М.Әуезов "Абай жолы" 1 том

- Арысым-ай, арыстаным, бауырым-ай! - десш , кущ- peHin едь Озгеден бурын бойын жиып алган тага Байдалы болды, Ол eyeni о н ж ак босагада турган курен атка кеп: - Ж ануар-ай, иен кетш, тул калдын гой, сен бейбак) - деп, жакындап кедщ де, курен атгын кекшн шорт кесп. Содан куйрыгынан алып, уыстап турып, дэл TipceriHeH жогары келпре, калын куйрыгын да борт-борт Kecin апды. Кдра кек атка да соны icTen, тулдаган ею атгы барлык осы ещ рдщ езге жылкысынан белек туске Kipri3in коя бердь Кара тжкен жерде ас берудщ сертт айтылды. Мынау тудданган ею ат келеы жылга шейш мшишейШ. К,ол тимей ceMipin барып, жыл аскан сон иесш щ асына сойылады. Байдалы ею аттын артынан карап турып: - Кара кектщ жал-куйрыгы кара гой. Каралы ат осы болсын. Кеш кенде epiMHiH каралы ер-турманы осыган ерт- телсш , тулдаган ктм дер1 осы жануарга жабылсын! - дедь Бул ce3i байлау едь Осьщан сон Байдалы бастаган улкендер кастарьша Кдршы- гальщагы барлык басты ру, бай ауылдарынын мал и елер т алып отырып, Бежейдщ жаназасына, пщиясына байлайтын мал-мул1ктщ энпмесше KipicTi. “ 0л1м — бардын малый шашар, жоктын артын ашар” , Беж ей бай болмасын, 6ipaK ж ок емес. Qcipece, агайын тур- ганда, мынандай me6i бут!н тукымы турганда, неге жок болады? Tiplfle TLneyi 6ip туыскан елю1нде неге умытады? Бет топырагы жасырынбай турып кайпп умытады? Осыны айтыспаса да, ойламаган агайын жок. Сондыктан олар Бежейдщ ез ушне салмактус1рген жок. К ерек лесе 6ip лакты да ез!нен шыгартпаска б е ю ст. Ертен бага окыры, конакасысы аз болмайды. Кдра тискен уй, ecipece, еткен-кеткенн1н берш шакырып туратын уй болмак. Шар- шаган мен шалдыккан болсын, аш-арык болсын, алыс- ж акыннын бегде xyprim nici болсын - баршасы да бул 6ip жылдын бойында ылги гана Бежейдщ ушне тусетщ болады. Солардьщ тие 6epciHi, тшек батасы Бежейге сауап. “ влген- дерд1н артын куту, эруагын куту сол сауабын ойлауда” деп модда, кожа кеп есиетгеген сездерд1 де Байдалылар еске адды. Соны мен, Бежейдщ вз уйш щ ш ы ганы эл1 алда жатыр. О л санаусыз кеп. Ендеше, мынадай кауырт шыгасыны ол уйдщ вз1не салмай, б е л т экету шарт. 194

Жиылган агайын ынтымагы сарандыкка бой урмады. Бул олкеде талайдан болмаган бай пщия ж эне де осы Б е ж е й д т болатын бодцы. Бастыгы Суйшдйс, Байсалдар болып: “ Азага салганым” , “ косканым”, “эруагына арнаганым\" деп шеттершен кос ат, iHreH, жамбы, тайтуяк, койтуяк буйымдар атасты. С ей тш , кенес аягында пшиясынын eai талай тогыз болып саналды. Бас тогызы туйе, ею ш ш тогызы жылкы, аягы кой, еш ю тогыздары жэне шпк-юлем сиякты тогыздар едг Осы танертенде, дэл осы кенесте, мынау кара TiiaceH ак уйге будан былай мол жасау, каралы сэнд1 жасау жиюдьщ жайы да байланды. Суйшдак, Байсал, Байдалы бэр -бэр ш щ уйлер!нде, тен, I сандыктарында жаткан каралы юлем, кымбат iuiiK, езгеше | тон, тускшз сиякгы асыл буйымдар тепе осы уйге экелш : жиылмак. Туске жакын ак уйш н шпне эз1рше жасау кып I шмесе де, ертен елж шыккан сон шетш боп, барлык септщ > жасауларын да экелклп койысты. Бул кезде Бежейдщ вз у й ш н шйнде кара сур бэйбпне шаршысын шорт байлаган. Кара шашын таркатып, ею ишше жайып салган. Кан-селден айрылып, сурланып талган жузшде кок тамырлары б ш т е д ь Ею бетшщ уштары жьшап жырткан тырнактьщ табын сакгап, жарадар боп тур. Бежейдщ ею кызы да бастарындагы берю н тастап, кара салыны шорт байласып алыпты. Булар экелер1 е л 1с!мен кайгылы, шерл1, 6ip узак жоктаудьщ сарынын тапкан екен. Бупн тацертеннен 6epi жаназашыларга керюкенде сол жоктау- ларын айтумен отыр. Барлык Ш ынгыс сыртындагы ушы-киыры ж ок ен елке, кен сала, мол жайлау, куйкалы адыр, калын таулардан журт агалды. Аныраган ел жер кайыскан калын топыр боп кеп, б1рнеше кун жыласып, аза салып болды да, акыры Бежейдщ жаназасын шыгарды. Суйегш бул жайлауга коймай, Ш ын- гысты кайта асырып, кыстауынын уетше апарып, Токламбетке койды. Божейдей журт жоктаган жанга топырак салмай калган жалгыз Кунанбай айналасы болды. 195

БЕЛ-БЕЛЕСТЕ К ун туске жетпей-ак Баканас бойы кайнап, шыжып кетп. Аспанда тецгедей булт ж о к Бул атырапта булт кершбегел! ж эне 6ip тамшы жауын жаумагалы талай кун болды. Шыц- гыс сы ртынын взге жайлауы коныр салкын, жауынды келсе, дэл осы Баканас суынан онтуспкке караган жак, взгеше 6ip бук, ы сты к болушы efli. Суы молдыгына жэне кек шалгы- нымен катар Караганды, кекпекл, ак от, кара отына карап коныс етед1. Эйтпесе, мынау терйжейдеп калын кара бипстщ аргы сыртынан артыкжер жок. Абай уй шпнен катгы пысынап тыска шакканда, бул ман­ даты жан иесш щ 6api де ыстыктан Me3i боп, куйзелш жур екен. Улкен ак уйдщ жанында жундес сэры ала твбет тш н салактатып, аузын арандай ашып, катгы солыктайды. Бойдак жылкынын 6api жайылысты тастап, сонау б и к адырдын басына шыгып ап, уйездеп тур. брю тен кайткан коралы кой да су манына шубырып, бауырын сызга тесеп, 6yftipiH согап жатыр. Жайылысты ой- лар емес. Кумаса су касынан турар емес. Сиы р атаулы Баканас суынан белшген кара су, шалшык суларга Kipin, келбей-келбей жатып апты. BipeH-саран окшау шыккан тайынша, кунажын болса, сэйгелдщ кугынына ушы- рап, кутыргандай жосып жур. Куйрыгын шаншып алып, кос танауы делдшп, eKi квз1 дэл 6ip сойгалы жаткандай аларып, еж1рей!п ап, жындангандай жуйткид1. Барлыкж урт тунл1ктер1н жауып, ipreHiH квбш белдеуге шей1н шалкита кетерш, Typin тастапты. Абай канда барарын бшмей, 6ip турл1 мен-зен боп, есшеп, im i пысып турды да, взенге карай тарггы. Мурнынын ушы Tepmin, басынан кун eTin, Баканастын ыстыгына наразы боп, а с ы гь т келедг 0зен жагасына келсе, Оспан, Смагул бастаган 196

кеп KiiuLney балалар салкын, мелд!р суда асыр салып, шулап, ойнап, мэре-сэре боп жатыр екен. Абай булардьщ касынан окшауырак кетш, жалгыз шомыла бастады. О сы жазда мал- тып уйренген. Баканастын кен кара суын epai-6epai eKi жузш erri. Бойы катты ceprin, кенш денш ап, ещн сунги бастады. 0зге балалардьщ шуында Абайдын жумысы жок-ты. BipaK анадайдан Абайдын сунпгенш е кызыгып турган О спан бар баланы epTin келдь 03iH-e3i жаланаш санына шапалактап, Абайга айкайпап: — Сунп, сунп! Таты сунп! Солай! — деп буйырып келе жатып, 6ip сэтте жолындагы Смагулдын аркасына cexipin |MiHin алды. Смагул муны лакгырып Tycipin тастаймын деп у булкынып едт — Иэ, жыгарсьщ! Сен тугш кысырдын асау тайы — актай да жыга алматан Оспанды. Кднша менюсен де туспеймш! — !| деп, Смагулдын мойнын кушактап кысып ап, eKi аягымен | тепендеп Te6iHin кояды. Смагул Оспаннын зорлыгына epiKci3 к е н т , ж у п р т жор- 4 тып, Абай касына келд1 де, суга Оспанмен 6ipre шолп eTin J кулай KeTri. Абай Оспаннын тентекппнен мез1 болатын. Осьшан 6ipep 1 жыл бурын бул iHiciMeH e3i де ойнап, асыр сап кететш болса, j биылдар беймаза Kepin, шетгей берет1н. TinTi, ыза кыла бер- i се, зек1п урсы п, куып ж1берет1Н. Кдз1рде де Оспандар шулап келгенде, Абай жактырмай, I тайкып шыкты. Ки1не бастады. О спан Абайдын тунжырлыгын елеген жок. — Абайша сунгимш, — деп, саяз жерге етпетш ен жата кдлады да, артын тонкитып, меныген тайдай, ею аягын шан- шыта 6epefli. Абай асыкдай loriHin боп, енд1 уйге кайтпакка артына бурылып eni. Жар жагасына Тэкеж ан кеп тур екен. Суду кишген 8дем1 бозбала Тэкежан ат уепнде, колында каршыга- сы бар. Астындагы жирен жал кула д ен еш катгы терлепт!. KyMic жугенн1н ауыздыгын тютеп, эрл1-берл1 келбектеп, ет кызуын баса алмай тур. Тэкежаннын канжыгасында 6ip сэры ала каз, eKi уйрек бар екен. Барлыкбала соны кере сала: — Ей, ага!.. — Э й , агатай, маган! 197

Маган!.. Маган 6epini! — деп, судан ырши-ырши жу- r ip ic ri. Тэкежан кус салып кдйтканда, осындай алдынан шыгып жупрген балаларга кейде ан олжасын берегш. Ыракбапаларды шеннен зар какгырып, жалындырып, кеп-кэп суратып барып кана береги. Тез бермейтшш бшш, балалар да талмай сураушы еда. Тэкежан Абайга карап мактана куда». Озшвджшт болып, каршыгага кус ширетшш Абайга эркашан булдаушы еда. Оны эл1 езш1н шерш не де татымайтын бос, болбыр бала керетш. вй т к е ш Тэкежан осы жазда кайнына да барып кедах Озшщ жшт-желен жолдастары да бар. Кдз1рде тун сайын кыз андып, ауыл-ауылды шулатып та журедх Абай ондайдын 6ipiHe жараган жок. Оспан мен Смагул Тэкежан кзсына катар жальшып, жупрш барып едх Тэкежан ол екеуше улкен Kiciine зш тастап, эуел1 боктап алды. Абайдан бэлек, 6ip улкендис белп а т аш осын- дайында. Ол аса боктампаз. Кунанбайдьщ алдында мысыктай ундемей отырьш, былай шыга бере бала-шага, малшы-жалшыны сыклыртып боктап журу онын дагдысы болган. О спан мен Смагулды жалындырып алды да, eKi уйрекп канжыгасынан шешш 6epin жатып: — Ж аман ененди,. кос кара! Ертенд1-кеш суды ылайла- ганша, тым курыса, булд1рген терсендерш1! - дед1. — Булд1рген? — Кай булд1рген? — Булд1рген кайда? — Ей, агатай, айтшы! — деп, О спан мен Смагул тагы жалынды. Бала атаулынын жаз болады десе ерекше сагынатыны - булд!рген. BipaK Баканастьщ ез OHipinne ол ecneftai. Озге кай жерде бар? Ш сп ме, ж ок па? Онысынан да эл1 хабар алыскзн жок-ты. Булд1рген дегенде Абай да елен eTin, сурастыра бастады. Тэкеж ан жана ат устшде журш eciTim i. Баканаспен катар агатын Ж эш бек суы бар. Соньщ анау кара адырыныц ар жагында, Ш ьщгыска караган бас жагында булд1рген тунып тур деп eciTim i. ByriH-ертен ол арага Ж ш тек, Бекенш! кеш!п келед1. Ел келсе, мыналар тере алмай калады. Ендеше, асы гас барып, терш кайту керек. 198

Тэкежан осыны айткзнда, жанагы кеп бала апагызып: - Жур, ендеше, барайык! - Барып Tepin кдйтайык] - Жур1ндер! - Ал ат уставдар! - И э, сэт, будщрген, бугцпрген! — десш , бар бала ойнак салды. Булд!ргенге баруга Тэкеж анны н 63i де 93ip екен. Ол Абайга да: “ Жур!” деда. Абай ойланып, баяулап турды да, ;i акырында, тым курыса, атка MiHin, ceprin келмек боп коса кендь Сонымен, 6ip шай кдйнатым арасында Абай, Тэкежан в; бастаган барлык усак бала тай-кунандарына MiHin-MiHin ап, желе шауып шыга кешсть Араларындагы улкендер1 Абай мен Тэкежан. У сак балапардын кепшиип жеке-жеке тайга мшш, 6ipeH- : сарандары ета-екщен мшгесш алып, Абайларга шесе шыкканда I журттын бэр ш щ артында калган О спан бодцы. Ол биешшерд1н “ Жуас тай м!н” деген1не кэнбестен, бугш гана уйретшген кысырдыц асау тайы — актайды тандаган. А к тай — сонгы уш-тэрт куннен 6epi О спанньщ eciHeH кетпейтш кумары. Дередей улкен, e3i жуп-жумыр актай — кысырдын тайы. : EHeci — асау кек бие. А к та й енесш щ асаулытынан былтыр ' байланбатан. Биыл арда емед1. Ш у асаудын 03i. CofaH жа- ■ кында кез1 тускен О спан жас биепп Масакбайта жабысып жур1п, бугш танертен биен!н бас сауымыньщ тусында бута­ лыктатып, шынтыртып устатып алтан. Масакбай — осы жылкьщаты асау атаулынын албастысы. Оспаннын жалынтаны epiKci3 Kenflipin, Масакбай танертен- нен 6epi сол тайды уйреткен-д1. Тайдынасаулыккиянкылыгы сондай екен, 6ipece шап- шып мецгап, 6ipece шынгыра тулап кет1п, Масакбайды да ета рет жыккан. BipaK езге асаудан кермеген ызаны керш , ета жыгылып алтан Масакбай ак тайга кзтты ызаланып алтан. Кулактан басып, бугалыкпен буындырып, ета езуш шурай- лап, тайды елердей жазалаган. У спн е улкен жабу салып, оны баскурмен шандып-шандып, картып MiHin алтан. Баска, кэзге тепелеп, шапкылатып, кзн сорпа кып кеп, батана жел! басы- на байлап тастамак болтан. 199

BipaK Масакбайдын енерше кызыгып, 63i де кызып алган О спан тай элшреп келген кезде, журттын “ Токта!” дегенше болмастан каргып мшш алган-ды. Ею e3yi кан боп жыртылып калган тай eai де елердей киянкы екен. Оспан мшген жерде т а га да кдйтадан шапшып ceKipin, кеп киянкылык erri. 03i женш балага онай KeHrici келмей, канша кырсык, ж асаса да, О спан жыгылмай койтан. Оны н батана Сматулга мактантаны да сол. Кдз1р жел1 басында калтанда Оспанды бвгеген сол актай болатын. Тай еж елп асаулыкка сапып, тага м ен кш . BipaK Оспан жыгылып, коркудын орнына кушырланып сабай беред1 де, езу тартып кулш кояды. Баланы жыта алмаган тай акыр аяты ала кашып, шаба женелген. Оспаннын TinereHi сол. Ол e3i атызып келе жаткан тайды онан сайын борбайлап, баска-кезге тепел: — Эруак! Эруак! — деп уран салып, жосытып отырып Абайларды куып жетп. А к тай Оспаннын ыркына 8Л1 KOHin болтан ж ок екен. Атызтан куй1нде сыцар езулеп, мойнын бурып, кырындай шауып кеп, бар д ен еам ен Тэкежаннын куда б еспсш койып Ж уртгыц 6epi де ыгысып, бегелендеп кдлды. Оспан тайын бурып, кептен сытыла бергенде, ак т ай тура кдлып, мойнын нише алып, шыщырып ж4бер1п жаман мецкщь Абай Оспанды аяп “ Мерт бола ма?” деп корыкты. Жал- гы з-ак Оспаннын nimiHiHe кез1 тускенде кайран болды. Ба- ланьщ улкен кездер1 от шашып, ерттей жанып алыпты. Асау- мен алыскан арпалысты жаны суйгендей. К,оркыныштан битгей елее жок- Кдйта “тулай туе” деп кызыккан сиякты. Тай будан кутылмакбоп, нелер киястык жасаса, сонын бэрше де сол секундта Оспан колма-кол тэсш жасайды. Бул кезде Оспаннын балапык жындылыгы, ур да жык- тыты б1ржолата жогалгандай. Ол Абай кезшде — алыс-жулыс- ты н 6ip балуаны сияктанды. Журттын 6epi амалсыз ш р ш п тура калып, ак таймен Оспаннын арпалыс мавданына карады. Тэкеж ан да танаайын катып, Оспанды боктай туеш, суй сш ш тур. Тайдын мен^генш ен сескен1п, Оспанта болысайык де­ ген ересек балалар болып efli. 200

Оспан асыгып айкайлап, ш олак буйры к етш: — Тиме! Аулак,! — дед!. Осы кезде актай мойнын iiuiHe алып, басынан асырмак боп орткып мецкщь Оспан ею аяган тайдын к ос колтыгына ты гап ап, шалкзлап жатып алды. Tycipe алмаган тай лезде ею аягын аспанта сермеп тепкшендк Онда Оспан тага да такымын жазбастан ец к ей т ап, тайдын мойнын кушактап жатып алды. Т а га 6ip сэтте актай окыс шапшып кап, таласкан итгей кос аяктап шаншылып едь Оспан мынау кимылга титл, суйсшш кета, бшем. Ею 6eTi кып-кызьш боп, кайратгы шаш- тары yaipeHin, жапт eTin Абайларга карап, са к-сак кулш хабердь Жагалай унс!з туртан журт та теп е суйсше кулак Тэк е- жан вз басы ем^ршде мундай кимыл жасап керген емес едк Оспаннын е р л т н е кайран кап: — Туу, сарамас. М ынау неткен коз ж ок бетбак ед1? — деп, кула 6ecTiHi камшымен 6ip салды да, ж е л т Kerri. Бар- лы к балалар коса козгалтан. А к та й кайтадан KOHairin, шаба женелдк О спан т а га да камшылап борбайлап: — Эруак! Эруак! Масакбай! — деп, асаудьщ албастысы Масакбай бивший эруактай сыйлайтынын корсета. Батана- дан 6epi Оспанныц шын сиынганы сол Масакбайдьщ айла- Tocinflepi болатын. Булд1рген Hici анкыган, кок майса ш алганы бар жасыл беткейде балалар жемгс т е р т жаткалы коп боп ед1. Кун еюндле карай жакывдап, адыр-адырдьщ келенкеа молайып, сай-сай- ларда коныр самая coFa бастаган. Атгарын тусап-тусап тастаган балалар булд1ргеннщ кызы- га н а ani канган жок. Алгаш кеп тускен 6ip бетген жылжыма- са да, сол аланньщ озш щ жемюш де мойыта алган жок. Ж егеннен аекднды такия, тымак, дорба, калталарга да сыкап жатыр. Bip мезгшде бар баланыц кулагана ап-айкын боп ду- рщдеген калын ун келдк Кдулаган орт, каптаган колдын ша- бысы сиякгы. Балалар елен-елен eTicTi. Араларындагы улкеш Тэкежан мен Абай карасты. Абай бул дуб1рдщ мэн1н уккандай, саспай гана Ш ынгыс жактага 6ip белеске карап отыр екен. Сол белеепц ар ж ак 201

децгейш жалбылап келе жаткан кдлын жылкынын жоны | кершда. К еч сайга карай тусш келе жатыр. Кдианы кеп, 1 шубарткан жылкы жш-жш пыскыра г у с т , ж т басып келедУ Араларында тай, кулындар KiciHeftai. ©зге жылкыдан озгындап шыгып, ойнаксалып шапкылаган кунан-денендер де керш едк Балалардыц тайлары бул дуб1рд1 байкап, тепе алагыза бастаган екен. Тусауларымен карш п, сол жылкыга карай тарткысы келгендер бар. Тай-кунандар бастарын тепе кетерш, кос кулактарын кдлын жылкы келе жаткан жаккз карай кайшыландыра шан- шып ап, у й р се к унмен шуркырай KiciHefli. Бала атаулы тепе атгарына жупрдк Елаз ешрде кершген кдлын жылкы — кеш кен елдщ жылкысы екен. Балалар атгарына мшюш, бетгерш ауыл жакка бурганда, жанагы жылкы аскан белден асып, ойга таман тусш келе жаткан калын кеш кершш. Он бес туйеш пзген 6ip кеш езге н е т р д щ алдын ала окшау шыкты. Соган пркес он туйел1, тагы он бес туйел1, сепз-тогыз туйел1 салкар-салкар кештер 6ipi артынан 6ipi шыгып, шубарыта, шубатылып келед1. Алгаш еткен жылкынын артын ала кеп атгылар келед! екен. Крлдарына сойыл, шокпар, баулы курык устаган еркектер бар. Эред1кге томагапы бурюттерш бапдагына кондырып алган ыкщам ж1пггер де кершед1. Бул топ Абайлар жакындаганша киыс ете 6epfli. Сонын артынан келе жаткан ен алдынгы улкен кеш Абайдын да, барлык балалардын да кездерш epiKci3 тартгы. Бул кеш пн айналасын коршаган атгылар кеп, барлыгы да эйелдер. ©ншен сэнд1 кишген кыз-кел1ншек пен егде тарткан бэйб1шелер. Мшген атгары ылги сем1з жоргалар мен келктп бедеулер. Эйелдердщ ер-турманы, токым, куйыскан, eMLraipiK, жугендер1 т еп е жалпак кумюке малынган. Ж арык кунге шагылысып, жарк-журк ericeai. Улкен ке ш п н алдында eciK пен тердей жерде аггарын катар бастырып 6ip топ кыз келедг Тап орталарында ерттеул1 куйде бос жетектелген, KeKirii кузелген кара кек ат бар. Сол топтан энтек кейш улкен кеш пн алдын бастап келе жаткан суп-сур жудеу ба й бш е екен. Басына жука кара желек жамы- лыпты. Бул бастаган он бес Tyfteni кеш пн сэн1 езгеше KepiHfli. Бар туйен1н уст1не ар тьш ан жуктерд! жапкдн енш ен кара 202

г i кшем, коныр алаша, кара ала текемет кершедь Ж укп туйелердщ ею жагы сол улкен кара ала жамылшылармен баяу гана желпше ; тусш, взгеше 6ip ауыр тыны с алып келе жаткан Tapi3fli. К еш тщ TypiHe танданып, уншз токтап калган балалар тобы мынадай саптанатгы KepiHicriH алдын Kecin ете алмады. Ешп амалсыз кеш еткенше карап туратын болды. Басында буларга кеш адамдарынан кез салган Kici I ж ок efli. BipaK алдынгы кыздар тобы енш жакындап, кастарына кеп калган екен. Солар гана езшше, 6ip Typai туйсшгендей Iг(болды, бшем. Аралары азырак ауысып, аз гана бегелклт де, !( |6ip кезде 6ip топ кыздар ортасынан ею кызды LnrepipeK бвлш i шыгарды. Баганагы кекш кесшген кара кек ат сол ею кыздын I (орталыгында жетекте екен. О спан анырып тавданып, Абайдын касына кеп: - Булар юм? Бул кандай кош? - деп такэт таба алмай, агасын камшымен туртюлеп, мазасызданып тур едь Ka3ip ею кыз белш ш алга шыкханда, олардын KopiHi- ciHfleri елден ерекше 6ip жайды байкап, О спан катгы кулш ж1берд1. — Ойбай, Абай, анан кара! Тымакты кара! — А бай буган (ашулы турмен жалт карап, катты туртш кап: - Токта, кутырма! — дед1. О спан Абайдан сескен1п кап, j аузын басып, тайынын жалын кушактап, унс1з кул1п жатгы. Буган epci KepiHreH сурет — Абайдын езш щ де ом1рде ! ен алгаш корген KopiHici. Бул кош каралы кеш екен1н — Бежей квип екен1н Абай I мен Тэкежан багана-актаныган болатын. 0зге кештен болек ) болатыны мэл1м. BipaK K33ip мына eKi кыз ютеген ic сол i болект1н iinim e де 6ip езгеше болды. Олары езге кыздан бол!нгенде байкалды. Бастарына ! еркект1н бас ки1мш к ш т т . Кара макдалмен тыстаган жука | кара eaTipi тымактары бар. Кьгз кимейт1н бас ки ш н щ артын j алдына KenTipin, Tepic KHinTi. Ещц гана анык KopiHfli, ортала- 1! рына жетекке алган тулдаган кара кек а п ы н успн е Бежейдщ Ч ер-токымы ертгелпш. Ер устше сол Бежейдщ осы откен кыста А Кдркаралыга киш барган кызыл курен iuriri жабылыпты. Ердщ И касына камшысын шаншып, соган да Tepic кзратып Бежейдщ и кыскы тулк! тымагын KHrisimi. 203

денгейш жалбылап келе жаткан кзлын жылкынын жоны KepiHfli. К еч сайга карай г у с т келе жатыр. Кылачы кеп, шубарткан жылкы ж т -ж ш пыскыра Tycin, ж т басып келед1 Араларычда тай, кулычдар юсшейщ. 0зге жылкыдан озгычдап шыгып, ойчаксалып шапкылаган кунан-денендер де керш едь Бапалардыч тайлары бул дуб1рд1 байкап, тепе алагыза бастагач екеч. Тусауларымеч каргып, сол жылкыга карай тарткысы келгечдер бар. Тай-кучачдар бастарыч тепе к е те р л , кос кулактарын калыч жылкы келе жаткан жакка карай кайшылачдыра шан- шып ап, yftipceK унмеч шуркырай KiciHefli. Бала атаулы тепе атгарыча жупрд!. Елс1з enipae кершген калыч жылкы — кешкен елд1н жылкысы екеч. Балалар атгарыча MiHicin, бетгерш ауыл жакка бурганда, жанагы жылкы аекзн белден асып, ойга тамач Tycin келе жаткан калыч кеш Kepinai. Он бес туйеш пзген 6ip кеш езге н е т р д щ алдын ала окшау шыкгы. Соган пркес он туйел1, тагы он бес туйелк сепз-тогыз туйел! салкар-салкар кештер 6ipi артынан 6ipi шыгып, шубарыта, шубатылып келедт Алгаш еткен жылкынын артын ала кеп аттылар келед1 екеч. Колдарына сойыл, шокпар, баулы курык устаган еркекгер бар. Эред1кте томагалы буркптерш балдагына кондырып апган ыкшам ж ттгер де кершедт Бул топ Абайлар жакындаганша киыс ете берш. Сонын артынан келе жаткан ен алдынгы улкен кеш Абайдын да, барлык бапалардыч да кездерш epiKci3 тартгы. Бул к е п т ч айналасын коршаган аттылар кеп, барлыгы да эйелдер. О чш ен сеш и кишген кыз-келшшек пен егде тарткан бейбппелер. Мшген атгары ылги сенпз жоргалар мен Kenicri бедеулер. Эйелдерд1н ер-турманы, токым, куйыскан, емишрпс, жугендер1 т еп е жалпак кумкже малынган. Ж арык кунге шагылысып, жарк-журк епседь Улкен к е п т ч алдында еспс пен тердей жерде атгарын катар бастырып 6ip топ кыз келедь Тап орталарында eprreyni куйде бос жетектелген, к е к ш кузелген кара кек ат бар. Сол топтан энтек кейш улкен к е п т ч алдын бастап келе жаткан суп-сур жудеу бэйбные екен. Басына жука кара желек жамы- лыпты. Бул бастаган он бес туйел! KeurriH ceHi езгеше KepiHfli- Бар туйеш н ycriHe артылган жуктерд1 жапкан енш ен кара 202

идем, коныр алаша, кара ала текемет кершей. Ж укп туйелердщ ею жагы сол улкен кара ала жамылшылармен балу гана желпше rycin, езгеше 6ip ауыр тыныс алып келе жаткан тэр 1зд1. Кош тщ TypiHe таняанып, ун й з токтап калган балалар тобы мынадай салтанасты керйпстщ алдын к е с л ете алмады. Енш амалсыз кеш еткенше карал туратын болды. Басында буларга кеш адамдарынан кез салган Kici ; ж ок еда. Bipaic, алдынгы кыздар тобы enai жакындап, кастарына кеп калган екен. Солар гана езш ш е, 6ip турл! туйсшгендей болды, бшем. Аралары азырак ауысып, аз гана бвгеш сп де, 6ip кезде 6ip топ кыздар ортасынан ею кызды LnrepipeK б о л т шыгарды. Баганагы к е к т кесшген кара кок ат сол ею кыздын орталыгында жетекте екен. О спан анырып таняанып, Абайдын касына кеп: — Булар юм? Бул кандай кош? — деп такат таба алмай, агасын камшымен туртюлеп, мазасызданып тур еда. Ka3ip eKi кыз белш ш алга шыкканда, олардыц KopiHi- (Iсш деп елден ерекше 6ip жайды байкап, О спан катгы к у л т яаберда. — Ойбай, Абай, анан кара! Тымакты кара! - Абай буган j ашулы турмен жалт карап, касты туртш кап: — Токта, кутырма! — дедь Оспан Абайдан сескенш кап, аузын басып, тайынын жалын кушактап, yHci3 к у л т жасты. Буган epci керш ген сурет — Абайдын езш щ де вм1рде ен алгаш керген KopiHici. Бул кеш каралы кош екенш — Божей коли екенш Абай мен Тэкежан багана-актаныган болатын. ©зге кештен белек болатыны мэл1м. BipaK Ka3ip мына eKi кыз штеген ic сол : бвлектщ iiuinne де 6ip езгеше болды. Олары озге кыздан бвлшгенде байкалды. Бастарына 1 еркектщ бас кшмш KHinTi. Кара макдалмен тыстаган жука кара eaTipi тымактары бар. К ап кимейтш бас ки ш н щ артын i алдына келтсрш, Tepic KHinTi. Енда гана анык Kopinai, ортала- рына жетекке алган туддаган кара кок астын устш е Бвжейдан | ер-токымы ертгелйт. Ер устше сол Бежейдщ осы еткен кыста I Кдркаралыга киш барган Кызыл курен ш и т жабылыпты. Ердщ j касына кдмшысын шаншып, соган да Tepic кэратып Бежейдщ I кыскы тулю тымагын к и п з и т . 203

Ею кыз белш е салысымен мына кедденен кдрап турган аттыларды Kepin, шыркдй созып, каралы мунды дауыс айта женелген. К еш бойында ауыл устшен етсе немесе богде ж ур п н ш тер жанынан етсе, каралы кеш тщ кара жамылган осындай кыздары дауыс айтатын салты. Кдпдар соны баста- тан екен. Eip кушп, жыны козып алтан Оспан бундай жайдьщ 6epiH кайдан уксын. 03i ес бшгел! дел ез уйлершен ел1м шыкпаган. a m w ii булайша кугуш кермеген бала бул жерде укгырам десе де укпас едк Отан жацагы кез алдынан еткен кери п слц 6epi epci керйад де, сотан кулак Абайдан корык- канынан басын кетере алмады. BipaK тайынын шоктытына жабысып жатып, кезш щ киытымен сыталап карап кояды да, ею ш ш д1рщцеп, imeK-cweci катады. Алташкы eKi кыз eiin, дауыс бастасымен, кейшдеп келе жаткан бес кыз да атгары- нын басын кзтарластырып ап, баяу бастырып отырып, анау екеуш щ даусына каралы дауыс косты. Абай буларта кез сала 6epin, окыстан елец eTin, аласу- рып калды. Камшысыньщ будщргесш саусагына шген куйде, он колын шутыл KOTepin кап: “Токтасач н етп?” дегендей, етш пл айткандай. BipaK ун ката алмады. Ж урел лупшдеп согып, eni сурланып, элаз кольш шарасыз халде, куда бестшщ жалына сылктушрдк в т ш бара жаткан бес кыздын тап ортасында ж1бек жал ак жорга атка мшген Тогжан екен. Кектемнен сон ке р гет осы. Судыраган кара ж1бек бикасаптан эдем! женш шапан киген. Басында жап-жана кара кэмшат берж. Мойнында эсем- деп, кен оратан кубылма TycTi торган шелк Кулатында улкен алтын сыргасы ырталып келе жаткан Тогжан мынау ат устшде, мынадай топ кыздын тап ортасында, дел кеп жулдыз ара- сындаты Шолпандай. А т ycTi журю, шыркап айткан дауыс жене курбы кызда­ ры — Вежей кыздарына жаны ашуы бар - баршасы Тотжан- нын K33ipri жузш 6ip Typai матыналы нурта малгандай. А к мандай, аппакжумыр мойнына, колан ж1бек шашына 6eTiHiH улб1реген кызылы соншалыкжарасып тур. Кдра шапан сыртынан белш шымкзй бутан сартыш ж1бек белбеуге он колын суйеп, мыкынын таянтан. Манайта буры- лып карамастан. шыркап жылап, жокдау айтып келедк Абай 204

J KipniK какпай кадалып, тыныстары да тыйылып, Тогжан унш I тындаумен тур. Топ eTin кете бергенде, взге тер т кыз унш щ j ишнен Тогжаннын езгеше хабек талды, бвлекше ун ш анык : eciTin, ангаргандай болды. Ш ын Тогжан уш ме? Ж ок. баска I кыздш ме? Бшу киын болса да, Абайга мынандай топтан |жырылган белекше сулу ыргак Тогжан квмейшен гана шы- * гатындай. Сыртгап бара жаткан Тогжанныд арттан керш ген мусйй де озгеше екен. Атка отырысынын езшде де 6ip н езж еркелпс if пен соншалык биязылык, мыктылыкта бар сиякды. Жылты- ^ pan ершген жуан бурымдарынын ушында улкен шолпы ыр- !гала Tycin, шылдырап барады. Сонау сагынышты кектемде квнш ертеген, одан 6epi де кезш жумса эрдайым кулагына шылдырлай Tycin, сылдыр етш: “ Есщ де бармын ба!” деп |кететш осы шолпынын осы yHi. бзгеш е KepiHic лезде булт сегийп, сулу айды жарк {етк1згендей болды. Абайды естен тандыра билед1 де, езгеше 6ip нур шугыласына бас идфгендей боп кетп. BipaK бул ce3iM 16ip гана с э т едп Осымен кабат жас Ж1Г1Т кенш1не тагы талай алай-тулей уйткып кеп, 6ip езгеше журек куйынын содтыр- •Jгандай болды. Жылаган Тогжан, жылаган Вежей кыздары, барлык, кара- 11 лы кеш, Heci3, тул кет!п бара жаткан анау каралы raiM , тул ат — баршасы осы барлык кауымньщ кайгысын да Абайга ^ езгеше терен туащ п р д г Жаназага шакырмай, К,унанбай :! кылмысын кешпей, жьшау зарына араластырмай келе жаткан осыншалык мол кауым. Ортасында Тогжандай гауЬары бар '! кауым Абайларга: “ Былай тур! Керме! Саган руксат жок!” де- 1 гендей, суык, катал. BipaK едш уюм айтып бара жаткан сияк- I ты. Абай журепне бул серпу езгеше екшпи, е к с к экелгендей. Жылаган гашыгы, жылаган жакын бауыр, кауым ел, | елш кеткен кешеп Вежей — баршасы да Абайдьщ ез басын ! да жазалагандай. “ Мен жазыкты ма ед1м!” дегендей болса да, | налытып турып юнэлагандай. Бул, ecipece, ауыр толкын. Абай YHci3 мулгш, зарлы жоктауды бар жанымен тындап турып, ) 63iH-e3i де, бар дуниеш де умытып KeTinTi. Bip сетте касында турган 6ipey TypTin кап, \"ж уреш к” дегендей болды. Абай жана оянгандай, алан етш жалт кара- ды. Тэкежан екен. Ол Абайдын TyciH Kepfli де, тыжырынып кекете кулш: 205

- 0 й , неменеге соранды агызып турсын, - деп, Tirni зеюгендей. Абай кабагын кдтгы туй in, селт етш , бетш сипады. Жы- ладым деп ойлаган жок-ты. К езш ен у н аз ауыр, ыстыктам- шылар агап кеткенш байкдмаган ексн. Улкен кеш eTin к е т н т . Арткы кештермен eKi арасында узактау алан пайда болган екен. Текежанмен 6ipre барлык топ козгала бердт Баганадан 6epi тайынын жапын кушып турган Оспан ыржактап кулуден эл1 басылмаган. Ещц басын кетерш ала сала, кдсындагы 6ip баланын тымагын жулып алып, Tepic киш ж1берш, сакылдап кулш, актайды тебшш кеп калды. Кдлжак пен тен текткке eci-aepTi KeTin калган Оспан ак тайдын асау екенш умытып кетсе керек. Жайбаракат ерюн отырып, такымын да кыспастан тебшш калгавда, актай сеюрт менш п кеп K eiri. О спан т о п ш н де кымти алмай кдлып едь Байкаусызда тулаган тай тентек баланы оп-онай ыткытып, топ ете Tycipfli. BipaK О спан жыгылса да, есшен жанылган жок- Тайы ны н шылбыр-гозгшшен айрылмай, жабыса турегедщ. Т у к кормегендей ыржактап кулш, ею 6eTi нартой жанып тур. А к тайга ес жигызбастан кдйта каргып MiHin алдыда, борбайлай камшылап, куйгыта женелд1. в з г е балалар да шаба ж е н е л к т. Тэкежан мен Абай жай аявдап козгалды. Текежан iHiciHe жанагынын устше тагы да 6ip улкендйс керсетпек бодцы. - Бапамысын, жок, катынбысын? С ен ненщ акысы деп жыладын осы ? — дед!. Абай Тэкежанга вида ыза бодцы. Кшэлай сейлеп, карсы урысты. - Сен1н улкен боп, ес бшгенщ со ма? Бауыр емес пе efli? Бежекене езщ неге жыламайсын? - Е, жыласатын не кдлып ед1? Жаназасына да шакырмай койган ж ок па? Соны да укпаймысын? - Уккдн екенсщ , карык кыпсын! Шакырмаган TipLnep! Сол уш ш eai Бежей жазыкты ма? - Бежей экенмен араз болгандыктан шакыртпады! - Бесе, ар азд ы к- сол араздыккд и м юнел1? Юм жау- лыкгы кеп erri? Сон ы н бэрш щ ак-кдрасын сен айырып, та- нып болган шыгарсьщ? - Болайын, болмайын, мен экемнщ жагындамын! 206

— Бэсе, одан да сонынды айтсаншы! “Улкенмш, акылым ; бар, Kicire де акыл айтам” дейсщ! “ Берш щ артынан белп рж . акылды болгандыктан ередГ дейсщ гой. | - 0 й , сен не сандалып келесщ осы? У й деп алжыган (эженнщ акылынан баска акыл ж ок деп алгансьщ гой езщ , Tirrri. — Ал сен болсан, сол езщ костаган экеден де тук угып, I тук акыл алмайсыц! - Е, MeHi 6ip жайын ескен жабайы деп пе ен езщ ? Енецщ... — Бар “е сп м ” легенде тапканын осы бокгыгьщ гой! Мал- шы-жалшыны жазыксыз боктап, мардамсыганнан баска тук улкендйщщ керсемпп! — Бэлем, тура тур, осыньщньщ бэрщ де экеме айтам! — Айтсан айта гой! М ен де сенщ жанагы “ алжыган” Iдеген сэзщш эжеме айтайын! — деп, Абай Тэкежанга кайсар- i лана карады. Тэкежан бул жерге келгенде ерепстен амалсыз тайкып | Kerri. Тепнде, улкен жанжалга тауаны жок, будырсыз бола- Iтын. бкеге шагым жетюзу алые та киын. Айтканын макул j коре коя ма, ж ок па? Онысы тагы ек1талай. Ал мынау Абай суйенген “ эж е” деген — элдекайда катер жер. Тепнде, Зере кеп ашуланбайды. Ал б!ракокта-текте кату- ланып туйшее, oai кунге аса зэрлг Осы биылгы кектемн1н вз1нде Тэкежан Kepmi уйлердщ 6ip кексе катынын байкаусыз боктап алып, жаман бэлеге калган. Ж азыксыз катын катгы ренж1п, жылап отырып, Зере мен Улжанга барганда, Kapi эже ашу шакырып, куйщ кеп, Тэкежанды алдына дереу ша- кыртып алып, тергеуге салган. Тэкежан эжес1н1н аяздай суыкаш уы нан, катты туйшген квзшен коркып, oTipiK айтпак, танбакбоп жалтарып кврген. Акыры, Tirni, ант imyre де барып кап efli. С ол арада Улжан мен Зере эзгеше ашуланып кетш, Kapi эже колындагы ак таяклен муны баска салып-салып кеткен болатын. Сол уакига жанада гана Тэкежан “ Ж н и болдым, кайны- ма барам” деп эз1рленш журген KyHHiH езшде болган. О сы- нын 6api жанагы eperic аягында Тэкеж анны н ecine т уе п де, енд! осы бэлен1ц бэрш жуып-шаймакшы болды. — 0 й , кетш! api eHenni... — деп mipemn турып 6ip бокта- ды да, куда б е е тш борбайлап шаба женелдь 207

Абай будан кугылганына ырза боп, кейш калды. Акырын аяндап кеде жатыр. Жанагы сез1мдерщ, жачагы Тэкежанмен дау устш деп ойларын кайта eciHe KeaTipin, соган терендедг Дау устшде ойда жоктан т ш н е оралса да, “ Боршщ арты- нан бшгпрпс акылды болгандыктан ермейш” деген свз мунык 03iHe Ka3ip 6ip езгеше м о т бар, epicTi ойдай керщдк Жыны- сы нын шиырымен шубыру, жымын басу юмнщ колынан келмейд1? Ж ырткыш хайуан екеш, о да бшедь Бола алсан - ол болма, адам бол! Жалгыз келе жаткан Абайды ещцп ба- гындырган ойы осы. Дол осы бетге 6yriH Абай оз тукымы- ньщ 6ip жанымен дауга тустк Осынысы взше 6ip ажарлы, баскаша 6erriH басы Topi3fli боп сезиш . Сондайлык салкын сыншы ойлар арасына осы жолда кайта-кайта Тогжан келбеп келед1. С о т сайын оралып, гул лабектей буралып кеп. муны жаксы болуга ундейд1. MiHci3 таза махаббаткэ шакыргандай, жанашыр ракымга шакыргандай болады. Бар дуние, бар адам- затты коса суйпзш , коса кымбат санататын аса 6ip Kaaipai nruiiKKe ымдап жетектегендей. Бул киялга мулпгенде Абай Бакзнаскэ калай жеткенш байкамай да калды. Бежей ауылдары Жэн1бекке кеш ш келгенш Абайдан ecriciMeH, сол KyHi Зере мен Улжан Байкошкардагы К,унан- байга Kici шаптырды. — Дол касымызга келш конып отыр. Енд1 аялдасак ага- йыннын бетш кайт1п керем1з? Бата окырын калай жасасын дейщ? Ж эне Байкошкар, Баканастагы ею ауыл косыла бара ма? Соны тез ш е ш т , жон айтсын! — дептг К,унанбайдьщ езш1н куткеHi де осы кез сиякты екен. Ол дол осы туннщ ез1нде касына Кункеш алып, тагы он шакгы карт-кария, ж1пт-желен алып Баканаска келд1. Сонымен Баканастагы барлык жиырма шакгы ауыл ерте кзмданып, саба жиып, сойыс оз1рлед1. Эр ауылдьщ апаратын шамасына лайык — к.ой, козы сойыстары сол танертенде сойылып, асы- лып та калган. К,унанбайдын улкен yfti уш саба, 6ip ту бие, 6ip тай сойы с апарады жене азага салганым деп Зере мен Улжан туйе апаратын болды. Осындай камнын 6opi биенщ бас сауымына шейш тугел 6iTri. Кдлын топ - бата окыршы, шанкай туе кезшде сансыз коп салт атты боп кунбатыстагы Жэн1бекке карай тартты. Барлык жиын — елу каралы еркек, отыз-кырыкгай катын.

Араларында Абай, Тэкежан сиякты жастар, Оспан сиякты балапардан да 6ip топ бар. Журтгын 6api ат успнде. Тек Зере мен Улжан ж эне сол екеушщ касына мшген Сары апан деген эйел мен ею келшшек кана арбада. Кунанбай бул арбаны езге журтган ерте кдмда- тып, бурын журпзш ж!берген. Сол арба жарым жолга барды-ау деген кезде езде pi ат- танган-ды. Баканас езеш мен Ж эшбек езенш щ ею арасы тай шаптырымдай-ак жер. Кунанбай касындагы кеп кошеметппнщ шинде Ыргыз- байдан - Майбасар, Жакып, Ызгутгы сиякты туыскандары ж эне Кунанбай жагында журген элденеше рулардын акса­ кал, кэрасакалы бар. А т устш деп эйелдер белек топ боп кейипрек келе жа- тыр. Олардын ортасында Кунанбайдын улкен эйел1 Кунке, сонан сон Айгыз ж эне Калика сиякты абысын-ажын. Кэр1- ден — Таншолпан сиякты шешелер де бар едй Аттылардын калын тобы осындай лек-лек боп, Кунан­ бай шогырын алдына салып келе жаткан. Bip сэтге осы журт ею коныстын арасындагы cap жазыкты айгай-шуга батырып, он жактагы бшк кара адырды бектерлеп Ж эш бекке карай ат концы. Бул елдщ ежелп ырымы бойынша, ел1мге бата оки ба- рудын ен улкен шарты осылай алыстан айкайлап: “ Ойбай, бауырым!” деп, жылай шабу болатын. Сол шабысты ен эуел1 улкендер бастамак керек. Багана- дан калын топтар Кунанбай шогырына карап келе жатыр ед!. Кдз1р сол Кунанбайлар оздер1 де ун салып, аттарын борбай- лап, енкейе шауып женелш 6epfli. Арггаты еркек, эйел, бала- шага топтары да сол сэтте дурк женелют!. Абай орта 6ip топтын imiHfle келе жаткан. Кдсында Кункеден туган агасы К,удайберд1, атшабар Ж умагул, жорга Жумабай жэне Тэкежан, Оспан сиякты ara-iHuiepi болатын. - Ойбай, бауыре-е-ем! - Агаекем! - Аскар бел1м! - Кут, берекем! - деп, Абай касындагы кекселеу кюшер шыркап жылап, ун салып келедг Атшабар Жумагул мен Тэкежан болса, аттарынын ею жагына кезек кисайып, кулап кетет1н Kici т э р !зде н т, ауыт- кып жосытады.

Сы рт ажарлары шынымсн егшген, есшен танып, бауы- ры езшген киллер T8pi3fli. Абай жай гана, тура шауып келе жатып, ана екеушщ соншалыксырт кубылысына сенген жок, Тартымды, 6ip калыпты шапкан, 6ipaK шынымен “ ой, бауырымдап” шапкан Абай касындаты Кудайберд1 сиякты. Абай, тепнде, аз айласып журсе де, осы атасынын мшезш унатушы едь Кдз1рде езш соныц шамасында устап, “ сол ютегещп icrece, макул болар” деп бшда. Дурюрей атылып, шулап шапцан топ Ж эшбектщ квк майса кеп саласында жы- пырлай конып отыртан сансыз кеп ауылдардьщ устшен шыта келдь Зерелердщ арбасы да дел осы кезде калын ауылдардьщ тап ортасындагы улкен аккумбез уйл! Бежей аулына жеткен екен. Ж апыр-жупыр Kepicin жаткан сиякты. А к уйдщ 63i езге уйлерден окщауырак, белдеу1нде кара Tiryai тур. Каралы ауылды мына кешн шыккан атгылардьщ тануы оцай болтан. К еп ауылдын сыртындаты cap жотата шытып, барар бета тез антарып алтан шапкыншылар ещп ыра томен жосылды. К,ою шубар селдей боп шулап, анырап акты. Абай орта туста келе жатып, ак уйдщ сыртьшда окщауыракжерде узын-узын ак таяктарга тестер! мен кос колдарын ripen, бугшш туртан отыз шамалы еркею-i кердь Бата окыршыларды тосып, жы- лап туртан жанкуйер жакындар. Шауып кеп тусе бере таны- ды. Тап ортада Байдалы, Байсал, Кдраша, Tycin бар екен. Ш еттеу туста Балатаз, Базаралы сиякты жас жнптер де ак таяктарта таянып, erinin тур. Ш ауып келген улкендердщ аттарын анадайдан жупре- жупре шытып, устап-устап алып, иелерш колтыкгап Tycipin, еркектерге Kepicripreni жетекгеп экетш жаткан кеп-кеп ыкшам ж йптер бар. Барлык бата окыршыга сондай 6ip-6ip кутупл тап кел- гендей, мол жеткендей болды. Жылаган Байдалы, Байсалдарды кергенде, Абайдьщ сай- суйеп босап кета. Аттан тусе бере, шын аяныш жас тепп, ещреп ж1берд1. Тыстагы еркектермен 6ip-6ip кушактасып, Kepicin бол­ тан улкендерщ сол арада колма-кол акуйге карай айкдйлатып, жылатып eKeTin жатыр. Жылаудьщ улкеш сол уйдщ шпнде, катындар ортасында. К еп еркектщ арасына Абай да юрдь 210

| Улкен кумбез ак уйдщ imi он жак босагадан д эл тердщ ортасына дейш катар л з ш п , мыкындарын кос колдарымен таянып, анырап жылап отырган кдтындарга толы екен. Тап орта туста басына кара желек жамылган Бежейдщ бэйбшгеа анырап отыр. Кезшен шын жас, зар жасы 6ipciH- 6ipciH агып жатыр. Одан жотары терт-бес кыз дауыс айтып отыр. Уйдщ imi бул кезде тугае анырап зарлаган мол жылау еш. Отырган эйелдердщ алдына жылап келген еркектер лзе булл отыра келп , кушактасып Kepicin жылайды. Абай Кудайбердшщ артында. Баганадан 6epi сонын i3iMeH ■ I кезек алып келе жаткдн. I Жагалай отырган бар катынды адактау тым узак болар |едг Ж эне босагадан торге шейш бос отырган 6ip катын ж о к Соны ангарган Кудайберд1 тура Бежейдщ ез бэйбшгесше ■ карай жылап барды. Сол Kici алдынгы керюушщен босаган соц, кушактап анырап: - Агаекем, бауырым! — деп бас салды. Абай да сол жерден бастап Kepicin, жогары отырган кыз- I дар жакка карай ауысты. Уй imi осындай жаппай корю уетшде б1ркдтар жыласып ап, eHfli тепе ажырасып, жагалай отырысты. Еркектер бул У кезде акырын жыласып отыр да, эйелдщ де Ko6i басылып |калды. Тек Божейд1н катыны мен бес кыз гана зарлап отыр. Арманын, жес1р калганын, ерте айрылганын айтып б э й бш е жылап, журтты erinaipe т у сп де, акыры саябырлай барып токтады. Л . Сонан сонулкен узакжоктаудын сарынына тускен кыз- дар. Олардьщ езгеше 6ip суы к зарлы жокгау ыргагы бар. Дауыстары куйып койгандай дэл 6ipaeft шыгады. Жалгыз-ак бес кыз тутас узак айткан жок. Б эйбш е токтаган сон, взге кыздар да басылып, ею-ак кыз адакгап шыкгы. Ол — Бежейдщ ею бойжеткен кызы. Булар бар сез1н анык кып, анда-санда “ ah” деп, жалын атып койып, сункылдап зарлап отыр. “Экекем... жетюзбей кетан... арманда ке Нг леиге—анзаыррм2ае1тн1- кето н, желм бейбак 6i3 болдык... пана KiM?.. тын?” деген сиякты жерлерге келгенде, барлык уйд(н imi кайта erinin, тыйыла алмай, туншыга жыласады. Абайга да

Осымен 6ipa3 барды да, ею кыз екелерш щ eMipiHe, eMipiHfleri ерлйс, жакрылык, icTepiHe тусш кеп, 6ip сэгге да- уыстын M0HiH аса 6ip тосын жайга салды. Беж ейдщ езш койып, тустастарын айтып келш, ерюмхй атай отырып, yftaiH iuii тепе жым-жырт тына калган уакыт- та, 6ip кезде К,унанбай атын сап етюздк Терде темен карап, тымагын кезше киш, тунжырап отыр- ган Кунанбайды мынау ею кыздьвд катал даусы баска сок- кандай болды. BipaK бул — дауыс. Намаз сиякты бузылмайтын жол- жора. Айтар сез, тыяр тыйым, icTep шара жок. Ею кыз сездерш барган сайын катайтып, кадалып кеп: Жау боп шыкты Ыргызбай, Айыпка бердщ 6ip кызды-ай. - деп 6ip KeTin ж эне 6ip сэтте: Оныц аты Кунанбай, Жуйрйспп куландай, Шубарлыгы жыландай... — деп жарып е гп . Жалгыз кезге дэлдеп турып камшы урган- дай кдтал жаза. К,унанбай касындагы улкендер бэле шыгып кете ме де- гендей кобалжи бастады. XeTKipin, какырынып, козгалак какгы. BipaK К,унанбай TicTeHin ап, сыр бермей шыдап берд1. Абай дэл бул кезде уялып кысылганнан елердей боп отыр. О л уй imiMeH Kopicin кеп отырган сон байкады. Анау 6ip топ кыздын imiHfle Тогжан да отыр екен. BipaK ол бетше салы жамылып, сырт 6epiHKipen, кырын отыр. Абайдын ары, oci- ресе, сол Тогжаннан уялгандай, енш ш ш ен : “ Ойпырымай, мынаны кергенше жер жарылып, жутып кетсеш 16i3fli!” де­ ген 6ip ой ойлады. Сойткенше, терде отырган б!реуд!н катгы тамсанган унш ecirri. Караса — Сара апан екен. Ол ашулы туспен Tyftuiin, кара шапанды басына жамыла 6epin, журелей отырып ап, айкайлай женелд1. Ce3iHiH басы Божейд1 мактау мен сол жаксыны жокгау едь Сон ы н аягын шубыртып кеп: Мына да карлар не дейхи? Жаксыдан жаман кебейд!. 212

EcKiHiH асыл квз1 ед1, Урлап та кемдщ БежеШп, - деп, катты айкдйлап, калт токгады. Ею жак, та: “Айтамыз, жетем1з\" деген орайлы сездерш осы эйелдердщ ауыздарымен айтысты. Осьшан api кзйтала- ган да, ерппген де саз болтан жок. К р с кыздын даусы тэты 6ipa3 созылып барып токтап едт Сол кезде Зерешндэл касын- да отырган Рабитхан молда жупнш , ж е т ю р т алды да, бухар макамымен т э бэрэкп соза женелдй Уй iiiii тепе жым-жырт. Сшейш, катып, мулпп калды. Кунанбайдын Бажейге жасаган бата окырыньщ Typi осы боп едь Эйелдерд1 осы уйге калдырып, еркектерд1 белек онаша уйге апарып, каралы ауыл конакетп. Ауыл Heci, Kyryuii бол­ тан Байдалы, Тусштер. BipaK шай, кымыз уетшде де, ет уетшде де бата окыршылар мен ауыл иелершщ арасында шуШрке- лескен саздер болтан жок. Анда-санда Байдалы мен К унан- бай жауаптаекдн уакытта, 6ipiHe-6ipi сыпайы тана сейлейдь Байдалы Кунанбайдын шынысын e3i anepin, шайына сэры майды e3i салып, б е й т KepceTin отыр. BipaK барлары сол тана. Сейлесейш десе, сырттары сыпайы болысканы болма- са, айтысар жай жоксиякты. Т е к 6ipep кез, мал тойыны туралы, ш ептщ бул ещ рдеп биылгы шытымы туралы тана сездер1 болды. Таты 6ip рет кершшес Керей мен Найманнын осы жаздаты атганыстарын, 6ip-6ipiMeH барымта алысып, шабысып калганын айтысты. Кунанбайлар еюшн мен акшам арасында атганар кезге шейш дэнекер болтан осы энпме тана. Бата окыршылар сол кеште унс1з, коныр таргып, жайлау-жайлауына кайтысты. Bip карыздан кутылтанына “ yh” дегендей боп, К ункеш ерип, Байкошкарта кайтгы. Жол бойында бэй бш есш е оныц айткан жалгыз ca3i: - Кутсен, Сары апанды кутсендерпн! - деген тана бай- лау едк 2 Куз келд1. Ym куннен 6epi ешбшеген ак жауын айык- пай тур. Жайлаудан кайтып, Ш ьщтыс асып, кыстау-кыстау успиде аз тана аял етш, п ш ен шапкызып болтан ел енд! 213

кузекке беттеп келе жаткан. Жидебай, Мусакул, Кдрауыл, 1 Ш уйпнсу сиякты niuiemшабылып алынган корыктарда жи! I конып отырган ауылдар кеп. Ш ынгыстыц улан-узак, мол 1 кыстаулы 6eicrepi мен Кдщыр, Кдпылшокы, Борлы сиякты I балак таулары да, адыр-катпарлары да ауыл-ауылга толы едк I Ж урт жазты улкен уйлерд1 коймаларга тастап, енш Kiiui- леу-кш ш еу коныркдй уйлер кетерюкен. Жазты кундей емес, каз1р жылы кшмдер киюмен 6ipre, баспананы да от жагып, iiuiHe ки1з тутып, ыкшамды кып отыратын болу керек. Соган ыстан корыклайтын rami бугш, 6ipaK коцыркдй киншеу уйлер кажет. 8 л i келгеннщ бэрш щ icTereH шаралары осы. Kaaipae куздеуге карай ауыскан ауылдардын жаздан белек тэты 6ip езгешелнт, еши кой сауылмайды. Ересек тарткан козьшар коралы коймен 6ipre жайылады. А т ycTi мал карайтын, сез бататын еркектер де 6ip жана- лы ктабы сты . С у ы кту н , лайсан кунге арнап саптама, калын шекпен, enTipi imiicrep киюмен 6ipre, меншнсп мшпш атга- рын да ауыстырып келе жаткан. Жаз жайлайтын аттардын бул кезде eiTepi ояздап болтан. Ещц кыс суытына шейш кон жиып алсын деп, оларды б1ржола коя 6epin, осы Шьщгыс асысымен куз мшетш, каю мшетш кур атгарды устаскан еда. Ш аруаньщ шатын уйш ен бастап, нелер малды, элд1 дегендердщ 6epi-6epi осы кундерде калын майлы кур атта- рын салкын-салкын кездерде мш е бастады. Аянмен журш, Кызыл май кылмай, жш-жш суытып, окта-текте тан асырып 1 журген. Бул уакьпта б1реуден 6ipey кызыккан аттарынын ма- йын сурап м1ну, сатып алу, айырбас жасау сиякты icrep де кеп болатын. “ Куз алды-салдысы кеп мазасыз болар-ау!” лесе, не “то- сын журю, жолаушылык куз! болар” десе, сетм д а атгарта кызыгу, колка салу, ecipece, кеп болатын. Kp3ip еюнд1 - акшам арасында Кдозылшокыдаты Кулын- ш ак аулына карай жауыннан ыктай тусш , жедел бастырып келе жаткан Майбасар мен Кудайберд1 осындай 6ip ат жайы- нан тутан сырт шаруамен келедк Кдстарында жорга Жумабай мен атшабар Жумагул бар. К уздщ бульщтыр кундеп кепи мезгицц анык болжат- пайды. Сондыктан жарыкта барайыкдеп катты журюкен едк 214

| Кулыншак аулы он так ты уй. Бугш осында К,унанбай жагынан келетш 6ip келклт ерекше андып куткендей. Ауыл |ж елкеандеп такыр кызыл кезенге терт атты катты ж е л т шыкканда, Кулыншактебе басында, “ бес каска” деген бала- ларынын ортасында отыр еда. Елен етш керд! де: — 9 н е , келе жатыр! Кунанбай KiciciHiH алды осы! — (дед!. — Ж ур ю суыкекен! - деп, бес касканьщ улкеш Турсын- |бай да кез TiKTi. — Ж э, енд1 не отырыс бар? Bipeyin тез бар да, Пушар- байга хабар айт! Алыска хабар етер жайым жок- Пушарбай jбарлык К епбакка бщдарсш! - деп, К,улыншак бастаганда: — Е, Ж тт е к , Бекенппге де солар жетюзедг — Keuiipin алуга жарайтын болса, ж етсш тепе! - Уэделер! шын болса, осы вдрде табылсын! — десш, | Кулыншактын айналасын коршап отырган Турсынбай, Са- дырбай, Мунсызбай. Наданбай сиякты терт улы костап коя бердь Бес касканын 6ipiHe Манас косылатын. Ол бэрш ен жас. Тепнде, Кулыншактын ез баласы емес, ерте ер жеткен немере, анау Турсынбайдын баласы едг Манас улкендердщ eMipiH куткен1 болмаса, e3i ун каткан ж о к Жанагы 6epiHiH айткан буйрыгы соган карай айтылып еда. Пушарбай аулына хабаршыга тез кететш болып, Манас тек кана мына келе жаткан терт ап ы н ы ц келмян Kyrri. Майбасарлар К,улыншак уйш щ сыртына кеп токтаган- | да, тебе басындагылар да жетш едг Е й топ акырын гана салкын амандасты. BipaK келгендерд1 тыста бегемей, Турсынбай бастап: т - Уйге журвдер! - деда. Teric eprin, улкен уйге юрпздг Сол кезде Манас тыста жалгыз кап, m end отаудын таса- сында турган берте аткз MiHin алып, Кдрауыл жакка карай дуарлете женелда. “ Келе жаткан ш екен?” деп тосы п е2д151, iiuinae Майбасардын 03i барын керген сон, ещп аялдайтын дэнене жок

- Ж э, агайын, бу кдйткешн, атшабарымды неге сабай- сын? Tepic болса, арыз айтар жер таппадын ба? Тым курыса, мырзанын алдынан 6ip втсен nerri? Оган да сенбей, оган да жонынды керсетейш дедщ бе? Ж уандыганды керсетейш дегенщ бе? Кеше гана катарда колтыкга журген туыскдн емес пе ен? Жешьци айт, бепме айтшы, кэне! “ Сонысын ез аузы- нан е спп кел” деп ж1берд1 мырза. Мына баласы Кудайбердаш эдеШ косып отыр касыма, — деш. Уй ортасында быкси жа- нып турган сэры кидьщ отына шырт туюрд1 де, Майбасар Кулыншакка бурьшып алды. Бес касканын тертеу! темен карап томсарып, тук есть мегендей жым-жырт отыр. Мунсызбай мен Наданбай, TinTi, басылып отырган да жок. Анадай жерде, аркаларын керегеге суйеп, ж уресшен отыр. Жондарын сырткары каратып. тум- сыктарын шекпен купили жагасына тыгып апты. Кулыншак взш1н жер твсепш н уст1нде отыр едь Сонын дэл касында темешрек отырган Садырбай гана Майбасардан кез алмай, суы к карайды. К,улыншак азырак, кезш жумып отырды да: — Атшабарьщньщ сабалганын айтасьщ. Жарыктыгым Май­ басар, басыма сырык, малыма курыксштеген вз кылыгынды, осы Майбасар кылыгын сен неге айтпайсьщ? Мырза керсе, syeai соны неге кермейд!. Сеш неге тергемейд1? - деш. — Tepic жайылма! Tepic кешпе, оцга кош, аксакал! Мен юналаскалы, арылгалы келд1м!.. — Tepic кеш пе деймшш? Ж ок, мен кеш келi отырмын. Сенен ажырап, ана жаны ашитын агайыннын ортасына кеш- Keai отырмын. т- — Оньща ырзалыгым, руксатым жок! Кешпесш, кетпесш, угысамын Торгаймен деп, сэлем айтгы мырза. - Селемет болсын! BipaK eiw i бакьш болсын, мен кешем! — Неге, не керп ш , аксакал?! — деп, осы арада К,удайберд1 сезге Kipin: — “ Бул кеш у Hci Торгайды маган жат кылам деген кеш у гой. Кшэллассын, айтысатынын айтсын, TinTi, алмагын алсын, олкысын атасын. BipaK кешуден тыйылсын, бармасын жауыма! ” дед1 MeHiH екем, — деп едг Майбасар Кулыншакты тоспай к и т кета: - И нэнды айтшы осы! Атшабарымды сабап отырган 63iH eMecnicin? - М ы на бес баламнын ортасында аягыньщ жел1 бар жалгыз-ак ат - берте ат ед1. Сурадын, бере алмайтынымды 216

айтгам. Уксан не етуии еда? “Устал эпкел!” дел, атшабарынды, илнд! берщей цып, ак, адал малыма шаптыратын не ж енщ бар, Майбасар? - Атты сураткан мен емес! Мырза болатын. Мына бала, Кудайберда, кызыгып кенш кылган сон- “ А т жалын тартып MiHreHi осы eai Кудайбердшщ , Кулыншак 6ip еркелшке ренжзмес, кетерер\" дел, мен ж1бергешм рас. - Еркелйс! Не еткен еркел1к?! - Кзрмеге, кул-кутанга icTeftriH зорлыктын атын, алдар- манга келгенде “ еркелйс” койыпты! - дел, Турсы нбай, Са- i дырбай exeyi кекетш койды. Берте ат ж енш деп дауда ею ж ак угыспады. Тартыс сез Iy3inin, 6ipa3 токырасып калып едг Аздан сон Майбасар Кулыншактын бар Торгай руын бастап, Ж М тек жагына кешемш дегенш мшедь Сотан шабуыл жасай бастады. Кудайберда eKeyiH Кунанбай бугш жiбepгeндe, тапсырган аныксэлем1 осы болатын. Осыдан бес кун бурын туган берте ат жайын, атшабар сабалуын Майбасар эдеш жолдан косып :|отыр. Сол кылмыстарын ол еске салып, ыктырып алам дегеш |е д ь Кулыншактар ол турада ездерш юнэл! дел санар емес. iTirni, сол женде ызалы болгандыктан атшабарды сабап алып, “ EHfli 6i3fli Keuiipin алсын” деген сэлемд! Ж Мтекке шындап салып отыр. Осы екпенщ сыбысы бугш ертемен Кунанбайга жеткен сон, ол ез колтыгынан Торгайцай жакын руды ж!беруда корлык дел 6Lnin едг Бежей елген сон , жаздан 6epi ею ж ак сы ртпен кзкты- I racnaca да, imTeH барды салып, ел тартысып, cuiKicin келе жаткан. Ею жагын б1рдей кдбындырып, кернеп алган араз- дык, ещп болымсыз 6ip iniioce жете бере, астан-кестен жары-' : латын сиякгы. Бежей барда Токламбеттеп тебелестен ipi жанжал бол- I ган емес. BipaK содан 6epi мыктап эз1рленш, Кунанбайга I карсы майдан 6epyai Ж т т е к , Кетсбак, Бекенлл бол катты i ойлаушы едг Бежей едщ де, тартыс сырттан Караганда азы- ! рак ipKinrenaeft болды. BipaK ол сыртган гана солай. Ш ын- | дал шике келгенде, Бежейдщ ел1м1 кайта дерт-жараны, TinTi, катты дамытып ж1бердь б л т ш щ ез1мен де Бежей К ун ан ­ байга жауыгатын журтгын шебш тутастырып, бурауын катай- тып, шенберш шираткан сиякгы. ЭЫресе, Бежейдщ узенп жолдастары Байдалы, Байсал, Кдратай, Tycin, Суйщщктер ерекше сызданып алган. 217

С ол кезде Кунанбайдьщ Кулыншак аулынан атакты “ борте атгы” суратканы тап бодцы. Кулыншакаггы бермещ. Байсал мен Пушарбайлар Кулыншакты онашада, купияда кептен шыргалап тартып, ж т н босастырып журген. Торгай руына Ыргызбай кзндай болса, К епбак, Байсалдар да сондай жакын. Берте атгы, баска уакыт болса, Кунанбайта Кулыншак берер еда. Бермеске шарасы да болмас еда. Ел таразысын жак- сы ангармайтын Майбасар: — Бермейда деген не сумдык? Торгайдан алмасак, кзйра- тымыз кайсы? бкпелеп кайда кетупп ед1? Кете алатын куш! кайсы? — деп, ез-езш ен шабынып кеп, жакында 6ip содыр- лы к icTefli. Жанагы эщтме соны н арты. Енда, мше, екпеш н бетш б1ржолата ашып ап, айкын тузеп алган Тортай булардан кетпегш де айтып отыр. Майбасар кеш уден токгатам деп эр турл1 соз айтгы. Кулы нш ак кебш ш е жауап бермей, кур ундемей тартынуга тусш еда. Ж артымды жауап алмаганына ыза болган Майба­ сар ещп Кулыншактарды бурынгы кеудеге салып коркытып, ыгырып ж1бермек бодцы. — Уа, К¥лыншак, аксакал, кеш песш деген мырзаннын сэлем1н айттым. К еш пе деп 03iM айтып отырмын. Жеке айт- тым, арьша айтгым. Ещц кешпей!м деген серпнд! бер, kjjc- касы! Соны вды естим1Нде, журемш! - дегенде, Кулыншак катуланып, жалт карап: — Ендеше, менщ де сез1м кыска, Майбасар. Тойдым, бодцы! Кеш емш ! — деп 6ip-aK кестт У й imi бул созд1ц тусында тепе ажырайысып, ацтарыла карасып кап едг Майбасар катты ажарга MiHin, камшысынын сабымен сырмакгы соккылап отырып: — Кутыртып отыр гой! Барарьщ и м , бшемш! “ Пана бо- луга жараймын, жасканба” деп отыр гой! BipaK алып кереш ipreMHeH кеп! Крйны-колтыгы кен неме екен гой Байдалы, Байсал. Ендеше, кок тукылды, муздай cyHriHi сол мырзалар- дыц ез етше кадармын! — деп калшыдцап Kerri. Кездершен от шашып, ойнакшыта карап: - Кешеп Токламбетгегщей, конда- рын турш койып, жаланаштап турып сазайын беремш! - дедь Бес касканьщ ец ызакор, оттысы Садырбай ед1. Ол ыр- гала Tycin, катгы fleMiicri де: 218

\\ - К,ой, шырак, крй, мырза сол беледен абырой тапкзны аз ед1 гой, атамай-ак койсаншы! - деда. Дэл осы кезде кзсында eici жйтп бар Пушарбай кеп Kipfli. I Бул Пушарбай былтыр Токламбетге Бежейге ара тусем деп, Кунанбайдан таяк жеген. BipaK Байсал мен бар К еи - !бактын Ж т т е к жагына шыгуына себеп болган Пушарбай. Кдлын коныр сакалды, мол денел1 Пушарбай ол ызасын умыт- !паган болатын. Осы Пушарбайлар уйге кеп KipiciMeH, бес касканын 6api где тепе крзгалакгап, элденеге эз!рленгендей, крмданып калыс- гы, Тыста да бегде кюшердщ тыкыры бшшген сиякды. Ж ор- Fa Жумабай 1шшен: “ Бу не кылган журю? Элпеттер1 калай Jpfli?” - деп, Майбасарга карай 6epin едт Сыртган 6ip катты зи ш дауыс: — Уа, уйде юм бар! — дедт Пушарбай соган елен етш, санк епп дауыстап: - Уа, мен бар! - дедь Сейткенде, есйсген Манас бастаган он шакты ж1пт асыга- Всыга Kipin келд1 де, торге карай тап бердь Баганадан осы •сети куткен Садырбай, Мунсызбайлар жэне Пушарбай да Майбасарга тап бердг Майбасар: — Тарт! — деп, акырып кап, отырган бойда камшы сштей 6epin efli, Садырбай бас салып шалкасынан Tycipai де, изерлеп адды. Калган ушеу^н озгелер де буктей туей . Атшабар емес, юумдык улкеш енд1 келд1. Пушарбай. Садырбай, Мунсызбайлар боп, Майбасарга мыктап дуре сокты. 0зге жолдастары да соны коре бастап efli. Жапгыз К,удайберд1н1 гана К,улыншак коргап кап, оз кзсына суйреп ап, басын етепмен жауып ургызбады. Майба- сарды унс1з сабап журген Садырбайлар 6ip уакытта: - Тыскз алып шык,' Жур, алып шык! — деп, тыска суйреп шыгарды. Сол уакытта Садырбай айкзйлап: - Бул жана “ кондарынды т у р т койып сорлатам” деп серт берген. Байдалы, Байсалга соны ютемек болган. Ал муныю соз eni. Кел, 6i3fliici ic болсын! Ш еш, сыпыр кшмш! - деп тап 6epfli де, Майбасардын е и к, шалбарын тугел сы пырып, тырдай жаланаштап алды. Содан сон сыртынан крйып ж!берш, I етпепнен Tycipin, басып жатып: 219

- Сен не кылмадын осы? Неден астын эл1 осы? - деда туйплеп отырып. - Маскара кып, кор еткенде, былай eTeftiH мен с е т ! - деп, Майбасарды етпетшен -пзерлеп садцы да: - К ек су н п деп ен гой! М э, кок сунп! - деп, Майбасардьщ I жаланаштанып турган куйрыгынын арасына туйенщ каткан кумалагын батырып-батырып ж1бердг - Намысын болса, ел осы корлыктан, ел осы мазак- тан! - деп теуш калды. Кунанбайдын iHici мен баласын осылайша корлап, сабаган Кулыншак аулы дел осы тунде уйлерш жыгып, кеше женелда, Багана кештен 6epai Манас аркылы хабарланган кальщ Житгек, Ке-пбакбул ауылдьщ Kemi женелер кезде лек-лек болып кеп, каумалап, кошеметгеп алып кегп. Сол тунде Карауыл суыныц ар жагына шыгарып, еадершщ тобына Торгайдын талай аулын косып ап едь Майбасарды тек кеш ж е н е л т, узап кеткен сон гана босаткан. Олар атгарын кун шыга тауып, Кунанбай аддына - Жидсбайга туске жакын гана жети. Кунанбайдын бар ауыл- дары Жидебайда болатын. Айналасы он шакырымдай Шико- рыкта Ыргызбай, Топай, Жуантаяк, Кдрабатырдын, да кальщ ауыдцары niH Tipece отырган. “ Майбасар мен КудайбердЫ Ж ш тек сабапты. К,улын- ш ак аулын зорлыкден тартып, Kemipin екетпгп” деген хабар бул елдерге лезде тарады. Кунанбайдын тыгыз берген буйрыгы бойынша, 6ip шай кайнатым арасында жуз елудей ж1пт атка мшдь К,ол басы - Ызгуггы, Жакып жене КУнанбайдын ез!. Ж 1птекпн кеш-конынан хабар алып отырган К,унанбай дел туе кез1нде мынау e3ip турган колга буйрык erri. Teric атка кондырып: - Ш апкан жаксы болса, тартып алган жол болса, кез1 керс1н! Ш ап! Шауып, тиш алып келщдер, буйрык _ анау к е т т бара жаткан Ж М тек кеш1н! - дед!. Кдлыц колын Мусакул жаккз киыс e iin бара жаткан 6ip улкен кешке карай каптатып ж1бердг Туткнылдан тш екен кол бул кеш KiMHiH Kemi екен1н ангармаган. Кунанбай да ашумен алды-артын ескермепт1. “Эйтеу1р, Ж 1птек Kemi болса, болды!” деген. К еш Ж 1п те кп и екен! рас болды. BipaK соньщ imiHfleri каралы кеш , Бежей Kemi боп шыкты. 220

Кунанбай колды каптатып я а б е р т , e3i артга калган. Касанып шапкдн кол кештеп еркектерд1 сойылдап, быклырт игендей к у п , кдшырып тоздырды да, жылкы, сиыр атаулына ишалды. BipaK дэл кеш тщ езш устап, бурып экетпек боп селгенде. Вежей кепи екенш танып, колдын алдынгы жагында селе жаткан Ызгуггы мен Жакып тайкып кетп. взге ж ттгер ш ie типзбедь Тул атты жетектеген кос кыз м1з бакпай дауыс |йтып тарта бердь Бежейдщ бэй бп леа гана атынын басын рюп, туйелерш токгатып турып: — Уай, кара бет! Kepiruie eKip шетщ нен, каралы кеш ке иапкан кара бет! - деда. ( “ Вежей Kemi” екешн Кунанбай 6iniciMeH: — Ендеше, KemTi шаппандар! BipaK сол турган жерге « сы н , inrepi баспасын! - дедь Вежей Kemi ipKinin Hipinfli де, Мусакулга конып калды. ^нанбай колы кайта cepnmai. “ Бежейдщ каралы кешше шауыпты! 0л i эруакгы да кор- пты!” деген хабар осы куш ана жакгьщ барлык ауылдары- Iтарады. Кештен бастап, туш бойы барлык еркек юндшы пап сайпап, атка конды. Жасактьщ жиылатын ортасы М у- кул, дэл сол Вежей аулынын ycTi. Кунанбайга кзрсы бел- суге шьщап, кол жигызып отырган Байдалы, Байсал бол- I. Осы тунде К,унанбай колы да дамылсыз агылып кеп, идебайга жиылып жатты. Мусакул, Ж идебай арасы уш -ак I шакырым. Осы eici корык улкен майданный орны болуга айналды. Кунанбай жакын мандаты рулардан баска Кьщыр мен Ш унай, Догалан сиякгы тауларды мекен еткен Тогалак, Энет, Бэкещ ц де шакыртып, кос-кос атпен шапкыншылар ушырткдн. Байдалы, Байсал болса, Ж тт е к , Кеттбак, Бекеннпга тугел атка мшпзу1мен кабат Кдратайдын eai Кекшеге де, одан аргы 6ip кальщ ру - Мырза, Мамайга да Kici шаптырган. Жасагына бул шакырганы Тобыкты irniime алыстап барып туысат2ы2н1 агайын. Тобыкгыдан 6ipep ата 6epi “ Коныр” деген шеше уранын шакырганда барып, мыналармен туысушы еда.

адамдарына мерлерш бастырып, отыздан аса “ niprayap” жа- сатып, Кунанбай устшен мыкты шагым сайлатып берщ. О сыны ц бэрш тыгыз эз1рлетш, Кунанбайды: “ Ел бул- flipfli, кдралы к е и т шапты. Тобыкдыны калын согас кырган- га салып отыр!” д е п з т кезеп берд1 де, Tycim i жедел женелтп. Байдалы мш деп - ещц не де болса, кайыспай касарысу, кайтпай согысу. Тан атысымен Кунанбайдын Жидебайга жиылган калын колы этой 6epin, жуйтюп жосып, шандата шапты. Бул кол- ды н молды га epci екен. Байдалы, Байсал, Суй1нд1ктер де атгарына лезде мшш, ез колдарына уран садцы. Бул ж ак та камсыз емес. А т белдеуде, сойыл, шоклар 33ip болатын. Кунанбай колына карсы булар да жасканбай, таймай шапты. EKi жак шандатып шулап, сойыл, найзаларын зор ай- дынмен кетерюш, бетпе-бет шабысып кедш де, жапыр-жупыр 6ip-6ip араласып, шарт-шарт урысып erri. “ Мусакул сотысы” деп ат алып, кей1н Тобыктыньщ та- лай заман есшен кетпейтш осы coFbic eici жакган, ен кем1нде, мын-мыннан эскер шыгарды. Kicire ден болмаган К,унанбай жагы талай рет кдптаса да тойтарылып, кзйта кайтып тур. 9p 6ip шабуылдагы кдкгыгыста оннан, бестен кулап тускен жаралыларды eKi жакж иып экет1сед1. Алгашкы кун кеп каржасса да, жен1се алмаган колдар кешке жакын кейш-кейш lueriHicri. Келес1 кун, тага осындай. 6ipiH-6ipi кашыра алмаган, жещсе алмаган шарпысумен erri. Кептен буйт1п насырга шауып кермеген улкен жойкын с о г а с yiniHiui кунге карай KeTin eai. Д эл осы куннщ туе кез1нде Кунанбай жуз елудей атпал азаматка ен жуйрж ат тарды MiHri3in, колдарына тепе сойылдарын тастатып, ай балта, найза берпзд1. Е ю кундей женпзбеген Ж1птекке каны кайнап, euiirin, ершеленш алган. Енд1 кан шыгара соктык пакболды . К,олы катты, кеп куцгп Кунанбай женгенде осы мен женбек. Эуел1 сойыл, шокларлы юешерш кундегщей ж1берл, эдей каша урыс салдырып турды. Ана жакгьщ елермендерщ еюлен flipin, коздырып алмак. 222

Айткандай, Ж тт е к , Копбакган екшелш ш ы гап, екпщдей куатын айнымас топтар айкынданып кзлды. Онын басы Ба- лагаз, Кулыншактын “ бес каскдсы” , Кот1бактан Пушарбай, Кдреке дегендер. Осылар 6ip рет Кунанбай турган тебеге таман аса басымдап, етпеггеп келген кезде баганадан тасада устап турган ipiicri тобын Кунанбай кзптатып кеп косып ж1берд1. 03i де шауып едг Айбапталы, найзалы топтын басы ер Ызгутты болатын. Булар араласты да, )KiriTeK жагын epiKci3 кдшырып, бастыра жонелдг Куа согыскднда он шакты ж т т п шаншып туар д т Ызгутты оз колындагы айбаптамен Пушарбайды кезей куып едг Арадан коргамакболган Кдреке кеп кшпккенде, Ызгутты соны кулаштап кеп, бастан шапты. Ж аскэнып калган Кдре- KeHiHдэл басына айбалта тимед!,6ipaK мурнын шауып туст1. Омырауынын бэрш агыл-тегш кан жапкан Кдреке Пушар- байдын коз алдында шауып келе жатып, жумарлана кулады. Ж тт е к те р куткара да алмады. Ж асканып каша бердь Жау кяштынын алды осы. Кунанбай енд1 бастырып омыраулап, “ Бар Ж т т е к колын кашырамын” деп, екпшдеп келе жатыр. BipaK дэл осы кезде Ж т т е к колынын арт жагындагы Акддыр жакдан калыц будак шан шыкты. Ш ан гана емес, адырдыц кулай берклнен селдей каптап, жосытып келе жат- кдн кдлыц кол екен. Алдында “ Ж т т е к Крчырга Kici шаптырыпты, Мамай коп жасагымен келед1 деп дэмеленш тур!” деген сыбысты Кунанбай жагы 6ip жансыздан еаткен-дг Мамай келсе, Ж т т е к жагы басымдап кеткел1 тур. Бугш п куннщ улкен Kayni сол. Жана гана Кунанбай айласы юке асып, жауды жапыра бергенде, мына Мамайдьщ колы KopiHin калганы кугыншылардьщ журепн кдтты шайлыктырды. Ызгуттылар epiKci3 ipKuiin тартына бердт Ойткеш анау таудан агылган неш рдщ сан молшер1 де 6ip бес жузден кем емес. Кунанбай колы токтап калды. Токтасымен кейш сырги бердг BipaK бутан орай Ж т т е к те оршеленш, кэйта кумады. Кызып согысатын кезде eKi ж ак жай гана айрылысты. Кунанбай бул куш катты алданганын бшген жок. Бшсе, ол жан,агы каптаган бетшде Жiгiтeктi женетш едт YuiiHiui кунп согыста, Кунанбай тэсш ойлаган кезде, Байдалы да 6ip есеп тапкан. Осы ушппш куши ол да жещс кунше айналдырам деп ойлаган. Сонымен 6ip жакган “ К,оцыр 223

келд1 деген даклыртты таратып жатып, екшшщен, вздершш жакын ауылдарыньщ барлык туйесш жигазып ап, кыргын согыс у с т т д е Акадырдан катгы кудырып, кулата айдаткан болатын. Жанагы Кунанбай жагын тайсалдырган кальщ сел кол емес, сол туйелер екен. О ны бшген Кунанбай жок. Кдтты шабуылдан К,унан- байлардьщ ездер1 ipKinin кайткан сон, оларды кайта кууга Ж т т е к колында найза, айбалта аз болган сон, Байдалы ез KicLnepiH арандатпады. Соны мен ушшип куннщ кеппнде “ Мусакул согысы” аякталды. Аяктаганда, Кунанбай жене алмай, Ж т т е к болса карсыласуга, белдесуге эбден жарайтынын керсетш аякгады. Кол кимылы унекп ем болмайтыны Kepinni. Кдрсысына шык- кдн елдщ мыкты шебшен Кунанбайдьщ журеп шайлыгып кдлды. Жулыскан майдан таркады. BipaK eKi жактын да гушдеген сездер, дакпырт-лакабы, кызу кенес, узак энпмелер1 “лау- лау” е т т , атыраптын баршасына тарап жатты. Д эл согыстын басшылары — Ж т т е к пен Кунанбай жа­ гын алганда, Байдалылар басымдай сейлеп, шоктыктанып калгандай. Кунанбай айналасы кебшше yHci3. Суыкашумен томсарып, томырылган тэр1здг Осынын 03i де бул жакгьщ ойдагысы болмаганына айгак- Е н д т icTin айласы не? Тулап шыгып, шаншылып алыс- кан елд! кдлай багындырмак керек? Кунанбай осы ойлардын сонында. Арада он кун етп . Кимылсыз, кзрекетаз жым-жырт он кун. А н а жаю “ Кунанбайдын тауы шагылды, тауаны кзйт- ты ” деп , масайрап, жамырасып жатыр. Bip-6ipiHe конаккз барысу, “ аксарбас, кеккаска” айтысып баталасу, тамырласып достасу кеп. TinTi, осы косылыскзн куаньш устшде, б1реумен 6ipey куда болысу да кебейе бастаган. Ж т т е к жагынын бул куанышы текке кетпедг Тусштщ кеткен1не онынш ы кун болды легенде, Тобыкты imiHe, дэл Кунанбай аулына Каркаралыдан он бес казак-орыс кеп туст! Солар Кунанбай аулына келгенде, Tycin те Ж т т е к imiHe жеттг А п-ан ы к сонын арызымен Кунанбайды тергеуге шык- кан улыкжанагыдай карулы колмен кептт. Келген эскердщ басы Чернов деген шенеушк. Каркара- льшагы Майырдынтапсыруы бойынша кершстен келген осы ш е н е у н т 63i шыгыпты. 224

Улыккз арнап Жидебай, Мусакулдын eKi арасында он шакты уй Tirirai. # Сол улык, уш кун жатып, тергеу журпздк Келген бет- ' j тен-ак сугын кддаганы Кунанбай. Аш ып айтпаса да, бунын |ажары Кунанбайды ага султан деп карамайды. Entti тергелуип айыпкер деп багалагандай. Ынгай солай екенш уккан сон, Жйггек, Бекенпн, Борсак. KeTi6aK — баршасы да Кунанбай уст1нен шагым айта бастады. “ Epynire карулы” етш, Кунанбай жагы да анау елдердщ басты адамдарын юнелап: “ K ici елпрдН Ауыл шапты, жер ертедк буаз катыннын баласын rycipfli!” деп, неше алуан ой- дан шыгарган сумдык жалаларды жауып жатты. “ Сол тен- тектермен алыскан К,унанбай ондайлык булйс елдер кез1нде )кылмысты атанды, жау атанды” деп, Кунанбайды киялап |кеп актап жатгы, У лы к бул арада байлау жасаган жок- Е ю жактын арыз- дарын тындап, Ti3in алды да, ymiHmi кун кешке Кунанбайга: — Кдркаралыга б1збен 6ipre ертен журес1н, камдан, — |дед1. Бул — анык жаман белп. Кунанбай улыктан кайтысы- |мен, осы тунде ез1не тэн жакыннан он KiciHi шацырып, ке- нес курды. Бул жиында Ызгутгы, Жакып, Майбасар сиякгы улкен- дер жене баладан Кудайберд1, Абай бар. KenecTi К,унанбай e3i жетелеп, алда турган улкен KayinTi | айтты. BipeH-саран Ырсай сиякгы босан карттар жылайын I деп eni, К,унанбай зеюп: - Керсетпе, туте, кезжасынды! К,олыннан келер болса, J акыл кос! Кемек айт! - дедь Бул жиында шешеншк сап. келел1 соз сейлейт1н орын жок. Тек байлау айтып, ic камын ойлау кажет. Сонын ез1нде де мынау еншен тогышар, боркемпс ага- йын жол нускап, жен керсете алмай ipicinin отыр. К ебш щ осындай ангарын таныган Кунанбай е н д т акыдцы e3i айтып: - 1с улыкгын TepreyiHe кетед1. Енщп беле кагазда. Кдгаз деген абырой, атак, бак, беделге карай ма? Шамаларьщ келсе, ана жактын арызын тый. Барды салып, соны токгатып Kepinaep. Артымнан арыз бармасын! - дед1. Мунын айласы не болатынын да мынау буйыгы, керба- ла агайын таба алатын емес. Шешшген Kici шыга алмады2. 25

Абай эке касындагы бул топтыц кысталанда соншалык, татымсыз екенш дэл осы кеште анык керш. * Акыл айтып, мэслихат беруден бурын тартынып келсе де, K33ip Абай ойдагысын айтпак болды. - Арыз бармас упйн жауыгып отырган агайынныц кецийн табу керек кой! Кунанбай бутан суы к карады, жакгырмады. - Аятына жытыл д ей м сщ ? - Жок- BipaK алтанды кайта орайлап, есесш тугендеу керек. Сонымен кещ лш тауып токтатпаса, арызды токтатар баска шара жок! Кунанбай муныц сезш щ теркш ш укты да, езгелер не дер екен дегендей, ундемей тосып калды. Абай акылы баскаларта да контандай болды. Bepi де кумитжш, жаталатып сейлеп отырып, осыган сота бердь Аны ктап айткан Ызтутгы тана: - Ж т т е к т щ де, Бекешш, Кет1бактыц да е к с т жер гой. К ыстау гой. Сол женде еселесш токтау тауып квренпз де, кайтем1з! Таратып, кеп айтуга келетщ сез емес, бастан-аяк мэнш ойласа, бул 03i Ж1птектен KeiuipiM сураган сез. Кьюкасы, соган барды 6epin, жалыну деген сез. Кунанбай корланып, куйш отырса да, осыган кенетш болды. - Ж ермен, малмен тынатын KeHUii болса, жесш де тын- сын! К ор кылып, итшшеген eMip гой! — деп токырап калды. Осымен ке п и таратып ж1берд1 де, Жакып пен Майба- сар, Ызгуттыны гана онаша алып калып, era iri дэнекер бо- латын Kicuiepai айтты. Ж ауга жалынбак онай емес, Байдалыньщ ездер1не тура бара ма? Ол — юппрейген уст1не ерекше бататын корлык BipaK мынау акыл таппас агайын, соган да барып калуга болады. Сол жагын ескерген Кунанбай арага журепн KicLnepfli этап берд1... Буныц 6ipi — Тогалак imiHfleri мыкты, жас Бай- гулак. EKiHmici - Кунанбайга араз болса да, кеше Ж тт е к тщ жасагына келмей калган Кекш е — Каратай. Ара агайын деп осы екеуш алу керек. Байдалыга соларды салу кажет. Байлау осы болды. Тепнде, бул екеуш щ киыны Каратай eai. Оньщ Кунан­ байга дос боп журш, к ап ы екпелеп кеткен1 бар. Сол Кара- тайга айт деп, Кунанбай 6ip селем жолдады. Сэлем1: 226

- бл м есек ani талай KepicepMi3. Tipire TipiHiH ici тусетш кундер болар. Kepicyre кун жаксы болсын! Айтарым сол-ак, - деген. Келес1 KyHi Кунанбай ауыл, ауданымен, бала-шагала- рымен ундемей KepicTi де, улыктарга epin, аткд мшдЕ Кдсы- на ерткен бес в г т бар. Соны н шйндеп ен сешмдкй - Мыр- захан. Бул бала куннен Кунанбайдын жнтп боп, кабысып кеткен адам. Аянар жаны жок. Тукымы Ескене деген алые ру болса да, кысталавда Кунанбайдьщ ан ы ксенетш ж1г1т1 осы. Кунанбай ел йшнен журш Kerri. Улыктар да теп е Kerri. BipaK кеш еп осы елдщ улыгы болган ага султанга ещ й не гстейтшш айтпай Kerri. Tycipe ме, Tiirri, орнында калдыра ма? Онысын да сезд1рген жок. Байдалылар барын салып, тым курыса, осы жагын бшмек едг BipaK, эйтеу1р, кеше ел шауып ыгыр гып отырган Кунан- бай ез ыктиярынсыз дуанга шакыртылып KeTin отыр. Со- гыскан, белдескен кушнде жене алмай калганы тагы бар. Осыны н Q3i де Ж т т е к , Б екеш ш ш катты куанткан. Ka3ipri кундер ол рулардьщ ycTi наурыз кунщдей мэре-сэре. Айтшыласкан елдей ойнаксалу, бала-шага емес, улкендердщ ездер вд е де пайда болды. Б 1р л ест карсылык керсеткен уш ру ел бipжoлата кд- йындасып, кушактаса араласып жатыр. Осымен катар: “ Кунанбайды елге кайтартпаймыз, айда- тамыз, уетшен арызды айдап, су тубш е б1ржолата KeTipeMi3, Бежей KeriH аламыз! 0л i эруак каргысын мунын басына жепазем1з!” деген ызгар, кайратта куши. Арыз, шргауарларын камдатып. тагы сол TycinTi женелтпек болысып та жаткан. BipaK осы кезде Кдратай, Байгулак кеп килнеть Арлы- берл1 кеп ыргап, кеп кажап кеп, арыз дегеши токгаггыратын болды. Ж т т е к co3iHin neci Байдалы едг Кдратай соган ауыр салмаксалып, асылып кеп: — Тынбаймын легенда макулдамаймыз. Ара агайын 6i3 келш отырмыз. Бул тынымсыздык Кунанбайды ешщцрш отыр, энекей! Одан жер ал! Ececi KeTin ойсырап калган елдерщнщ кызылын толтыр! - деген. Осы сездер ею -уш кунге созылып, кеп ыргакка Tycin журд1 де, акыры сол Кдратайдын деген! болды. Байдалы б1ракжер жагынан ойдагысын буйырды. Кунан- байдын он жыл бойында, т1рнектеп журш, тартып алган 227

жерлершен дэл он бес кыстау кайтып алды. Ж тт е к , Кепбак, Бекенип, TopFaii - 6api д е, элденеше крныс, кыстаулардан ^алысты. Алганмен сол терт рудын ру басылары жене малды, жуан ауылдары алатын кыстаулар боп шыкты. “ Кептщ дерп[ кеггпн жогы” деген “ муныц” 6epi, токырау жерде сол Байда­ лы, Байсал, Сушндпсгердщ ездершщ кыстау басуымен аяктал- FaH. Оган орай кепт! малмен. сойыспен, ат майы жене та- йынша-торпак. согыммен ырзалаган болысты. Бул ретге бе- ршетш мал-мул1кп Ыргызбай тугел белюш кетерген. Кунанбай кеткен сон, он шакты кун еткенде, бундагы елдщ арасы осылай боп, езшше тыньпитана бастады да, арт- тан куа кеткен арыз болмады. Кыстау алып, мал апган ру басылар енш елдерше осы жешстершщ езш де куаныш деп кайта таратгы, мол таратгы. Арада тагы да элденеше кеккаска айтып, куншз-тун кел-Kecip кып мал сойып, калжьщга, кулю- айгайга, эн , жырга беленш. узак кызык Kopin жатгы. У рыс-кзгыс басылып, TipiuLniK сабасына Kenreni журт Жидебай, Мусакул сиякты кыстаулардан кетш, ойга карай шгершеп, Kemin келе жаткан. Э р ру, эр ауыл езд1-ез кузектерше конып жатыр. Жай- лаудай, кыстаудай емес, emu тарап конысатын болган. Бул кезде, окда-текте болмаса, кдлыц ауылдар азырак кездеседь Кунанбай ауылдары да 6ip-6ipiHeH шанжау-шанжау бо- латын. Тобыктыньщ кен ep ic, мол дала, кеп адырлары осы “ Бауыр” деген кузекте. Кузектщ ако т, кара отын кыс туспей малга жаксылап жепзш, тойынта тусу ymiH ауыл-ауылдар шашырай конганды тшейдь Зерен1н аулы биылгы кузекке жылдагыдай узап кетпедь Жидебайдан уш Kemin, Есембайга жетп де, \"куземд1 осында алып. кыстауга ерте кайтамыз” деп, журтгьщ 6apiHeH кешндеп калган. Биылгы куз аса салкын. Кара суы к жел1 де, булынгыр жауыны да ерте иектеп, мезгшаз бурсендетш тур. Кью ыз- гары ерте биннетш болса, кыстауга жакын отырган артык- Улжан Kepi енеЫ мен балаларыныц жайын ойлап, эдеш осы­ лай тартынып калган. Кдстарында Kepmi елден уш ка.на ша- гын ауыл бар. Абай э к е а кеткел! уйден шыккан жок- BipaK Ж ш тек жагынын желптн, асыр-сауыгын, мэз-мерекесш естш журген. Ыргызбай жагынан тиген он бес кыстауды азулы мыктылар 228

) баскзнын 6ip e cin i. Артынан т а га да сол жуандардын ездер1 i1 iiniHapa eai у гаса алмай, енда 6ipiHeH-6ipi кызганысып, кыр- | байласып кзлып жур легенда де е с т с е н . Бундай хабарларга Абай 6ip турл1 сыншы улкен жанша карап, наразы боп кулугш j еда. Бежей намысын кугандары шын болса, ол намыс, ол ар деген нэрселер онай ма ед1? Сондай Kipci3, шетш, ак нэрсеш жермен, кыстаумен емдеуге бола ма екен? “ Ел жылады... Елдщ бел1 талды. К еп кысылды” дегендер1 кэне? Абай осыны да кеп ойлап. аса 6ip киналып, кысылушы еда. Акыры ол шерудщ барлыга осы адамдардьщ ез жемсауын тойдырса, тыпа-тыныш басьша кала- ды екен. Осындайларды казып ойлап, Абай осы кузде бар улкеншщ шама-шаркын танып алды. Таныган сайын басын шайкап, кыжапданып кояды. Кебшесе, тани тындап, мыскыл ете кулеш. Сол се б е гт : “ Ж п т е к масайрап. шат-шадыман боп жатыр. Bi3 | мырзаньщ артында жабыркдп, уайым ойлап отырганда, олар суйсшш, ойнаксап жатыр!” деп Ыргызбай Kicinepi корланган уакытга, южшш, куйген уакытга да Абай оншалык miMip- кенбейпн. 0cipece, куйж ш е гл , кь1зганбайды. Кебшше ундемей, езу тарта бередг Осындай 6ip о к етпес сауыт тауып кигендей. Кептен белек, езш ш е окш ау, катан ecin келе жаткзн Tepi3fli. С о н га кундер кебш ш е домбыра алып. мелд1р куйлер, суду эндер тарта 6epymi efli. Бугш кеште де ат устш де 6ipa3 жур1п кеп, шешелер1н1н уйше Kipin, Рабитхан, Тэкежан, Ос- пан жене б1рнеше малшьшар отырган уакытта домбыраны колга алды. Ш ирак тартып отырып, 6ip кезде аса 6ip етю р мыскылы бар кызык елен айтып шыкты. Ce3i унап капды, бшем, Улжан: \"Бул KiMHiH еле Hi екен [ e3i?” деп efli. А бай жай, шындап кана: - Байкекш енш ! С ол айтыпты! — дед1. б л ен Байкекшен1к1 емес, 63iHiKi болтын. I Осы куз бойы, ecipece, кыс Tycin, Жидебайга тамга ор- ныккзн сон, Абай домбырага катгы зер салды. Бйкенбай дом- I бырашы, T e rriмбет домбырашы деген атакты куйшшердщ j тартысына салып, буган домбыра уйрететш Kepi куйшшер ! табылды. Bip жагынан домбыра уйрене журщ, Абай осы кездерде Байкекше айтгы деген элденеше мыскыл, езш елендер еспртш 229

койып журдг Кыстауга келкпмен, Рабитхан молда Оспан мен Смагулды кайта жиып, оку бастаган. Абай солар касында узак отырып, ютап окдцы. Кейде Бабыр, Науаи, Аллаяр сияктыларды окып-окып кеп, e 3i де кагаз, карындаш алып, соларша б1рдемелер жазып кегель “ Раш ы коты, магшука” деген сарындар жетектей береда. 03i ал! oMipiHfle сол кеп еепген магшукамен ж уздест, тш катысып, лэззат алысьш кермесе де, кеншмен аса нэзж сезш т, дем тартады. Умыттырмай, айыкпай, леб1 тартып жаткан 6ip ыстык жан бар. Ол - араздык, жаулык ар жагында, кешеп тебелес, алыс-жулыс атаулынын ор, жырасынын ар жагында калып койган, апыстап турган — Тогжан. Соны кеп-кеп еске алады. Бнылгы кыс бойында кагазга жазган азды-кепп еленнщ берш корганшак, бахылсыз журекпен соган арнайды. Осы кыста: “Элиф деп ай юзще гибрат етпм” деген 6ip ютапша сыпайы жыр жазды. “А к ет щ аппакекен аткан тавдай” деген еленш енд1 тугел аяктады. Кейде Тэкежан, Рабитхандарга дом- бырага косылып, э н д е т т айтып береин де бодцы. О кта-текте уйден шыкса, Абай кара ауыз сэры тазыны ертш, коян куатын. Bipep рет Шьщгыска, Кдрашокыга барып, Кункенщ аулында жатып, Кудайберд1 деген агасынын касында болды. Кудайберд( ерте уйленген. Осы кыста онын ymbim i улы ту- ыпты. Кункен1н аулы К,унанбай турасынан ертерек хабарла- нып турады. Бурын ага султаннын Ke«ceci орнаган жер осы бэйбйыешн аулы болатын. Ш ынгыстын 6eicrepi мен 6ip кабат imiHfle кыстап оты- ратын Ыргызбай да, езге кзлын ел де молырак. Хабар-ошар кеп болатын себеб! де сол. Эке хабарын уй uni сурастыра бергенде, Абай эдеШ осын- да келш, эр нэрсен1 eciTin кзйтатын. BipaK сол хабар ушш келумен 6ipre, Абай Кункен1ц эр алуан, жайсыз MiHe3iH де Kepyuii ед1. Кунанбай кеткел1 Кунке Улжанга кшэ таккыштап, Абай- ды н кезш ш е де эр турл1 сездер айтады. Сонын улкен1: — Мырзанын жайы не? Не куйде жур? Оны ойлап Улжан кысылмайды гой. Кысылса, агайынды, едц1 жиып улкен yftai мырза бардагыдай кан базар гып отырмас па еш? Кешсе, журтган окшау кешед!. Кдлса, Жидебайда жалгыз ауыл кала- 230

- ды. Артгага елге уйткы боп, асын 6epin, ершщ тшеуш тшетш j отырганнын орнына ез тыныштыгын суйедг Бар елдщ KyriMi де, шыгыны да б1зде. Таукымет б1зд1ц мойында! - деп жаз- гыратын. Улжанньщ аткамшер атаулыны ез аулына жия бермейтпп ; рас. Шыцгыста, калын ел ортасында болгандыктан, Кункенщ . казан асысы, конак, шогыры мол екеш де рас. Ka3ip бул уш ан сойысы Улжан уйшен кеп болганга К унке, ecipece, куйш едь Ол да кундестж пн, бэсекеш н 6ip киын, шытырман жер1 болатын. Ь- Мал амалсыз сойылып, жш шыгындап жатыр. Сол шы- I га н ескен сайын imi ауырып, ен акыры, осы кездерде Улжан- Я ды абысын-ажынга да, агайын-жакын, улкенге де, Tiirri, бала- ! шагага да жамандай берпш боп еда. Абай бул ш еш еамен дауласпайды. Айткзнын ундемей, салкын гана тындайды да, сол арада умытуга тырысады. ! бй ткеш meuieci Кунке айтканды онын баласы К,удайберд1 I айтпайды. Ол эркяшан Абай келгенде куанып карсы алып, аса катгы бауыр тартады. Кункенщ сездерш Абай ез шешесше де жетюзген емес. BipaK Кдрашокыга барып кдйткзн сайын, уйдщ оцашасын ' тауып, эжесш е айтып, сонымен акылдасатын. Э ж е а Кунке | сездерш тывдап-тындап кеп: — Елеме, ол свздН Кдй уйдщ кай женмен журетш ш сол | бшетш шыгар. Кундестнс деген сум мшездщ ызгары гой! ; Кунке мен Айгыздан сондай быксык шыкпай журе ме? Ш е- шене айтпай-ак кой, ез1м тыямын! - деген. Айтканындай, Зере 6ip куш Ызгуттыны шакырып ап, Кункеге эдеШ жумсап, жанагындай сездерден тыйылсын де­ ген. “ Одан да ундемей шыдап, байынын ел1-журтын, конак- копсысын сыр бермей, сыпсындамай кутсш ” деда Кунанбайдын ауылдары мен агайынынын жолаушыны Kyryi узаккз созылды. Бул жактан алган он бес кыстауга Байдалы, Байсаддар таласа, кырбайласа журш, элдекашан конып алган. Куз белпсю erri. Кьютын да тен жартысы ауып барады. Кунанбай кайтпай жатыр. Тек ай сайын гана кзсын- дагы жнгттерш кезек-кезек ж1берш мал алгызады. Уйлерше эр шаруаньщ женйнен сэлем айтады. Амандыгыи бшд1ред1. 0 з клнен аны к берген хабары — барысымен ага султан- ды к орнынан TycinTi. Ещп сон ы ч арты онай айыга ма? Тексерумен дуан ж1бермей жатыр деп, кь1ска гана белп беред!. 231

Аныгында, Каркаралыга жана ага султан сайланган. Ол - бурын 6ip болып Tycin калган Бекей теренщ несип Кусбек. Бул кайта болысымен Кунанбайга жаксы караган жок. 0ткен сайлаудан калган кеп бар. Ж эне, тепнде, Баймурын аркылы Бежей жагын устанып келген Kici. А га султандар ауысса да, Майыр ауыспаган. Ол да Кунанбайга он карамаган ю сш щ 6ipi болатын. Осы eKeyi Кунанбай iciH кузден 6epi созып, астыртын шолак кэгаздар- мен 6ipre Омбыга, керпюке бетгетш жаткан. Тергеуд! Кунан- ••байдын 03iHe биш рмей, солай ауыстырмак. Олай экетсе, Кунанбайдын айдалуы да гажап емес. Осы жайын 6ipep айда аны ксезген Кунанбай Кдркара- лыдагы жанашыры Алшынбай сиякгы Kicwepai icKe косты. Арага Алшынбай юршкен сон, кггщ бетш Кусбек жещлге саймак боп, босанси бастады. BipaKKeTin калган азын-аулак кагаз бар. Омбьщан келген шенеушк пен кемеш кен Майыр бар. Осылардьщ бабын табуды Алшынбайдын езше тапсыр- ган. Бунын арты а к т а , пара, улкен-улкен жем деген сез. Кд1с Tycin, мал арзандады. Сем1з1н елден алгызуга жер. мой- ны кашык- К,унанбай да, Алшынбай да акшадан кысылды. Сол кезде кыстын орта тусына жакьшдаганда Семейдщ улкен caynarepi TiHi6eK бай Кдркаралыга келд1. К еп жэппкке тен- тен кып бул тиеп келген. Кдркаралы халкыньщ барлык со­ тым TepiciH 6ip e3i баурап, жиып алгызбакка KeninTi. ТЬнбек К,унанбай мен Алшынбайды ел-елдщ iniimieri ез саудасына керек, мыкты TipeKдеп санайтын. Несиеге бул 6epin, койын — торпак, торпагын еп з гып, кызыл еллр1с1н кунан кой кып елден жиып алу ушщ бул саудагер сол елд1н жуандарына суйенбекке керек. Тартып та, коркытып та алып бере^н солар. Кунанбайга осы ретпен бей1мдеуден баска, былтыр Семейде TiHi6eK куда болайык, жакындасайык деп те 6ip колка салган. Ол кезде Кунанбай каланьщ саудагерше кыз 6epyfli на- мыс кердг Ж уртгын: “Аталы жерге бермед1, булга бердГ деген eceri болар деп те корыкты. Жарытып жауап бермей, кур дэмеленшрш кана кеткен. Кдз1р акшадан кысьшган К,унанбайга Т М б е к сол сезш Кайта салды. Алшынбай арага журш, eKi жагын куда кылды. Кунанбай М эш ш деген кызын TiHi6eicriH баласына атасты- ратын болды. 232

Осыдан сон акша сандыгынын аузы ашылып, Майыр- дын топсасы да босай бастаган. “ Омбыдан келген Чернов деген шенеунйс киын бола ма, сол алмай журе ме?” деп, Кунанбай куд1к кып едь Алшынбай мен К аска тшмаш eKi кеш онаша айналды- рып, конак, кылды да, жаксы хабар экелдь Алшынбай кулш келл: - Кузден 6epi осыны 6ip канды какпан Kepin жур ем. ЦТш еущ берпр, кулкын ocbiHiKi екен гой. Ke3fli жумып кьшги d 6epeTiHHiH 03i осы боп шыкгы. Turn, талгар да, тандар да 3 емес. Ылги кызыл бер деп, тагы кершмещп, кьш-кыбырды ; коса жуткызсан да е-е дер емес! — деген. Соны мен, Кунанбай ici пара аркылы ушталып болды : да, ем-дем ютелш жетш, ещц кагаз атаулыньщ токгалып жо- йылуы гана калып едь Д ол осы кезде Омбыдан буйры к сап еткен-Д1. Бурын ж1бершген болымсыз кагаздар жешмен керпю К,унанбайды ж эне оны н барлык “ жумысын” Омбыга экел деп Майырга буйырыпты. Кдркаралынын пара жеп койган бул улыгы енд! катты кысылды. Кунанбайдын Омбыга журу1 даусыз болды. Осы ортада Кунанбай ез аулына тагы да Kici шаптырган. Ел imi Кунанбай Омбыга кетед1 екен дегенд1 еспгенде айдалды, жа- заланды деп тусшдг Ж п т ек , Бвкеншшер: “ К,унанбай Kecinin KeTimi. Итжеккенге барады” деп 6ip сейлеп, “ Ж ок, Тескен- тауга, Тем1рхан шорага кетед!” деп 6ip лаулап, неше сакка I MiHri3in жатты. Кунанбай дэл езш щ уйлер1не жэне, acipece, шешес1не I сэлем айтып: “ К,орыкласын! Bip сапар барып кайтсам да, Ty6i кайыр болар!” деген. Жалгыз-ак, К,унанбай не десе де, осы хабардан сон , Зеренщ KypciHyi кушейш. Ундемес уайымы, узак намазы квбейдг “ Жалгыз... жалгыз-акefli сорлы...” деп, кейде намаз арасында байкамай, “ Ky6ip” erin дауыстап сейлеп те кояды. Алшынбай, Майыр, Чернов жэне TiHi6eK TepTeyi Омбы буйрыгы келген сон, ен эуел1 К,унанбайды сол Омбыга женелту кажет деп тапты. “ Ж1берд1к” деп Омбыга “ ук1гп почта” женелт!п, Майыр эз1де кагаздарды алып шесе шыкпак. Содан аргысынын ece6i жолда табылмак Жолдан кдлса Омбынын езшде бппек. Кдлай да осы Майыр ез1 барып, куткарып кайтпакка серт eiTi. 233

Соны мен, Кунанбай журш Kerri. К влйш , жылы шана- сы н, жол азыгын, кос аттарын шетшен орган колдай кып сайлап апды. Крйын-крнышкз акщаны да сыкап алды. Кунан- бай касына уш ж т т epTin, тартып Kerri. BipaK не дегенмен Омбыга карай 6errereai Кунанбай кенш щ де куд!к кеп. 9cipece, aim белек, сыры белек Майыр гой деп, параны кеп алса да, кеп уэде берсе де, сол Майыр- дын езше сенбейтш. Дел кетершде Алшынбай мен Типбекке: — Соган, сол жагына уакып болындар. Эбден барды ай- тысып, ашык айтысып арылындар да, менщ артымнан шап- кыншы xi6epin, хабар етщдер! — деген. Бул уэде бойынша Алшынбайдын пысык жптп Квкквз дэл yuim iui KyHi Кунанбайды куып жетп. К ун аяз болган- мен, ашык, жалтыр едь Ш апкыншы кос атпен салт куып келшть EKi куда айгырдьщ кальщ жалдары т егш п , узын кеюл мен култе куйрык - 6epi де кырауытып, шадыта Tycin к е п с т тур. Бауыр мен жондарынан бу буркырайды. Кдп- кара тер басыпты. Кдтты шабылган екен. Кеккез Кунанбайды шанадан 63i Tycipin, колгыкгап окшау шыгарып алды да, кеп Ky6ipnecin, бар сэлемд1 айтып.берд1. Аздан сон бул ж т т он сапарды кеп-кеп тшеп кала 6epin, Кунанбайдын журдек тройкасы тагы да тарта женелд!. Кдсындагы Мырзаханга К,унанбайдын жалгыз айтканы: — Майырды Керекуде тосындар! Тосы п алып, содан api 6ipre тартындар! —дедт — 03i, aftTeyip, азбай ма екен? — деп, Мырзахан кадалып eni. — Азбас! Азып сонша не бопты! — деп, 6ipa3 отыра Tycin: — BipaK, ani ез!м1з керсетет!н 6ip кайрат та бар. Дер кез1нде айтармын. Beaimu эрдайым бекем бугайсын! — дедт Майырдын н и ев дурью болганда, осы Омбыга журпзгеш калай екен1н Мырзахан тусшбеупл eai. Оган К,унанбай: — Солай icTeny керек! K epnic алдында aMipiH орындап, MeHi жург1зген!н, e3i де шыкканын, айтканды exi кылмага- нын таныту керек. Акгалып кайтатын болса, Kicire Омбы деген осы турган жер емес пе? Оны к у д т керме! — деген. Керекуде Кунанбай уш -терт кун аял кылганда, шапы- раш Майыр куып ж етп. Келген KyHi кешке ол Кунанбайды e3i тускен пэтер1не шакыртыпты. К,унанбай касына жалгыз Мырзаханды eprin барган. 234

Майыр Керекудеп езш щ жакын ашынасы Сергей деген казагуар кепеспю не тускен. Уй иелершен белек, онаша сещ ц белмеде Майыр К,унан- бай мен Мырзаханды кабыл алды. 03i Кдркаралыда тшмаш I устаганмен, казакдгага ысылып калган болатын. — Ал, ©скенбайыш мырза, енш ceHi айыптайтын кдгаз- : дарды кермексщ гой, солай емес пе? — деш. — К ерсет ендН Тек 6ipiH калдырмай, 6epiH керсетпп!.. — О -о , мен керсетем! М ен ceHi алдамаймын, Алшын- байга уэде бергем, керсетем! — деп, eciicri 6eKiTin, жол сумкесш Iашып койып, будак-будак кагаздар шыгарды. К ат-кат кып I ютагтша етш Tirin, Ti3in тастапты. Bip куш актай болды. ! Осы кагаздарды шыгара берген кезде Кунанбай тонган j Kici тэр1зден т, калтырай Tycin, ею алаканын укалап: I - Майыр, осы уйщ суык па, тонып отырмын! От жак- J кызшы! - деда. Майыр азырак ойлана карап турды да, Kyrymi малайды 1шакырып, буйрык 6epfli. I К ы зм етш уйге отын Kipri3in, пеш тщ каклагын ашып, !маздатып жагып ж1берд1. Бул кезде Майыр ею бетелке конь­ як алып, закускасын шыгарып, К,унанбайга усына тусш , iiue бастады. К,унанбай Мырзаханга ш п а з т , e3i Майырга: ■1деп, усына Tycin, эцпм еш созып отырды. Аздан сон neiirriH j imi лаулай жанып, кызыл шокка айналып келе жатыр екен. ; Бул уакытга Майыр коньякты кеб1рек карбытып * i6ep in , i масая бастап едг Кунанбай устел устш деп кагаздарды 6ip т у р т т койып: — Майыр, екеум1з 6ipre де талай icTecTiK. Дэм-тузымыз I араласты гой. Енд1 мен! айыптайтын баска кагаздарын болса. I берш тугел шыгар! Тугел керсет! Тамырлыгым сол болсын! — | дедь Майыр: — Ж окенда! Оскенбайыш, кудай бар гой... 6epi осы! Bip I де кагаз калган жок! — дед1. Кунанбай сол уакытга орнынан турып кеп, Майырды ту сыртынан кушактап, кос крлын сыртына топшьщан кайырып ] тура калды да, Мырзаханга катты буйры к етш , neiirri басы- I меннускап: — Тур, Мырзахан! Сал, ерте ана кагаздардын 6epiH! - дед1. 235

Майыр масайып калып, ез мшдетш умыткдннан ба, бол- маса Кунанбай 6ip езгеше жамандык, еткел1 жур деп сескен- геннен бе, эйтеу1р, булкынып, алыспак тарцденщ. BipaK Кунанбай жасында улкен жауынгер, найзагер болган. 0л1 де катгы, кайратгы болатьш. Майырды тыпыр етюзбедк Мырзахан бул уакытга бар кагазды кушактап апарып, отка тогытып жаткан. Майыр кутыла алмасын 6umi де: - Е, ©скенбайыш, койсащиы! Законды кайтесщ, ©скен- байыш, койсаншы! — деп жалынган тер1зденш. М астыкпа, келпрлш пе, айыру киын. Окта-текте жулкынган боп: — Осылай ма ед1? ©ртемейж, ж ок кылмайык та бэрш! М ен кдйтемш? — деп кояды. BipaK осы нын 6epi онын шыны емес. Кунанбайга еч жаксы cenTiK эрекетш эл1 де булдай тусш , эл1 де кымбатка сатпак- Бул ажарды кептен сезген Кунанбай, туб1нде орайы келгенде е н д т сонгы кимылды ез колымен icTen кермек боп, елдекшан байлаган. Аздан со н кзгаздын 6epi лапылдап жанып, тепе ертешп, кап-кара калын кул боп би ть Мырзахан мен Кунанбай осы уакытга neurri жапты да, 6ip-6ipiHe карасып, ундеспей кулюш койды. Майыр орындык устщде уйыктап калган KiciHiH кал- пында, шалжиып, кезш жумып капты. Кунанбайлар бутан: “ К рш , кош ” д ее п д е , шыгып Kerri, ©згеше конактары KeTiciMeH Майыр аткып турды. 03i де, Козгалысы да шып-ширак екен. Басын с т к ш , “flip” eTin, тагы 6ipa3 коньякты т е н к е р т ап, icxe Kipicri. Е н д т cepiri осы уйдщ neci Сергей, сол eKeyi ертеден байлап койган уеде бойынша корага шыгып, Сергейдщ 6ip Kiuiuiey сарайын ертедк Сарай iiuiaae Майыр мш ш келген улкен шана. азын-аулак камыт-сайман жене сол шана ш ш е тасталган кшз, азын-аулак жэшнс, аса кеп ecxi коксыккагаз жанды. Бул icTi бшген, кемектескен Сергейдщ пысык “дабер- найы” Мишка болатын. Сергей ез корасында осындай ерт шыгарумен Майыр- дьщ жеген парасын жене занга карсы icTereH кылмысын жап­ ты. Бул ic — “ epynire кзрулы” . Былтыр Каркаралыда кззына- нын пулын Сергей мыкгап жеп барып, сынган уакытга, Ма­ йыр осындай жалган ерт салып, 63i акт жасап, кол койып, Cepreftfli куткарып кеткен. Мынау топас, арам айланын 6epi соны н орайы болып шыкты. 236

Осы туннщ ертещнде Сергей ез каласыныц белгш жем- кор дуанбасына ездерше мэл1м жолмен куелйс жасатып, “ кдгаз ертенгенш” Майырга акт кып, ныктап 6eieiTin бердо. Соны мен, арада бес кун еткенде К,унанбай 6ip белек, Майыр 6ip белек боп, Омбыдагы KepnicKe келдо. Kepnic Kenceci Кунанбайды сол келгеннен он так ты кун шолак-шолак,тергед1 де, акырында айыпсыз тауып, босатып шыгарды. Майыр бар icm жым-жьшас аяктап алып, дуанына кзйтгы. Сондай жолдармен акталган Кунанбай Каркзралыга кдйта келгенде, “ суйЬпш” тшеген шапкыншы Тобыктыга карай уйтки шапкан. Кунанбай e3i ауылга кдйтуга асыкпай, Кдр- каралыда та га да 6ipa3 жатгы. Мырзахан Омбы сапарын Алшынбай аулына жене баска сыр шашпайтын тшеулестерге улкен ертеп кып айтып журдь О ньщ энпмес1нше, Майыр барынша кас ед1. Кдгазды, завды керсетш Кунанбайга: “ Мынамен куртам, мынамен жок кылам, мынамен кзйтш кутыласын?” деп табалап, мактанып, жайып салган боп шыкты. Майыр сондай кастыгынын устше акымак, ангал болып та енпмеленетш , онысына сенбейтш тындаушы болган жок- “Тап солай” десш, бастарын шулги-шулги иланып ею. Осымен катар Кунанбайдын “журек жугкдн epniri, айпа-тесш” езшен-ез1, атамай-ак эйгш ент жалы. Бул ертеп алгашкы шапкыншымен К,унанбай ауылда- рына неше кабатулгайып, epeKnin ж е л ь Майырмен жене бар Кдркзралы улыгымен кдйта табыс- кан Кунанбай кектемге шейш кайтпай жатып, енда улыкты- га н кайта куды. BipaKбудан былайгысы ага султандыкемес. Кар к е тт , кек алгаш тебщдеп шыгып, жер дегди бастаган- да Кунанбай Каркаральщан шыгып, Тобыктыга кайлы . Ендол кайтысында Тобыктыныц старшыны Майбасарды орнынан Tycipin, соньщ орнына ез1 сайланып кайтып келе жатыр. Бул хабары да Кунанбай дуаннан ш ы клай-ак ауыл-ай- магана жеткен болатын. Осы кектемде Абай к е ц ш бар дуниенщ дырдуынан, бар адамньщ рении, куанышынан окшау кеткен, онашаланып кеткен 6ip езгеше купил сырдын сонында едо. Сол сырына 237

Абай бар ж урепмен, бар клял сез1м!мен шомтан болатын. Домбырамен, хатпен де талай шыншыл жыр айтты. Жыр емес, жас ж уректщ т еб !р ен т толкыган сырын айтты. Б1рак. ол тана емес, айтылтан жыр аз тана. Айткдныныц 6api, к е н ш н щ бары емес. Элдекайда 6epi жатыр. Егер кеюрепн актарып, пите барын керер, тындар, штифат етер жар болса, айтылып болмас. тшмен жетпес эсем саз, mepni наз сонда жатушы едк Ойда барын жетюзе алмай, кеудеде тыныс бггкендей куста болтан шагында, Абай катты сенделш, клна- лып кетш: - Япырмау, кайтем ещц? Хат шоркак, тш макау! - дейтш. К енш сезгенш , тым курыса, езгенщ кезш иландырардай кып айта алмаганына куйедг Сол айтылтан, жазылган жырлар aai кунге Абайдын ез1нде, ез бойында. Аталган, арналтан жерше 6ipae-6ipi жет- кен жок- YMiT бар ма? О да жок) Тек жалтыз ш ерлент, теб!ренед1. Тек жалтыз киял медеу1 кулакка кеп ап-айкын соты п, 6ip жакындап, 6ip алыстап кететш шолпы сылдыры. Аткан танны н ак, Кызыл шапагындай улб1реген алкызыл шугыласы. К ез алдынан сол жуз кетпейд1. Умыттырмайды, тастамайды. К ун жылынып, кар кетуге айналып, MeftipiMfli анадай жаркыратан жаксы кун келгенде, Абай такат кыла алмай, атын ертгеп мше сап, бег каратан жакка таман жортып кететш. Болымсыз сылтауы — сары тазы. Ауылдан шытып ап, кейде агызып шауып жвнелед1. Коянта тазынын 63i i3flen жур1п кездесед1. Абай онын эрекет1н api-берщен сон умытып та кетедг Кейде сары тазыны жоталтып алып, анда-санда есше 6ip-aK Tycipin, айкзйлап шакт>1рган болады. Тазысы калын коры к imiHeH кей уакыт коянды айдап шытып жазыкка шы- тарып, кесште куганда да, Абай ацырып, тусшбегендей боп, cineftin карап турып калады. Таты 6ip кезде кез алдында коянды уйпалакгап, же^п сотып, тосып туртан тазыга карамастан, касынан салгырт ете береш. Эдетте, Heci тусе кап айырып алатын ед(, жепзбейтш ед1. Сары тазы енд1 танкалып турып, ацырында Абай узап кете бастаса, тынышсызданып, уре бастайды. Оны н да acepi болмайды. Тазы бул мшезщ, TinTi, тус1нбей аласурып, маза- 238

сызданып, м е с т е 6ip умтылып, коянга карай 6ip шауып, ез i енбегшщ сонш алы к кдд1раз болганына катгы киналгандай болады. Абай бул уакытга да iuiMipiKneftni. Сон ан сон сэры тазы такуалыкты койып, иесш ен бвлшш калып, жанагы ал- i тан коянын талкан кып жеп, сылкия тойып алатын, аузы- ; мурны кан-кзн боп, иесш куып жеткен жерде гана Абай 1 езшщ'Овлгыртгыгын байкайды. BipaK кенш нд еп куйш щ желклн узбейш. У зак суду э т и * елти с у й л жырлагандай боп, усына бередь Кдрсылай соккан коныр жел былтырдан калган cap кеде- * нщ басын изевп, буралып ессе, Абай тыматын алып, ман- дайын тесеп, узак турады. Ш ынгыстан, Туйееркеш , Кара- уыл жакган соккан жел де 6ip жакындык леп экелгендей бола ма? Бейю устшен сотып еткен райыс, шафкат желшдей eMipeHTe ме? Рас, сейткендей болады. Bip KyHi т а га да барлык пен булдыр арасындай, TipniK пен киял арасындай 6ip туе толкынынын кушагында жапа- жалгыз турганда, касына 6ip салт аггы желin келд1. Жапан тузде окшау келген жолаушы Абайды селт етгазт, ояткандай болды. Байкаса, 6ip бегде адам. Ж ас жптт. Абай e3i корыктын шет!нде 6ip кыратка таман шыгып тур ед1. Ж ат жолаушыга ) суы к карады. BipaK анау житт жымиып, таныгындай боп, жылы ушырап келед1. Ж ете бере Абайдын атын этап аман- дасты. Абай ешп гана таньщы. Тани сала ею 6eTi д у еттп, кып-кызыл боп куанып Kerri. Бул былтыргы Тогжан аулынан кайтарда Абай таные- кан Ербол екен. 03iHiH кенет езгергеншен Абай кысылып калды. BipaK Ербол мунын 03repiciH байкамаган екен. - А н аулап ж урм кщ ? И тщ кайда? - И т осында... Ж ана осы шиде жур efli... — деп, Абай итш enni гана есш е алып, артына карады. Сары тазы бул уакьпта шиден шыгып, жортып келед1 екен. Ербол тазыньщ TyciHe карай сала кул!п ж1бердг - Жарайды, анш ы -ак екенещ! Осындай т о ки тп ен анга шыга ма екен? - К,ой, токемес-тй.. - Беле, мынау не? ByftipiH карашы! Ж аным -ау, 83i не жеген? Жана гана жеm i? —деп, айнала карап турып, тесшдеп 239

канды керщ де: - 03iH итщ нщ ан алганын да бшмепсщ гой. Мынау коян жеггп гой! - деда. Абай аздан сон тазыны сез кылганды койып, Ерболды баска энгш еге экетп. Кдсынан ж1бермей коп журш, узак сейлесш кеп, аулына шакырды. Ербоддын колы бос, жай ауыл кыдырып жур екен. Абайга мейлшше кеншдешп ерда. * О сы кездескеннен бастап, Абай Ерболды бес кундей ж!бермей, ез аулында коыак erri. Неше алуан ойындар ойна- ды. Э нпм елер айтысты. Кеш сайын эн салып, узак сауык курысты. Сол кундер шпнде Абай ез елендерш де айтты, Ербол ендап сырласы боп алды. 0м!ршде алгаш рет осы жптгке Абай ез ж урепнщ сырын ашты. “ Тогжанга бшдар” деп ашты. Ербол осыдан сон барлык Абай айткан елендерд1 жатгап ап, жас ж ш ттщ жан сэлемш Тогжанга ж етазбек боп жур1п кетп. Арада айдай созылган уш кун еткенде, Ербол Жидебайга кайта кеп, Абайды ертш алып Шьщгыска, Туйееркешке карай тартты. Абайдьщ жалгыз арманы 6ip гана онашада жуз Kepicin, сейпесу болатын. Сол арманын Ербол апарып, эуел1 Тогжан- нын ж енгесш е, Асылбект1н кел1нш епне айтыпты. Сэлемге айткан елевдерш айтып 6epinTi. Ол женге Тогжанмен ба- рьшша сырлас, тэту болатын. ©MipiHfle eni кунге кайын ciwiici мен езге ж 1пгпн арасында делдал боп кермеген-д1. EipaK мынау жол оган да взгеше KepiHinTi. Ербол да сезге жуйрш, колкасын етюзе бшет1н отгы, жугымды ж1пт. Bfrreyip, сол женге мен Ербол екеулеп отырып, Тогжан­ га Абайдьщ бар елещ н ecTipTinTi де, акырында 6ip жол жуз Kepicyre KenaipinTi. Такат, сабырдан айрылган Абай Туйееркешке кзлай жет- кенш ангарган да жок- Ымырт жабыла бере е й ж т т тау ш ш д е п Ербол аулына келдь Юшкене кедей корада Ерболдьщ ез уйшен баска уй жок екен. Бул кыстау Кдрауыл суынын бер жагында. CyftiHfliK корасы езеннщ ар жагында 6ip шакырымдай жерде. М ан Te6errepi ypin, муржаларынан TyriHflepi будактап, карауытып, мол дуниедей боп турган бай ауыл. Иелер1 Абайга араз, бетен ауьш. Онда Кунанбайдын баласы баруга жол жок. 240

9cipece, мынау келген сапарынан кастык пен катгылы- га н аямайды. Эдшбек, Асылбе1сгер - бул ещ рдщ намыскер, мыкты жМтгерь Олар жау улынын ниетш бшсе, елердей ертенедг Соньщ бэрш есептеген ею ж ш т тун болганша озеннщ осы жагында калды. Тун келш, уоделi уакыт еткен соц, Ербол мен Абай жаяулап кана аргы жагага о т о . Ауыл уйкыда, итгер де ты-* ныш. Мал кораньщ eciriH Ербол ептеп ашты да, Абайды туйе коранын inline енпзш , e3i карангыны сипалап журш Kerri. Абай сол кзрангыда тапжылмай, тынысын тартып турган шакта, вз ж урепнщ токтаусыз д ур сш н ecTiai. Аз уакытта Ербол кайта кеп. мунын колын алып, сы- бырлап: - Кудай бердП Асылбек бугш уйде ж ок екен! Кдз1р соньщ отауына KipeMi3! — дед;. Абай акырын солем берш, жасаулы отауга юргенде, аккуба женге тесек жанында тур екен де, Тотжан жерде керпе успнде отыр екен. Табалдырыктан торге шейш жайьшган эдем1 ала- ша. Тамнын бар кабыргасы тускш з, ж1бек кшеммен капта- лыпты. А к ж1бек шымылдык бш к суйек Teceicri жартылай коршап апты. Абай амандасып токтаганда, сыпайы женге буган жа- кындап кеп, тымагын алып, 6eniH iueiirri. Тогжан алгашкы минутгарда катгы кысылып, оте акырын амандасып, езгеше кызарды. Bip кезде онын Щ31 агара бас- тап, сурланып кетедг Ж урек толкыны мен уялу аралас. Бар- лыгы да луп1п каккан шыншыл канмен 6eTiHe шыгып, сыр айтып кайтады. Ербол жастар кысылмасын дегендей болып: - Ал мен аргы жагага кайтып, атты эз1рлеп турамын! — дед!. Абай ундемей басын изеп, руксат eiTi. Женге де шай оз1рлемек боп тыска шыкты. Сол кеткен- нен кайткан жок. Абай онаша калганда, эуелде катты кысылды. BipaK бай- кап караса, Тогжан TinTi уялшак Tirrri, н э з к , жазыксыз бала Topi3fli. 03i де басында не дерш бшмей, соз таба апмай, аса киналган. Ещц ойласа, бул калыпта eKeyi ракат кепгп зал кып 0TKi3eTiH Topi3fli. 241