М.Әуезов "Абай жолы" 1 том

бауырлап, жазы клен тартты. Ж ол кэшавдау келетш болды. BipaK оны есеп кылмай, асыга журит, а к жал атгьщ ка п ы жоргасымен келедк Аздан с о ц ай ту ы п , аса 6ip ты н ы к, ж ы м -ж ы р т, жайлы ту н ж ы л ж ы п келд1. А к дала, алые адырлар ж е н ш , ке к ш ш туманга батып, тун хйбепн орантандай. М омын, сургалт, е л а з д у н ие м унга беЙ1М. Б ш к к е к жапанда жалгы з жузген жуд еу penai ж арты айга карап, Аба й KypciHin кояды . Тогжанды ойласа, Абай к е ц ш де бул шакта арылмас муимен жудейдк T ipm iniK буны ж и тг етш ecipin, жасты к дэуреннщ таны аткан ш акта, сол аспанны н асыл, эсем нуры бул уш ш Тог- ж а н боп та н ы л ы п едо. Kipm iKci3 таза кенитшц бар киялы осы тана. BipaKекеушщ арасына ем1рдщ улкен 6ererrepi, кзрсылыты кеп тендг Алан- сыз тш ек, аласыз кещ л кол созып еш. Болмады! Буны н аягын- да тусау, оны ц басында нокта. Еш п мше, екеуш ка к айырган е р ш л зд ш уетш де булардын журектер1 тана 6ip-6ipiH e талпы- ны п умтылады. BipaK шынжырларын сезш, mepni муимен, OKciK ею н1ш пен умтылады. Кдркаралы дан ка й тка н сои, Тотжанга 6ip сэлем жолдап, Kopicneicri плетен. Соган Т о гж а н шыдамапты. Амалсыз ренип- пен киналы п отырып шыдамапты: - К е р ю е р л ш не бар? HeH i тш еп KopiceMi3? 03i соны сезбей ме? — деп, ж ур е п н е туске н каяуы н ce3flipirrri. С оган Аба й см таба алмады. Рас, Д ш д э ш Аба й суй in ка й тка н ж о к BipaK erm iri OMipre тагды ры ндай KOHin кайтгы . Т о гж а н н ы н да Момбетейде атас- т ы р га н Kyfleyi бар. Ж а л гы з-а к, ол бар екен деп, Т о гж а н да ы нтыгып туртан жок. Кдйта Абайды суйгелй езш щ кайын ж урты н ойламаута тырысатын. Ж уреп урю п, жатыркап ж у- ретш. А ба й 6ipaK кзй ы н д а п Kerri. Е т щ ка й ты п корсетпестей к и ы н бедцен асы п Kerri. Т о гж а н сол кундерде онашада ко п жылаган, жудеп калган. К а тты ж у р ге н ж т т г е р ел жатар кезде Ж э ш б е к тщ тусы - на такады . Ж а л гы з-а к, ж у р т ж аты п калды , KepicyfliH орны болмас десш, е кш ш келе жаткан. Ж э ш б е к т щ ке н ш алгы нды мол о л ке сш щ eici жагасы б ж кш е cap каб ак болатын. С оны и батыс жактагы 6ip бойне 292

кеп шыга бергенде, Абайдын кулага алыстан талмаурап кел- ген э т и щ алы п калды. Ербол да eciTinTi. Д э л ж о та н ьщ езш е ш ы га п , eKi ж т т аз токтаганда эн айкы ны рак ж е гп . К р сы - лып салган эн екен. Кузетпп эйелдердщ эш сиякты . Жолаушылар тау басы- на бегелмей, ойга карай кулады, узак, кен елкенщ бойы жы - пырлаган ауылдар. Крралары ны н орталарында yftipiM-yftipiM кебисгей боп, калы н-калы ц койлар жатыр. Оттар е ш ке н, елыз, жайы н аралда катар-катар тош ге н каз, уйректщ уяларында агарып, денгеленш жататын жумырткалардай боп, ай астын- да м а н ки ы п , Tywiiicrepi ж а б ы к боз уйлер тур. Алты-жет1 у й — 6ip уя. О н -о н 6ip у й - 6ip уя. Т е р тген-б естен 6ip уя жасап, денгеленш турган ауылдар да бар. Осы елкенщ бойывда барлыкуйкылы ауыддардын устшен калкып эн келеш. Ж т т ге р inrepi баскан сайын эн айкындап, шакырып тур. влкенщ дэл ортасын какжары п ететш юшкене езен бар. С о н ы н eKi жатасы селд1р б ггке н аласа то га й . А ба й- лар сол тогайды кулдап темен тартгы. Ербол енш ангарды, эн С у й ш д к аулынын тусынан ш ы - гы п жатыр екен. Сол ауылдын ар жатында Ерболдын аулы. Булар эн айткдн ауылдьщ устш ен ететш болды. Ж у- picTepi бэсендесе де, ani де а к жал атты н сум андаган жол жоргасымен келе жаткан. Ж ал гы за я кж о л м е н ке п , еткелден eTin, то га й д ы н ар ж а - га н а ш ы гасты . К е щ р е к алан бар екен. С у й ш д к аулы керш дй Э н ещ ц, Tirni, ж а кьш естицц. Ш ы р ка п е с т ш п ж а тка н “ Т о - пайкек” эш. Абай м ен Ербол Бош а нн а н уй р е н ш келген ж ана э н бул елкеге жайылып калган екен. Н э з к суду дауысты эйелдер “ Т о п а й ке кт щ ” кейб1р ыргагы н Tepic айтады. Тогайдан е гё ш е н Ербол барлыкжайды тез ангарды: - Бэрекелде, мына кы зы кты кара! М ы нау ауыл алтыба- ка н Teyin жаты р! - деп т о кта й калды да: - О йбай, ж а ксы болды! Тура барайы к! - д еп едь Аба й аттьщ басы н ipKin токтап кап: - Тура тур! - дед. О н ш а л ы к араласы ж о к ауылга о й ы н 1здеп келгендей, м езгш аз баруды Аба й ы нгайсы з Kepin ехй. - Барсак та атга тастап, жаяу барайык. К ейппрек ба­ райы к. Эуел1 Ыздщ ауылга т у с е й к ! - деда.

М у н ы Ербол м акул кв р ге н жок.. — Э д е « келген Kici болмаймыз! Есебш ез1м табам, жур! - деп, m repi тарта берда. Абай ею ойлы болса да, Ерболга ceHin, epin кето. Алтыбакан Суйшдйе аулынан кашандау жерде, кен алан- да е кен. О й ы н га ж и ы л га н жастар кал ьщ xepiHfli. Кэм ш а т 6epiK, м аклал ш апан, ж1бек шапан ки ге н кыздар квп. Арала- рында кы най бел, эсем камзол гана киген кыздар да жур. Ш олпы лары токтаусыз шылдырлап, ке п унге салады. А к шарш ы , кестел1 кимеш ектерщ эсем гы п салган куш пи» келш - ш ектер де кв п . Балалар да мол екен. Ж т т жагы сиректеу керш дт М ы кты гы п курылган б ш к алтыбаканда сунгак бойлы е ю кы з э л п е н ш е к те у ш туры п, жа н а гы “ Т о п а й к е к п ” эл1 ш ы ркап жатыр. Абайлар тогай ш пнен ш ы гап, сумандаган аянмен дэл кастарына жеткенше, сауыкшы топ байкамапты. А лты баканны н касына келе бере ею ж т т : — Ойнар кебейсш! — С ауы км ол айсы н! - десп. Кы здар ipKuiin калды. К елш - ш ектер ею ж т т к е карай жакындап кедщ. Араларында Асыл- бекттц эйел1 м ен С у п р д щ келш дер! бар екен. Барлыгы да Ерболды танып: — Ербол! Ербол гой! — К д й д а н ж уранд ер? —деп, соны м ен свйлесе бергенде, Асылбекгщ келш ш еп Абайды танып: —Абай! —деп, ж аркы н жузбен амандасты. А ба й аты аталганда, э л пенш ек токгал ы п, эн де басылды. Алысырак ауылдын сыйпы ж п тп келгенде, бул топ бвге- левдеп калган. А лты бака н Teyin турган Т о гж а н мен С упрд щ кы зы Кер1мбала екен. Eneyi де такап келдь Абайдын квз1 Тогжанды элдекашан танып турган. Топ шлнде уялыскандай ш олак кана амандасты. Бул жиында барлык журтган ерюн Кер1мбала екен. Бойы Тогжаннан аласарак. Кулагында улкен сыргасы бар, а ш ы к дауысты, кулегеш Кер1мбала Абаймен амандаса сала: — Ал, ойы ны мы здьщ уст1не келш сщ дер. Ж атыркзман- дар! А тга р ы н н а н тусш , алтыбакан тебщдер! —деда. бзднтмен свз бастауга ыгысып турган Асылбекгщ келш­ ш еп Кер1мбаланы тез крстап: —Ал, тусщдер! - деп кулш койды. 294

Абайлар e jii де ipKLnin тур. Ербол эуел1 езд ерш щ жайла- ры н айтты. М ундайда сезш ш ш келетш ж Ш т ге р болады. Олар api кы зганш ак, api жорымтал, авдыгыш. Соларга ecripTin: — Мына Баканастагы Кекш еге бара жатыр ек. Жолшыбай ке и н п п ка п , б 1зд щ ауылга ко н ы п атганбак бо п келем!з, — дедь — Ендо ко н а ты н болсандар, не ce3i бар? О й ы н га да ара- ласындар! —Атган тусщдер! — Bi3 бастангы ютеп жатырмыз. —Т огж ан уй ш щ улкендер1 ж у р ш ке тке н сон, курбылары ж и ы лы п бастангы icieTin жатыр. Э дш бектщ то кы м кд га р ы да осы ньщ ппщде. Кдпы гы мы зга ортакбольщдар! —деп, б1рнеше кыз-келшшек шын шакырды. —Тусщдер, аттарынды байлап, тез кел1ндер! —деп, То г- ж а н н ы н ж е н ге а со н гы созд1 айтты. Ербол осы сезд1 костап: —Ал макул! - дей бердь К е р1мбала 6ip женгесш е суйенш турып, аш ы кунмен калжындап: — Ал ещц, ойынымызды суытпай, тез оралывдар. Кд- йындарынан жана кдйткан жптггер гой! Эндерш уйренем1з! Тамактарынды кенеп келщдер! — дедг Ж ур тгы к 6api муны жакеы костап, тепе кулш. Кер1мбаланын аш ы кты гы н, еркелш н бар жастар тутас унаткан-ды. Абайды Kepreni ундемей, ойланы п калган Т о гж а н кулген ж о к . BipaK одан ке з алмай тур, Ж ас ж ш т г щ уетшде желбегей ки ге н жен ш сургы лт ш апан бар. 1шщде а к ке й л е ктщ сы рты - нан киге н кара желеткеа керш едь Басында кекш ш сургылт ж!бекпен тыстаган ж ука кара enTipi тымагы байкалады. Айга карсы карап турган акшыл жуз!нде жудеулпс бар. Унамды, ы кдгам ки1м к и ш , к у ш е е р-токы м ды суду а т MiHin, ойда ж о кта келген эсем ж т т каз1рде Т о гж а н ке з ш е аса ы с т ы к керш дг Абай мен Ербол тез келмек боп бурыла бердь А кж ал ат буган ш ейш шьщамсызданып, о н аягымен жер тарпы п, -пз- riHiH соза туе ш , ко зга л а кга п тур едг Кдз1р де 6ip рет келбен етш, булан берд1де, сумандай женелдг Устщ деп ку ш е турман- дары айга карсы ж арк е т т барып, соне бердг Акж ал аттын култе куйрыгы да ай астында кумгс агын тегшгендей жалт 295

е п -i. E w ii иревдей Tycin, булдырлап, узап барады. Тотжан алтыбаканньщ 6ip аташына кеп ундемей суйенш, жым-жырт турып капты. К д йы н ciiiniciH iH кдтты езгерюш елден бурын сезген жецгесь Ол сы рт кезден ез сырларын жасырам деп, Топканды ку ш а кта п алды да, ко н а кк а эз1рлейтш ас ж а йы н свйлеген болды. Т а ка п келген ке л ш ш ектерге ас ж а йы н акылдасып турм ы з деп, токтата жауап 6epin, 031 То тж а н н ьщ кулагына сыбырлап: — Е ркем , э н сад!.. Эйтпесе, м ы на ж у р т гы н ce3i м ен кез1 сатан кадалталы тур! У а кы п бол! - деда. Осы кезде Кер1мбала ж у п р ш кеп, Тогжанды элпенш екке карай тарта женелш: — А ба й осы той? А н ы кт а п KepreHiM осы тана! К елгеш жаксы болды гой! Кдйны ны н энш езше айткызып, жаксьшап уйренш алайык, жарай ма? - деда. Тотжан ундемеда. Кер1мбала жалт карап, аксия кулш: — С е н немене? Уялам ы сы н? Ол 6ip егде Kici ме ед1, елгенше? К,ой, “ Уялматан буйырмаганды алады” деген. Кайда e3i? Кдз1р-ак э н ш айткы зам, тура турсы н! - деп, элпенш екке Т о тж а н н ы ц карсы сы на мшда де, “ Т о п а й ке кт Г кайта шыркай женелш. Тотж ан ipicinin, косылмай калды. Кер1мбаланыц улкен сургы лт кездер1, эдем! кы зы л жуз1, ерке ку ш а eui6ip дуниеден и м е н ге н ж о к - Ш о л п ы с ы сылдырай Tycin, сакы лдап, ракат- танып кулш койы п, э нш жалгыз e3i айтгы. Кеткен беттен к е п бегелмей Абайлар келда. К е л кл м е н Ербол о й ы н д ы м е н ге р ш , в31 бастап ке тп. Кер1мбаланьщ ж е н ге а Ка п а , То гж а н н ьщ ж е н ге а жэне Ербол yuieyi алтыбакан тебу конактьщ жолы деп кеп, элпенш екке Абайды мшпзген. Кдаз-келшшек тербетш турганда, ж т т г ш карызы — эн салу. А ба й енда э л п е н ш е кп Teyin тур ы п , 1ркшместен эдем1 ш ы ркау э н бастады. Карсысына мш ген Кер1мбала болатын. Ол ж анагы “ Т о п а й ке кт Г айтайы к деп e3i тшеген. BipaK косьш ганда Tepic айтгы . Ж алгы з кзйы рм асы емес, орта тусы н да бузып айтады екен. Тывдап турган кыз-келшшектер: —Абайдын айтуы баскзрак! — Кер1мбала Tepic айтады! 296

- Т ен теп м , сен Tepic айты п жаты рсы ц! - У йренш , epin айтсаншы! - десш , Кер1мбаланы кдга бердь Кер1мбала уялган ж о к , ку л ш ж 1б ерл , то кга д ы да: - Ал. ендеше, баска 6ipiH айта гой! Тогжан! Ал, Тогж ан, сен айт! — деп, epiiace ко й м а й Т о гж а н д ы ж е те кте п э ке п , ез орнына м ш пздь 0 3 i ж п гп ц 6ip жагы н алып. Абайларды аспанга тербете бастады. Т о гж а н н ы н ке л ге н ш езгелер де костады. Кулаштап сермелген элпеншекте Абай мен Тогж ан ке- !зек-кезек бшктей тусш, тецселш турып эн шыркасты. Тог­ ж ан алгаш кы 6ip-eKi ауыздьщ тусы нда Аба йды ты нд а п а й - Г ты п кеп, уш ш пп ауызга келгенде, ерюн сермеп косылды. j Буры н жаны лы с айты п келген жерлерд1 Кер^мбаладай емес, | онай тузеп алды. Ербол м ен езге ты нл а уш ы н ьщ 6a p i де: - Э -э , жана тузелдМ - Тогжан онай уйрешц! — Э н жана келю п! А йт, айтындар... пэлй — деп тепе j куптай женелдг Жаксы ж ш т, сулу кы з соншалык 6ip ерекше жарастыкпен | жаксы уйлестг Тогжан жуз1 айга карсы келгенде, Абай езгеше 6ip нур керд!. Бетше жукалаган Кызыл сэуле 6epin, iuiTeri I терен сырдан, дос кещлден белп erri. Сагынган суйгенш щ j жаны на жаны ум ты л ь т, айрылмаска, кетюпеске серт еткендей. | Кдз1рп эсем энмен уйлескендер! бауырга Kipin, жабы сы п турып 1 куш каннан да жакы ны рак, к у п т р е к сиякты . Ы ргагы кеп I сез1мд1 сулу энге eKeyi де бар ш ы н д ы гы н та псы р ы п, бар | сырларын белею. Э н ай ткан ж о к , ею б1рдей ы н т ы к ж а н | кауышып табыскан шатгы к айтгы. Бар жиынга, бар дуниеге, барлыкжулдызды аспан, жаркы н айга да: “ K e p u ii б!здд, юнэлап Kepuii!” дегендей. M iHci3 сырына шындап бершген Тогж ан токтамай айта бердг Абай 6 ip т а к т а жас сулудьщ ж у з ш щ бала ку а н ы ш ы н кердь Бакыт кулюешдей 6ip ракат, ырзалыкелес берш, Абайга кадала карап езу тартгы. Келгенше, тапканы на с у й с ш т , шинен алгыс айткан тэр1здь Кдрлыгаш кзнаты ны н уш ы ндай боп, айдай сызылган ж ш -ж щ ш к е кастары кетерипп-жазылып, Абайга езгеше 6ip ун каткандай болды. Баганадан 6epi соншалык кеп, тш аз селем жодааган Абай, eHfli 9нн1ц се зш езге р тш алы п, ба ска ш а а й ты п Kerri. \"... Сагындырган га ш ы кж а р ынтьпы iiirre журген шерл! досын 297

кшэлаудан токгар ма екен?.. Бар дуние. бар сырын, барлык бакы т -плени 6ip е з ш щ ш угы ласы на курбан етем деп келсе, не дер екен! Сол кунде де катгы болса, кайта cepnice, aninniri’ ракы м ы K9Hi?.. Ол ш акта ум гг бермей вртемес пе efli? К ш е - ламай, жазаламас па efli? Сондай каталдыкгы керерлж гашыгы ка н ш а га й ы пты efli?” деген 6 ip взгеше сы р Kerri. Т о гж а н ал гаш кы 6ip аузы на ты ндай гана ep fli де, токтап калды. С вз бул вщ р д щ айты п ж ур ге н б е л гш елещ емес. М э н ш , ш ы н ы н жалгы з Т о гж а н 63i укты . Нурлы кара квздерш тем ен салы п, yHci3 м ул гш тындады. Аба й ж а л га з 03i терт ауыз еленд1сыры терен “ А кка й ьщ ” эш м ен айтып барды да, балу гана токтады. Ж уреп барлык 6ypKeyai ш ы ны н да, ы сты к жалын сырын да осы энге, осы арадагы ез сезше салган. Ол акы н боп, мунды жар боп ш еш ш и. Осы э нн щ тусындагы Абай Ерболдьщ кунде керш журген жолдасы емес. Кез алдына езгеше боп ескелевдеп, сам гап ш ы кка нд а й KepiHfli. Э н басылды. Аба й элпенш ектен rycTi де, шет1рек ш ы кты . Кдсы на Асы лбектщ ке л ш ш еп кеп, э н п н е ке н с щ го й дегендей м актау айты п тур efli. К у р эдеппен жы миганы болмаса, Абай оны ц сезш ангарган жок- Алты бакан касындагы эн мен ойы н тагы 6ipa3ra созылып барган сон, Ербол тьщ ойын бастады. Онысы — “ аксуйек” , содан кейш “ серек кулак” efli. Жастар тепе катгы даурыгып, шулап жур1п, улкен жел1кпен ойнады. С ерек ку л а к ойы ны нда ка е кы р болган Ерболдьщ e3i. Ол “ ко й ” алып кашатын. Абай ке п кыздар мен келшшектерд4н арасында калжындасып отырып: — М ен ко й болам! - деген. Ерболдьщ ке п ece6i бар екен. E6i шебер каекыр бодцы. Byeni 6ip-eKi ке л ш ш е кп, кыздарды альпт каш ы п, далага тастап, содан KefliH 6ip кезде Абайды алып ка ш ты . Ж упр ттп экет1п бара жаты п жолда: —Сен анау ш окталдьщ тубше барып, меш анды! Аздан со н Тогжанды алып кашам! - дед! де, кайта салды. Абай тал арасында туры п, Тогж анны н “ колды болуын” тосты. К е п куткен ж о к, Ербол алып кашты. BipaK, бул жолы “ к о й ” алу он а й болган ж о к . К е п йш н е н , ecipece, Кер1мбала катгы айкайлап умтылды. Тогжанды Абай турган жакган баскаракб1р агашка апарып, оган да 6ipflene айта салып, Ербол кайта шауып кета. 298

Абай бул кезде Тогжанны н жанына капай жеткенш бшген ж ок. EKeyi кал ьщ агаш тьщ арасында, ай ceyneci узип п Tycin турган 6ip аланкайда кездесп. Bip-6ipiHe умтылып келгенде, Тогжан жылап ж1берш, Абайдын кушагына юре бердь Жаска толган кездерш суйген жйтттщ т е с те басып турып капты. Ею и ы ш шош ынып кысылгандай, flip-flip етп. Абай: - Тогжан, жыламашы! - деп, шашынан гана суйш , кдт- ты куш актап кы сы п турганда, Тогжан басын жогары рак кетерш: - K epiceftiK iiii 6ip! Сагындым! - дедь Дел осы уакытта: - Тогжа-а-а-н! Кайласын? Кдскырга берер Тогжаным жок! Ж ур, —деп айгайлап, кул!п ж упрш келе жаткан KepiM- баланын даусы естшдь Аба й Т о гж а н д ы асы гы п кы с ы п , 6ip- а к суйдь Кдеары п толкыган ы стык бетшен суйш. KepiM- баланын жакындап калган сыбдыры естшгенде, Тогжанны н 6epKiH тузеп KHri3fli де: - Ертен тос! Ece6iH тауып керекоз! Келемш ! — дедь Калын жапыракарасынан тускен ай ceyneci тенгедей 6ip жа- рыгын Тогж анны н о н кезш е Tycipfli. Ю рпш нде улкен 6ip тамшы ж а с ip id n in тур екен. Кдстары на К е р 1мбала x y r ip in келгенде, eKeyi ж ай гана катар турган. Кер1мбала эдем1 а к TicTepiH аксита ку л ш , бе р ю н ш еке сш е салы п, бар де н е а м е н бурандап, ойн а й к елin: - Е-е, мунда ма ед1ндер? Ко зы м д ы ка с кы р ж е й ме де- сем, койдьщ езш щ де ж е п а келе ме, калай? —деп, барынша шаттанып кулш , Тогжанны н иыгына бетш басты. Ж азыксыз ерке кыздын ку л ю а сиякты. EipaK мынандай ойдагы сы н ipiicneftTiH Кер1мбала, кдз1р а й тка н ы н к е п к е де айтуга мумюн. Абай соны ойлап: - Жала жаппаны з, Кер1мбала! Басымызга ку н туы п, кол- ды болган со н 6i3re не ж а з ы к бар? Амал кзне? М у н ы м ы з 6ip болгандыктан кездесш турмыз! - дедь KepiM6ana кулю сш тыйган жок: - Э й, бшмеймш, юмге салсак та, кулкы ны м таза дей апар ма еке н а з , Абай? — деп с е з т н айта бастады. Мы на ce3i элгщен де жайсыз. Тогжан ашумен ты ймак болып: 299

К р й ш ы , Керш бала! К у л кш щ д е орны бар гой. Не деп барасы н взщ ? - деп унатпа й калды. Кер1мбала Т огж анга ж ал т eTin, р е н ж ш карады. Абай бул кызды ашумен тыймай, майда мшезбен тый- мак, — Кер1мбала, ж урт аузы женш гой! Уш кары калжьщ кур бы н а ауы р ra in , ж азы ксы з жаманат келт-ipyi м ум ю н. О н - дай свзге ж у р т алдында сак, болу керек емес пе? - дедц. Кер1мбала бул свзд1 дурыс TyciHin, кайта ку л ш Ж1берд1. Ka3ip уялып кулгендей. MiHe3i жаксы, журеп таза баланыц уялган к у л ю и Tepiafli. “ Т о гж а н д ы р е н ж г т м бе?” дегендей боп, куш акгай алып, ерте 6epin: —А л енд1 ашуланба! Енд1гэр1 а й тп а й -а к ко яйы н! - дед1. Y uieyi де топка кайтгы. Осыдан api кв п и н ойыны созылса да, Абай мен Ербол бегелген ж о к, Е рген ерте журем^з деп, ауыл иелерше ракмет айтып, аскз да карамай кетш калды. Келесл KyHi а й тка н сездер1н актагандай боп, ею ж п -iT Баканаска Kerri. Кдратайды н аулына бары п тустен1п, кеш батканш а сонда болды да, сол к у ш ы м ы рт жабы лып, ел аягы басылган сон гана Жэн1бекке кайтгы. А кы р ы н ж у р !п , дабырламай келд1. Ж е ркы л ан тустес ж1птгерд1 иттер де байкамай кзпты. Ауылдын шепнде отыр- га н Ербол уй ш е ж ы м -ж ы р т ке п TycTi. Осы ту н ел ебден уй ы кга га н кезде, Аба й м ен Ербол уй тонайты н урыларша жасырынып бугып, ептеп басып кеп, А с ы л б е к отауынын ecirbre ж е т п . EKeyi де ки1з eciKTi ж ам ы - л ы п тур ы п , imTeri агаш eciKTi ашудын амалына KipicTi. У й iuiiwie ояу ж аткан эйел бар екен. Ш олпы сылдыры естшш. Kepi Kici болмау керек. Бул уйде ш олпы тагарлык eKi-ак Kici болуга лайык. Онын 6ipi — ж енге, 6ipi - Т о гж а н . Ойлагандай жакы н адам, жш тгерге: — А кы р ы н ! - деп сы бы р e r r i де, eciKTi e3i ашты. У й uni карангы. Ж т т т е р уйге юргенде, жанагы дауыс тагы сол сы- бырмен: — Абай... - деп дыбыс бердь Абай колы н созды. К им еш еп бар женге екен. Абайды колы нан устап, торге карай жетектей 6epai де, артына шала бурылып Ерболга: — Сен кайта бер! 03i барар! —дедь 300

Д уры сы сол еда. Ербол акы р ы н басы п, кайтадан ш ы гы п Абайдын uirepi созып келе ж аткзн он колы лабек ш ы- мылдыкка тиген кезде, алдынан карсы козгалып келе жаткан Т о гж а н н ы н ы с т ы к саусакгары м у н ы н бетше r a in еда. EKeyi де ш апш ан ум ты лы сы п ке п , к а п ы куш акта сты да, у за к-узак cyfticin, унс1з жабысып туры п кадды. ф рщ деген демдер1 ко сы - лып, ы сты к epiw iepi еш п айырылмастай табыскан-ды... Т ы п-ты н ы ш жаздын таны cap кабактан балу аты п, турLain келе жаткан т а к т а Абай мен Ербол Ж эш бе кте н женеле берда. Аз тана ж у р т , карсы кабактан асты. Ай баткан, жулдыз- дар да сиреп, 6ip -6ip fleH с е ш п жаты р. Боз ке д е н щ арасынан ypKin у ш ка н тортайлар аспандап ап, ка л ы кта п тур ы п сайрай бастады. Абай журеп де сыр мен жырта толы. Ж ещл ты мактын 6ip кулатын жымырайта кш п, сэры жорта аттын жайлы 6ip журюше салып, Ботаканга карай бетгеп келе жаты п эн бастады. Ауылдан б!рталай узап кеткен сон, Абай барлы к аш ы к сулу даусымен аса 6 ip ce3iM fli ы р та кка салы п, к е п жырлады. Ж урепн толтыртан куаныш та, назды мун мен толкынды ыстык ой да —барлык пердеаз, кытыксыз шынын осы энге табыс еткен. Сез де белек... Кдйдан ш ы ккан? К а т а н айтыл- ган? Кдидай нэзис жан осындай боп, бар шынымен суйе б тге н ? M eaiM емес. Ш ы р ка п келед1. Bip токга м а й , муд1рмей, сонш алы кб1р шебер жуйрйс Tin тауы п, ж ы р самгайды. Кандай жолм ен, кз н ш а ж у р ге ш н де бтм ейд1. Bip т а к т а Ботакан о ш а ш н д а отыртан ауыдцардын Te6eci Kepinai. Аба й сонда тана э н ш токтатып, Ерболта карады. Жолдасы Аба й к у й т укка н д а й боп, ж ы м и ы п кана Kyain, суйсш е карап келед1 екен. Аба й аты ны н басы н ipicin, то кта н - кы рап туры п, Ерболды ат устш ен куш акта ды да: - Ербол, сы нама менй 0Mipfle аты н тана е с а к е н ш бол- маса, бакыт деген не? Ш ы н ш атгы к деген не? Дел осы тунге ш ейш соларды таныган да, таткан да емес ем. Несш айта- сын? Kepin келес1н. Ж айы м , барым сол емес пе? —дедь Осы куннен сон, аз уакыт im infle Ж эн1бек ж а кка Абай т а га барды. Б ф а ке з кы з ы га н ы н жа ксы деуреш 6iTKeH екен... Асылбек, Эдшбектер кайты п кептт. KeniciMeH Эдцпбек с у ы к сез eciTin, сез1ктенген бе? Ж а - м ан 6yniHin, жeнгeлepiн де, м алш ы -керш итерш де катты 301

б у р и т . Аулына елердей саканду койы п, элдекшге еш жкенш айты ты . - А я г а н Ж эш бе кке карай басып керсш ! T ip i кетпейдН - деп Kececiirri. Ж ол киындап, ж ары к айды булт басты. О н сы з да араздыгы к е п елдерд! ещ и мынадай icneH euiiKTipy аям асты к сиякты . Амал кур ы п, та га да 6ip айыклас KacipeT келш. Осы кезде ел жайлаудан кайты п. ауыл-ауылдын аралары ка ш ы к га п к е т а . Аба й 03iH -e3i не куйде, не деген делсалдык дерт устшде жургенш ангара алмай журдг Бар дуниеге ryai солган, ш ы рага свнген тулдырдай карап, жудеп кета. Э ке -ш е ш е ездер1 у йгары п, буйы рды да, м уны та га да кайны на журпзетш болды. Жалыны да ж о к, тшеп де ж о к сулы к кенш мен Абай кене бердг Айдалып кеткен юсщей Каркаралыга кета. Бул жолы ай жарым журш , Дщ дэш алып келщ. Бул уакыт елшн кыстауга конатын ш ага, в з ойынын эур е а м е н ж у р ш ж э н е кайы ндап KeTin, Аба й ел imiHiH ж ай- ларынан окш ау калган екен. Осы кузге Кунанбай та га да 6ip топ жанды кырына алыпты. E nniri кезек — Кулы нш ак аулынш . Анау кездеп “ бэле басы сол” деп, “ ке ш ш кета, жауга ке та ” деп, буларга ке п т е н TiciH басады екен. Ж ер жагдайымен кузш гуш ез кыстауларына карай кеш кен- де, К ул ы нш а к аулы К,унанбайдын касына к е т т . Келгенде, бы л ты ргы то бы нан ж ы ры л ы п, ж алг а з ауыл бо п ке п п . Абай кайтып келгенде, Кунанбай сол Кульплиактын Са- дырбай, Наданбай деген eKi баласын Ж етюуга жер аударып ж1берш, Мунсызбайды кепшде болсын деп, Ж акып аулынын шет1не кондырыпты. Кулы нш ак Манаспенен жалгыз уй кал­ ган. “ Баламды урдын, im w ii маскараладын” деп, малдарын да Ti3in алы п, а й ы п -а н ж ы н ы да баса салыпты. А гайы н ес ж и я р л ы к мезгш бермей, ара тусердщ бэрше бш й рм ей, 6ip-aK к у н н щ iminae о сы н ы е т й гп де, баягы сы нш а т у к болмаган- дай, “ аксарбасын” , “ кеккаскасы н” айтып, ру басшыларын ж и ы п , ко н а ка сы сы н Keniprin журе 6epinTi... Аба й ка й ты п келгенде, жулы скан тартыс ж о к, BipaK ауыл уй, агайын арасы та га да томсарган наразылыкка, бпеу жа- рага толы екен. 302

КИЯДА Абай уйлентои б1рнеше жы л болды. Д ш дэ тускен жылдьщ келей кектемшде булардьщ улкен баласы Акылбай туды. Е й ж ы л еткенде Кулбадан деген кы з туды. Ол буп н д е 61рден асты. Кдз1р Аба й y u iim n i баланын; э к е й болгалы жур. Д ш дэ ейкабат уакыгында 6ipHeine айдай ауру адам сиящ ы болатын. Ас батырмау, басы айнала беру, агарып, жудеп, тесекке жантая беру м уны н салты боп алган. А з жы лдьщ ш пнде бйрнеше баланын э ке й болса да, Абай ши езш щ осы халше уйренш болган жок. Оган уйлер1ндеп ул ке н шешелер1 де себеп болды. А кы л б айд ы У л ж а н e3i бауырына салып, ез баласы кы п алды. T in i ш ы гы п калган Акылбай бул кунде Абайды экем екен деп бшмейд1. Ж ай анда-санда ас басында KepiHin кететш ке п ул ке н н щ 6ipi, бегде таныстай кередь Абай да оны ы сты к ке р ш , бой тарткан емес. 0йткен1 ол бала м уны н жасты гы на зорлык, еткендей боп, TinTi, ерте туды. Е н алгаш 17 жаста Аба й эке болды. У й л е н уд щ 63i 6ip тен1р куд1рет1ндей ам алсы зды к кун1 ед1. С о н ы ц арты нан ес ж и гы зб ай т е с е келген экел1к, TinTi, 6 ip м а за кга й , катал зорлыктай кершген. Алгаш Акылбай туган KyHi Каликадай женгелер: — Балалы болдьщ! — EHfli м ш е, сен экесщ ! — Кайырлы болсын! —десш, кул1п камалаган болатын. Сонда Абай 6ip уялы п, 6ip ки н а л ы п , не кы л ары н б т м е й , аты на MiHin к е т ш калган. Аулы на у ш -те р т к у н еткенде 6ip- акоралы п efli... К ш к е н е Кулбаданды да Аба й эл1 та н ы п болган ж о к - Ол да кун1 бойы шешелер уй1нде, солардьщ бауырында болады. Д ш де бейнелес, акса р ы , мазасыз кы з ке ш болганда гана отауга келей. Абайды экел1кке epucci3 кещ ирем дегендей боп, 303

Кулбадан туш бойы уйкы бермей жылайды. Сонысынын ез1мен де, ол жас э кем ен ею арасын 6iTiMci3 к и п койды. “ Т ы н ы ш у й кы д а н KiciHi шаяндай ш агы п оятады” деп, Абай оны “ Сары шаян” дейтш. Ka3ip сол Сары шаян тэты да жылап отыр. К еш батып, у й iuii кзрангы болса да, Дш дэ о т жаклапты. 03i шымьшдыкты Tycipin, б ш к те се ктщ алдына кэрпе-ж асты ксал ы п, жантайып жатыр. Кулбадан шешелер уйшен жана келш, тесекке жатпай, ки гы лы к салып отыр екен. А ба й 6ip т о п ю а м е н уй ге ю р д г Ты ста боран. Булардын ycTepiTeric ка л ы н ка р , кы рау... У й ге шубатыла Kipin, мол аяз алып кедцг Ты ста н ю р ге н с у ы кп е н к э п KiciHiH дабырынан тынышы кеткен Дш дэ басын кэтердь.. Абай тымагы мен ш п гш щ карын кагы п жатып: - Дш дэ, ж ары к жаксавдиы! Ты йсанш ы мынау мазасыз- ды !.. Болмаса, апары п тасташ ы анау уйге! — деда. Дшдэ жары к жагып, шымылдыкты турin койы п, конак- тарга ке р п е салды да, Кулбаданды колы на алды. K y r y u ii кы зы л ке л ш ш е к отауга Kipin, Д ш д эм ен сыбыр- ласы п алы п, конактардьщ кам ы на KipicTi. Б ул к о н а кга р А ба йд ы н K33ipri уакы ттагы жолдастары, ж ас ж iгiт гe p : Ербол, Ж ир е н ш е , Асы л бек ж эн е Базаралы болатын. Орталарындагы улкеш — Базаралы. Сол терге шыгып, ш еш ш ш отыра 6epin: — Ж а н ы м -а у, м ы на кудайдьщ KyHi кайтед1? Тагы боран! Э лi боран! Жутатты-ау! А ксуйек кы п жутатты-ау ел сорлы- ны! —деп, уайым айтып, узын кара сакалын устап, ойланып кадды. Енгезердей мол дeнeлi болса да, аса сымбатгы, нур жузш Базаралы каз1р оты зга жана ш ш ген. А к eflTipi ш й з н желбегей жамылып отырып, тандайын какгы . Д ш дэ денгелек устелдщ устше шам экетп койганда, ж iгiттep айнапа отырды. Бул кезде Аба йды н да ден е а ipinereH. Жауырынды, суйек- Ti б о п ка л га н е кен. Бо й ы ортадан би1ктеу. С у й е п ipineyMeH кабат, б у л ш ы к errepi де то л ы п , бар м усй й ба л ган , кесек тарты пты . Бет п1ш1н4 де денесш е л а й ы к дэнгелен1п, ipinen калган. 304

! Узынш а кырлы мурны кетерцца, упкен. Ж азы к бинс мандайы шекесше таман келгенде денкшдене тусш , кен кесш гендей. Kj>ic суы гы на н бет, м урны то ты кса да ке л б е тп мандайы акшылданып, айкындап тур. Отты суду кездерш щ ак,, карасы эл1де тап-таза. К е з ш щ сы рткы шарасы том пактау жэне узынша бггкен. Ж л -ж щ ш ж е боп кен созылган узын кастары мен ойшыл, отты кездер! Абайды взге журттын лишен окш ауы рак етш турады. Ж аксы туыс белгйл сиякты. 0 a i узармаса да, теп-тепс боп, тебшдеп ш ы ты п келе жаткан кон ы рка й мурты бар. Бар лы к гулгасы сай келген кара ■сур ж т т , сонау сулу болмаса да, унамды , с у й ю м д г О цаш а отауга ipiKTenreH ж а с ж ш т ге р бул кешт1 кеншд1 ; втю зсе ке р е к ед1. BipaK ж ана о р н ы кл а й ж а ты п , Базаралы айткан уайым свз бар!н де ойга салды. Бул ж иы нны н Базаралыдан баскасы уш кун журген. Базаралы осы кеш те тана тау ж а кта н келген-д1. К д л ы н ел, кв п кыстаулар сонда. Абай сол журтты н ж айы н бш мек боп: - Йемене, ж у т 03i кауы рт па? Ж о к , о й д ы м -о й д ы м ба? Келем1 кандай? - деп сурады. Асылбек, Ж ир е н те , Ерболдар да Базаралыга капала карал, хабар ку гп . - А н ы к ж у т ж а п п а й келмей ме? Бул с о н ы н 63i го й ! Ел дегенде к е п и айтамыз да... ке п кы сы лды го й !.. М ы н а боран айыкпагалы, мше, уш кун бодцы. “ Ж ыл мойны жакы н ба” деп деме кы лы сы п ед1... К е к е к аяктап, мамырга да такады к. BipaK аклан-кантардай бо п e a i ка ка п тур. Е щ ц не калды? - деп, Базаралы Tyninin отыр. — К^фылып жаткан кой гой. Ал мына ipi кара жагы капай? Ш ы нгы ста одан ум гг бар ма екен? —деп, Ж иренш е, тым курыса, езге малдын аман калары болар ма екен деп едг —Тобы кты ны н малы жы лкы мен ко й емес пе? Ip i кара дегенде сиы р болса, ол кесел койдан да жаман екен... Туйе де ж утка осал неме гой... aftTeyip, колдагы малдын аманы болмас!.. —дед1 Базаралы. Ш а й у с и м ен барлы к осы вдрде ж1пттердщ eHriM eci елдщ 6yriHri кы стапан xani туралы бодцы. М ал ж уты гана емес. К е п ш и п к , кедей KenmmiKTiH аш арш ы л ы кка уш ы рай бастаганы да 6LniHinTi. С огы м ы Teyip а укэтгы ауылдарга Ш ы ц гы с iminne ас-су i3flen шубыра бастаган нашарларды да Базаралы керлтп. 305

М ундайларды н алды осы Жидебайга, Абайдьщ шеше- л ерш щ уйш е де келш жаткдн. Bipep асым ет, бидай, тары болса сурасты рып, кв м е к эке тш жаткан кемшр-шалдар бар­ ды. Ж уттан аман калар ел бар ма? Кдз1рде т ы н т у я к турган юмдер?” дескен уакы тга. Базаралы: - А т тебелшдей аз ауылдар аман болар. Ы ргазбай, Кеттбак, Ж т т е к , Б е ке ш ш шлнде жак,сы кы стау алып, жерд| м ол баска н ауылдар 93ip кы сы лган ж о к , - деда. - Bcipece, Ы ргы збай irni аман. Кдштаулык, жер1 сайлы. К узд ен алтан nimeHi де бар, - деп, Ербол жанада 03i керген жайларын айта бастады. Баганадан 6epi унетз ойланы п оты рган Абай: - Ж ал гы з Ы ргы збайды н амандыгы к ш г е медеу, ьамгс д а р 1? - деда. Базаралы Абайдын бул свзш унатып кзлды. - B ifre y ip , Kymi барды н куй бар болады екен. К у н ы ке н эп е р ге н ж ер Ы ргы збайды сактайты н кершеда той! А ба й кабаты н ту й ш , жалт етш Базаралыта карап: - ToHip-ай, тартып алып жетгскеншц Heci сез? Ыргыз- байдын иемденш отыртаны жер ме? Кершеу кездщ жасы емес пе? Асылбек пен Ж иренше Абайдын мынау ашык, сынына катгы суйсш ш , кулш xi6epai. - Я пы рай, А ба йж ан-ай, ке п т щ кенипнд е журсе де, аузы бармайтын сезш езщ айттын-ау! — деп, батанадан 6epi уайыммен отырган Базаралы да жадырап калды. Бул ж т т г е р Абайдын эр жайдан шындасып сырласатын досы ecenTi. Bcipece, Ербол бес-алты жы лдан 6epi Абайдан айрылмайтын узецп жолдасы боп алтан. Сол аркылы Ж иренш е, Асылбек те Абаймен эбден жакындасып, кысы- жазы ке п араласа беретш. Кунанбай болса, Абайдын осы ж тттерм ен достытын суймейтш. Сыртган б!рнеше рет катгы сейлеп: - Ы л ги ке ш е п жау ауылдардын белттрисгерш ж и ы п апты. Дос тапкан екен! —деп тыжыртып, жактырмай журетш. Bipaic. А ба й 03i э ке м ш ездерш сы наты ш болтаннан 6epi, сол экед ен к р р л ы к ке р ге н елдщ ка й -ка й с ы с ы н ы н болса да, сез утар деген адамдарымен сырласа сейлесе, э ке М1нездер1, ел ку Ш , к е т т н м уны си я кты н ы то л ы к у гы н ы п , ке н TyciHe бастаган. 306

Абайдан ею-уш жастай улкен болса да Жиренше, Ербол, : Асылбектер бул кезде эбден ж а кы н кур бы -курд астай бо п ап, | ез мандарындагы улкеннен, Kepi-куртаннан ecinceH шер ; уайымды да ipiicneft айтып келе бёретш. I Ж алгы з-ак мундай бел u ie iiiic in кенескен сездерше |j Базаралы буры н к е п араласкан жок,-ты . Ол 63i осы ж у т гы н ; бул вщ рдщ елше аса катты тиетш 6ip ce6e6i Кунанбайдан i деп бш е тш . Ж о л бойы Kepin келдс К у н а н б а й о н караган : жуан ауылдар Ы ргызбай iiiiiHe малдарын айдап апарып, сонда j ж ан сактап жаты р. Ал К унанб ай адам деп санамайты н аз ата, | сансыз, атсыз к е п ш ш к болса, малы кайда барарын, басы j кайда каларын б и те й , сендей согылып жур. 0 з iuiiHe талай турл ! ызалы, наразы ойлар ж и с а да, j Базаралы эл1 ешшмге Tic ж а р ы п айтка н ж о к-т ы . Енд1 А байдан жанагы ce3fli ecinceH со н , шешше TycTi. I К в п ауыртпалыктын туп тамырларын казбапап кеп: - К е т п ш й с сорлы гой. Санда бар да, санатга ж о к . Егесте | сойыл согар, еседе ку м кабар. Атаусы з, ж о кга у сы з ке тке н ! I гой. Б у п н , MiHe, а п п а к су й е к бо п кы ры лтапы оты р. К е ш е п “ ж аксы ” , “ басшы” дегендерд;н кайсы сы ны н кабыргасы I кайысар екен?.. Керерсщдер ертен! Ю м кь1нжылар, ю м болысар ! екен! - дед!. Абай Базаралынын езгеден белек мынандай кам кор | ойларына im m eH та н калды. Ж алгы з ж урсе де, Базаралы ел j дауын шешен кы п айтып, тукп1рлеп ойлап журген сиякты. [ 0 3 i батыр бейнел1, e3i eHmi, ш еш ен Базаралы улкендер сы ны нш а 6ip тентек, соткар KepiHymi efli. Ж ал гы з жайы лган сыйымсыз. Аузынын дуасы жок- Ащ ы тшд1н тыйымсызы боп атапатын. Кдз1рде Абай байкаса, мы на Базаралы ол емес. Журтжайын ойлап жабыркаутарткан жастарта Базаралы: — Ж т т болсан, ж1гер1н болса, м ы нау ш убы ртан елге пана болындар. М а лы й аманда ж а н ы н сакта... Э нш ейш де есе бермесе, ен болмаса осындай кысылган кунде арты ганан улесс!н. Жер1нен жайьшыс берсш. Кдштау коры ты нан пана берсш кепке! Улеске салсын жиган кррын. Епден ерек аман калган Кунекен, Байсал, Суй1нд1ктер мен тутас Ы ргызбай KiMre тулга болады? Бар ел ж у ге н устап ка л ы п , аш тан ш убыратын к у н болса, Tirni, оларды аман да оты ргызбайды. Ж ер мекенше босып кетуден бурьш, ен эуел1 осылардын езщде барды у йпап кетпей тура ма? М у н ы ап-аман ко й ы п , ездер1 307

ауган коянд ай ку р ж о с ы п кетсе, о н ы н, титл, елдап кайсы? К > 1скдсы , ел кетпейш ! Кетсе, т е к кетпейда! - деда. Бул сездер1барлыкжиынды ка п ы ойландырды. Асылбек Базаралы дауыньщ кейб1р жерш Tepic деп бшген. - Ж у т деген к ш з туы рлы кты ка за кгы н атам заманнан 6 e p ri зэулю ! емес пе? Ж алгы з б у п н п к у н н щ адамынан боп отыр ма? Сы нар езу кетш , 6ip-aK ж а кка салмак сап отырсын... О с ы н ы н огат! — деда. Базаралы дауласайын деген ойда емес. К е н Ы н д е п ез1 угы нган наразылык бетшен кайткан ж о к Асылбектщ сездерш: “ Э ке н СуШ щ йктен келе жаткан жалтакты к кой!” - деп, жакты рм ай тындады. Асылбекке ажырая карап, басын изеп коя салды. ЖМтгердач осы эцпмеда аякгала бергенде, аязды тыстан уш Kici кеп юрда. YcTepi кар, сакзл-муртгары cipey болтан. Алдынгы келген сенсен тымак, коне тонды, узын бойлы жолаушыньщ KipniriHe шейш кырау турып капты. Бул ке л ге н Б е ке н н п Д эр ке м ба й мен с о н ы н ею кедей Kepiuici е кен. Абай Д эркем байды таны п: - Ш е ш пин дер, - деп еда. Д эр ке м ба й д ы н acypici т ы га з екен, шеш1нбед1. Бул Д э р ке м ба й анау жы лы Токлам бе тге Беж ей сабала- ты нда К,унанбайды атам деп м ы л ты к октаган Kici болатын. С ол тебелестен 6epi Т о б ы кгы imi болсын, acipece, Кунанбай айналасы болсы н, о н ы н сондагы iciH eciTKeH. Б а р л ы к Ы ргы збай Д эркем байды содан 6epi кэзге туртю гы п, шетке кагы п, кы рьш а ала беретш. Абай шаруасын сураган сон, Д э р ке м ба й ipicinreH ж о к. - Ш ы р а гы м , Аба й, кары ндаска кайы ры м ы бар бала деп естунп ем. Сонды ктан кеп отырмын. Болмаса, ана Тэкежандай десем, келм ес ем... Басыма к у н туы п ке п турм ын. М ы н а ею кер н й м м е н ymeyiMi3fliH уйлер4м1зде ж и ы ны 20-30-дан ту я к бар efli. Сол азын-аулагымызбен 6ipre пана таба алмай ыгып, 6ypicin ке п отырмыз... Жер1м1зде кы л т а н а кж о к Крйларымыз буралы п 6iTri. Кдз1р, осы М усакул га жеткенш е, бес ко й ycin елдй - дед1. - 0 й , Ш ы нгы ска неге тартпадын?.. Тым курыса, тау панасы бар го й ! —деп, Асы л бек сурай бастап efli. - Ойбай-ау, боран Ш ы нгы стан со ш п тур. 0 3 i титыктап ту р га н мал карсы баса ала ма? Ж эн е Ш ы н гы с кайда, 6ipey кайда? М ы нау Мусакул, Жидебай api ы кка карай, api жакын

жэне H&nepi б е й т берсе, бул Мусакул, Жидебай, Барак, сияеты уш к о р ы к - талай кора ко й га пана емес пе? К д р ы н аршысам да ел'прем бе! Ш ш п н iu ii ко й га пана го й деп, бар умгт кы п келгеш м осы еда! — деда. Абай Дэркебайдын жайын танып отыр. - Д уры с ке п с щ ! А п , жая бер!.. Енда HeciH сез к ы п ке п турсын? - О н ы н рас-ау, кзрагы м ! BipaK ж ана ке ш бата, сол Мусакулга зорга кеп жетш ек. Алдымыздан Тэкежан шыгып, кайта куды. Кдсында эл п Ж умагул дейтш каныпезер бар екен. Басымызга кзм ш ы шредй К ет деп жатыр. Бар талшы- гымды кырам ба осы мен? Кырар болсам, ты м курыса, сен бш сш , а ш -а р ы к а га й ы н ны н оп ка ту с ш ж а тка н ы н сол KepciH деп келд1м. Абай Дэркембайдын осьшан аргы сездерш токтаты п, тез байлау жасап, Ерболга карап: - Ербол, ж ы лы к и ш де, атка м ш ! Д э р ке м б а й , epinaep мынанын касына! Осы арадан азы к алып кет1ндер! Дшдэ, тур! — деп, Аба й ке л ш ш е гш е б у й р ы к етш : — М ы н а KicLnep аш ы кпастай кы п , ет, а зы к эз1рлете бер! - дедь Д ш д э лезде турып, шыгып кетп. Абай Ерболдан Тэкежанга сэлем айтгы. “ Кумасын!.. Казынасын жемейд1! М ы наны н аз гана малына жайьшыс берсш жэне Жумагулды ты йсы н!” дед1. Ербол тез к и ш ш алып, Дэркембайларды ертш жур1п Kerri. Тэкежан бул кунде Мусакулды кыстайтын. Ол Абайдан буры н уйленш , сол жы лы енш1 алы п, бе л ш ш ш ы кк а н . Кдз1р e3i аса малкорда ж э н е , 3cipece, жер ко р ы гы ш , кы зга н ш а к болатын. “ Ж ур т кез1не туспе й тш жер болса, TinTi, осы мы на улкен шешелершш эз аулынан жайылган малды да куып тастап отырады” деп, барлык керш 1малшьшар кайран болушы efli. Абай Тэке ж а н н ы н сол м1нез1н биыл e c iiin , катты наразы боп журет1н. Kepicce, суыкамандасатын. Тунделетш, борандатып кеткен Ербол аз уакытта кырауланып, ызага толып, кайтып келдь Кдюкалау тыгыз кара сакдлына кар тыгылып, шал бетгенд1рш апты. Улкен, жуан тумсыгы кызарган. Коны ркай е п а р кэздер1 жирен1ш, ренш сызын жасырмай бшд1рш тур. 309

Ты м агы ны ч бауын шеш пей 6ip таерлеп отырып, сакд- лы ны н кдрын аршып жатып: - Т э ке ж а н н а н кутке н ш е , тэщ рден кутке н жаксы той! Мусакул, Жидебай, Баракка мен мал туартпеймш деп, Жума- тулды кдйта жумсады. “ Сабап-сабап айдап таста Дэркембай- Д ы ” Деп, К0з1мше буйры к, берда. Жуматул кудай уртан, сол C83fli аркаланы п, жана меш мен те с е шауы п к е л т , э л п Дэр- ке м байд ьщ к о й ы н сойы лдап ку ы п ж ур! — деда. - Д эр ке м б а й ше? Ол ечщ кайтед1? - Т у н пш нде мы на боранда кайла барады? - К уганд а елгенше, Жуматулдьщ колында елсеип! - деп, уйдеп x ir in e p жаман ш ирыкгы. Ербол тагы 6ip кергенш ж етю зш : - Жумагулдай ит болмас, кдныпезер! Елд! кан кдксатып журет1н атшабарлыкка жараткэн той взш кэ тр д щ . “ Тым куры са, сен аял берсещ ш, тацта ш ейш токтасанш ы !” деп ем, вз1ммен eperecin, аузына келгеш н айтгы ! —деп токы рап кдл- ды. Ербол бар e c iiin , бар кергенш айткдн ж о к, Текеж ан Абай туралы к а п ы сейлеген. Ж уматул Ерболдьщ ез1Н де сабамак боп умтылган. Ш рак сол кезде Дэркембай кдны кайнап, ка п ы ашула- н ы п : “ Ендйтек, ко л ы н та р т! Болмаса, екеум1здщ 6ipiMi3 ка н - ж оса боламы з!” деп, арата ту с ш бары п, Ерболдан бет1н кай- тарган. Бул жайларды Абайта айтса, “ Ею туы скзн арасына от тастатан” боп саналатыны бар. в з басы ондай жанжалды суймейтш Ербол мундайда тарты нш ак болушы едг Абайды уш кары icrepre арандатпаймын дейтш. Ондайын артьшан бшш, “ неге айтпадын?” деп куй ш сейлеген Абайта бул сыр ашпай- тын. 0з1нше, Абайдай жаксы досын, тэту жолдасын “ сакга- ганы м” деп бшетш. BipaK каз1р о н ьщ imiHe ipiKKeH улкен аш уы Абайта ап- а й кы н б о п 6LniHin тур. Ж олдасына сы рм ш ез болганды ктан, А ба й каз1р ай т д еп кы с ка н ж о к . Т е к ж а н а гы н ы н ар жатында ж аткан баска зш бар екен1н таныды да, аса к а п ы долданып K eni. Е ю б е п 6ip сурланы п, 6ip карауы ты п, тунер ш алды. Азтантай уакы т шугыл ойланып, Ерболга октай кадалып, KipniK к а к п а й Tyflinin отырды да, 6ip сэтте атып турды. 310

Базаралы, Асылбектер Абайдын байлауын укп а й антары- I ла калды. Абай дем 1шрш де п, ттстене сейлеп: - Тур, Ербол! М еш мен 6ipre жур! - д е д де, e3i ш апш ан : киш е бастады. Ж енш Kyni кие сап, ш арт буынып, колына | кам ш ы алды да, e ciicri катты а ш ы п, а ткы п ж е н е л д к Ербол | артынан Kerri, Камш ы апганы уйдегшерге Абайдын атка мш бек болга- ! нынбишрдк Тыста ею ке к ат ерггеул! куйде бораннан ыктап, кораны к жанасалап тур е кен. Аба й ен ж а к ы н турган 6ipeyiH ш е ш ш | жатып, жолдасына: - Сен де мш ! - дей салып, 03i лезде каргы п мини. К е к | атка камшы басып, а к бораннын шине куйы кгы ра шауып, | Kipin Kerri. Бул кезде Ж ум агул Д еркем байл арды н елу-алпыстай аз I гана ко й ы н ш о кта й Hipin, Tipceiace сабап к у ы п жур. 1штерше талай ку н н е н н е р туспеген, бурсен койл ар ка ш а й ы н лесе де жупре алмай, уйлыгып, сыгьшыса бередь К р й д ы н жылдам баспаганына зыгыры кайнаган Жумагул иес1нен бастап бок- т ы к астына алады. Арты нан epin келе жаткан жалу шубы рган Деркембайларды б!рде-б1р кул а кка шмейд1. Кугы ннан, бораннан жене бугш кешк1 аш жур1стен еб- ден титыктаган терт-бес токгы омаката жы гы лы п, тура ал­ май да калды. Дэркембай каны кзйнап, Жумагулды устайын деп умтылып едк аты жарау, e3i сыркынды Жумагул манай- латпай жосы п жур. К о й д ы н 6ip ш етш ен eidH m i meTiHe карай омыраулап кеп ти1скенде, атынын таеам ен буаз саулыктар- ды домалатып та кетедт Ж азы ксы з жа ул ы к ке рген сорлы мал тш ек тшей бшсе, бул тунде мынандай камалап турган касты к ортасында ел1мнен басканы тшеместей. Жумагул багана келгеннен 6epi бокгы ктан ты йы лган ж о к. Майбасар старшындыкган тускен сон, Жумагул атшабарлык- тан да калган болатын. П1ш ирш ген сэур1ктей боп, дщкеш Куры п xcypin ед1. - Ж анжал мен тебелес кудайдан аксарбас а йты п Tinece де колына туспей, Жумагулдын мысы куры п жур! - деп, жорга Жумабай мыскыл ететш. BipaK осы со н гы е ю жылда Ж ум агул о р н ы н тапты . О ны Тэкежан жолдас кы п алды. Рас, Тэкежан колында eMip, куд1рет ж о к . BipaK кы с пен кузде жер ко р и ты н e fle rre p i бар. Сонда 311

м анайдаш малы аз гана, куий кем, адамы момын ауылдарга Жумагул мен Тэкежан атшабар мен старшыннан кем тимейдг Мапшыларды сабайды, мал куады, ат устап алады. Агайынды кеп жалындырып, жалпетек ететш талай icTepi бар-ды. 0здер1 онсыз да бэле тшеп журген Жумагулдарга Дэр- кембайларды катал кудайы еад л н ен айдап кеп бергендей болды. Буларга кун! тусш отырган юм десещш! Ол - эншейшде Тэкежан, Жумагулдын TicTepiH басып журетш Дэркембайы... Жумагулды атгандырар жерде Тэкежан дауыстап турып: - Дэркембайды колыма беред1 екен! Ата душпаным Дэр- кембайды! — деп юж ш ш калган. Соны eciHe TycipreH сайын Жумагул арык койларды бастырмалатып, домалатып кетедг Осындай боп айыклас бораннан да бетер катгы кэр гып журген кез1нде ак бораннын шпнен шапкылап кеп шыккан ею квк атты керщ дь Кдглан атгар боран imiwie дэл жасыры- нып келгендей бопты. Жумагул бул уакытта аш койлар мен Дэркембайды бокхаганын Mice кылмай, Timi, Дэркембайдьщ аргы атасы сонау Бекеншщен тусш , сонын атын этап кулди- латып журген. Боз атгылар келе бергенде, зш н кзтайтып, тагы 6ip каткан койды кагып Tycipai. Асы гы с журген аттылар ун шыгармай, дыбыс бермей туп-тура коян-колтык Keaai. Не жен сурап немесе ашу айтып урыскан да жок. Тек кана алдынгы атгы екпшдеп кеп, кой мен Жумагулдын атынын eKi арасынан кие 6epai де, шыл- бырдан алды. Жумагул ашу шакырып, теб1не Tycin, камшы- сын онтайлай 6epin елi. Осы кезде Абай акырып *i6epin: — Аш кез1нд>. жауыз! — дедг Жумагул Абайды тани 6epai. BipaK танысы жаудан бе­ тер боп шыкты. Y h катканша аял болган жок. Абай он колын- дагы камшысын кулаштап кайырып алып. Жумагулды как бастан тартып-тартып ж1берд1. Жумагул тебш ш кутылайын деп efli, шылбырын Абай сол колына орап апты, тапжылтпа- ды. Екеу1нде де ун жок. Абай аямастан тагы да батырлатып женелдк К,олы катты. Кдмшысы сойылдай rain барады. Бул корлыкты кергенше, ел1п багайын дегендей боп, Жумагул Абайдын 63iHe умтыла бердг BipaK дэл осы кез1н баккан Ербол 93ip тур екен. Атын катгы тебш ш ж!берш, кимелеп кеп, Жумагулды жауырыннан ала тусп. 312

Бул уакыгга: - Уа, кудай, тшеущ берсш! Бэсе, 6ip адам баласы да бар шыгар-ау! Ж аннын 6api каскыр емес шыгар-ау! А, кудай-ай, 6epi экпепн! - деп, зар кагып жупрш кеп, Дэркембай да жетп. Жумагулды жатадан алып, б1р-акжулкып, купсек кар- дын ycTiHe доптай Tycipfli. Абай сол арада: \"К рйды кейш кдйыр!” деп, катгы эм1р берди Иелерше айдатып отырып, корыкка кайта юрпздь Жакын жерде турган улкен мая бар екен. Соган карай айда деп буйырды. К,ой маяга жакындай бере, шубай жупрш. Дэркембай Кунанбайдын корыгына тусумен коймай, пшенш е тага ауыз салганнан коркып: - Кдйыр! Кдйтар! Ш шенш жепзбе! — деп, е з KicinepiHe айкайлай бастады. Абай оган да 3eKin: - Токта былай! Барсын!.. Ж е с т ! Маяга жабындар, жа- рамсаксымай! - деп акырды. К,ойлар тепе маята ж ето де, мол nimeHre бас койды. Жаталай жабысып, катып турып калды. - Тан атканша осы маядан тапжылтпа! Боран айыккан- ша кыбыр етк!збе! Бул жер, бул ш ептщ Тэкежан Heci болса, мен де neciMiH! — деп, Абай 6ip жумысты жайтады да, ещц Дэркембайды касына шакырды. - Дэркембай, с е т и ею жолдасын осы койдын касында болсын. Айрылмайды. Ал езщ дереу мынау атка, мына жер корыгаш Тэкежаннын атына м!н де, каз>р шапкылап оты ­ рып осы мандаты ез1ндей ауылдарта хабар айт. М ен ж1берд1 де! Шыцгыска жете алмай, осы жакын манда койлары аштан буралып, кырылып жаткан ауылдар тепе журуге жарайтын койларын алып, азаматгарын сайлап, дэл осы уш корыкка, Кунанбай корыгына айдап келсш! Курек-шотгарын ала келсш! К,ойларын корыкка салып, кар аршып, жан саугаласын! Осы хабарды мына жакын жердеп Торгай, Жзптек, Кдрабатыр, Бокешш — барлыгына айт! Ендпт ж упы кэрсек, 6ipre керем1з! Бар! Шап! Жиып кел тепе, — дедь Дэркембай сол буйрыклен атка мшгенде, Абай Жумагул- дын кеудес1не эз атыньщ тумсыгын Tipen турып: - Сен антурганнын будан былай итаршы болганыннын алды-арты осы болсын! Бшд1н бе? Ал Тэкежанга айт, шыда- маса - эле калсын! Жуандыга мен K9pi болса, жутап жаткан 313

крйга, аш-арыкелге керсетпесш, дэл маган керсетсш! Жонел!.. Ж аяу бар!.. - деп буйрык етп. Баганадан 6ip ауыз ун катпаган Жумагул Тэкежан аулын жаяу 1здеп кеткенде, Абайлар Дэркембайды оз колдарынан женелтш ж бер щ , ауылга кайлы . Боран эл! бесендемепп. Енд1, TinTi, ышкына coFbin, карсы алдарынан катгы ыскы- рып, зэр тегш тур екен. Майда кар уйткып, жабысып, кез аштырмайды. Желдщ согуына карап, Жидебайга бетгерш тузеп алып, ею ж ю т жарысып Kerri. Т ан атканда жел басылып, жауа бораган боран айыгып- ты. Алыстагы ак белден жана керш ген кун кып-кызыл екен. Кдюылып, киналып шыккандай. Ею жактагы сургылт булттар- га кызгылт-сары рен берш, кулакганып тур. Манайда шаныт бар. Б1рнеше кун удайы соккан катгы жел енд! бэсендеп, аяктап келгенде жаяу борасындап кояды. Шытырлаган аяз бтнедо. Дэркембай Абай тапсырган жумысты дурыс тусшген. Туннен 6epi дэл тан атып, ел турганша тыным таппаган. “ 0з1ндейлерге айт!” деген сезд1 ол анык унаткзн. “ Малы бардын Heci курайды. К,олы узынньщ epici де кен. Сыйлас- тыклен, жегжатгыкпен немесе, Tiirri, азын-аулак акы беру- мен де Ыргызбайга, Кунанбай, Байсалдарга сыйысып кегель Бексе бастыны кергенде, кэп кереш гой. Азын-аулак талшы- гынан айрылса, шубырып, кор боп кететш де сол гой!” деп, Дэркембай 93i кептен айтып келе жаткан осы сездерш База- ралыга да айтканы бар. K enriH куйш 3umi кып айткан Базаралы да осындай юсшердщ аузынан аныкжайларга мейлшше канган болатын. Сол Дэркембай Абайдын сэлемш ылги гана Кдрабатыр, Тор- гай, Борсак, Жуантаяк сиякты осы манайдагы жерсЬ, малсыз елдерге таратгы. Солардын ишнде де 15-20 койлы, 30-40 койлы элс1здерге барды. М усакул, Жидебай, Барак сиякты уш улкен корыкты жагалай отырган саны кэп, дэрмеш аз гана ауылдарды куншы- гыс жактан бастап, кунбатыска шейш шарлап шыккан. Аязды, боранды тунце асыгьш кеп, терезе каккдн жургйпш эдетгегщей суы к хабар экелген жок- У ш т хабарын жетюзген. Ж урт уш куннен 6epri боран туралы: “ К,олда барды эп Kerri\" деп койган, ышкынып кеп шуылдай тусш, терезеш дуб4рлетш, усю рш соккан жел уйкыны кутан. Кэр1-куртан жалбарыну- 314

да. Шаруа иелер1 курануде. Ер-азамат, кдтын-калаш бел ше- шуден калган. Кугадз-туш дамыл алмай, мал коранын шин шарлайтын. Манындагы тебенпктердщ боз кзраганы болса, шауып экеледг Жакын жердей ши атаулынын басын кузеп, колтык- тап келген болады. Tiirri. болмай бара жатканда. онсыз да жаман, жыртык коранын тебесш деп камысын суырып бер- ген болады. BipaK ол талшыктары карлыгаштын канаты экелетш тамшыдан да э л а з едг Арамза туган койына бере ме? Сутш куткен б1рл1-жарым сиырына бере ме? Болмаса, жапа-жалгыз туйесше асата ма? Кдйсысына берсе де карык кылмайды. Тек, oftreyip, сонгы ецбепн, “ езге елее де, осы кзлеа екен” деген шаруа суйенпшне усынган болады. Аукатгы кергш мен жерг жаксы сыбайластан ум!т ету бул елдерде жок. Деркембай мына тунде сол сенген yMirri серите келда. Сонымен, дел кун шыга бере, Кунанбайдын уш коры- гына карай жан-жактан мал шубырды. Бул кезде Абай мен Ербол ат уетшде болатын. Узын корыкты жагалап, желе ша­ уып отырып, эр ауылдын шогырларын кзрсы алып жур. Азын- аулак койлар мен тертп-бесп ipi каранын айналасында катын- калаш, кэр1-куртан, ер-азамат кеп-кептен келедг Жарап каткан койлардан ажар кеткен. Жундер1 ypnHin, уйысып калган. Жамбастары сарала боп батгасып калГайдары бар. Анаа-санда шыдамсыз ешюлер бакырып-бакырып турып, омакасып жыгылып та жатыр. BipHeine ауылдын ез кыстау- ларынан осы корыкка карай журген жолы кддау-кадау белп калдырыпты. Ол белгшер: ушып елген ешга, лак, арык ток- тынын е л ш л п . А к кардын уетшде, кен жазыкта карауытып калып жатыр. К,ой апты кун аштыкка шыдайды десугш eai. Мынау турлерше Караганда, бул малдардын аштыгы эбден щыцына жеткен коршедг Енш ею-уш кун етсе, Teric жусайтын халде екен. Карды бузып журетш муршалары да жок. Сондыкган б1рен-саран кетерем жылкы мен арыктуйеш немесе жалгыз- жарым сиырды койдьщ алдына салып, соган кар бузгызып келедг Ашыккан койлар, алдарында арен w6in келе жаткдн ат пен сиырдын куйрыгын жалмап кояды. 315

Осындай тепе кем-кетис, д1мкэс болып шШген сорлы малдын айналасындага адамдар да жудеп, салдырап бпкен екен. Кдртан жандардын беттервде эж ш калындапты. Бар- лы к жуздер куан тарткан. Белдер ж щ ш к е р т буплген. Кшмдер1 жыртык, жуден- Бастарына есю-кускы ораган эйелдер гана емес, сакалды ерлер де бар. Аякгарында, кебшесе, сырган кию... Кррыктын шетше ш н ер -ш н бесте, барлык журт курек, шоттарын омбы карга салып, шидщ тубш , коры кустш ар- шуга Kipiceai. Абайлар эр топты 6ip-6ipiHeH алысырактуарш, жер келемш кещрек берш жур. Уш корыктын 6ip касиеп калын шшй болушы еда. Шенгел, итмурын сиякгы буталары да кэп. Омбы кар корыктын шет-шепнде калын болганмен, дэл шилердщ imine юргенде оншалык катты емес, купсек екен. Ж эне аршыган жердщ кай тусынан болса да, калын шел шыгып жатыр. Осындай жерлерге жетуге жараган мал тепе талшык ала бастады. Абай мен Ербол журтгын кеб1н орналастырып бол- ган кезде туе бодцы. Кррыккз келген ауылдардын жиын саны елуден асты. Тэкежан жалгыз сиырдан коритын корыкка бугш тускен кой саны мьщнан асып тур. Ipi кара кеп емес. Неше куннен 6epi карды канша тепсе де, астынан кур такыр керш келген азын-аулак аттар eHfli сонгы куштерш елмес камына салып жатыр. Абай бул келген елдщ 6apiH керш , ж ай-куйлерт сурас- тырып, теп е жайпастырып шыкты. Бур1скен мал мен жуде- ген жандар баганадан 6epi Абайга улкен ауыр ой салды. Жаз жайпауда, арка-бас кен шакга гана елдщ ipreci бутш, бел! бекем сиякгы керше.щ. Мынау ж утган кундер1 калын кештн соншалык панасыздыгын, коргансыздыгын керсетп. Жиырма-отыз койы бар, уш-терт карасы бар уй — калын елдщ к е п ш ш п . Жыл он ею айда imepi, MiHepi сол. Сояры, сатары да сол. Киер кшм1, бас панасы да сол айналдырган аз ту я к Аман турган куннщ ез1нде бул кандай тапшылык Ал бупнгщ ей кысылган шагында, мынандай апат, ауыртпалык керген шагында, каншалык элаз, осал. Осы азын-аулагынан айрылса, TipaiK не болмак? Kemeri “ ipreai ел” деген, “жура- гат, журт” деген осы -ак болганы ма? Ж ут деген жокшылык, кысталан, апат деген осындай боп как. касына келгенде, Абай ел TipairiHiH барлык кайгылы со- рын кердь 316

0 з ойынын ауыртпалыгы Абайга барлыкт1рл1к п сонша- лыктатымсыз, жалган eTin KepceiTi... Малдарын куресш кардын арасына тыгып, кояннын кеуепндей оптын iiuiH паналаган жандарга жаны ашыды. 0p6ip ауылдын улкендерше сонгы рет кайтадан согып: - Тонгандарын мына тус-тусындагы ауылдарга барып, жылынып кайтындар. Bip-6ip мезгш ыстык iminnep. Осы корыктарда отырган ауылдардьщ 6api де агайын гой. Кумай- ды. Жасканбандар!.. -д е ш . Онсыз да малдары уийн Абайга алгыс айтып жаткзн кэршер енд1 б1ржолата жутган кутылгандай KOTepinin калды. Абай осы бетшен аттан туспей жортып отырып, уш корыктагы бар кыстауды аралап шыкты. Э р ауылдын Ызгут- ты сиякты улкендерш жэне, acipece, ас Heci кексе кзтында- рын тыска шакыртып алып: — Мынау апатпен алысып жаткан агайынга кайырым етщдер! Ауылда неше казан болса, соньщ бэрше ыстык, icren, куш не 6ip-6ip рет кррек бер1ндер! — деп, кадагалап, тапсы- рып шыкты. Осымен эр ауылдын кутетш аш-арыгы белгшенш, тус- тусындагы тутшдерд1 менипктеп алды. Абай мен Ерболдьщ ен сонгы келгещ Мусакулдагы Тэ- кежан аулы. Тэкежан e3i ж ок екен. Ол тунде Жумагулдын хабарын ecTiciMeH Абайга бармай, тура Кдрашокыга тартып- ты: “ Содыр, соткар” Абайдын устшен Кунанбайга арыз, ша- гым экеткен. Ещй Такежан корасынын алдына келш, e3i аттан туспей турып, Ерболды уйге жiбepдi. Кдйнысынын шакыруымен тыска шыккан Тэкежаннын келш ш еп Кдражан TicTeHin, сурланып келедй Узын бойлы, кесек мурынды кара сур келшшек, тепнде, зйщ , зэрл1 болатын. 0 з куйеуше кыжал мшез KepceTin, кысып-кымтап устаушы едь Ж ас та болса, кытымырлыгы айкындап, ас пен дуниеге саран бола баста- ган. Ол MiHe3i куйеуше сай келш, осы кезде бул уй тез ба- йып келе жатыр. Улжан уйш щ молколдыгын унатпай, ерте- рек сез шыгарып, енишп тез алгызган да осы Кдражан. Ол Абайдын Тэкежаннан киш бола тура, жаксы атгы *iriT боп бара жаткзнын жактырмайды. К рзганы п жактыр- майтын. Абай да жецгесшщ сол iuiiH 6inefli. Кдражан такап келсе де, Абай амандаскан жок. 317

Аз гана тебше тусш , кек атгын тумсыгын тундеп Жума- гулдын кеудесше тсрегендей, бутан да такап койды. Келген жумысына тура Kipicri. - Куйеущ мен1н ус-пмнен ш агам э к е т н т гой. Мен вз жазамды ез1м тартып жатармын. Ал каз1р саган м1ндет тап- сыра келд1м, СОНЫ булжытпай орындайсын, бищщ бе? - Не м1ндет? - Мынау мацайдагы ел жутап, кырылып жатыр. Бас аманда п ш ен щ щ шабатын, кудыганды казатын, малынды суаратын, барып-келще журетш сол агайын болатын. Кдз1р кысылып, басына кун туып кеп тур. Малдарына жайылыс бершк. 0 з кыстаулары алыста. К ун болса суык. Осы ман­ даты барлык, ауылга Kici улеспрш 6epin келем13. Б1здщ ауыл- да 40-50 жан болады! Орын жетпей жатыр. Жана ездерше этап тапсырдым. С еш н аулыннын тусында жиырма Kici бар. Тер т ауылдын адамы. Соларга кунше 6ip мезгш ыстык ютеп 6epin отыр... - 0 й , шырак-ау, о не дегенщ?.. Б1здщ уШм1зде e3iMi3 imepniK азыктын 63i жок. - ©Tipix айтпа! Э неу куш ак. шомшыдан апгызган уш кап унын бар. Tipenin турган бес кап бидайын бар. Сотым етщ б1тпек тугш, орталанган да жок. Барынды тугел санап кеп турмын... Бул жолы калжьщым жок. бар шыным. Улесесщ мынау аш-арык журтпен! Карсылассан. жаксы болмаймыз. - Е, 63iMi3 аш калсын дейсщ бе? - деп, Кдражан кырыс- тана бердп Абай катгы долданып. акырып ж1бердк - Аш калмак тугш, кырылып кал!.. Бересщ!.. Бермей кырыстанып кер осыдан! Кунде кешке кеп тексерш турамын. Орындамасан, езщнен кер! M eni тап осы ешрден айдатып ж1бермесе, сендш эл1м бар. Маскара кып турып кеншремш! Бшдщ бе!.. К,олымнан алатын Тэкежан жок. Кез1щн ашып кара! Орындайсын, сол! - деп, кааалып карап, ундемей турып калды. О н колы узын камшысын кымтап устай бастаган екен... Кдражан соны байкады да, жауап айткан жок. Тунде Тэке­ жан аулынын успн е кеп орнаган Дэркембайлар. Абай жана Дэркембайдын 03iH ере жур деп шакырган-ды. Ka3ip сол да кеп жеткен екен. Анадайдан кулак салып, Абайдын ашулы унш eciTin келе жатыр. Кдсына Дэркембай келгенде, Абай Каражанга тага туйше карап турып: 318

- MiHe, сенщ аулыннан ас ш е тш Kicuiepfli мына Д эр- кембай бастап кеп турады. Жалгшз ез уйщ емес, осы ауылда неше тупн , неше казан бар, сонын бэрш аскызып отыр. Бар аулын кызмет етсш! — дед!. Кдражанда ani де ун жок. Абай атыньщ басын бура 6epin, Дэркембайга: - Сен бул ауылдын; Kyfteyi емессщ! Кумисюме, бшдщ бе? Ж умысыннан келгенде, тура “ ас бер!” де... Бермесе, беге- се, менщ тап ез1ме колма-кол кеп айтып тур. Осыдан айт- пай, жасырып калсан, Дэркембай болмай, катын боп кал! Уктьщ ба? — дед1 де, Абай журш Kerri. Танертен тыным алмаган Абайлар Жидебайга еюндще ж етп. Келсе, шешелердщ ушнде Тэкежан мен жорта Жума- бай тосып отыр екен. Тэкежан тун д ел етт шауып отырып Кунанбайга жетш, ещн Кдрашокыдан Абайга арнап буйрык экелген. Абай Улжаннын шакыртуымен уйге келдг Жолшыбай даланнан, шошаладан, ауыз уйден етш келе жатып, Абай бул ауылдыц неше алуан камдарын кордь Бар жерге казан асы- лып, ыстык ютелштг Yui жерге улкен агаш келЫ орнатып алып, жумысшы катындар кел1 согып, бидай тушп жатыр. Пюкен казандардан астау-астау коже мен азьш-аулак ет Tycipin, уй-уйлерге экет!сш барады. Аш-арыкты кутуге Абайдьщ memeci KipicKeH кершедь Кектемде, азыказайган кезде, 6ip уйден мол тамак табу онай емес. Куту де 6ip кун емес, Шрталайга барута мумкш. Сондыктан бидай туйпзш , коже icTeyfli ешмд1рек корген тэр1здь Кдрсы уйде 6ip кезек боп келген он бес-жиырмадай ер- кек-ургашы сол ыстык асты iniin жатыр екен. Абай астарын кымсынбай imciH деп, ол уйге бармады. Улкен тамга юрдг Келген жерде сэлем 6epin, жорга Жумабаймен амандасса да, Тэкежанга караган жок. Е ю туыскан суы к кездестк Аз отырган сон Жумабай Абайга экесш щ сэлемш айтты. BipaK Тэкежан тундеп булыктырган ашу устшде кеп жайды ангар- мапты. Шагымын аз гана гып апарыпты. Ол Дэркембайды гана сез кылган екен. Мына бупн таннан 6epi манайдагы тамам елдщ келш, ошарылып жатканын жетюзбепть Д эр- кембайдын ез1н келт1ргенд1 сумдык керген Тэкежан мынан- дай бэле болар деп, титл, уйгармаган-ды. Кдз1рде осы ауылга кеп бшгелК б(ржолата жарыла жаздап отырган. Жумабайдын айтуынша, Дэркембайды паналатканды Кунанбай Tepic дептг “ Татымсызга еткен жаксылыктын ка- 319

йырымы ж о к Дэркембай менщ басыма 6ip кезде кас ойлаган адам болатын. Оньщ амандыты да езше олжа. Абай жаксы- лы к ютешм десе, доска iereciH. Мынатан ара туспесш! Кдй- тарсын!” - деп п. Абай бутан кенген жок. Ж эне узакжауап та айткан жок. - Экем елге енеге айтар мусылманмын дейтш. Мусыл- маншылык каза керген халыкка рацымшылык етуд1 фарыз е тед ! Тэкежанньщ дегенше иланбасын. Мен мундагы ха­ лыкка уагда 6epin койдым... Асырап жатырмын. Ренж1мей руксат етсш! - деп 6ip койды. Тэкежан тырсиып к у й л отыр е д ! Ypca женелдк - Ондай сопы болсан, басьща сэлде киш, Дэркембайта арнап кушыр жисаншы! - Кджет болса, кушыр да жиям. Халык кырылар болса, амандыгам садата!.. - Ендеше бар, эне, ел актап кет!.. - Оган кетуден бурын, эуел1 ез1мде бар мен сенде барды ортата шытарып, улеске салып кетемш! - Онсыз да салыпсын той!.. Bip Дэркембай емес, кыруар елд1 кзптатыпсьщ! Сен 6ip 63iH емес, 6apiMi3fli кара жерге отыртайын депсщ!.. Ол — ол ма? Ен эуел1 мына шешелерпщ де аштан елттрерсщ, буйте берсен! - Шешелер1мн1Н камын сен жемей-ак кой, бшдщ бе? М енщ аналарым inae жаткан суыр емес, анау ceHi« Кдражан деген саран катынын сиякты. Барын ортата сала бш ед! Ха­ лы к кергенда 6ipre керсе де, кабак шытпайды. Мен осы юсшердщ ездер1 тапсыртан сон icren отырмын. ©зшщ карын- байлытын экеп мундатыларта пана кылмаккой... Уйдегенше, осы аналардьщтэрбиесшен садата кетсещш Кдражан екеущ! — деп, Абай Тэкежанта каггы кадала карады. Сонты сездер1 экенщ балата урысканындай 6ip турл1 ipi, салмакты. Тэкежанньщ будан арты айтайын деген жауабын Улжан айткызтан жок. - Ж э, жегп! Болды енд1 eKeyiHHin салысуьщ! ~ деп ток- татып койып, 63i Жумабайта бурылды да: — Сен енш кайта бер! Абай бундаты аш-арык атайынды шакырып койыпты. Б1з болсак, барымызды беле жерм!з. 03ip кысталан ж ок Bi3 ymiH киналмасын ондатылар. Б е р т жатканымыз ез сы- батамыз. Баласынын абыройын текпесш , ею айткызбасын елге! - дед!. 320

Тэкежан урыстан токтаса да, шеше сезш е кенген жок- Мойнын сырт кайырып, тымагын кид! де, шыгуга айналды. Мунын осы ажарына карал койып Улжан катгы сейледг - Э й , сен ана Кдражанга сэлем айт! Аулына барган аш- арыкты кыныраткымай, он шыраймен кутсш , кутырмасын!.. Ол экелген мал жок! К езш ашып кэрасын! — дед!. Тэкежан мен жорта Жумабай KeTin калды. Булар уш корыкгы тугел аралап шыкты. Келген ауылдар мен барлык мал санын Kepin, санап алды да, Кдрашокыга кайта тартты. Ещ цп шагымдары, TinTi, улкен болатын. K^ipyap мал мен ду№м елд1булай жосылтып келтру Абай мен шешелершщ ici емес. Ондайды штесе, ж ер-дуниенщ neci Кунанбай тана icTeyre болар едь Абайдын бутан жеткеш - экеш елемегеш. “ Ж ер мулйстщ neci e3iM” деген. Кунанбай Жидебайдаты icxep туралы Жумабай мен Тэкежан сездерш тугел тывдап алды да, Абайларта ещц ыза болды. Ш ынында, бул мшез ырыктан шытып, курык экету. Экес1н1н ашулантан т ш ш ш байкап, Тэкежан ырза бола бастады. Томырылтан ашумен катты буйрыкайтар деп дэме- ленш ед1. BipaK Кунанбай мунын кезшше шешшген жок. Тек кана: “ Тыю салу керек” дед!. С е й тй де, бул екеуш койып, Жакыпты шакыртты. Тэке- жанга: “ Кайта бер” деп буйрык erri. Keneci кун танертен Жакып Жидебайта келш, тагы да 3epeHiH ушнде отырып, Абайга эке сэлемш айтгы. Эке жагынан екшил рет Kici кешпп жэне жумыстар тусын- да ауыр буйрыкпен журетш Жакып к е л т т ь Осал белп емес. Тепнде, ауыл-аймак болсын, агайын ортасы болсын, Кунан- байдьщ сапемдерш эркашан Ж1берген кюшерше карай сал- мактап танитын. Мысалы, “ алып кел, айдап кел!” дегендей буйры к болса, ол Карабас, Кдмысбай сиякты атшабарлар Typinne келедг “Айтып, 6Lanipin кел!” десе, Ызтутты, Майба- сар боп келедп “ Утындыр да батындыр!” десе, жорта Ж ума­ бай пшпндес болады. Кейде ондай сэлеммен Кудайберда, Абай да журш коятын. “ Крркытып, ызгар тастап, yftipin кел!” десе, осы Жакып шыгады. Ол 6ipaK рулар арасындагы келел1 сезге, ipreai кенеске журетш. Ал, ic, TinTi, улкен боп, кеп елмен кзржасатын кез болса, ондайда Каратай шыгады. 321

Мына жолы Ж акып кептт. Абай жацагыдай сэлемшшщ ауысуына карап, Карашокыдан шыгатын буйрыктын саты- саты салмакгана бастаганын еске алды. 1штей т а р л е н т отыр. Tyci салкын, томсарган, ашулы сиякты. Жакыптын жузше карамай, кырындау отырып, барлык сезд1 киястана тындап отыр. Кунанбайдын буйрыгын айтудан бурын Жакып 6ipHeme дэлел айтты. ©з ce3i кып айтса да, Абай теркшш танып отыр. Э кесш щ ойы мен свз терЬщ бул кунде Абай онай танитын болтан. Жакыптьщ айтуынша, эке бастайтын ic бар да, бала KipiceriH ic бар. EKi арасын айыру керек. Балата экенщ ici де абырой впереди Экеден кигаш кетш, вздйтмен кю ш к i3fley балата бедел бт р м е й ш екен. Абай муны Mice кылган жок, Баласынын KiciniriH ойлап, абыройлы болуын тшейтш эке MiHe3i де болады. “ ©з ыктия- рын, ез 9MipiH баласынын мойнына унем! кескек кып тагып отырмайтыны да болады” , — дед1. Жакыптын екшпп co3i: - “Жер 6epin паналыкетсе, кысы- лып отыртан малды-басты ауылдар бар, сотан ету керек. Кундердщ KyHi керекке жарайды. Мыналар гам? Булардьщ 6apiH жисан, тым курыса, 6ip атгын сауырын, 6ip туйенщ комын да бере алмайды” , - деген efli. Бул сбздщ шет1н Жума- бай да айткдн. Оган Абай т а га да кенген жок. Жакыптын айтканын “ Куда-тамырмен icreiiTiH алык-бер1к” , - деп багалады. Онын аты кайырым емес, жаксылык емес. Кепке мэл1м сауда деп таньщы. Абай дау айтып болмады. Сонан сон Жакып кдтайып алып, салмаксалды. — С ен ез1н мал weci, жер Heci ме eflin осы? Сен тапкан не бар efli? Мынау iciHMeH экеннщжитан-тергенш шашкалы отыртан жоклысын? Осы ауылдаты мал мен Тэкежан колын- даты мал ертен коса жутайды. Тым курыса, мына шеше- лер1нн;н талшытын аясаншы! - дедт Бул да жана сез емес. BipaK кеше Тэкежанта айткан сезд! Жакыпка айтуга болмайды. - Ce3iHi3 дурыс. Мен, теп, шешелерд1н ырзыгын ша- шып, киянат eTin отырмын той! - деп кекепп койды. Зерете карап: - Ал мына отыртан жалгыз MeHiH шешем емес. Экемнщ де memeci. Мал-дуние1пн шын Heci осы Kici. Ендеше, 6apiMi3 322

де ежемнш терелш не токгайык. Не дейш екен? Кдз1р ез аузынан ествдз! - дед1 де, Абай эж есш щ касына таман сыр- гып кедш. ©жесшщ бул кунде е щ куарып, катгы жудеген. 0ж1м атаулысы 6ip турл1 молайып кеткен. Абай жакындаганда ол кулагын тур,ш. HeMepeci айкайлап сейлеп. барлык жайды ай- тып бердк Кыска айтса да, угымды айтгы. Буйрык пен бай- лауды 6ip езш ен кутетш ш бишрдк Зере KypciHin отырып, кабагын туйш де, Жацыпкд карап: - Балама сэлем айт! К еп eMipiM калган жок! Зарлаган аш-арыкгын кыргынын KepepiMкалды ма? Ж спм-жеар, кэрш- кэсердщ телегей-тещз жасын KepepiM калды ма? “ М еш енд! ал” деп тшеп отырмын жаратканнан. Жаназага жиылган журтты да ас 6epin асырайды гой. Тим есш , кумасын! — деда. Жакып буны еспгенде ipicinin, ундей алмай калды. K epi эжесш осындай зар тшекке жетюзген мшездерге Абай куйш кетш: - Энеки, шешенщ камын жегендерщ шын болса, жы- латпасандаршы! Кугызбаймын! - деп б1р-акбайлады. Жакып Зере сезшен сон кайтынкырап калса да, Абайга ызгар тастап кетпек. - Не деп отырсьщ e3iH? BipeyaiH бетшен алайын деген- 6iciH? Сезщ н щ ангарын мен унаткам жок. Типце уакып бол! — деда. Абай бул туста да ашуынан кайткзн жок- - Не деп отырганымды TyciHin отырсыз. Мундагы журт Кызыл карын жас бала емес. блмесш бшетш болган. 0з камын ездерше ойпатсын да, тыныш жатып, анау кызыгын кер- ciH! — деп салды. Бул кунге шейш Кунанбайга карсы мундайлыксез кат- кан Ыргызбайды Жакып керген жок-ты. Абайдын туспалын укса да, K33ip ол жас ж т т п аса тентек санады. - Догар! Догар, шырагым, ендапш! Мына сез1ьцп мен айтып бармаспын! BipaK Hci Ыргызбайдын журепн шайлык- тыратын суы к сезд1 сенен есггпм деп кетермш!.. Сол да же- тер болды! — деп аткып турып Kerri. Абайдын жана кейшдеп кеп айткан туспал сез1нде кеп мен болатын. Ол Кунанбайдын осы кыс ппшде icTereH 6ip ерекше мшезш ауызга алган-ды. 323

Жакып кеткеннен кейш Жидебайга кдйта орапган Kici болган жок. Баска уакыт болса, сез аягы булай аякталмас ед|. YHci3, жым-жырт калуына да сол Кунанбайдын жанагы окшау iciHin 631 себеп болды. Teri, сонгы ею айдан 6epi Абай мен Улжандар К,унан- 6aftFa екпел1, салкын болатын. Ойткеш Кунанбай осы кыста жасы алпыстын iiuiHe KipreHiHe карамай, жас токал алган. Жидебайдагы ею эйел1 Улжан мен Айгыз болса, Карашокы- дагы бэйбпнеЫ Кунке болса, солардын устше TepTimiii катын етш Нурганым деген кызды апды. Нурганымнын жасы К,унанбай тугш, Абайдан да Kiuii. Сондайлыкбаласьшан Kiiui кызды аларын Кунанбай уй iuiiHiH ешкайсысына бивдрген жок, Бул жендеп энпме, байлау Кара- таймен ею арасында гана болган. Жумыс басталганда да окыс басталды. Бас ce6e6i Кдратай болатын. бтк е н жазда Кдратайдьщ катыны елд1 де, Kepi акылшы катынсыз журдн Соган Кунанбай 6ip кун кездескенде: - Катын алуды ойлаймысын? Неге алмай журсщ? - деген. Кдратай бул жайды ез шпнен ойлап, iueuiin койган екен. - Кунанжан-ау, ез1м катынмын, мен катынды кайте- MiH?! — деп едь Кунанбай ол байлауын макул кврмеген. - Олай емес кой, Кдратай. Ж ас кунщде жолындагынын 6epi саган катын. К у п и керек, KepiK болатын ш акдэл осы KepLniK кой. Кдтыннын шын Keperi осы ш агы н .— деген. С ей тш Кдратайга катын алгызды. Сол Кдратай 63i алган куш Кунанбайга да козгау салып, “ ешп айтканын шын болса, езщ де ал! Саган да сол айткз- нын ешп керек. Бардын 6epi баламен, ез какымен Kerri. Са­ ган ещц “ e3iH” деп отыратын онаша 6ip жас Hie керек” деген. Осыны н артынан eKeyi акылдасты да, КУнанбай алатын кызды тапты. Онысы Нурганым болган. Нурганым — Бершкожа дейтзн кожаный кызы. Бершкржа Тобыкгы imi емес, Сыбан арасында, Аркат деген тауды ме- кен ететш. Ол бул Аркага берще келген. Эуелде Кдратауга Турюстаннан шыгып, кеп туыекдн шогырмен келш еда. Кара- таудан Аркага квшкен узакжольшда осы Нурганым бес-алты жасар, кебежеге мшген бала болатын. Bepi келе Бердакржанын 6ipianaft туыекзндары Турюстауа карай кайта тартып Kerri. Арканы жерешбей жене “ ак пат- 324

шага бодан болган елде турмаймыз” деп кетш едь 03i кзр- тайып, балалары жас болган Бердкожа азын-аулак уйлермен козгалмай калды. Сыбан мен Тобыкты iiuiHe бедел1 бар кожа болды. Кунанбай, Каратайлармен, ecipece, сыйлас едь 03i 6ip- беткей кыныр жэне ойдагысын ip kneft сейлейтш каткыл g Mkeafli адам. KopreHi мен туйгеш кеп. Д ш жайына ж е тк , молда Kici. Кунанбай сонысын унатып, эрдайым энпмелес, ( мэж ш стес бола беретш. Сол Бердкож анын Бурахан деген баласын ез аулына шакырып, б1рталай уакыт конак етш те - ж1беретш. Каркаралыга барган 6ip сапарында касындагы некерлершщ imiHe косып, ертш те журген. Кунанбай, тепнде, ( жйтггщ денел1, б т м д и й л н унататын. Бурахан аса сулу жэне f денел1 ж М т efli. Соньщ тулгасын тамаша етга, 6ip куш: “ Bip j уйдщ imiHe жуз Kici кем-KeTiKTi жиып, соньщ ортасына Бу- раханды Kipri3in отыргызып койса, аналардьщ кемдйт кезге I KepiHe ме?” деген. Осындайлык бтм -тул гасы н унататын жiгiтiнiн 6ipi — Базаралы. Ж тт е к п е н азгантай татулык шагы I болса, Базаралыны да мактай беретш. С ол Бураханньщ Kirni карындасы Нурганымнын басы бос екен. 03i жас та болса кесек, ipi денелк нур жузд1 бола- тын. Bcipece, толкынды кою кара шашы мен бет 6iTiMi белек. Ж узшдеп эдем1 кызылмен катар, бет тулгасы да сулу. Ш о- шактау бпкен улкен кара кездервде аса 6ip кайратгы ашу- дын жэне естш ктщ оты болатын. Осы Нурганымды Каратайдын акылымен Кунанбай то- калдыкка уйгарды да, Бердкожага Kici салды. К еп катын алу эз!рше ез тукымына салт болмаган кожа эуелде ypKin кета. Ж эне Нурганым мунын жаксы керетш баласы efli. 03i ерке, тентек кыз болса да, кеп какпайтын. Кунанбай сэлемш еспхен жерде, Бердкожа томырылып калып: - Е, мен баламды Kepi Кунанбайга ю ш ш кке 6epymi ме ем?! - дедь BipaK экенщ бул арынына кожаный езге балала­ ры ж1бермедь Бастыгы Бурахан боп салмак салып, eKi-ym кунде кещпрш 6epfli. Кунанбай аулына ж ш барып, ат м ш т , ойы н-сауы к са­ лып кдйтып журетщ Бурахан карындасын 6epin, туыскан бо- луды кдтгы унаткан-ды. 325

Бердкож анын кенген хабарын алысымен, Кунанбай кдльщмалды, жыртысты 6ip-aK*i6epni. Сейпп, осы 6ip кыс- тын iuiinae Нурганымды алып та койды. Улжан мен Айгыз жана токал хабарын Кунке ж1берген сэлемшщен есиген. Улжаннын е з басы бай кызганайын деген ойда болмайтын. Ер жеткен твртулы бар. Жэне немере суйе бастаган токтам- ды ана. Кунанбайды бул кунде бай деп те санамайтын. Ол - балаларыньщ экесь Коп OMipi, коп азабы, кеп машык, муны 1табыстырган жай гана туысы сиякты. Содан баска сез Мдер суалгандай едь BipaK сонда да ол Кунанбайдын катын алганына карсы болды. Ж орга Жумабайды шакыртып ап: “ Bi3fliH тиш ем1рде 6ip ескеретщ болса — алмасын, рении туады. Балаларынан уялсын, олар ренжщп” , - деген. Улжан 03i ecTireH хабарды Абайга айткан едь Сонда Абай 6ip rypni катгы турцппп, жиренш кеткен. Экес! туралы аса катал свйлеп, сынап кеп: “ Эке деп сый керуден калсын. Б1ржо- лата жат болсын деген мшез гой. Осыншалык кыруар жанды адам курым санамаганы гой. Шешемен неге акылдаспайды? ©Mip бойгы жолдасы - сендермен неге санаспайды? Б1зден Kimi кыз алып отырып, солар уялар-ау деп, б!зд1 неге ойла- майды? Куптамаймын! Кайта юнэлаймын! Сен де макулда- ма!.. Эйтеу1р, б!зд1 адам санамаган жан гой. Отка туссе де, жалгыз 03i барып lycciH. Р е н ж т п кегкенш 6lnin кетон! Ай- тып ж1бер!” — деп, nieuieciHe Жумабайды 03i жетюзш берген. Кунанбай Улжан сездерш еспген сон, Кункемен сейлесп. Оган 6ipa3 жылы ушырап: “ взгелер акылсыз болды деп, сен ж елтпе! С ен акыл тап та, мендйс бол!” — деген. Кунке эркзшан букла есепке бе й м туратын. Улжаннын балалары кеп. Оларга болысып отыратын Зере де бар. Сол себепт1 Жидебайдагы ауылга Кунанбайдын кырын карап жургенш эрдайым езше пайдалы керетш. Э оресе, Улжан­ нын айналасындагы уб1рл1-шуб1рл1 молдыкты, Kenaiicri суй- мейпн. “ Тубш де солар кептеШп-ау!.. Арты кулес, улкен сы- бага экетедьау!” — деп, унем1 кызганумен болатын. Мынау улкен ic байынын eMipi ушш, TinTi, 03i уш ш де взгеше болатынын Кунке бшедь Басында кенбейтш боп, на- разылыкка бетгеген. BipaK сол наразылыгынын устшде де Улжанды бакгы. Егер бул тулап, байды ypidTin жургенде, Улжан кен1п койса, 326

жаман болады. Байдын суйенишнен б!ржолата айрылып кала- ды. Сол ce6enri, езшше кулы койлап, Улжан жагына туртю салган. Ол жактан ойдагыдай карсылык келдй Кунанбайды куйд1ргендей наразылык айтыпты. Ещц бул туста Улжан ар- кылы келетш Кункеге деген Kayin жок- Соны ойлады да, Кунанбаймен шындасып келгенде, Улжанды жамандап шыга бердй 03i кен акыл болган боп руксат erri. Ж эне “ HypFa- нымды оз колыма экеп rycip! Мешмен 6ip болсын! Улжан кун корсетпес” деп, титл, камкор боп та шыкгы. Сол Кункенщ дегеш болды да, Кунанбай Нурганымды Карашокыга келлрдк BipaK осынын орайына, eKi айдан 6epi Жидебайга катынас- кан жок- Сойтш , Жидебайга Жакып пен Жумабайларды KenTipin жаткан icTiH кезшде, Кунанбаймен улкен аулы араздык халшде едь Жакыппен сейлескен сездщ аягында Абайдьщ туспал- дап, туйреп еткеш осындай есю жара болатын. Куйзелш жат­ кан керип елдщ ауыр куш соган кеп косылган. IuiTi-тысты eKi жаранын уыты 6ipirin кеп, Абайды осылай еткен. Элденеше айга 6eprici3 боп созылган он бес кун erri. Шаруаларды куйзелте 6ypicTipreH ауыр кыстын аягы осы бо­ латын. Биылгы жутты халык сонгы кардан, узак бораннан ке р д ь 0cipece, осы кекек пен мамыр арасында кордк Кектем айы деп санайтын мамыр соншалык сурапылдай тигещпктен, жуттын атын “ ак кардын” жуты дейтш. Онысы да мамыр iuiiHfle жауган сонгы карларды атаганы. Кедей кершшер Жидебайга кеп тыгылганга он бес кун еткен сон , кун жылынды. Онтуст1кт1н жьшы желн ecxeri сокты. Осыдан 6ip ай бурын сокса, журт оны “ жыл экелдГ, “ иш ак экелдГ’ деп, куанышпен карсы алар едь Биыл куанта алган жок. BipaK сонда да калганды куткара келдк Абай мен Улжан Кунанбай буйрыгынан кутылган сон, бар ынтасын к е п п кутуге жумсаган. Солардьщ малы мен оз бастары бул екеушщ ерте-кеигп дамыл алмай ойлайтын м1ндеп боп алган. Абай кунузын ат устшде ж у р т , катты жудедг Кдп-кара боп, тотыгып Kerri. BipaK Доркембайларга арналган енбеп мен бе й ш текке кеткен жок- Елу ауылдын мын жарымдай койы мен барлык ipi карасы шетшен жан сакгап, аман калды. 327

2 Кектемнщ ескеп сога бастасымен, манайдьщ кары аш л- тегш тез Kerri. Bip гана корык емес, адырлар, далалар да эр жершен ойылып. кзрауыта бастады. М езгш нен асып, узак жатып калган кар енда, Tiirri, асыга женелгендей бодцы. \"Жер аягы кещген” дегендей уакыт кедщ. К ун K03i де эбден жылынып, аспанда жазгытурдьщ ак мамыкбулттары жэнкинп к в и т . Жидебайга жиылган ел осы уакытта ез кыстауларына жетуге асыкты. Iiui аман калган саулыктардьщ адцы коздай бастаган. ©згеге пана тапса да, вз твлдер1 бар мынау ауылдар жас козыларга пана таба алмас еда. Кдуырт шубап келген агайын енда 6ip-aK кун ш ш д е сез байласты да, тезшен кайта серпшдк Кетер кезде барлык кэрнжастын Зере мен Улжанга айт- кан алгысы ушан-тешз бодцы. Конактар се й ш п болган KyHi Улжан кыскы сотым мен сурдщ така 6iTKeHiH айтгы. K api койшы Сатай да осы куш бул ауыдцын вз шыгынын есептеп кептг К эп койдын курек аршуы ойдагыдай болмаган. Сондык- тан дэл осы он бес кун eici жуз койды екетатп. Абай аткэ м1нген сайын, кыстау мацында,елген койлардьщ саны мола- йып келе жатканын байкаса да, ауылга айтып келмеуш еш. Уш корыктьщ иелер1 боп огырган бес-алты ауыддьщ шхщце мундай шыгынды кврген жалгыз осы Жидебайдагы ауыл. Тэкежан болса, колдагы малынан жалгыз токты бермей, аман шыкты. Ж ут келем!н халыкатаулы тек кыстаудагы малдан айыр- майды. Кар эбден кеттп, жер дегдйен кезде отардагы жылкы кайтгы. А ны ксор керген жануарлардын ажары осы жылкыда болатын. Талай кун бойында шбумен гана ж у р т , Жидебай тусына жеткен К,унанбай косы сан жагынан б1рталай кемш капты. ©cipece, шошытатын жылкынын Tyci. Нелер атпал айгырлар мен сака биелердщ 63i де алты айлык аурудан турган- дай, келенкеЫ гана калган. Жундер1 узарып, урпиген. Аякга- ры жуандап, суйек-суйеп адырайып KeTinTi. Тарамыс, шан- дыр атаулысынын 6api бш ш ш тур. Ж ылкы iuiiHiH тагы 6ip жат KepiHici - арасында кулын жок, Аман кдлды деген Кунанбай жылкысы мен барлык Ыр- гызбай костары жэне б1рен-саран CyftiHfliK, Байсал, Байдалы 328

ауылдарыньщ крстары. Bipi артынан 6ipi inecin, жылжып, I сы ргап келш жатыр. Бэрш щ xani де мусылман ютаптары ] суретгейтш макшар кушндей. Адамзат е л ш еуа з узак заман кер азабын шегш жатып, акырет куш кеб1ндерш жамылып, j келенкедей калт-култ етш бой керсетед1 деупп eai гой. Мына . жылкы тепе сондай екен. Кунанбай мен Байсалдар осы костардын аман калуына бар куштерш салган. Атыраптагы жер1 Tayip аз гана руларга кыс бойы шапкыншы айдап шыккан. К,остарын кдльщ кар­ дан кдшырып, 6ip кузектен екшип кузекке салып отырып, aftTeyip, ipi жагын аман сактап калыпты. А ры к та болса, колга i жегп. К ыс кетп . Ermi кайтадан катарга Kipefli. М уны ц аты • “ амандык” . бй ткеш езгеге карау керек. Баска рулардын костары аз халдерш осылай деуге жара- I са, TinTi, жут кергем1з ж окдер едг Ш ынында, кеп-кеп кос- тар кез уялтарлык боп, журдай боп келдг К ос деген Тобык- I ты шпнде мьщ жылкьшай молшерд16uxaipeTiH болса, Торгай, 1 Жуантаяк, Топай, Ж тт е к , Бекенил снякгы еддердщ 6ip крсы- , нан кырык-елу, ж еттс-сексен гана ю н г ш калганы бар... К еп едщ шошытып, жагасын устаткан, тандайын кзкгыр- ган сумдык апат содан бийнетш. Э рю м ез аулы, ез жайыныц к у й т н е Kerri. Bipeyre 6i- реудщ кдтынас хабары да азайды. К еп ауыдды жайратып, уй жыгып кеткен дауылдын артындагы хал сиякты. Арык-тура- гын кутш, кектемнщ кара суыгынан аман алып калу шарасы жалпак елд1 жаппай басты. Ж ылкы камынан аман болган Ж идебайдагы ауыл гана. Костар келю!мен Кунанбай Ш ьщгыска айдатып алып, бар- лык енднт купмдерш ез! баскарган. Кун ебден жылынды. К ек те шыга бастады. Ещц Ж иде­ байдагы кыстаудьщ айналасындагы жемтж ш етенш барады. Кун аскан сайын соньщ e3i 6ip дерт экелетш сиякты. Улжан осыны ойлап, ки1з уйге шыгып, кыстау басынан жылжып конайык деген. Ертен тан атысымен жук шыгартуга буйырып еда. BipaK дел осы куш кешке Зере сыркаттанды. K epi еж енщ сыркаты бипне салысымен кысып Kerri. Басында ьщкылы купгп боп, тьшысы ауырлап келш едг Келеа KyHi дэрмен азайып, езд!пмен крзгала алмайтын болды. Абай мен Улжан катты сескещп де, Зеренщ касын кузетп. Сусы - 329

ны, т есеп , бар KyriMi екеущ щ гана мойнында. 0зге жанды кеп юрпзген де жок. Журт аяган ауырлайды деп, уй iiiiiH онаша у стаута тырысты. Зере наукасынын келеа куш тунщде Улжан внесшей кудер узе бастаган болатьш. Абайга айтпас- тан, Улжан Кдрашокыга Kici журпздг С е й т т тун бойы уйык- тамай кузетш отырган келЫ мен немересше Зере тан алдын- да ен сонгы рет квз салды. Эжес1 кезш ашканда Абай умптент калып, кадалынкырай тусп. Наукас ана б1рдеме айтайын де­ ген Tepi3fli. Ол ажарын Абай 03i таныган жок. Улжан байка- ды. Eneyi де катар сыргып, жакындай тусш , TOHin келгенде, Зере 6ip нэрсеш сыбырлай бастады. Д ене купи 6iTce де, ойы сап-сау. Тек yHi елаз. - бнегем... болса... TipairiMfle корсете алдым ба, жок па? венетам болса... кулагым, TlriiM барында айтып болдым ба, ж ок па? Кайтейш!.. Енда кайтейш!.. Бугш мынау эл1м бггкен шагымда, не доме етесщ екеущ!.. Не кугш маган телм1ре- сщ ?.. — дедь Осы сездерш кеп киналып, узак айтып ед1. Сейлету зорлык сиякгы. Б1рдемеш айту да орынсыз. Абай ею колын TeciHe койып, эжесше тагзым erri де, басын иди взш ш е: “ Бар журепмнщ курметз, эулиедей ана, саган арнал- ган” дегеш . С е й т т аз отырды да, эж есш щ ею колын устап, юшкентай алакандарына бетш басты. Hicken суйш отырган- да б1рнеше ы стыктамшылар да сол е л аз жудеу алакандарга тамып еда. Э ж е а тагы да сыбырлап: - Карагым... жалгыз карашыгым! - деп, Улжан жакка карады да: - Ананды кут! - дедь Осыдан кейш тагы 6ip толастан сон: - 1ннмнен шыккан жалгыз ед! гой... Жалгызга топыра- гым буйырсын! - деде Бул сезда, TinTi, ап-анык айтты да, кайтып ундеген жок. Ko3i т а га да жумылып Kerri. Жанагы айтканы Кунанбай екенш Абай лезде туешда. Сол сезд1 бас- тай бергенде, Улжан басын изеп: \"Тыныш болыныз, орын- даймыз” дегендей белп еткен. Kaflipni ана осы танга жетпей кзйтыс болды. Абай мен Улжан тан аппакаткзнша ун каткдн жок, Зеренщ дана жузше мулгш, жудеп, кадалып отырды. Eneyi де жана гана кастарынан гайып болган ана туралы ез uiepiMeH, ез ойларымен болып, бар дуниеш умыткан сиякгы. 330

Абайдын e3i ес бшгеш шын жакын жаннын ел1мш кергеш осы. K api анасынын казф п жуз1 кекшш сургылт тартса да, 6ip турл1 6ip зор тыныштыкка жеткен тэр1зд1. 0л1м емес, киналу емес. Кдйта кептен кексеген арманына жеткендей. Соншалык ырза ж ане мейф шафкат нурын тапкзндай. Кун шыга бергенде, барлык ауыл хабарланып, бала атау- лыга шейш теп е жиылып келген едк Немерелер! мен келш - кеш шк yHci3 жыласты. K epuii-колан, малшы атаулы да шын куйшш, ауыр-ауыр Kypcinai. Осы танертевде Карашокыдагы, Шынгыстагы кап туыс- кзн да кеп жетп. Алдымен келген Кунанбай, Кункелер бола- тын. Кдлган Ыргызбай да осы куш туске шейш тугел келдг Бул ел1мд1 барлык журт Teric ауыр алганмен, жыласкан жок. Ундемей кути. Келес1 кун жаназасы болганда энеуп елу кедей кершшер де тепе келген екен. К оп кауым боп, тугел ардактап койды. Кунанбай мен Кункелер Зеренщ ж епеш е шешн Жиде- байда калды. Э ж есш щ артын KyreTiH муншалык коп кара курыктын болганын Абай ез1 унатпаган. Бу кунде е п т м м е н сейлескнл де келген жок. 3epeHi койып кдйткан куш кешке эж есш щ ToceriHe отырып алып, куран аударуга Kipieri. Анасынын эруагына арнайтын дагдылы куран хатымды молдага окыт- пай, 03i окитын болды. Bip жума бойы сол куранды eici аударып шыкты. Осы кундерде ас уетш деп 6ip эредЬсге Кунанбай Абайга: - Жай аударады екенещ! — деп едк Абай жауап айткан жок- Кунанбай мундайда уш -тврт аударып тастайтын, сы- дырткыш молдаларды eciHe алып айткан. Абай болса, imKi себебш айткан жок. Ол да жылдам окн бшуин еда. Абай анасына сауап болсын деп, куранды езгеше ыкылас- пен, асыкпай, соншалык мулпп, мшажат кып окиды. буран ­ ный кейб1р парасынын устщ де узак отырып кап, жалгыз, жасырын ойпар да ойлады. Онысы — эжесшщ адамшылык, аналыккасиеперш жокгау ед1. 0 з шнндеп адал алгысын багыштау да дугалык, т т е к ecenri кершетш. Осы ж еп кун imiime уй оцаша калган 6ip шакта Абай Улжанньщ 6ip свз1н улкен ыкыласпен тындады. Шешес1 кезше жас алып отырып, ез-езшен: 331

- А нан, ана-ак едьау, жарыктык! Осы ю сш щ есиет!, тэрбиеа болмаса, мен де 6ip туй ш п калган ку туйшдей унде- мес катыбас болар ем. Сен екеум1зде карызы бар едг Тым курыса, эруагы ырза болсын. Артын жаксы кугейпс! - дедг Абай ез шешесшщ де картайып калганын байкады. Му- ньщ да MeftipiMfli ж узвде ой ауырлап, уайым калындапты. Айткан свз1н куп алды да, ундеместен бас щц. Зеренщ xcerici толып, куран хатым болган сон, К,унан- байлар кайтып кетп. А з уакытга, жылдагы дагды бойьгаша, журт жайлауга кепгп. Абай еж есш щ кыркына шейш тыска шыкса, ертел1- кеш анасын жоктап, зар елендер айтады. Тау басына шыгып, даланы кезш журсе де, анасына багышталган мунды ойлар- ды н каЫрет жырлары орала бередг Bcipece, Ш ыцгыс асып, кеп елдщ KyHin кергенде, 6ip турл1 жат, жана дерт тапты. Байкаса, бурынгы кыруар елдер Kimipefiin. б1р-акуыс болып калган. Элкеге сыймайтын мал- дын орнына окта-текте кврщетш, шашылып жаткан бесп- онды гана кара бар. Малы аз болган сон, талай ауылдар 6ipirin KeTinTi. Шынгыс сыртынын ен коныстары, мол адырлары, иен жайлаулары кебшше канырап тур. Сонымен катар ел ш ш д е кун!рену кеп. Ж о к -ж т к , кайыршы Ke6eflinTi. Абай- ды н вз анасы елгенде, ел ана да тесек тартып, дертке шал- дыккан сиякты. Осыны Kepin, ойланган сайын Абай езгеше 6ip айыклас зарга батты. Кдрапы кенш ашылмастай боп ею иыгынан ба- сы п алды. Устш е киген ки1мге, м1нер атка, пнетш аска да 6eftini жок. К еп адаммен тш де катпай, ун а з боп барады. BipaK енд1 ез анасы Зереж ойлаумен 6ipre, халык деген ана- ны катар ойлап кетедг 0pi-6eplaen сон eni шер 6ip косылып, 6ip жырга, 6ip зарга айналды. Абай ежес1н1н кыркына ж етп. Жайлаудагы кеп ел жиы- лып, 3epeHi сонгы рет естер1не алды. Улжан Абайдын осы уакытка шейш аса 6ip кдтгы ойга Tycin, азып кеткенш байкап журген. Эженщ кыркын 6epin, журтты тараткан сон, баласын онаша алып отырды да: — С ен осы 6ip калын шынга батып кетт1Н-ау! Жудеп к е тк етж й байкаймысын? Ж ас адам уайым сонына eflTin са- рылса, пайда таппайды. Енд1 токтал. Бойынды жи. Ерболды шакыртып ал да, атка мш, ел кьшыр. Ceprin кайтшы! - дедг 332

Ербол Абайга келгенде, Асылбектщ 6ip сэлемш ала келдг Б1рталайдан берп сыйластык. бойынша Суйшдисгщ Асылбеп Абайды конакка шакырыпты. — U leiueci кдйтыс болгалы уйден шыкпады гой. Б1здщ ауылга келш, конак болып кдйтсын! — депть Соны мен eid ж ш т Суйшдйс аулына сый конак боп келщ. Баягы Ж эшбекте, сол белгш эдем1 кек озекте отырган ауылга Абайлар жакындап келгенде, уй сыртына буларды карсы алып А сылбек, Эдшбек шыкты. Кдстарында Дэркем- бай да бар екен. К рнакж ш ттер эуел1 Суйшшктщ улкен уйше Kipin, сондагы кэршерге сэлем бердь Б эй б ш е а мен Суйшдйс осыдан он шакгы кун бурын Зереге бата окып кайткан. Кдз1рде Улжаннын денсаулыгын сурастырып, аз сей лесл , амандыкбшкгп. Содан кейш: “Ж ас- тар кен отырсын, ерюн сауык етсш ” , — деп, Асылбектщ отауын эз1рлетуге буйрык 6epicTi. Отау онсыз да ез!р едп Абайлар сонда келдп Ты ста да. отауда да Абайды кврген улкен-Kimi жылы сейлейдг Сыйла- гысы келгендей. Соны н 6ipi - Асылбектщ келш ш еп Кдра- шаш. Улкен жагынан, acipece, сондай жаркын жузбен карай- тын Дэркембай. Ол Зеренщ эруагынан айналып, Улжанды мактап, Абайдын юшкене балаларынын атгарын этап, аман- дыктарын сурап, оралып жур. Жазгьггургы жугган 6epi Абайды аса жаксы бшген Борсак, Бекенпи бул ауылда б1рталай адам екен. Bepi де Жидебай, Мусакулдын конагы боп вткендер. Бэрш щ де K33ipri ажарында ырзалык пен алгыс, курмет бар. Борсакгын 6ip шалы: — Шырагым, журт кврген жутган аманмын деп отыр- мын. Кдрыздарым - 6ip кудай, содан содаы — езщ сщ ! — деда. — Кудайга шуюр! Сауын мен акка ешюмнен олкы емесшз. T iim , сол он бес кун шпнде корыкка тыгылган елу ауылдын бэрш байкадым... 0зд1-ез ортасында аны к куйш дел солар бопты! — деп, Дэркембай да шатганып сейледа. Уй шпнде Абайга сыпайы амандаскан Карашаш аса 6ip жакын жана штифатын сезд1рд1. Бурынырак 6ip кезде Абайга сыртган томырылып, ыза- лы боп журген Эдшбек те каз1р ол мщезш умыткан сиякты. 03i ж у р т , eciK ашып, Абайдын камшысы мен тымагын ке- реге басына ез колынан шда. 333

Бул ауылдагы осындай барлык бейш, бар ажар Абайга дэл 6ip ез туысынын, жакын жаныньщ уйше келгендЬй жылылык, достык белпсш бищрдк Тепнде, Ж тт е к , К епбак сиякты езге жакын елдермен сапыстырганда, Абай Бекеншщ эркашан артык Kepyiiii едь Бул ауылдардын адамында езгеше 6ip мшездшж пен адал момындык бар. Жэне жаксы кврген адамынан колда барын аямайтын шыншыл бей ш бар. Крнакшыл жастардьщ жаксы отауында уш кун бойы эн салып, сауы к жасап жаткан кезад е Абай жанагы мшезд1, ecipece, Асылбек пен Кдрашаштан керш. А сы лбекп Абай кептен 6epi “Асыл ага” дейтш. Сол Асы лбек бул кундерде Абайга аса 6ip cyftiicri, жакын ага боп кетп. BipaKOCbi кундер бойьшда Абай эн салып, калжьщ айтып, келел! кенес те сейлеп жургенмен, ез imiHfle жабыркау. Ол жайын езге жанга сезд1рген жок. Соншалык Kanipfli, ыстык KepinreH С уш н дк аулы Жэн1- бекке келе берген кештщ езшде-ак Абайга 6ip толкын салган. “Арман!” деген аты бар орны толмас 6ip жара. Кеудеден ок етш кеткен жер сиякты ешпес, бпдес уайым. Бэр! де 6ip Тогж анньщ ардакты атымен, нур жуз!мен, шыншыл таза журепмен байланыскзн мун болатын. Абай ен алгаш келген кун1 Суй1ндиспн уйше юрген жерде сол “ж арын” жоктады. Бар дуние орнында. Бар адам сол халшде. Бул жерде, бул манда Тогжан жогын 6ince де, Абайга мынау ата-ананьщ уй! K33ip экеп Тогжанын да керсететш сияктанган. EciK ашылса, сол Kipin келетш сиякганып, уйде отырган шагында кулагына алыстан шылдырлаган шолпы yHi келгендей болатын. Асылбек отауына карай басып, ец алгаш табалдырыкган аттап Kipin келгенде, Абайга осы отаудьщ о ц жагы тагы да 6ip бакыт шымылдыгын кетерердей KepiHreH. Сол ак ж1бек шымылдык, сол 6niK суйек тесек, сол жасау тепе орнында. Сондагы достар колымен, мынау Кдрашаш, Ербол колдарымен тыкырсыз ашылган бегетс1з достык eciri де мшекей. А са сырлас, нэзш жакын болып, Абайды кеп барлайтын Кдрашаш та MiHe. BipaK бул кунде достыкгын осындайлык ыстык уясынын 6epi де дэрменс1з. Абай 63i кандай шарасыз болса, олар да сондай. Тогжан жок- 334

в \\ ф д е эсте умытылмас, Kinipi кемш ес жаксы Тогжан Абай журепн осы кундерде тагы да 6ip езше тарггы. Ендпт - сагыныш пен еюншг. Элдекайдан кабысканы б е л п а з ,6ipaK жакында Абайды сондайлык жудеткен ана уайымы мынау жердей, мынау шактагы сагыныш уайымымен жалгасып, б1рлескендей болды. Eiceyi де жазыксыз тазалыгымен, адал шындыгымен табысса керек. Сыртымен эн сапып, кдлжын; айтып койса да, Абай анык, байкаган кезге жш-жш жабыркзй бередь Ундемей KypciHin калады... Бул уйде жас ж т т т щ дэл осы куйш нитей танып журген Кдрашаш кана. Ол Абайдьщ курсшушде езгешелеу терец куйш бар екенш байкзйды. Жас жМ т кэршерше “ ah- yh” демейдь Б1ракакырын курсшгешмен, дем1 д1ршдеп барып, кеудесшен лыксып шыккандай болады. 0ксш сиякты жа- лынды леп бар. К еп жылап кцналганньщ артынан келетш д эрм ен аз KypciH тэр1зд1. Кдрашаш кейде Абайга кабак шытып карайды да, жаны ашиды. YmiHmi KyHi уйдщ 6ip оцаша кезшде Кдрашаш ез тесегшщ жанында турып, Абайга: - Абай, кадкам! Осы сен менщ Еркемд! умытпагансыц- ау! Жайлауынан ел кеткендей, и ей кеткен журтка келгендей болдыц ба? Байкадым-ау, мен соны! — деп, аз гана кызарды да, сыпайы жузбен куле кзрады. - Ж ецеше, рас! Таньшыц, несш жасырам! К еципц сол кунде де жуйрж едь Д ос журегщ ani орнында екен. Сондыктан таныдыц гой. Bip сэтш умытсамшы! Барлык кергеш м кез алдымда. Кецш1мнен арылмайтын 6ip ой бар... Тогжан Kipin келш, маган деген екпе-назын айта женелетщ сияктанады да турады! - дедь - EKeyiHHin жолыц да, ж енщ де белек ед1, кцмаймын! Еркем сорлы нен1 айтпап eai маган? Ш ын гашык ед1 гой езще!.. К етера де он сапар тшеген жок. 0Л1М тшеп Kerri. 9з1ме сонысын да ашып айтты гой, — деп, Кдрашаш 6ip сыр сейледь Eneyi де шарасыз ауыр муцга батып, ундемей жудеп калды. Абайдьщ кез алдына Тогжанмен ец соцгы айрылысар шагы соншалыкап-ашык, айдай айкын боп кедщ. Кдккасында тургандай, жана гана болып еткен хал сиякты. 335

Тогжан сол 6ip жел а з , тыныш кепгге, жым-жырт сайда, ымырт жабылар так т а Абайды 03i isflen келда. “Ж етон!” деп шакырткдн да e3i болатын. Kyfteyi сонгы рет келш, алып кетершщ алды. Бупн-ертен куда, куйеу жетед! деп отыртан кез болатын. Бул кунге шейш соншалыкарлы, уялшак болтан, незйс, корганшак болтан Тотжан дэл осы кеште 6ip турл1 ecin, бекзп келда. Ж альтды, арманды создерш теш ен кцп айтгы. Кезвде жас, д е н е т Д1р1гщей Tycin айткан-ды. Эр кездеп уйряннпк-п ерке эдет1 бойынша Абайдыц тесш е бетш басып турган-ды. Бауырына Kipin, кушактай турып, нелер айтпады?.. Екеушщ суйюкен жылдары узак. BipaK кергскен кызыты, кездескен ракат шактары, TinTi, аз екен. Тотжан сол ушш еюнгенш, катгы куйin назаланганын айткан, вшрге, тагдырга, зорлык. куд1ретке peHimiH айткан. Жылап, е к а п , назаланып келген кезшде, арман аскан шагында, сол кеште латынетта айткан. Абай Тотжанды жубата алмай, ет журеп елж1реп кайткан. К ез алдында жылап кетш бара жаткан Тотжан тур. Басына жамылтан кара ж1бек шапаны мен аккейлепнщ етеп де есшде. Ш апан астынан туншыга сылдыраган шолпысыныц да мвлдар у ш кулакта тур. Эл! ешкен жок— Абай тэты да 6ip курсйод де: — Е с т Тотжан, умытпаспын... умытпаспын! - деда. Кдрашаш Абайды осы ауылдыц досы тана емес, аса 6ip ыстык куйеушдей к о р т кимады. Совдыкган Асылбекке езшше 6ip окшау а к ь т салды. М уны н терюн1 Сыбан шинде Кадырбай акыннын аулы болатын. Солар жакында Асылбек пен Кдрашашты шакырткан екен. Абайларды атгандыртан сон, бул огаулардын иелер1 сонда журмек еда. Абайдын басына Асылбектщ достыгы шын екенш таныган Кдрашаш сол взш щ тврюнш е Абайды ала барайыкдеген. Асьшбек бул сезда естю1мен макул керд1 де, ар жагын 03i молайтып, жаксы тусшш кетп. Абайта: “ Кдщырып кайтайык. Онда да б1рталай жатамыз. Кддырбай кандай Kici екенш езщ де бшесщ. Осы сапар жаман болмайды. Тура 6ipre барайык!” — деген. Абай Суйшдак аулын езш е взгеше 6ip жакын Kepin, Асьшбек, Кдрашаштардан айрылгысы келмеп еда. Онай квнда. Тек сол создан байлауы болып калган сон, 6ip онашада Ербол Абайта: 336

- Осынымыз лайык па екен e3i?.. Теркщдеп барган кдтын- га epin журу калай болады? Екеум1зд1 ел кулю етпес пе екен осы? - деп едь Ербол муны ез басы уынн емес, Абайдын абыройы уцпн айткдн. Абайдай ел аузына iniHin, жаксы аты шыгып келе жаткан ж т т к е “ Мунысы Heci?” деп, 6ipey-Mipey куле ме? Epci кере ме деген! едь Абай оны елеген жок. Ерболдьщ иыгына 6ip колын са- лып кулд1 де: - 0 й , теШр, Кддырбайдын межиисшде боп, устаздыгын керед1 екем1з. Оньщ ез! кайда жатыр? Ал кдсына ерд! десе, epeTiHiMi3 юм? Сондай жаксы, сондай умытылмас Кдрашаш екен. Ол татымайды деп юм айтты? Ю мнщ аузы барады екен? - дед!. Асылбектермен айрылыспай, 6ipre сапар шегетшше Абай кещлденш калды. Ербодды осьшан сон сейлеткен жок, Сейтш, арада терт кун еткен соц, 6ip топ ажарлы жастар ортасына Кдрашашты алып, Кддырбай аулына кеп туей. Тобыктьщан келген жас конактарды бул ауыл жаксы кдр- сы алды. Кддырбайдын уйш е конактармен 6ipre шесе юрген улкендер де, бала-шага да кеп. Бегде Kicuiepfli тамашалап, елдер!н!н жайын бшу, хабар-ошарын eciTy улкен-юш!н!н 6epiHe де карыз сиякты. Кдрашашты коршаган женгелер мен кыздар да аз емес. Кддырбай 63i уйде екен. Оны Бежей асынан сон Абай- дьщ е ю тш керш сггырганы осы. Акьш кзртайып капты. Бурын- тыдай толык, кернекп емес. Сакал-шашыньщ аты кебейген. Эж!мдер! терендеп, барлык ажары куан тарткан жудеу. Тек кдна улкен жазыкмандайы мен келбетп мурньшда тана бурын- гы кесек б т м белпс! бар. Кддырбай еуел! Асылбек, Кдра- шашпен амандасып алып, соны н артынан Абай мен Ербол жайын сурады. Абайды танымай капты. О ньщ К,унанбай баласы екен1н бшген сон тана ана жылгы кергендер!н еске алды. Астагы б1рталай жайпарды кеше тана кергендей сез кьшып кеп: - Бежей асы бул ещ рдщ улы дуб1р асынын 6ipi боп ед!. К рнак атаулы ырза боп, алгыс айтып атганып ед!, - дед!. Кддырбай кебшше 63i сейлеп, конактардан окта-текте тана жут жайын, кэршер жайын сурастырды. Абай езд!пмен жазылып сейлеген жок- Кддырбайдын суратан сездер!не ор- 337

ныкты, кыска гана жауаптар 6epin, сыпайылыксактап отыр- ды. Б1ракуй иеамен энпмелесу, м эж ш с куру мщдеп каз1рп халде Абай мойнында. вйткеш Асылбек бул ауылдыц Kyfteyi болгандыктан, оншапыкш еш шп кете алмайды. Кддырбай да езш щ сездерш, сурауларын Абай Fa карап айтады. Квршшес eKi елдщ адамдары бас косса, биылгы жыл ен улкен эщтмеш жуг жайы болатын. Бугш п кеш бойында Абайдан Кддырбайдын сураганы да сол. “ Мамырдын жуты” Тобыктыны каншалык куйзелтп? Катгы жутаган кай рулар? Женш кутылган кш ? Ашаршылык жок. па? А к жагы калай? Сауыны Tayip ел бар ма? Осыньщ бэрш кадагалап сурайды. Бар Тобыктынын шин бурын жак- сы бшгещиктен, каз1р де сол елдщ шетге журген 6ip азаматы сиякты онай танып, тез болжап отыр. Сураулары - суде наукастын. тамырын устап отырып, сонын уйкысы, iuiep асы, ауырган жайы туралы сурак салып отырган емшшщ сураула­ ры сиякты. Абай Тобыкты шйндеп алыс-жакын елдщ бэрш щ жа- йын толы к айтып бердь Куцйийз, 6ereTci3 айтады. Асылбек пен Ербол да жана байкады. Ж ас жолдастары K33ipri' кунде Тобыкты шйнде канша мал калды? Юмде калды? Кай ру каншалык шыгын шыгарды, бурын Heci бар ед1? Баршасын тура, хатка Tycipin алгандай бшед1 екен. Салыстырып айткзн сандары мен елдщ куйзеу халдер1 Тобыкты жайын Кддыр- байга тугел танытгы. Кершшес, туыскан елдщ ауыр жайларын Кддырбай курсь- не тусш , киналып тындады. Жудеп, мунайып отыр. Басын шайкап, тандайын кзгады. 0 з eni де солай. Мамырдын кесек кары Сыбанды да туралатып кеткен. Осы Кддырбайдын ез айналасы да каз1р “ так-тукгын” устщде. А кынныц дэл вз уЙ1 бурын да бай болтан емес-Ti. BipaK биылдан бурын кымызы, сойысы жеткшисп болушы едь Кдз1р аман калган агайыннан сурастырып, азгантай гана бие сауып отыр екен. Бул жактын куйзеулнс халш Кддырбай да толык айтты. в з куйш де жасырган жок. Елдщ ауыртпалыгын жете б ш т , толыктаныган жас ж т т п кдз1рде Кддырбай 83iHiH 6ip тургылас замандасындай танып едй К улак есггкен жердщаманы ж ок екен. Мал баккан бар- лы к сахара теп е аш-арык, квтерем сиякты. Сол квп уайы- мын кен шолып, шерленш кеп Кддырбай: 338

- Булан кердей булыксыган ел едщ. Bip-ак боран 6ypicTipfli де Kerri. Енда, мше, катты дауыл астында калт- култ еткен бутадай болдыкта калдык кой! - дедк Э нпм е жалпак елдщ жайына кешкен кезде Абай шешше тустз. Бул уакытгарда кешю шай iiiimin болып, тыста мал сойы- лып жаткан. Алгашкы кезде конактармен 6ipre KipreH кершшер каз1р тарап кеткен болатын. Кдрашаш касында отырган кыз- дар да кеп едь Ka3ip шайдан сон олар да тарады. Енд1 сол кеп кыздардын йшнен б е л ш т калган 6ip гана узын бойлы, ак сэры кыз бар. Сулу денелк аш ы к нур жузд1 эсем бойжет- кен. Ж щ ш ке кап-кара касы Абайга алдымен байкадды. Kefl6ip юшкентай козгалыстарымен Тогжаннын касын еске TycipreH. Узынша боп б1ткен, улкендеу келген коныркай кездер1 сана- лы сиякгы. Анда-санда куле карап, жалт erin калганда, элде- кандай кеп шугылалы, мол сэуле теккендей болады. Сопак- ша бггкен сулу жузшде жукалан, эсем кызылы бар. Мурны мен мандайы бул кыздын Кддырбай кызы екенш дэл таны- тады. “ Кадырбайдын акын кызы” деп аталатын К уанды косы Ауыл уйдщ конагы тараганша, Куандык уй шпнщ узак шаруасына алданып журдо. Ш ай жасап, конактарды куткен де 63i болатын. Ш ешесше болысып, тыста сойылып жаткан мал жакка да барып кайтады. Крнактар мен экесшщ эц п м е а узшщюреген кезде Куан- дык Карашашпен сейлеседк Шай успнде барлыкжуртка ашык унмен т1л катып: - 1нпщздер! 1швдздер... А з iniTiHi3! Жеп imiwrep! - деп, ан ы куй иесшдей бейш керсеткен. Эке алдында именш, жасканып, уян сейлейтш кыз емес. Шайдын дастарканы жиылып болган кезде, мал да сойылып болып, ет асылган-ды. У й imiHiH карбалас ж урю саябырлады да, барлык улкен-кши конакгардын айналасына жиылды. Ka3ipfle кеб1рек сейлеп отырган — Абай. Куандык Абай- дын атын бурын да еспген болатын. 03iHe жакынырак отыр­ ган Кэрашаштан ещн аныктап тагы сурап адцы. Ж т т конак эр сезш байыпты кып, шешен сейлейтш сиякгы. Абай биылгы жуттын ауыртпалыгын бурынгы жутгар- мен байланыстырып, желшеп сейлейщ. К и п туырлыкгы казак- 339

ТЫН баягыдан бери айыклас касы, арылмас соры сол. Осыны екш щ 6ipi бшед1. Жут артынан ел атаулы елдптнен айрылып, 1ндет керген малдай болып калатынын квз Kepin жур. Eipaic. атадан бала, баладан нэсш сол квргеннен внеге алары бар ма? Бул бэледен кутыларлыкжол бар ма? Ойлары бар ма? Сон- дайлыкбаянсыз ттрлйс устщде отырып ipreai елмш деп кайпп айтады. Жел кутан канбак болмай, ел болудын шаруасын ойлатан бар ма? Осы туралы аргы-бергще “ел камкоры” деп аталтан жандардын елге жаны ашып, жол айткзны, жвн сштегеш болды ма? Кадырбай соны бше ме екен? Осыны сурады. Кадырбайта бул сурактар тосын Kepinni. Ойланынкырап отырып, таклактап, мэтелдеп кетп. “ Баянсыз бак, турлаусыз TipminiK... Бар дуниеде тозбакбар. Hici анкытан бэйшешектщ де куз1 жетсе куарады... Эл-куатын кеткенде, алма бет те суалады” деп, дуниенщ кезегш, баянсызын айтгы. Абай бул сездердщ шешендптн баталаса да, iiuici нэрщ канатат кылтан жок. Казак деген калын ел, ipreai ел, онын TipniriHiHде айнымас 6epiK тураты болу керек. Бэйшешектщ •ripniri адам TipairiHe Mice, мысал болмайды деп еш. Кадырбай ел дегеннщ бэрш щ прлш нде де тураксыздык бар екенш айтып, казак Tipniri езгеден артык т1рл1к деп багалады. Абай бутан да токтамады. Озге елде енер барын, енер деген таусылмас азык, жутамас байлык екен1н айтып кеп: — Ойлап, байкап карасацыз, осы дуниедг1 бар журтты 6i3zriH казак шала бшедп. Bip елд1 6ip ел жаксы бшсе. жаксы внегесш де алар еш. Сонау Адам-ата заманынан 6epi карай 6ip елдщ енегесше 6ip ел ортак боп келген. Сонын тапканын бойына жапсырып, улп eTin, ep6in ecin келген. Bi3 болсак, сол коп улпден кенде, кеп енерден кенже калтамыз. Банты заманнан 6epi айыклаган жут, аумаган ки1з туырлык, айныма- тан терт тулйс - баршасы да сондай аргга калгандык салдары- нан. Ендеше, осы дуниедеп бар журтгы езшен кем санайтын казак, дэл сол дуниедеп ен панасыз журт екен, — дед1. Кддырбай мен Куандык мына сездщ тусында 6ip-6ipiHe карасты да, иптен угыскандай болды. Кадырбай езге экелердей емес. Баласына акыл сала сейлейтш жэне кыз бала демей Куандыкка да суйенетш Tepi3fli. Бул кеш теп узак энпме мен KeH6ip жарыссездер ылги тана сол жанагы “ ел” , “ елдж ” деген жайдан болды. Сонда 340

: Kapi акын жас ж!птген неше алуан соны саз eciTin кеп, шггей I катгы толганып кадды. Эншей1нде кандай улкендермен кездессе де онай угыса- I тын жайлар бар едь С ол баягыда ш еш ш п койган “ айдан 1 айкын” деген сэздщ барлыгына мына жнтт баскаша карай- : ды. Д ау айтады. Айтканда, тауып айтып, т1зе керсетш токы- ратып кетед1. Келес! куш кымыз успндеп мэж ш стервде осы энпмелер жэне де сейпендг Куандыкдауга араласкан жок. Б1ракбупн ол Абай сездерш кеб1рек костайтын болды. Э кесш щ кейб1р дауларын кабыл алмай кулед1 де: — Э ке, конакгын ce3i утымды гой, — деп кояды. Тагы 6ip кезде “ осы сезге токгау керек-ау!” деп те койды. Бул туе Абайдьщ кешеден 6epri эщ тмеш екшеп кеп токыраткан жер1 болатын. Бупнп елдщ ттр л тн , Koci6in кеп сынаган Абайга Кддыр- бай жанагы 6ip кезде: — Ендеше, езщ не дейс1ц? Елд1 будан былай немен ел бол дейс1ц? Сынадын, мшедщ гой! Ал enai шыгар жольщ бар ма? Сонынды этап кершИ - деген. Абай осыган орай: — Елге енер, б ш м керек. Оку, тэрбие керек. Ещцп заман кен жайылыс, узак ерюке сенш , калыц уйкыны куат бLain жататын заман емес. 0зге енерл1 елден окы п, улп алудьщ заманы, — деген. Бул байлау Абайдьщ осы дау уетшде тапканы емес, кептен 6epri оцаша ойларыньщ саркып келген жер1. “ Ел yniiH сол керек жэне, acipece, e3i ymiH де жалгыз жол, дангыл жол — сол!” деп бшген болатын. Кдцырбай “ оку, тэрбие - ата мен бабанын тэрбиес1. Балага соны бшмек — бэр!нен де асыл” деп, дауласа бастап ед1, Куандыксол туста жанагы ез байлауын айткан. Осыдан кей1н Кддырбай e3i токырап калып, кайта ой- ланды. Ойланып кеп, ундемей отырып барып, акырында: — Ш ынга баксак, сенщ сезщ эдш екен, балам. Бетщ де, арманьщ да кекей(ме конады. Е н д т заман солай болса, болганы-ак! Сен щ айтып отырганьщ осы эз буыньщ мен келер урпакгын тш! болар. Тек, 6ipaK, юмге барасьщ? Журтган улг1 алмай, езгеге бермеген - сол б1здщ халы к. Ce6e6i не? Ce6e6i, жалгыз, окдпау жасап, улп-енегесш кдйт1п аласьщ? Сол жолда заман адастырмаса болганы да! - деп сезш аяктады. 341