнен Абайга таныс Kici бш нбедн Kyjiicin, дабырласып сейлеп келе ж алом ылги жупыны ки1мд1 жатактар... Жаяу жургстершен де каладагы кдрекет адамдары екеш танылып тур. Бугш Абай кещш дуниенщ бар кершюшен 6iTiM, жарастык 1здеген 6ip MeftipiMflLniK xaniwie. Ж ас, Kepici аралас тепе курдастай кулюш келе жаткзн топ Абайга кызыкгы, жарастык- ты кершш. Ce6enci3 жымия кулш, осы топты Абай кеше ортасында анырып, тосып кдлды. Б1рактоп шпнен муны байкап, елеген 6ip жан да жок. Аяктары шыны карды шакыр-шукыр басып жакындап калды. Абай CHfli байкады. Бар топтын ентелеп камаганы - улкен ак сакалды, келюл карт екен... 03i де кулш, топты да кулд1рш келе жаткзн сол. Bip тосын, тажап нерсе — шадды ею жатынан крлтыкгасып келедк Шал e3i басын л к устап, rnrepi басып келе жатканы болмаса, ешкандай бет бурмайды. Сейлегенде де ешюмге карамай, тура бет алдына карай сейлеп келеда... Абай мынадай езгеше шалды б 1рталай анырып, кайран кап турып зорга ангарды. Карт сокыр екен... Топтын муны байкамаганы, л я п , жаксы бодцы... касынан ете бергенде Абай да крсылып, ере журд!. Осы кеше бойында 120

жапгыз Абай емес, какпа алдында отырган, карсы кеде жаткдн KiciHiH 6epi де шал тобына кызыгып, шесе келеш— Кейппрек келе жаткдн 6ip бурыл сакзлдыдан Абай: - Бул Kici KiM, ага?.. - деп едь А нау танданып: - Е, бшмеупп ме ен Шеж1кенд1?~ О не дегенщ?.. Бул - Ш еже акын емес пе? — дед!. Ш ежен щ атына Абай канык, 6ipaK, кергеш осы. Атын ести сала ол бурыл сакаддан сытыла женелш, топтын алдынга цатарына ш е с т , Ш ежеш жаксылап карап, сезш тындай бастады. - Ш ежже, 6i3re жур!.. Б1здщ уйге кеддж, мш е, айтып турган мына мен, Бекбергенмш, - дед16ip кырма сакал жаяу... — Ж о, 6i3re барады... - Уа, койындар, мен ез1м алыстан epTin келемш!.. ' — Ой, не дейсщдер? Шежйсецшн тускен yfti б1здна!.. Аты б1здшнде тур! - деп, т а га 6ipey ун бердь Осындай xepic усл а де топ теп е Hipmin, токырап кадды. Эрл1-берл1 еткен жургшшшер кеп косылып жатыр. Жанагы даурыктардын бэрш еепп, токыраган Ш еженщ 03i. Ол катгы, ашык дауыспен каркыддап суйсше кулш: — Уай, жарандар, мен 6ip акыл айтайын ба?... — дедь Журт тепе Kaflipni карттын аузынан шыккан лебвш Kyrin: — Айт, айт... Ш ежже!.. Уа, тересш езщ айт! — Уа, кайда конасын, езщ танда! —д е с т , анталай бастады. Ш еженщ даусы бул дабырдын бэрщ баскандай зор екен. - Уау, осы жепзбегщ - асьщ, жаймагын — тесегщ гой... Д эн ырзамын, агайын... BipaKырзамын деп кана коймаймын, осы жанагы “ маган-маган” деп даурыкканьщнын бэрщ е де барам... Бэрщ нщ де асынды imeM... Ш еженщ кемейш е тас тыгылып кала коймас ещц бул бес-он кунде... Сол сарайым сау болса, жанагы ун бергешгцп тепе мурныннан Ti3in турып, 6ip кун туспк, 6ip кун конакасы жеймш... Ал каз1р болса, кун ызгырыктартгы. KeniKipfli, бшем. М енщ Kapi cinipiMfli соза бермей, осы ен жакын какпанын 6ipiHe бурамысын, эке- лер?.. - дедь Бастан 6epri C03iHiH барлыгын куле тывдап турган журт epucci3 токырады... Ен жакын уй осы какдасынын алдында жиын турган уй едк К,ора Heci калбалактап, iiiiKe карай жупрш Ken'i. Жиын таркай алмай, Ш ежеш кимай тур. 121

Крнакзсы жайынан токтам тапкан ел енш Шеженщ 6ipep ауыз сез1н естш ей кете апатын емес. Ш еженщ касында турган 6ip картам Kici акынга козтау салгысы келдй бшем: — Уа, Ш ежж е, дуанта жана келдщ гой, мундагы дак- бырггы естщ жатырмысын? - деп едн Шеже: — Е, е, айт! Не дещп? Не деп жатыр дуанын? - дедь Жанагы картац Kici кала жаналыгынан хабардар екен. “ Кунанбай салган мешгг 6iTTi, Алшынбай, Кунанбай сомы той етпек жене ага султан Кунанбай агайынымен 6iTiceTiH бопты. Улык пен Алшынбайлар табыстыратын б о т ы !” - дедк Абай мына сезге аса кайран болды. 0 з eKeciHiH атын дел мына жерден естимш деген ж ок едк “ MeuiiT 6ip cepi, TinTi, оным араз-куразы да иен журтка мэл1м екен-ау!” - деп танданды. — Е-е, араздасам деп, улыктыгынан айрылып калмасын д е& п гой. — Кунанбайдын кдмкоры Алшынбай бопты гой. — Эрине, бэр-бэрш жалгастырып, септеспрщ журген сол Алшынбайлар... — Тобыктыга абырой enepin, улык кып, уске шыгарып койган да сол ездерь — Ендн Mine, Тобыктынын жемпаздары касаптын да ceMi3iH, лапкенщ де кызарганын куртып барады. Осы мандагы кос атаулынын да кысыр тайы мен ту биелерш тугел жемей кетет!н емес... - десед1. Ш еже осы жайларды куле тындап турып, 6ip кезде оп- онай елеьщете коя бердг А шыкдаусы санкылдап: Болыпты 6ip аксак таз жене сокыр, К,уранды мысык соиы молдан окыр, Болганда аксак дарня, сокыр - карга, Ортасын дарияньщ карга шокыр, - дед4. Ж урт тепе д у eTin кул1п ж1бердк.. Шапшандыгына, айткыштыгына кайран боп тандай каккандар да бар. — А ксак тазы - Алшынбай... — Сокыры - Кунанбай. — Не кыл дейсщ? Ал кайтпас KepiH жалгыз ауыз еленмен жайратты да салды! — деп журт жапырлап сейлеп жатыр... Абай бул сездерден катты уялып кысылды да, шетгей 6epfli. 122

Осы кезде уй иeci шыгып, Ш ежеш ерте берш ед1. Жиын тарамастан бурын Абай жалгыз белш ш , ез уйлерше карай I асыга женедщ. Темен карап кеде жаткан Абайдын кулатынан жанагы 6ip ауыз елен ол1 айыккан жок. Бар ce3i есшде... 1шшен кайта-кайта айтады. Жаттап апты. Мынау жалгыз ауыз елен багана куш бойы кумбездей боп улкен KepiHin отырган eKi рудын ею шокысын 6ip-aK coFbin, жермен-жексен етп. Тайпитып кеткен сиякты кершдк “ Алшеке, Алшеке” дегендер1 - “ аксактаз” аталды. Ал- шынбай сылти басады, аксак екеш рас. Ал “ага султан” , “ мыр- за” атанган ез eKeci — “ карга!” Кдндай карга? Каркаралынын ен байпык, ел дариясыньщ жалгыз еркеа! Ж аксы, жайлысын жапа-жалгыз кызыктап, шокып жеп отырган карга!.. Элемде сезден куш и не бар екен? “ С ез енменщнен етед! j гой\" деген Каратайдын тэты 6ip тапкыр ce3i есш е TycTi. Осындай ез ойымен e3i боп, 1ш1нен аса к ап ы тенселткен | 6ip куш п сезген Абай кеш еш де, кеш едеп жургшшш! де г ангармай, кермей келе жатыр. Bip пушпакка жакындап калган екен. Д ел бурыштан !| бурылып, буган карсы шыккан уш аттыга кез1 тусп. Анырып тура калды да, тез таныды. Келе жаткан Бежей, Байсал, Байдалы екен. Ортадагы тулю тымакты, курен тебел | атгы - Бежей. А к сур жуз1 жабынкы. К,оныркай мурты менен сакзлына кешю аяз кылау салыпты. Абай токгаган калпында бойын тез жиып, аттылардын алдына жумысы бар кющей келденендеп кеп. тосып турды. ] Аттылар мунын козгалысын окыс керд1 ме немесе таныды ма, атгарын баяу бастыра бастап efli, жакындап тустас келд1. Сол уакы п а Абай улкен ыкылас 6uiflipin, айрыкша 6ip [ тагзыммен TeciH басып, к ап ы дауыстап: - Ассалаумагалайкум!.. - деп солем бердк Медреседе жургенде: “ Кешеде xa3ipeni керсен, осьшайша тагзым ету керек” деп халфелер уйретуш1 ед1. Абай кептен 6epi ешк1мге буйпп солем 6epin керген жок. Кдркаралыга келгел1 Бежейд1н KepiHreHi осы. Ш ешесш1н журердеп ce3i есше rycTi ме, болмаса Ka3ipri кенш куй1не сай келд1 ме?.. Кдлайша буйт1п одеп шыгарганын Абайдын e3i де байкамай калган-ды. 123

бзге клзактан белек, мына сиякты, 6ip алуан сыпайылыкка Бежей он назарын салды, бшем... атыньщ басын тежей 6epin: — Уагалайкумэссэлэм, балам!.. - деп токырай калды. Байсал Абайды жана таныган едь Жактырмай, мурнын тыржитып: — 0 й , мынау екен гой, жэ, журил! - деп, атын козгай 6epin ед|, Бежей: — Токташы! - дед!. — Ей, сол антурганнын баласыньщ салемш алушы ма ем?... — деп, Байсал Абайга кабагын туйе кзрады. Абайдын eKi б е л ду егп. Окыс жалын б е л емес, ш ш де шарпып еткендей. Кшэлап, ренжпен жазыксыз баланын отгы кездер1 ж арк е л п , Байсалга кадала карады. ^ е ж е й Абай куйш жаксы таныган сиякты едь Байыптап карап алып: — Балам, ж еннад айтшы, 6i3ai керсен, селем бер деп екен айтып па efli. ж ок езднщмен ютедщ бе? — дедь — Бож1ке, экем емес, ез1м 6epin турган сэлем1м ci3re!.. Абай болса, куншзп езш кещпдешйрген куШн умытпа- ган болатын. Кдркаралынын кейб1р кеше казагы еслген та- тулык жайын Бежей, Байсалдар ел: ест1ген жок-ты. Жана кешке жакын тана Алшынбай бул ушеуше Kici ж^берш, ез пэтергне аска шакырган екен. Не сез барын бшмесе де, соган атганып бара жаткан б е л осы efli. Абай жауабын еслген сон, Бежей ыкьшаспен карай Tycin, жакындады да: — Э кен айтпай, езщ бшген болсан, батамды берейш. К езщ н ен жаксы жанар керд!м гой, шырагым!.. — деда. Байсал бул сезд1 де жактырмай сырт карай 6epin efli, Бежей онын козгалысын танып: — Ей, Байсал, сен бата бермсгенмен, мынау болайын деп турган бала той, - дед1 де, Абайга бурылып: — Е н д т н щ ж уп сенде калар, балам! Ж олын болсын!.. Ж алгыз-ак езгеш берсе де, экецнщ кдтгылыгын бермесш! - деп, белн сипады. Абай да Бежейге кадала карап турган кал- пында бата кылып, белн сипап efli... Атгылар журш Kerri. Байдалы баганадан ундемеген efli. Ещц гана Бежейге карап: — EKi K63i ceKceyiflfliH шогындай жайнап тур екен 63i- HiH-- “ деда. Абай турып-турып барып кана козгалды. 124

Ш ын ба? Шын а й п ы ма? Ж ок, элде, Байсалдын катты- лык, аямастык м1нез1 балага ауыр тимесш деп, жаны ашы- ганнан айтгы ма? Бежей не мэнмен мундай жакеы бата берда! Ойда жоктан, оп-онайдан, осындай таудай улкен сый бола ма?.. Мырзалык па? Ж ок, элде, Абайды аз бшсе де, тез таны- ганы ма? Улкендер кереген, таныгыш, сыншы гой! Ш ыны- мен-ак танып айтканы ма?.. Олай болса, Абай жаман icici емес, жаксы Kici болмак кой!.. Бул жайды ойлаган сайын балалык e3iMiuiniri к ап ы ырза болды. Абайдын iiui алагызып, 6ip турл1 куана cepnmin, тез- тез кулаш cepMerici келгендей. Элдекандай epic 1здегендей. Ещй асыга журш келедь К ун K33ip ымырт бопты, оны да жана байкады. Ею кеш е адасып. пэтершен асып кетштт Муны да жана бшдь Кдйта журдь Ауылда жургенде кысы-жазы ден басында ететш кеш, Ka3ip т а га да 6ip езгеше боп серпштш, ез куатын айрыкша 6uuxipin, Абайга катгы эсер етедь.. 03i салмаса да, Абай каршыга салган улкендердщ касына еткен жазда кеп epin efli. Сонда ымырт жабыла бергенде. апак-сапакта, кеш карангылыгы коюланган сайын кек кар­ шыга, ерттей каршыга секунд санап жалындай шалкып, жай- най беруш! efli... Абай ез ойын, ез KeHiniHiH куй1н мына кеште дел сол шабыттагы 6eTi кайтпас каршыгадай сезд1. ByriH 6ip турл1 сергект1к, сез1мдш1к бар... ©зге кундерден дэл бугш п кунн1н уакигалары элдекайда белек. Кундазп экелер, эл п Ш еже, ж анага Бежейлер... Bip Кдркаралы каласынын алакандай аясынын iminfle болганмен, осы адамдар арасы соншалык керегар. TinTi, дуниен1н терт бурышындай алшакжатыр. Bip жерде куш, 6ip жерде енер, 6ip жерде MiHe3... Аралары жэне 6iTiMci3 боп, эр салада жатканы Heci!.. Bepi 6ip орынга жиылып, ынтымакден 6ip арадан табылса не етер efli?... Бул ой Абайга ен алгаш келген ой eni де... жэне, TinTi, ез ойы сиякты KepiHfli. Аныганда: “ акыл, кайрат...” , “ акыл мен бакыт, байлык” дегендердщ езара дауы, таласы деген парсы, TypiK TiniHfleri к1таптардан былтырлар 6ip окыган накыл эцпмес1 бар-ды. Каз1рде Абай соны ем!рден тапканына да дэн ырза... 0з акылымен тапты... Тапты да: “ Осыньщ 6opi 6ip жерде, 6ip кеудеде, 6ip адамньщ 1ш1нде болмакка лазым...” деп, езгеше 6ip ceHiMfli байлау жасады. 125

Осы оймен катар езш осы Каркаралыга Keareni катгы ecin , улгайып калган Kici сиякты керд!. Талай жанды Kepin, талай сездерд1 укты... Tiirri, Ш еже акынды да оз кулагымен eciTri. Талай ру, талай жерлерд1 де бищ . Тыстан аса кекшш эсер алтан Абай ымырт эбден жа- былганда Майбасардын пэтерше кеп Kipin еда. Ауыз уйде е т т н щ екш есш е каткан карды Абай бугш езге кундерден каггырак, ширак тепкшеп Tycipniде, табанын жьищам-жылдам суйкеп, суйрете cypTin, тер п уйге Kipin келдк Ею 6eTi кешю аяздан кып-кызыл. Улкен к е з ш ц ак-карасы ап-айкын боп, жалт-жалт eTin, ширак 6ip отгылыкпен карайды... Уйде Майбасар, Жакып бастатан тутан-туыскандар кеп екен. Батана тайдьщ етш жей алмай кеткен жиын енда шындап ниет кып, кайта тепе жиылган тэр1зд1. Улкен сэры самауырды жаца ортата алысыпты... Шайды “ сорап-сорап” тартысып жатыр... Майбасар Абайдьщ тусш е суйсше карап: — Абайжан! Тонтан ж окп ысын, кайда журдщ! Кел, шешш, шай iiuin жылыншы! - деп, кагыла 6epin, ез кзсынан орын босатгы... Абай асыкпай шешшш болып, шайта кеп отырды. Жакып шайды сштей туеш: — Бол, бол! Ш айды тез-тез iuiin, 83ip отырындар, ж!пт- тер! — деп, барлыкжиынды асыктырып отыр екен. — Рас, рас... Кдратай, Ызтутгьшан хабар келкаменженелу керек... — fleai Майбасар да. — Е , ас 83ip, уй 33ip... “ Жасыт” намазынан сон келед! дед1 гой конакгарды... — Ол намазды жана мешгг шйнде узак окитын да шытар... — Е -е, енда Хасен молда жана имам болтаны осы. Бул намазды тез 6iripe коймас... — Бэсе, “Ясин” мен “Тэбэрэкпн” 6ipiH окымай не бопты? ©3iH макамдап окымай токырамас! - д е с т , куле туеш Телепберд1, Бурахан, Жумагул сиякты жас ж т тт е р шайдан оп-онай шыга койгысы келмей отыр... — 0 й , не айтасындар, теШр!.. Тез болывдар! вздерщ жана м еш птеп намазга бармаймысын, эуел1?.. Майбасар, бармаушы ма ен намазга? - деп, Жакып кайта дегб1разденш. Майбасар дэл намаз ушш онша асыга коятын тэр!зденбеда. Мойын бура 6epin кулш, Абайга карап: 126

- Е, жанагы кзлын жиыннын ишнен меш1т 1Ш1нде орын тиед! деймющ, Taftip! TepiHe кетсен, кон ак шыккзнш а уйге жете алмай кдласын... Онда Ызгутты: “ Крнактан бурын келмейсщ” деп, бауыздалып елсш... — дедк - Е, шыгар ауызга, жакын жерден-ак, сапка юрсен болмай ма... Бармасакуят кой! TinTi, мырза бшсе, урсып журер!.. - деп, Жакып кудйс айтып едк - Мырзана “ бардык, окы дык” деп eTipiK айта сала- мыз... - деп, журтты ду Kynaipin Майбасар, - жарыктык мешгг жаксы болганмен, босагасында кайдан отырам... Намаз окимын деп, вишен кшз тебе Бошан, Кдрашордын саптама- сын кузетем бе?.. Соны н жалпак табаны баскзн жерге бас коям ба? - деп, намаз жайын б1ржолата кылжакка сала бас- тады. Абай Майбасардьщ уп-улкен басымен бапаша кылжакгап отырганына кызыгып куле бастады. Дел мешгг ашылгалы турган жерде жэне Кэркаралы елшщ бар шонжарлары сонда жиылып, алгаш намаз окып, К,унан- байга алгыс айтатын сагатга Майбасардын былайша кылжак еткенш Жакып жакгырган ж окедь 1шшен: “Дагдылы, бейпш ауыз, мш езЫ здт” деп ойлады да, взге кепке 6yriHri кештщ ерекше кеш екенш ескертпек болды. - Бул мешгг, бше бшсендер, бЬ д щ мырзага да, онан сон , осы отырган бэрще де зор абырой эперетш меппт кой, жарыктык! — дедь Майбасар бул туста кайтадан ныгызсып, дардия Tycin: - Е-е, соны айтсаншы!.. Душпан атаулынын аузына кум куймай ма, бул мешгг? Бэлем. Бежей де осыны сезген болар. Татулыкты 1здеген Tepi3fli гой! — дедг Татулыкты KiM i3flereHi буларга мэл1маз едь BipaK K,y- нанбай айналасы: “ Бежей ыгыпты! Бежей аш жетпесш б Inin, татулыксурапты!” дегещп енш осылайша бастамай отырмайды. Ондайды алдымен айтатын, эрине, осы Майбасарлар. - Байгус Алшекен де дос-ак кой! Б1здщ мырзанын аиык Tlneyi, адал жакыны сол бакыр гой... - деп, Жакып Апшын- байдын куш пзп мшезш еске алып efli. - Ктязганады... Абыройынды тере-каранын бар желауызы кызганады, TinTi, улык та кызганады. Алдымен эл п Майыр кызганады дед1 гой... Дуп-дурыс кой, менит сапып, абырой асып, елд1 алып, 127

Ешлш алып бара жаткзн сон, езшнен иыгы асып ырыкбермей кетед1, - дейщ гой Майыр. - Майыр. ш скен бас, кызганудан бурын эуел1 Бежей, Байсаддан параны да сокты гой!.. Сол гой онын ектеп отыр- ганы, кулкынын танымаймысын?.. - деп, Майбасар езшщ кунщзден байлаган шешуш айта кеп: - Ал енд1 Божеймен татуласу да осы 6yriH кешке болады. Осы намаз, осы астын устш е олар да кследй оны ecirriH бе? - дедь Д эл бул арасын Жакып та, езге бунда отырган жшттер де ест1ген ж ок ед1. Абай да бшмейтш. Bopi де аз антарылып калып, imTepiHeH Бежейдщ буп н п татуласа келетш пшшин Keprici келш. Майбасар осы жайдын бэрше токмейшдене тусш: - Бар жаксылыктын басында, aftTeyip, 6ip Алшекен... Берген мал адал, адал гой Алшынбай аулына! — деда де, кдсында отырган Абайга HlniHKipen, тоне тусш: - Укты н ба? Бэлем, осы жолы бармай кутылшы кай- ньща! - деп, Абайды тагы колга ала бастады. Bipaic, Абай дэл осы жолы бурынгыдай жасыган жок. Эншейшде, бундай топ imiHfle Майбасардын осы кзлжынынан терлеп-тепшш кысы- латын болса, бупнп кеште олай емес. YftaiH imi Абайга карап акырын Kyaice бастады. Майбасар Жакыпка карап коз кысып отыр efli... - М айеке. тагы бастадын ба, бармаймын, Tinri!.. — деп, улкендерге бурылды да, кул1п койды. - ©й, жаман!.. Жаман бола ма деймш, осы шфюн! TipiciH берген сон, вД1 куйеу жата ма?” деп, 03iH калайсын? И е п ителгшщ тамагындай боп улпшдеп кел1н отыр анда. “ Келмей кетсйнш, бэлем!” деп, ол ceHi сынап отыр осы жолы. 03iH суйекке намыс болатын жайды ойламасан керек мул- дем! - деп, Майбасар Абайды шындап айналдыра бастады. Абай ani де кысылмай, куле карап Майбасарды мыскыл еткендей мырс етп де, арт жагында турган домбыраны алып, дангылдатып тарта бастады. Жауап кзткан жок. Майбасар жауап ала алмай аз отырып, кайтадан кзда- лып: - Ал айтсаншы!.. Кдсына жолдас кып мына отырган барлык атпал ж1пттерд1 ертем. Тек емеуршпун бшшрпп! — дед1. 128

- Майеке, койыцыздеШм!.. — Уа, титл де коймаймын!.. Бшдщ бе?.. — Япыр-ау, осы ci3re тусер олжа бар ма? Тым курыса, жецге болсаныз 6ip capi еда!.. - Женге болмасам, женгеден артыкайызым кансын!.. Абай к у л т ж1берд! де, 6ip ерекше ойнакы тентеклк тауып: - Осы 6ip емес, ею емес... шын коймайсыз ба? — деп, домбырасын токтатып, алдына келденен салып. Майбасарга кадала карады. KyaiMcipen кзраган улкен кездер1нде аса 6ip кызулы жалын кершгендей еда. — Ал, коймадым!.. - деп, Майбасар “ кайтер екен” деген- дей еж1рейе карады. Абай e3i корген Ш еженщ калпына салып, кул1мареген кезш сыгырайтып, басын жогары кетере 6epin соктырта женелд1: Уа, кой лесе, 6ip коймайсьщ. Аз болды ма, Майеке, Осында керген кызыгьщ? Кертш жеп-ак журсщ гой Каркдралы халкыньщ Жал-жаясын, шужыгын. Алган, жеген аздай-ак, Тагы 6ipoi тауынсьщ. Уа, Алшынбайдын кызы юм? Адактамак сертщ бе. Осы едардщ елшщ Ж уйрт мен жортагын? Айтпай-ак койсан не eTymi еда, Сонда да бар ма ед ортагьщ? Гуж-гуждеп 6ip коймайсын, Букасы ма ен кдшырар Сол ауылдын торпагын? Бше бшсен осы сый Жетер еда, кайнага, Орайы болмас колкзньщ... - деп сакылдап кулш, Абай Майбасарга карай жантая Kerri. Уйдан imi api кайран боп, api cyttciHin, каркылдай куле женелда. Майбасар кысылганнан, yHci3 гана леютш куле берш, Абай б тр ген уакытга, басын шайкап, дымы курып, боктап ж!берд1 де: 129

— Кдп! Кдп! М ына жаманнын кылыгын-ай!.. Евди кайтпм, бэттр-ау?! — дедк Абай кулш, мыскылдап: — Бол, айтатын болсан, еленмен айт, Майеке, эйтпесе, тывдамаймын! — деп, басын шайкады. — А л, бэлем, сонынан кэлмайсьщ!.. Алар сыбагавды алдын ба?.. Ш ок!.. Ш ок ещц!.. — деп, Жакьш кып-кызыл боп, iuieK-cmeci катканша кущи. — Кап, мына Ш аншардын жиеш!.. Улжан женешем-ау, ceHi буйтюзш отырган... Бэлем, ауылга барган сон сыбаганды берерм1н шешене айтып!.. - дед1 Майбасар. Телепберд!, Бурахандар да мына сездщ твркш ш угып: — Бесе, нагыз Тонтай! — Тонтайдьщ ж н е т гой!.. — Сайкымазак Ш аншардын шанышпасы гой мынау! — деседь — Уа, бул еленди 6ip жерден койнына салып экелд! ме деШм?! ©лен айтушы ма едк бул жаман?.. — деп, Майбасар ani кайран боп отыр. Ш ынында, Абайдын влен жазып, влен айтатынын бул ужендердщ кврген, се зге т осы гана. Абай езшщ калжьщынан мундай улкен эсер болады деп ойлаган ж ок еш. Енда кайтадан ез-езш ен кысылынкырай бастап: — 0 з елещ м емес, — дед! мынау улкендердщ шамасын 6ipa3 кылжак еткендей боп, — багана кешке Ш ежеш керш ем, соны н аленн — дед!. Уйдегшер нанар-нанбас боп, жапырлап сурастыра баста- ганда, Абай 6ip кзлыпты куш мареген жузбен сыр биийрмей отырып: — Осында 6ip Майбасар деген агам бар. Кунде суйтш маза бермейш, соган жауап уйретш! деп ем, сол Kici уйретп, —дед1 Ш эжен!н баганагы мыскылшыл, ойнакы, ащы кулис! Абайдьщ K33ip квз алдында. Жанагьшай Майбасарды жайратьш салганына Абай 03i де imiHeH кэтгы ырза болатын. “ Ш ежеге уксадым-ау!.. Шындап уксай алар ма екем?!” - деп, imiHeH кызгана кумарткан жай бар-ды. Уй imi мунын “ Ш еж е” деген свзш е шала нанып, жанагы окыс мшезш ЭЛ1 тамашалап отырганда, сырткы eciK ашьшып, жылдам басып Кдрабас келд!... Дырду тез басылды. Кдрабас уйге басын суга бере, табалдырыкган аттамай, даурыгып: 130

- Болындар! Намаз бггп! Крнактар мырзаныц пэтерше бетгегел! жатыр... Кдратай мен Ызгутты жетсш дед!. Ал тепе, ш атиан! - легенде, уйдеп журт дурк турып, асы гап кише бастады. Абай негыларын бшмед1. 0й ткеш Жакып буган: “ Сен конаккутш, табак,тасуга жарамайсын, ал экен касында улкен исш ермен та га да отыра алмайсьщ... Орын тар болар. Одан да бугш осында жатсаншы!” - деген. Абай e3i де осыны “ тапкан акыл екен” деп едь BipaK Майбасар мен Карабас: — Е-е, ен болмаса конактарды керш , селем 6epin кайт! — Мына шаЬардын кеп конакгы калай сыйлайтынын I керш кайт!.. - дескен. бзге журттан кеШндеп калса да, Абай ж анага со н га > сездерш 6ipa3 орынды керш , акырын аявдап экесш щ уйше I. келд1. Жалгыз келш едг 0зге барлык улкендер кише сала | асыгап, калбакгап, жылдам басып кеткен екен. У зак намаздын артынан тун п аска карай шабытганып | козгалган журт Абай келгенше тепе орналасып калган тэр!зд1. К,ора imiHfle кутушшер, аспазшылар болмаса, езге I жургшшшер ж о к BipaK какпаньщ imi-сырты толган epireyni | ат екен. Т ун п аязбен ycTepi кылауланып, шанытып тур. Эдем! шана мен камыт-саймандары сыкырлай Tycin, жегул! дара атгар, пар-пар атгар да кершедг Ылги жаксы женш шаналар... Бул кала байларынын аттары болу керек. Сенсен тондарына оранып, шана imiime калгып отырган б!рен-саран кеш1рлер де байкалады. Улкен агаш уйд!н корага шыгатын кен eciriHe карсы юшшеу ас уй бар eai. Соны н eciri дамыл таппай ашылып- жабылып жатыр екен. Табак-табак ы стыкасты жанага М ай­ басар neTepiHfleri жМтгер жуг1ре басып тасып жур. А с уй мен конакуйдщ арасында Майбасар, Жакып та кзрбаласады. Уй imiHeH конаккасынан буларга да орын тимеген екен. Барлык ас жакты баскэрып журген Ызгутты. Ол: - Былай... Бас аягывды!.. Эпкел! Бол!.. Бол шапшан! — деп, Майбасар, Жакыптарга да шолак-шолакбуйрыктар беред!. Женш бешпет imiK киш, бшегш сыбанынкырап алган Ызгутты аншьщай шапшан, ыкшам. Кунанбайдын буп н п конагынан аяган жаны жоксиякты. 131

Абай улкен уйге юретш eciKKe такай бергенде, карсы алдынан Кдзаклай жупре шыкты. А с уйге карай ушып барады екен. Оган жол 6epin, ещи юре берейш деп е,щ, арг жагынан: - Былай, былай тур!.. - деген Ызгутгынын катгы буйры- гы естщдь Е ю колдарына ею -ею улкен жасаулы табактар алып, Бурахан, Телепберд1, Жумагул, Кдрабастар келед! екен. Абай тагы токтап, жол бердг Д эл касынан буы аспанга шыгып, табак-табакет еттп жатыр. Ыпга 6ip туршген казы, тенкершген жас куйрык, сэры алтындай балкыган жал, желш майлар... Bp6ip ею табакгын 6ipinae элгш щ устш е 6ip-6ip коныр бас орнапты. Буларды юрпзш ж 1б ер т, Абай ещд уйге карай козгалайын деп ед1, уй йшнен тагы 6ip нэрсемен карбаласып, Кдратай шыгып келед1 екен. Ол Абайды, т й т , кагып кете жаздады. - в й , туздыктарын— кайда?.. Жеке коятындарын кай- да?.. — деп келед! екен. - Бар! Бар туздык! Вне! Мше келедП - деп, Ызгутты Кдратайды кайта кайырды. Абайды бул екеуш щ eciK алдын- дагы карбаласы тагы юрпзбед1. Баганадан 6epi юрген-шыкканга еспс ашушы сиякты боп турганына Абай ыза бол ьт, енда Ызгуггыны ыгыстырьщкырап уйге юрд1. BipaK Kipe бере Ызгутгынын шынтагын кагып калып eai. Бутан сырт карап турган Ызгутты жанагы туздыкгы б о л т куйып тур екен. Козгалып кетш, туздыгынын б1разын тегш алып: - ©й, тэш р алгыр!.. Бул юм e3i?.. — деп, ашумен сырт айнала 6epin, Абайды керд1 де: - 0 й , Абай, сенбющ?.. А й, шырагым-ай, 6ip тыныш жерде отырсан етп!.. Бул карбаласта не бар efli саган?.. - дед1. Абайды н мунда келгенш жалгыз Ызгутты емес, езгелер де онш а макул кермеген сиякты. Буны коргайтын кабак байкалмады. Жалгыз-ак, 6ip Tayipi, бетеннен ешюм ж ок екен. Бул уй, т еп , Kici отыратын уй де емес, далан сиякты eai. Белменщ еден! мен ipreci толган, жапырлап пзшген Ke6ic, калош, саптамалар екен. Осы ю ре 6epic белмеден торге карай жэне он жак, сол жакка карай б1рнеше белме бар efli. Д эл он жактагысы 132

Кунанбай жататын улкен бвлме... Сол уй жакган зор дауыспен кещлдене свйлеп отырган Алшынбай, Майыр ywrepi келеш... Тугаскан катгы кулю де eciinin кояды. Кещнен к е с т п , кущнрп сездер айтып отырган Алшынбай сиякты. Тер д еп белмелер екеу ед1. Онда да жагалай пзш ш , малдас курып, сыгылыса отырган конакгар екен. Бундага конактын Ke6i каланын татар саудагерлер!, казак байлары жэне тап ортада жаца мешгг имамы Хасен молда кершдь Бул белме элгщей емес, акырын свйлеп, аз купель Ылги 6ip бой тежеп, сыпайьшык багып отырган ауыр KicLnep Tepiafli. Сол жактагы белмеде Бошан, Кдрашор руларыньщ жуан-жуан аткзмшерлер1 мен б1рнеше тврелер1 бар екен. Ол бвлме де даурыгып сейлепш , 6ipiH-6ipi мыс- кылдагыш, кулегеш, кызу бвлмешн 6ipi квршдь Абай конак уйлердщ есж-еЫ лнен 6ip-6ip караганы болмаса, ешкайсысына юрген жок- Bip есептен, всы аралык белмеде кзлып, жан-жагынын 6epiaaeri взгешелжтерд1 ести турудьщ вз1 жаксы. Тек ашуланшак Ы згупы тагы кэкдайламаса болганы. Bip бурышта умыт калгандай боп, жалгыз серейш калган орындык бар екен. Абай соган втырып, табакшылардьщ асыгыс, карбалас кимылдарына карайды. Ж ел -сеп з жйтг баганадан 6epi aai кунге шейш табак тасудан дамыл алган жок... Улкен-улкен тер т белменщ бул сагатгагы мешкейлж кдрекеп кальщ топыр, кан жайлаудагы бес пен астан 6ip кем емес. Баганадан 6epi б1рнеше ту бие, кысыр тай, тел емген жабагы, талай-талай юек, ту койлар жутылган болар. ...Bip уакытта табакдиылардын e6irepi кдйтадан кыза женелдь.. Бос табактар бвлме-бвлмеден суман-суман шыгып, тагы да ас уйге карай тайпия калкып KeTin жатыр... Сол бос табакгардьщ ен сонгылары Кунанбай белмесшен шыгып бола берген кезде, ас уй жакган тагы-тагы кайкайма табак палау каптады... Оныц да 6eTi булана Tycin, кызара бертш: “ MeHi кайтш жeмeйciн, меш кайтш тастайсын?” деп келе жаткан сиякгы. Ауыз уйде ешюм ун шыгарып сейлемейдь Кунанбай ж т тт е р ш е Ызгутгы уйреткен тэртш сол болу керек. Yin eciKTiH тусында каз!рде Ж акып, Майбасар, Ызгутты yuieyi турып ап, табак жакындай бергенде кон ак уйдщ eciriHe карайды да, табакшыларды ундемей нускзп, рет-релмен юрпзш ж1бередь 133

Палау... Палаудан сон уз1м суы, одан epi шай... 0frreyip, ел жататын уакыттан асып, калын уйкыньщ 6ip мелшершё бартанша терт белме дамыл алмай, болдым демей жеп, жутып, iinin жатты. Абай есшеп, турегелт, енш Майбасар петерше кайтпакщы едь 0 n i кунге мунымен 6ip ауыз тшге келер атайын жок. Кугушшер ел1 де сол алташкы кзрбаласта. Т и ш imiriHin туймесш салып, ещЦ сырткы есйске карай баса бергенде, Абай К,унанбай белмесшен шыркай шыккан ун ecirri. Табакдш н ы н б1разы да бутан елен етп. Абай да барып, eciicri 6ipa3 ашынкырап карап, кез салды... Шокша бурыл сакэлы бар, жал тумсык, сур жузда 6ip Kici екен. Домбырасын безшдете ойнакддытып, зор кайырманы басып ап, содан epi домбыраны келденен салып койып, такпакгай сотып, желдарте женедац... - Бул юм? - Бул кайсы?.. - Кдй акын?.. - дескен ундер езге белмелерден де жене табакдшлар арасынан да естш п еда... Кунанбай белмесш ен ауыз уйге карай басын шытара берш, Каратай: - Байта, Балта акын! - деда. Ж анынан шытарып, сштеп отыртан, Алшынбай касында журетш Балта акын екен... Алган жарын жамандап, Аскзнды канаан табарсын. Ак тонынды жамандап, Атылас кайдан табарсын? 0з басынды зор етш, • Тендес кайдан табарсын? Атайынды жат бшш, Жакынды кайдан табарсын? Араз болсан, елще Жамандык айтар хабаршын. Тату болсан, агайын, Сонау катын-балага Суйшил айтар хабаршын, - деп токтады. У й ппшен: - Пел1, neai сезще!.. 134

- Бэрекелде, эбзел сез!.. - Уа, сез Tepeci осы да!.. — деп, дауры гап, мактау айтып жаткан Алшынбай, Кдратай, тшмаш ynaepi келдь Осындай улкен ауыр жиында мынадай суырып салма сез жене аразды табыстыратын б т м , жамау сез Абайга 6ip алуан кызык сиякгы Kepiwii... Ол тагы тындай тусейшнп деп, ентелеп, баганагы орындыгын экелш, осы арада отыруга 1 беШмдеп eai... Б1рак9кын жыры кайта шыкпады. Уй iiui кайтадан томсарынкы коныр энпмеге KipicTi. Абай Бежейдщ пшннш жана жаксылап кердг Ажарында ашу ж о к EipaK соншалык ашык-жаркын, сауык, кызык та * жок- Салкын, тыныш кана тартымды сабыр бар екен... Кунанбай nimiHiHe Абай кез1 Tycin eai, ол жинакы бои, t эр нэрсеге сергек карап отыр екен. Кулю, сауыкка ол да с оншалык бой урайын деп отырган ж о к Бул уй энпмесш коныр кенеске айналдырган Алшынбай I мен Баймурын. Енгезердей улкен бойлы, сэры Баймурын Бежейд1 татуластыра экелген Kici болатын. Ka3ip Алшынбай eKeyi гана сейлейд!. ©здер1 уш1н емес, Кунанбай, Бежей сиякгы ею ж акуш ш сейлейд1. Абай Балтаньщ жыры токтап, салкын кенес басталганын керген сон , ешктен кайта бурылды. Осы уакытта Каратай ауыз уйге шыгып, Ызтутты мен Майбасарды шакырып ап. - Татулык болды, татуластырды! Алшекен мен Баймурын ею жактын да бар сезше ие боп, ездер1 сейлеп, ездер1 ш ешш отыр. Осыпай е т д е р деп мырза да, Бежей де epiK 6epin едй - дедй - А л байлау не болды?.. Тынымы не болган екен?.. — деп, Майбасар ентелей тусть - Тынымы да езгешелеу болды, бшем... Араларьщ алые болса, кыз алысып, куда болысывдар дер едж. Агайынсын, жакынсын, б1раксол жакындыгын кайта жангарсын! Екеу1н бала алысындар! Бежей Кунанбайдан бала ауысып, бауырына салсын. Суйтш , Hicrepin аралассын! - дест1. - Осыган токтасты ма?.. - О не кылган бала?., б зш ен туган бала ма?.. — деп, Майбасар, Жакып кайтапай сурасып ед1... ~ Tettipi, айтгым гой!.. 0 з баласы!.. Асырауга алады!.. — деп, Каратай асыгып кайта Kerri... 135

Абай мына байлауга катгы анырап, ач-тан болумен 6ipre, ш ш е н 6ip турл1 т ур ц й гт кдлды. - Кай бала?.. KiM бершед1?.. Оспан ба, Смагул ма?.. - деп, еркек балалар бер1лед1 екен деп ойлайды. Ж анага атаган eici iHiciHiH ешкайсысын да ана крйнынан алып, езге жакка ж1беруге едя алатын емес... А на койнында уайымсыз, жазыксыз жаткан шш ерш н 6ipeyiHeH ani айрылгандай кердг Осы кештен жиырма кундер еткен мелшерде Кунанбай елге кзйтатын болды. - Кудай буйырса, ертеч атганамыз. Ж ол жарагы сай болсын! Ошарылып бегеп журетпй болмасын!.. Атка ерте конайык! - деп, Кунанбай Кдрабас, Жумагулдардан хабар таратты. О сы сез шыгысымен Кунанбайдыц вз касындагылар да ж эне Ж акы п, Кдратай патерлер1ндеп Тобыкты атаулыныч барлы га да сонгы 6ip кунд1 карбаласпен етюздь.. Елге кэйтудыч хабары бул топтьщ жас-улкенш тепе с е р г т п , куанткан едь Bcipece, елд1 катгы сатынган Абай болатын. Ол сочты уакытта Жидебайдагы шешелерш, ауыл- айматын туешде де кере беретш. Барлык пэтерлерде бугш эб1гермен катар кулю, калжыч, куаныш та кеп. — Ж уремз... Жакында кайтамыз! —деген сезшн еетшгенше бес-алты кун болгандыктан, бул журтгын ат-турманы 93ip- fli. Ж алгыз-ак Кдркаралыда узак турганнан 6epi мшшмей, жемде гана турган секнз сэйгулйе аттары майланып кеткен болатын. Сонгы 6ip жума бойында сондай атгардын аз-аздап TepiH алып, шин тарттырып, суытып, тан астырып, кыстын узак жолына сартап кып алмак кдрекеп де болатын. Абайдыч кайтар жолда м ш беп “Аймачдай” деген 6ip кара жал, кара куйры к суду кула ат еда. Аячшылдан жол жорга боп кеткен журдек, асем , нагыз бозбаланьщ аты. 0зге улкендерд1н атымен 6ipre бул да белек 6ip корада багылатын. Абай журю хабарын б ш а м е н , Аймандай атты Kepreni келда. М ачдайы ныч тебел1 ш ы н-ак айдай боп жаркырап, басын шулги туеш байлаулы тур екен. Абай кептен 136

, мшбей жэне кеп куннен 6epi кермей де журген едь Атын да | сатынып кзпты. Танертенп аяздан кырауытып турган жалы мен жонын 6ip уы с шеп алып сипап, с у р т т тастады. Содан • кешн кеп улкендердщ датдысы бойынша Аймацдайдыц жалын устады. Абайдын саласы узын, ашан колын Аймандай ; аттьщ K33ipri жалы кере туст1. Куда ат та кдтгы ceMipinTi. Абай шепне тусш , буИрден 6ip байкап карап еда, жоны да ! жумырланыпты. Улпершек майы да бшеуленш, б ш н ш тур ! екен. Атына кайта жакындап кеп, мойнын кушактап, кысын- кырап турып: “ Ертец емес, бупн-ак, каз1р-ак журсек етп!” деп ойлады. Ер-токымды жайлы кып epneTin, кдлын ат KepneHi баптап салып, тымактыц кулагын шарт байлап ап Абай атына MiHin, корадан шыкды. Эрдайым Ti3riHiH созып ж 1берл, басын шултып тастап, кещшп аявдайтын Аймандай 6yriH, Tinri, женит басып, дел жел кайыктай лыпып тур екен. Осы куш кешке шейш Абай атынан кеп тускен жок, Жумысы ж ок болса да каланьщ шетше 6ip шыгып кетш, базарын 6ip кезш, Тобыкгылар жаткан пэтер- naTepfli аралап журд1. Туе кезшде экесшщ касынан туспк жеп, шай iuiin, кайта атганып, тэты да базарта барды. Бул жолы касында Ызгутгы бар ед1. Кунанбайдьщ акдгасы Ызгуггынын жанында болатын. А с уакытында Абай экесшен а к т а сураганда, eKeci Ызгупыта бурылып: — Базарта ертш бар да, шешелер1не, шшерше алатын базарлыты болса, езщ тандап алып бер! - деген. Екшдпе шейш Ызтутгы eKeyi талай дукенд1 аралап ж ур т кеп нэрсе алды. Ocipece, Kepi эжес1 шайшыл, катаз шайшыл болатын. Абай сол шайдан бастап кант, кэмпит, макпал, дурня сиякты кейлек, камзолдык нэрселер алды. 9зш щ артына бектерген улкен коржыннын ею басы эбден сыкап толтан сон, содан аскэн нэрселерда Ызтупыныц крйны- конышына тыккызып алып, кеш бата екесш щ касына кайта кеп efli. Журер алдында езге журтгьщ да кам-кзрекетт осы сиякты шаруалар болу керек. Ертец журетш Кунанбайды Майыр, тшмаш, старшын, билер 6yriHri кеште тага басып жатыр екен. Абай eKeci '137

отырган белмеде бсшмай, баска белмеде, Кдрабас, Ызгуггымен коржындарын TiKripin, жолга эз1рленумен болды. Жатар уакьпта гана Кунанбай касынан кайткан Майырды Ызгутты шыгарып сапып кдйтып еда. - Мырзаньщ дуниесш и м кызыкгамаган, ец аягы т ск е н бас Майыр да жана 6ip карбытып асап кетп! - деда. - Йемене, мал адды ма, акша ма? - деп Карабас сурасты- рып еда. - “Упыксын гой, к е р н е т боп жегш жур!” деп, анау Бер1ккарадан келген уш кара атты берда. Акшалай бес жуз сомды т а га асатгы! — деда... С о н г а кундер Кунанбайдын 6epreHi жалгаз бул Майыр емес. Тшмаш та б1ртапай алган. 9cipece, кешеп кунде кырык- елу караны Алшынбай аулына да Майбасар мен Кдратайдан айдатып zi6ep in еда. Абайлар жата бергенде, тунделетш олар кзйтып кедщ. Ергенп «ypicn бегей ме деген солардын Kemiryi еда. Енд! олар да x e x im i. Осыдан ею -уш кун inrepi, Майбасар Алшынбай аулына барардан бурын Абайды т а га кджап керген... BipaK анада Абай езш кулю кып, катты тойтарып тастагандыктан, ещп туралап айтпай, клялап кеп: “ Келшнен уят болды-ау!” деп eai. Ызгутты сиякты улкендерд! кемекке шакырып, соларга айткандай боп айтып еда. Абай онда да: “ Бармаймын” деп, 6ip-aK кайырган.. Сонымен, кайынга бару энпмесшен Абай арылган-ды... Кунанбайдьщ журюке байланганы Абайды каз1р кайын- датайын дем егеш болды. Енда ертен журеда. BipaK тесекке жатып, уйкыга кетер алдында Майбасарды кзйта есше алып, оны н Дшдэ турган ауылга барып кайтканын ойлап, Абай ен алгаш рет ез кдлындыга туралы купил, ыстык 6ip сез1мд1 сезгендей еда. Бармады... BipaKKeprici келуип еда... Кдндай екен? “ Иеп ителгшщ тамагандай” деп Майбасар суретгеген, Абай кез алдына ителп, кдршыга, туйгын сиякты кырандардын суду мойындарын келттрш, шынымен сондай нэзж, акшыл тамак иектердщ болатынын ойлады, 6ip 6yriH емес, мунын алдын­ да да 6ipHeuie рет Дищэ жайын езгеше 6ip толкынмен ойлау- шы еда. 138

“ Барса нетер ед1?”деп, елдекзндай 6ejirici3 6ip кызумен ойы тумандайды. BipaK, Майбасардай катан, турпайы адамдардын мшез1 мунын ойы ндага купия ce3iMiH аямай кылжак ететш Tepiaai. Олардын TUieyi мен каклайына еру - езш-ез1 аямау. Kftttipjii, кзсиетп сырьш былгау сиякты. Дищэш бул iaaettAi. Гздегенде “ кайындау” деген сиякты ырым- жырымы кеп, ынгайсыздыгы кеп жолмен i3flerici келмейш. Ол уялтады!.. Сондыкган баруга бата алмайды. Осындай еюудай кеншмен кеп аунакдшп жатып уйкыга Keni. Ертеншде, Кунанбай айткандай-ак, ерте атганысты. 9p6ip топ 63fli-03 пэтершен жеке-жеке шогыр болып шыгып, кала сыртында тогыскзн. Кдладан Кунанбайды шыгарып сала келген старшын, би, терелер де кеп екен. Жиыны жуз шамалы icici боп, 6ipa3 токырап турысып, акыры: “ К,ош, кош , мырза!.. Ж олын болсын!.. Сапарынды онгарсын!” дескен тшектермен кзлды да, Кунанбайдын отыз шамалы тобы Тобыктыга карай тартты. Каркаралыдан Ш ынгыска шейш ж уретш жол узак. Жердщ алыстыганан баска, кар калын, жол да ауыр болатын. Ой-кырдын баршасы да cipey боп, кы с керпесш калын жамылыпты. Арканын дагдылы кап ы жел! биыл кыста да кеп соккан. Кейде 6ip жума, кейде, TinTi, он кундей айыкдай, ак боран боп тутеп турып алган кездер1 болган. Акпан, кантар, б!рд1н айы - баршасы да каз1р Абайлар жур1п келе жаткан cap дала, коныр адыр, сай-сала, корык- койнауларга ездер1н!н ак ирек, сар-кцпр омбыларын, окаптарын, муздак жалтырларын жапкан KepiHefli. Карлы оюлар ышкынып соккан жел iaaepiH дэлелдейд1. Дангыл кара жол жок. К еп аттылар теп е катар журу былай турсын, TinTi, уш салт атгынын катар журетш жерлер1 де окга-текге кездеседа. Сол себепп барлык жург(нш1 кайткан тырнадай, узак салкар кештей боп, ылги шубалып, пзш е жур1п отырады. Жолаушылардын мандай алдында К,унанбайдын 03i. Астында ceMi3 сэры жорга аты бар. Арт жата тегенедей жумыр келген, ак жал, сэры жорга ат кеп жоргадай кудю емес. Кдбыргалы, жазан жене зор болатын. Кунанбайдын калын жылкысынын 1ш4нде эрдайым узак жолга, ecipece, кыекы жолга мшетш аты осы efli. У спнде кара кулын жаргагы бар, 139

кумю Kice буынган, кара макдалмен тыстатып, кызыл тулю тымак, киген Кунанбай сырт ж аганан Караганда, TinTi, зор, кернект1 еда. К ара ж аргак сэры атка жаксы жарасады! Тайпалган каггы жорга езге журпнш ш щ бэрш cap жедщрщ келеда. Абайдьщ Аймандайы кейде Кунанбай журил баяуласа, жол жоргасын салады да, сэры жорга к ап ы тайпалып кетсе, амалсыздан желе женеледь Ж елйл6ip iypni катты, мазасыз. - Ойпырай-ай, желклнщ капысы-ай!.. Дел 6ip беренеге MiHri3in койып, солк-солк урып отырган сиякты, - деп, Абай Карабаска Аймандай атгьщ журюш шагьш кояды. Шынымен, алгашкы кунп журюте Абайдьщ imi-бауыры солкыдцап, етепн де кымтай алмай, икем1 кетш отырды. — 1штене етпейда. Аздан соц етщ кдтып, уйренш аласьщ... Етегщда кымтап отыр!.. - деп, Карабас акыл айтып кояды. Абайдьщ ерюне салса, асыкдай жол жоргамен журер еда. BipaK елге жету ymiH 6ipHeme кунд1 санап ап, сол мелшерде жетем деп тарткан Кунанбай жур1с шамасын езгеге билететш емес... Ж олды-жолсыз жерд1ц барлыгында суыкдз карсы каскарып ап, топты бастап келе жаткдн ce6e6i де сол. ЭншеШнде аямайтын атшылар мен шабарманцарды да алдына салмайды. Осы журю 6ip бугщ емес, талай кундйс жолдьщ бойында унем1 осыпай боп отырды. BipaK кунд1зп уакытгар Кунанбай асыгып, суыт жургенмен, жолдагы белгш1-белгш ауылдарга кеп тускенде унем1 тез а п а н а алмай кэлады. Жол бойындагы Ш убартау, Абыралы, Дегелен, сонан сон Шынгыстын батыс жаксшемшдеп Тобыктыньщ шел болсын, баршалыкконалкага тускен ауылдары Кунанбайды кажыдан келе жаткандай карсы алады. Бэршде де — аксакал, аткамшер, молда, сопыньщ аузында: “ MemiT, мешге” . KeH6ip жагымталсыган кэршер: “ Карадан хан тудьщ!” деп, “ Кыргында кьшау салмай шыкгьщ!” деп, “ Коныраулы буйра нардай болдьщ!” деп, копе-кершеу коше- мет, ж оргалыкта icTeRni. Кунанбай апаны п кеткенге шешн мундай ауылдар “ куракуш ы п” , калбак кагып кутед1. Ж ол бойындагы осы б1рталай ауылдардын аткамщер адамдары Кдркаралыда дэл кыс imiHfle Кунанбай алдында болып, дау-шарын 6iTipin кайткан екен. Акы телеуш, айып- анжысын алып, есебш айырып, егескен жерлершен Кунанбай аркылы еш алгандары да бар екен. 140

Шубартау, Абыралы iiuiHfle терт-бес жерде осындай ауылдар Кунанбайды атгандырар кезде, онашарак шыгарып ап, жургстен богеп, жасырын сейлесш те калады. Жэне сондай ауылдын барлытынан жетек атгар, ту биелер косылып калады. Осындай олжадан тускен ею кара жорга, 6ip кызыл ат, тага уш торы ат каз1рде Карабас сиякты атшылардын жетепне ш ест журетш бодцы. Абай бул жетектерге танкалса да, алгашкы кундер кенш белш, мэш -женш ескерген жок. BipaK birepi ж урл, Тобыктыга карай баскан сайын осы жетек молая берщ. ЭрЬберщен сон косарына жетек ат алмаган ж ур п ш ш 6ipeH- саран-ак боп калды. Тобыкты шетше iniHep кезде осы жылкылардьщ саны он беске жеттп, енш жетек емес, топталып, жеке айдалып отыратын бодцы... Мунын 6api ага султан сапарынын “ олжа мен сыйдан коюланып келе жатканына” айгак еш. Кунанбай аулында дэл осы кунде кумалак салган Kici болса, журпншшердщ “ Byflipi ток, кднжыгасы берж, кос-косардан олжасы бар!” дер едь Жорыкка аттандырган барымташыга тусет1н кумалак буларга да тусер efli. Крналка жерде бегелгеш болмаса, туспкке аялдамай, кунд1з баласында унем1 суыт ж ур т отырган топ Кдркаралыдан шыкканына жет!нш1 кун легенде Шыцгыс тауынын батыс ж ак тумсыгына кеп uiinfli. Осы жет1нш1 куш Кунанбайлар Телепберд! мен Кдмысбай, Бурахан ушеуш куып ж е т . Абай олардьщ неге бурын кеткенш бшген жок-ты. Алдагы 6ip cap жотадан кдлын жылкы айдап бара жаткан топты кергенде, Майбасар: - Э не, анау сол б1здщ ж1г1ттер болар! - деген. Айткандай, сол жанагы уш ж т т К,унанбайдын мал айдаткан адамдары екен. Олардын алдында жуз каралы жылкы бар. Оцшен 6ip тенкершген дога жал ту бие мен ылги ipinaeft, ipiicri аттар екен. Кдрабас айдап келе жаткан он бес ат та осыган косылды. Кунанбай жылкы ортасына кеп, айдаушылармен саран амандасты да, азын-аулак б е ге л т , турып калган efli. Абай катты 6ip куд1к ойлап, Кдрабастын касына Kenin сурастыра бастады. - Бул не кылган жылкы? KiMHiH жылкысы 63i? - Е, олжа, экеннщ олжасы емес пе? 141

— Олжа не? Юмнен алынган? - 0 й , Teftipi, баламысын?.. Э кеннщ кол астына караган халыказ ба? Каркзралыда куш-туш басып жаткан кара нешр ел кэне... Сондагы енбек ушш акы алмай ма? Текке ютей ме? - деда. Абай будан api сураган жок. BipaK барлык езгеше жайды угынып, ез-езш ен кысылды да, кып-кызыл боп кетп. Дел касында жургенмен, мынау экенщ , мынау барлык улкеннщ киын сырын сезбеген екен. Ш вже есш е тустй.. “ Ортасын дариянын карга шокыр...” деп едй Ш вже Кунанбайдан алые, шалгай жургенмен, бар сырды бшеда. Бшгендгктен соны айткан екен гой. “ Не деген уят?!” деп, Абай копии, ecipece, Шежеден уялгандай бодцы. Жургшшшер тагы да соктырып журш кета. Абай ж елт келеда. Б уп н булар Карашокыдагы К ункснщ аулына да жетпек. Туган-туы скан баршасын осы кеште керед1. BipaK квптен асыкгырган сагыныштьщ 63iде Абайдьщ жанагы ауыр сез1мш айыктыра алмалы. Ойлап, бойлай берген сайын тагы талай кунсыз icTep тапты. Алшынбай аулына ж1бершген елу кара да осы шогырдын 6ip белей. Кдлынмал... Абайга эперетш келшн1н кдлынмалы да булдырдан... “ И еп ителпнщ тамагындай” деп кызыктырган, асыкгырган калывдык? Дшдэ!.. Муньщ жары! Не боп барады!.. К еци1д ег1 кандайлык к ун э а з дуние к1рлен!п, жудеп, нэрс1з боп барады... “Жар!” деген атта соншалыкжазыксыз калпынан, касиетп орнынан осындай боп кор болады екен!” деп ойлады. Абай 63i ymiH де, Дшдэ ушш де наразы боп Kerri, наразы гана емес, ашулы едг Паракорлык - ютап айтатьга кунэнщ улкен1... Паракорлык бурынгы Кенпрбай сиякгы атакты бидщ де суйепне басылган танба ед1. вш п ес мйй, кешпес сумдыгы сол болатын. Ол, acipece, кысьшган жандардан, жазыксыз журтган тусетш жем. Kenminiiace айткызсац, Барлас, Шежелерге айткызсан - ол ен 6ip кеш1ршмейтш кунэ. Абырой, атакэперш отырган “кудай yiiiHiH.” e3iде кептен-кеп осындай малдан салынбады ма екен!.. Парадан жиьшып та MemiT боп кдлкиып турады екен. “Арамнан салындым” деп каусап калмайды. Онын iminfle де кудай аты аталып, пайгамбар атынан “кутпа” , “уагыз” 142

сейленедь Салдеш имам кезш сузш, “тэбэрэкп” созып, “ Букар •макамын” кущрентед1 екен. Жаксы керд1м деген баланын, жаксы тшеумен айтшрдым деген келшнщ aKTineyi, ак кумбез1 |де жем-парадан узнс жамылып, жем-парадан шымылдык Tirinefli екен. Осы KyHi кешке «.арашокыга жеткенмен, Абай эке I касында, Кункенщ аулында калган жок. Касына Жумагулды epTin ап, Жидебайга карай асыга женелin, жол бойы ылги ! шауып, жортып отырды. Терезе тубшен катгы журген атгылар етш , ауыл HTi шабаланып ypin коя берген уакытга шешелер ояу едг KemKi астарын 1шкен де ж ок екен. Бойы узарып, ipinen калган, бета тотыккан бала ziriT селем 6epin Kipin келдь Байсалды 6ip улкен жолаушьшай S боп, кальщ ки1м киген. Салмакпен басады. Осындай туткиылдан Абай кеп юргенде Жидебайдагы улкен уйдщ iiui } катгы куанып, шу eTin: — Абай!.. — Абайжан! — Кдрагым! - К,оныр козым!.. Абайжан! - деп дабырлай сейлеп, ерекше шат боп кзрсы алды. Уй imi тепе аман-сау!.. Э ж е а мен memeci куйлй.. EKeyi Абайды кезек-кезек cyftin жатыр. О спан да уйыктамапты. Айкайлап куанып кетш, ceicipin-ceKipin тусп . 03iH-e3i санга шапалактап, ойнактап жур. - Эпкел, базарлыгынды екел!.. T e n iH KeHi?.. Берсенпи шапшан? — деп Абайды шешелер1мен де, Рабитхан, Твке- жандармен де амандастырмай асыктырып жатыр. К,ойнын TiHTin, калталарына кол жупртш, кайта-кайта: - Эпкел!.. Бол ендй — деп дегб!разденш кояды. Осыдан уш -терт кун еткенге шешн Абай уйде болды. Ешкайда кыдырган жок- 9cipece, эке касына барган жок. “ Карашокьща калын жиын бар екен. Кункен1ц аулын конак басып жатыр екен. Мырзага селем бере, амандаса барган ел ушан-тещз екен” дескен хабарлар Жидебайга кун сайын келш ж апы . Бул ауылдан Кунанбай касына кеткен Тэкежан гана болатын. Ол Абай келген куннщ ертен1нде Жумагулдан олжа жылкылардын жайын eciTin: 143

- Ылги сейгулж атгар дейдг Бар жакеысын тагы да Кудайберд! таццап, менцпктеп кряды, - деп, Кункеден туган агасы Кудайбердщен жаксы аттарды кызганып, - тандаулы- сы н алам! Алып келем!.. Осы жол ма?.. Керер-акдын! - деп, асыга женелш еда. Сол кеткеннен eni кайткан жок. Абай бул кундерде ею uieiiieci мен Рабитханга Карка- ральща кергендерш, сезгенш кеп-кеп енпме кып айтып журда. Кейде мунын ецпм есш токал memeci, супу Айгыз кеп тыц- дайды. Бежеймен болган татулыкты да айтгы. BipaK бала беру жайын биш рген жок. Ол ез шйнде жаткан ауыр кудактщ, кпын уайымнын 6ipi еда. Э кен щ 03i айтып бищрмесе, Абай мынау аналардыц куанышпен карсы алган кундерш мунайт- кысы келмедг Бул аналар экеменен не деседа? Оны керер, 63ipme Абай аузынан естйенде ен алгаш ce3epi, айтары - ашу, куйнс болуга мумюн. Ондайды мезплшен бурын шыга- рып Абай кайтед!? Ендеше, кинамай тура туру кажет. Абай Ж идебайга келетш куш осы жайды ойлап ап, ж ан ы ндаш Жумагулга да: “ Бул ауылга айтпай-ак тура тур” деп тапсырган. Осымен терт-бес кун еткен тамада: “ Бежей де Kenimi” деген хабар жетп. К унанбай сол кзрсанда Жидебайдагы уйше Карабасты ж1берген екен. Сол Зере мен Улжанга кеп: — Мырза сэлем айтгы, ертен кеп кклмен осында келеда. Ж ене Бежеймен бас косып табысатын осы уй, осы уйдщ кара шанырагы бопты. Мунда Бежей, Байсалдар да келдг Осыган кам icTen, Kyrin алсын деп тапсырды! — деда. Улжан ол хабарга саскан жок. Айгыз eKeyi eKi кундей кам ютедк Улкен-улкен тендерд1 memin, кымбат юлем, всем тускш з, апаша, керпелерд1 алып, Зере отырган улкен yitai де, кон ак yftai де, Айгыз уйш де жаксы жасап койысты. Астау- астау бауырсак nicipin, кой у й т п , курт езд1рш, астарын да ыкшамдады. BipHeme карындагы сэры майдьщ ппшен тузы дел, дем1 жаксы, Tyci асыл майды тандап ап, сондай карынды е д е т арнап буздырды. К ел еа куш, айтканындай Кунанбай, Бежейлер бар некер- лер1мен тугае кеп, ошарылып кзлды. Бежей улкен уйге юргенде, Зере орнынан турып, карсы барып бетшен суйш жылады да: 144

- Кдрагым, бауырын суып, катыбас боп кетпедщ бе? Балам сен едщ де, анан мен емес пе ем?.. — дедь — Алда жарыктык-ай!.. — Алда бакыр анамыз-ай!.. — десш , Байдалы, Суйшднс сиякты Бежейге ере келген Kicinep де босансып efli. Бежей де шынымен пимфкещи. 3epeHi кушактап, кысып турып, катгы курсвди де, колымен акырын ишарат кып, орнына апарып отыргызды. 03i де Зеренщ кдсына отырып кадды. Аздан сон ундемей отырып, басын изеп, осы уйдеп балаларды кердг Абай еж есш щ тем енп жагында отыр едь Божей ен алдымен соны шакырып ап, бетшен июкеп, содан кейш Оспан, Смагулды да беггершен суШн. Зере мшезше орай етш icTereH туыскэндык жауабы. Бежей, шынында, бул уйш белек багалайтын. Кунан- байдын тана уй! емес, осы 6ip атанын ортак уш жене жалпыга мешрбан, момын, адал уй деп санаушы ед1. Бежейлер жайласып отырганнан кейш, осы белмеге Кунанбай да кеп icipni. Кдсында Кдратай, Майбасар, Кулыншак сиякты некерлер! кеп екен. Абай Бежей мен ез экесш щ бетгесш отырган niuiiHiH керуден уялгандай. 0 зшен-ез1 именш темен кзрады. Улкен- дерге орын босату керек. Соны сылтау кып, уйден шыгып Осымен бул кеигге де, ертен танертенп аста да екелершщ уст1не юрген жок- Жай сыртган, шешесшен сурастырганда, Бежей мен Кунанбай кеп ундеспей, шешшюпей, сыпайы гана сыйласты дегенд1 eciTTi. Ертеншде Бежейлер журер кезде Абайдын Кдркаралыда еспген жат сезш щ uieuiyi жетп. 0 з уйшде жер бауырлап жылап, Айгыз жатыр екен. Кдрабас мунын колынан Кемшатгы алып, шарт кш щ ц рт, улкен уйге апарыпты. Ею кез! каракатгай жайнаган аппак Кэмшат мундагы барлыкулкендерге: - Ага, ата! Ата... ага! - деп, юшкентай нэзш саусактарын созып, жалт-жалт кдрайды. Мунын елдекандай жалынышты турш керуге шыдамай Улжан шыгып кетп. Уншз жылап, бук тусш Зере калды. Улкендердщ арасынан аяз лебш сезгендей боп, Абай да аткып шыгып кетт1. 214-10 145