М.Әуезов "Абай жолы" 1 том

Талай улкеннщ iuiiHUe соз1н осындай байсалды кып айткдн, сондай опмда, салмакты кып айткан KiciHi Жиренше бурын кермегендей болды. Улжаннын жай, салкын айткан co3i бутан урысканнан да, урганнан да женш тиген жок. Кысылтаннан, 6ipa3 жер шукып турып, конак уйге карай кайта бурылды. Улжан да ез уйше беттеи . Жиренше еш нэрсеге айнальш бвгелместен атына мшш, тазысын жетектеп алып, к е т т калды. Бул - туе ауып бара жаткан кез еда. Абай кешю козынын жамырауынан оянды. ByriH койды кеш сауып болтан ба, немене, ымырт жабылып калыпты. Дуние у-ш у, ы з ы н - ы з ы н Bipajc соны кемесю , булдыр 6ip туе араластай болжайды. Басы мен-зен. Eri лапылдап, куйш турган сиякты. Аузы куртап, epHi катты кезер л капты. Кур тамсанады. Кдсында ш еш еа мен эж е а отыр. Улжан мунын мандайына алаканын койып, томен карап отыр екен. — Апа... Эже... Немене, мен аурумын ба осы? — деп, кез1 жасаурап шешелерше карай аунап туей. — И а, етщ ыстык- Ауыртан жерщ бар ма?.. — деп, Улжан сурады. Абайдын аунап тускенде ею шекей катты шаншып, кысып ауыртандай болатын. Соны айтты. Улжан енес1не батана Абай уйыктап жатканда 6ip жайды айткан. EKeyi де: — Шошынган гой, содан ушынган гой! - деп байпаган- ды. Зере Жиреншеге де, улкендерге де катты урсып, жерге туюрген. Абай шешелершщ кунд1зп жайды бшгенш байкады да: — Экем ... Экем!.. - деп экесш еске алып, курешш, кеудесш сипап, шешелерше купил кып шаккандай боп: - Не деген катал, не деген катты едН - дедь Э к е а турасындаты шгге журетзн кемесю, жумбакауыр сез!мдерш eMipinae сыртка шыгарып, ен алгаш адам баласына айткдны осы. Эжес1 шала e c in i. Улжан ун катпай, Абайга жауап та айтпады. BipaK eHeci бутан кдцалып, Ti3eciHeHтуртш, “ не дегешн айт” дегендей ишарат еткен сон , ернш Зеренщ кулатына такап: — Экесш айтады. Катал екен, неге аямады дейд1, - дед1. Эжес1 укгы да, курешш, Абайдын бетше таман твнш кеп мавдайынан узакиюкеп отырды. 50

- Айналдым, карашыгым, коныр крзым! - деп алып: - Аямайды, аямайды ол! - деп келш, козш жумынкырап, басын жогары котере берда. - Я, кудая, зар т т е п м болсын. Бейуактагы тш епм. Осы карашыгыма экесш щ осы ит мшезш бере корме!.. Тас бауырлыгын бере корме!.. Я , жасаган! - деп, курыскэн ол аз колдарымен ож1мш, MeftipiMfli жузш сипап бата бердь Улжан да iiuiHeH “ аумин” деп бата кылды. Ею ана ортасында жаны ауырган 6ip бала. Бейуактагы уш еуш щ купил тш еп — зор шындыкпен eMipemn тшеген тшеп осы едь Абай 03i де бетш сипап, ана тшегш барынша кдбыл алып, бата кылды. 0MipiH, балалыгын кайта тапкзндай, ш ш е мол соуле, nri соуле юргендей. BipaK ол imi. А л д е н е а эл! ауру. KoHuii сергиш деп eai, ет1нщ кызуы мен басыньщ шаншуы кайта менде/и. EHfli ymeyi де унс13, жым-жырт. Даладагы кой-козыньщ шуы да алыстап барып сонген болатын. Уй imi сиякты ол да 6yriH дагдьщан тыс жым-жырт. Осы кезде Абай мен анасынын Кулагина ерекше 6ip жат, суы к ун ecTumi. Bipey: - О йбай, бау-рем! — деп кояды. Bip-eici рет кдйырып K03iHiH астымен шеше жакка карап жатыр, козгалган Kici к в р т б е й д 1. Сондыкган тагы 6ip бакырып койып, соны н артынан жене 6ip ты н болен1 шакырып, жынды улгайтты. - Ойбай, бауре-ем! Ойбай, бауре-ем, — деп ат койып келе жатыр. Бул елде Kici влгенде алыстан ат койып шабатын ерксктердщ сапты бар. Сонда осылайша “ ойбай, бауырым\" деп шабады. У й деп eKeyiHin де журектер1 су те тусть Kopi шеше бул дауысты есйген жок. Улжанньщ кецшше алгаш коркыныш устшде кеп калган ой: “ Осы уйдщ 6ipeyi жазым болды ма, олде К,унанбайдын 03i жазым болды ма?” деп еди Ш ошып, елен еткен бойында кулагын сырткз бурды. Урюп кдлгандыкган ангара алмапты. Тасырлатып шапкан ат даусы жок, ©3i жакьш жерде жоне жаяудын yHi. Абай бурын бшд1. Даусын эдей! жуандатып зорайтып айкайлаганмен, баланын YHi. TinTi, дол тентек Оспанньщ yHi екен.

Ол даладагы ойыннан кайгып келе жатып, “жаман ырым” , анау-мынау дегенге карамастан, каннен-капераз eTipiK жылауды удетш: - Ойбай, бауырым Крдар!.. Ойбай, Крдар, - деп, санын сабап шауып келдт Крдардын ел1м! барлык ауылга да, оган да естшген. Жана кешке жакын, булакбасындагы 6ip такырга жиналган e3i курбы балаларды бастап осылай ат коюды кеп ойын кылган. Такырдын ортасынан шукыр казып, соган 6ip ку суйекп экеп бвйпше томпайтып кемш койып, жан-жактан андыздап “ ат койып” , узак шуласкдн. Улжан Абайдын сыркатынын устшде езш жанагыдай жаман шошыткдн Оспам мшезше катты ашуланды. KyHi бойы батпак кешш, аягы api былтаныш, api кус­ кус болтан Оспанды: - Bepi келш1, эй, балам! Bepi келпи! — деп, eui6ip сыр биш рмей, урыспай шакырды. Урсып, зеюп сейлесе Оспан мундайдаты эдетше басып, каша жамандасып, колта туспей кояды. Ол K33ip memeciHe карай тарпылдап жуг!р!п, дэл от басынан Абайдын тесепн е дей1н 6ip-aK ceidpin, Улжаннын пзесш е сота дуре е т т кеп тусп. Ш ешес! муны сол колынан шап 6epin устап алып: - Сен жанагы ат койган нэрсеш кайдан шытардын? Оньщ жаман ырым екеш н айтпап па ед1м? Уйде бала ауырып жатканда, ей , иткуар жынды неме? - деп, жулкып калып етпетшен салып, куйрыгына шапалаклен салып-салып ж1берд1. О спан 9Keci урганда жыламаса да, memeci урган уакьпта Tinri жылауьпс Эке жылаганга карамайды. Ал шешесше карсы кейде бунын eMi бар. Бас кортаудын жылауы. Кдзфде де бакырып, бар даусымен шыркап, азан-казан кылды. Шеше- с1нен босап барып сол жакгагы бипс суйек тесектщ уетше ceidpin шыгып, етпетшен жатып ап жылады. Б1ракбул жолы кзнша жыласа да, отан кайысып, уатам деген шеше ж ок Оны бшед1. Сондыктан аяк кезде кезде жас болмаса да, e rip k анда-санда 6ip бакырып койып жатыр. 03i де жылауынан жалыга бастады. Енд1 тэты да ойнакы тентек м1нез1не бой урып, жылаган боп жатып, эред1кте кыска тана: - О йбай, бау-рем! - деп кояды. Bip-eKi рет кайырып Ke3iHiH астымен шеше жаккз карап жатыр, козталтан Kici кершбейдм Сондыктан соны н артынан жэне 6ip тын бэлен1 шакырып, жынды улгайтгы. 52

- Ойбай, бау-рем Абай! - деп к,ойып, су н к erri. Абай басы ауырып жатса да, epiKci3 купит яйберд1. Оспан енда байкады. Ш ешесшщ улкен, толы кденеа кайта козгала бастады. Ол тур Fanы жатыр екен. Тагы 6ip тыкырдын болатынын 6uiin, uieuieci турып болганша О спан тесектен ы ргап Tycin: - Ойбай, бау-рем Абай! Абай! Абай! - деп eciioce карай аткып бердг IHemeci турып алып умтылайын д еп едн болмады. - Эй, юм барсын? Уста! Устап экелтш, ана жындыны! — деп ед1. О спан еспс алдында кайкандап, ceKipe-ceKipe Tycin, ш етю уйлер жакка карай зыта ж енелдг Ты стан ш ешесшщ буйрыгын ecTin, муны устап экелгел1 тап берген улкен агасы Тэкежанды Kepin капты. Абай осыдан б1рталай. узак ауырды. Алгашкы кундер 6ipey “ушынган” деп, 6ipey “ сокпа” деп, тагы 6ipey “сузек” , деп, ар турл1 топшылаганмен, дал баскдн ешюм болтан жок. Bcipece, ем icTenreH жок. Ж алгыз-ак алгаш жыгылган KyHHin ертеншде, эж есш щ I буйрыгы бойынша, 6ip картан катын кун батарда Абайды I далага алып шыгып, жана сойган койдьщ екпешмен какты. Бетше су бурюп, yujKipin: , - Кет, бэлекет, кет! К еш баламнан, кеш! — деп, батып ' бара жаткан кып-кызыл кунге каратып койып, б1рдеме ем icTeren болды. Ушыктаган efli. Абай буындары каптырап, басы айналып, зорга шыккан. Ke3i булдыр тартканнан ба, eifreyip, Ka3ipri бар дуниенщ Кызылы бурын бул кермегенаей 6ip Typni ерекше кертнш. Ертеп ме, туе пе? Qfrreyip. 6ip баскаша галамныц езгеше cyperi Tepiaju. Ею кун еткен сон ауыл Келкайнардан Ш ыцгыска карай Keurri. Б1рталайдан 6epi ел-елдщ улкендерк шаруа nenepi “ жай- лаудын тоны Ж1бщ1 ме екен? K eri жетшд! ме екен ?” деп, еткен-кеткеннен ылги сурау салумен болтан. Бауыр, бектер коктегенмен, Шынгыстын сырты тез жылына коймайтын да, ерте кектсмейтш. Кар калын тусетш б т к сырт. Бар Тобык- тынын мол суды, кен жайлауы, узак epic, мол коныстары сол Ш ынгыстын ар жагында. Кунанбай аулы кешкен шамада, айиаладан езге калын ел де дурк кешкен. Ойдагы мол шалгынды кыстаулык жер: 53

Жидебай, Мусакул, Ш уйпнсу сиякты корыктардан да агылып Keiuin жатыр. Э р ел тус-гусындагы Акбайтал, Келденен, Жштек, Шаткдлан, Бекенпй сиякты асу-асуларга карай бепедг Ш ы н гастагы кей асулардын аттары таудын сол тусын иемденген ру атымен аталады. “Ж ш тек” , “ Бекенпн” деген сондай аттар еда. Бекений асуына Крдар кыстауы мен Жексен кыстауынын аралыгындага кен сайды ерлеп баратын. Сау болса, Абай к е и т кеншш етюзш асыр салар еда. Кектемде Ш ынгыс асып жайлауга кеш у улкен атаулыга, acipece, шаруа адамдары мен ж ок -ж т к к е сон шалык ауыр, узакбейнет кершгенмен, балаларга сейш сиякты. Абай да бурынга жылдар осы Келкдйнардан, сонау алые, сырттагы Байкошкар езенше жеткенше он шакты кешш баратын сапарды кызыгы бггпес кан базардын кешкешндей керетш. Биыл да кеш у солай. Жолдагы белгин коныстар: Тал- дыбулак, Барлыбай, Кдязылкайнар. Кей коныека танертен кеп кона сала, кешке тага кешедь Удере кешу. Кей коныста б1рда-екш кун отырар-отырмастан кетеда: улкен уйлер тйш- мей - “уранкдй” , “ абылайша” , “ жаппа” , “ итарка” деген неше турл1 кпикене, тар, аласа куркелер ттледа. Э рю м e3i суйген уй ш ш н тургызады. Ж алпак ел, бар ауылдар осы жайлауга кешу сапарында балалардьщ “ауыл-ауыл” , “ курке-курке” деген ойынын ойнап журген сияктанады. Кыс пен кектем, куздеуде 6ip-6ipiHeH алые журетш ауыл­ дар осы сапарда коные жагдайымен элдекайдан туйшш, кым- куыт араласып конысады. Адамдары, малдары, куркелер1 де Косылып, 6ip ауылдан 6ip ауылды айырып та болмайды. Эзгеге женш болса да, осылайша болтан кешу койшы, козышы, жьшкышьшарга аса 6ip тынымсыз бейнет, масыл кундер болды. BipeyzuHжьшкысына кеш аттар, саяк-сандырактар к е т т калган. BipeyzuH койына 6ip ауылдын козысы жамыраган. Крй мен кой араласып, шатасып кеткен. Осывдай карбаласта “бармакбасты, кез кысты” боп, талай момьшнын токты-торымы соткар ауылдардын жем1 боп журеда. ©зшшн жеуге унем кып, юсщен шрген “ коспа” , “ юрме” болса, соны тун баласында актармалап, ummi-nicLni домала- тып, кылгып салып отыратын мапкорда быксыкбайлар, талай беле басы аткамшерлер болады. 54

Осы сапарда кеп елдщ кауырт кеипмен катар жанагыдай уйше конуына себеп бсшатын тага 6ip нэрсе: сыртга, алгашкы кундерде каскыр катга бодцы. Близ болгандыктан осы евдрде, ray сыртында куппктеген каскыр ел келгенше тышкан, суыр андумен кун керш журсе, енш мал каптаган уакытга, тун баласында тыным бермей куйындай согатын. К еп ауылдар тун бойы котандарын атпен кузетш, ауыл-ауылдын шетгерше узбестен лапылдатып отгар жагап отырып, айкай-шумен тавды-танга уратын. Осынын 6epi жайлауга кеш у сапарын жайшылыкгагы, езге мезгшдеп. езге турмыстын баршасынан баскаша кып ж1бередк Куншз болса барлык журт ат у спиде. Еркек атаулы кеш бойында колдарына найза, сойыл, айбалта- ларын устай журедь Бул керш ютер жалпы кеш у сапарын жортуыл-жорыккз, шеру мен атганыска уксатады. BipaK дал биылгы жыл жылдагыдай кайталаган осы кештер Абайга ен 6ipiHiui рет соншалык мазасыз бейнет боп е тп . Оны мендетш женген ауру да жок. BipaK cay да емес. Журейш десе K63i карауытып, басы айналып, кулап калады. Б унин ауыруына кдрап кешпей отыруга болмайды. Уш кун, терт кунде Улжанньщ yftiHe 6ip-aK согатын К,унанбай, кебш есе, суду токалы Айгыздын уй1не конады. Окта-текте бэйб1шес1 К ункенщ касында болады. Ол белек ауыл. Соны н кеппмен жур1п кетед1. Баласыньщ сыркагын алгашкы кезде 6ip рет сурастырды да, кейш умыткдн сиякганды. Абай атка Mine алмайды. Ж ук арткан туйеге мшпзуге: “ Ж ук кулап, туйе жыгылса мерт болады” деп, шешес1 оган да Minri36efli. K epi еж е мен Улжаннын ортасында жалгыз арба бар efli. Т е п , бул ел кеш пелi болгандыктан арба дегенд1 бшмейтш. Тобыкты йпше ен алгаш келген арба осы Зере- нш — Кунанбайпын Kepi шешес1нщ кек арбасы десе де болады. Кунанбай ага султан сайланган сапарында шешесше: - Кешкенде осыган Min! — деп, Каркаралыдан эдейз экеп eai. Таулы жерде атпен журу бул кунде Улжанга да киын болатын. Ол улгайып, eTi ауырлап калган. Енд! Абай жайын ойлай келгенде, Улжан ез тыныштыган койды да, арбага, эж есш щ касына Абайды MiHri3eTiH бодцы. 03i 6ip жуас торы биеге Minin, ылги осы арбанын касында ж ур т отырды. 55

Жайлауда Кунанбай аулынын кеб|рек орныгып отыратын конысыныц 6ipi — Ботакан ошагы. Колкдйнардан осыган кеп жеткенше жиырма шакты кун erri. Сол жиырма кун iminae жол бойы суде наукдс калпынан айыклаган Абай, енш- енщ гана аныктап Tayip бола бастаган сиякты. вздйтмен турегеп журуге, Kipin-шыгуга да жарады. Енд1 квнии де айыгып, Ь'урынгы балалык шаттып.ш да, ойын-ермегш де тапса керек eai. BipaK, гажап! Биылгы жыл, ecipece, сонгы кеп кундер шинде Абай балалыктын кызу ермегш ен, кызыгынан шеггеп, салкынлап капты. TinTi, балалыгынан айрылынкырап калгандай. 8лде, аурудан тургандыгы ма? Немесе сонгы уакыттар кенш нен кешкен ауыр скмм, терен азап салдары ма! 8лде, Tirrri, балалыкerin, улкеншкке карай бой ургандыгы ма? Аралыкха белге соккандай 6ip дагдарыста калган сиякты. Биыл Абайдын жасы он ушке толган едк Д ен е а де 6ip аралыккеГнпте. Бойы ескен. Крл-аягы узарган. Бурын мурны шолактау болушы eai, биьш 6ipa3 узарып калыпты. Бет бейнеа баладан repi iplnenKipen, бала бозбалалык калпына бейш- денген. EipaK эл! сол Mycinae улкещцк жок. Толык, балгын емес. Сидиып, арыктап, кур созылган сиякты. Кун кермей ескен, реад солгын, бойшан гама ест д й с бейнелес. Бурын кара болушы едй 6eTiHiH кызылы да бар едь Кдз1рде кзладан кайткандыкжэне ауру косылгандыкбар ма, efiTeyip, бозгылданган. Суйыктау кочыр шашынын арасынан бас куйкдсы да кыланданып кершедй О да ауыргандык пен кун кезщде болмагандык белпсй Абайды н осы сиякты калпына е н д т мшез машыгы да 6ip алуан боп езшш е уйлесю. Ол атка MiHin журуге жараганымен, уйден кеп шыкпайаы. 0зге баладан repi баска 6ip ермек, белек 6ip дос тапты. Оццсы, ecipece, эж есг Одан кала берсс - uieineci. Абай биыл гана анык багалады. Бунын эжес1 6ip Typni шебер ЭНЙмеий екен. Кызык сейлейдй Э н п м есМ н барлык жерш дэмд1 гып, кызыктырып айтады. 8yeai Абай ауыра бастаганда 6ip KyHi кешке уйыктай алмай жатып, ежесшен э ц л м е айтуды сурады. Сонда ол ойланып отырып: - Е-е... Булдыр-булдыр кун еткен. Бурынгыда KiM ет- кен? — деп, кшжене такпактап бастап едк Абай соны угып капты. К ел еа жолы энпме сураганда ежесш гаван ей акырын кдгып: 56

- Е-е... Булдыр-булдыр кун еткен. Бурынгыда юм ет- кен? - деп, тагы да эн лм е тшегенш 6Loaipyiui едь Э ж е а эуелде кеп-кеп ертектер айткдн. “ Едш -Ж айы к” , \"Ж упар корыгы\", \"К,ула мерген” - 6api де айтылды. Онын енпмелерш тусте де, кешке де, TinTi, кеш бойы да Абай айткыза беретш бодцы. Бертш келе Teyip болып алган сон , эжесш ен тагы 6ip энпмелер тапты. Ол осы ел ш ш де Зерешн жасынан 6epri KepreHi, ecrireHi жайындагы энпмелер. Ел мен елдщ шабысы, таласы жайында б1рталай кундер айтты... Осьшан жиырма- ■ отыз жыл бурын Найманнын осы елге, осы ауылга шапканын, сонда Бостанбек деген езш щ асыранды баласы елгенш жэне Найман колынан осы ауылга туткынга Tycin, жыл жарымдай юсенде жаткзн Кржамберш деген акын жайын айтады. Соньщ кеп елешн шубыртады. Баска да “ Кдрашор ш апкан\" сиякгы шабысты, жортуылды айтады. Тагы 6ip кундер Мамыр, Енл1ктей кыздардын кайгыларьш да айтып бердг Абай кажымай, жалыкпай ылги гана ынтыга TbinaafiTbiH. Кейде эж е а шаршап, айтпай койса, ез шешесше жабцратын. Улжан да кеп энгьме 6Lriyini едь Ж эне ол кебшесе еленд! jfe3fli ж ш айтады. Окымаган memeciHin ani кунге умытпай, бширмей, сакгап журген зейшше тан калады. Нелер есш заман жырларын, айтыс, есиет эзшдерш де кеп айтып бередг EKi анасын кеншдещйрш тагы айткызу ymiH кейде | 03i де каладан экелгсн ютаптарынын шпнен “ Ж у с т — Зылиха” сиякгы киссапарды окып бередь Э н д е т т , макамдап кояды. | Ш ешелерше угымсыз болган TypiK тш ш щ жеке сездерш жолшыбай казакшалап отырады. Осымен кайта кенш дещ нрт алып, есю энпмелерд! тагы айткызады. ел шабысын эн пм е еткенде, сол ютердщ бэрш ел басына элек салган, улардай шулаткан кесел кундей айтатын. Юшкентай куншен ертек-энпмеш кеп суйетш бала осы жазда, TinTi, кеп е с т п , кеп 6Lnin алган сиякгы. Сондай шеше энпмелерше бар бе й ш н 6epin журген кундердщ 6ipiHfle бул уйге ею бегде конак к е л т конды. Bi- pi — кдртан, 6ipi — жас конак. Ж асын Абай бшедг Таныган жерде куанып кетп. Ол былтыр жайлауга к е л т , осы уйде уш кундей жатып, “ Крзы Керпеш — Баянды” жырлап берген Байкекше деген жыршы. Кдсындагы картан Kicini Абай e3i бшмегенмен, шешес! эбден таниды екен. 57

Крнактармен жай сурасып, амандасып болган сон Уткам Абайга карап жымиып: — А л, балам, эжецмен eKeyMiaai кзжай берупм едщ, энпме-жырдьщ д у к е т , мше, жана келдг Мына xici Барлас деген акын! — деда. Ш окшалау гана ак сакалы бар келбетп келген, зор да- уысты ак сэры xici Барлас Абайга салганнан унады. Бшгенш шине 6yrin, ундемей отырган озге улкендердей емес. Барлас ше сойлеп кететш жаркылдак, ашык- Осы уйде талай куннен жатып журген ауыл адамы сиякты. — Е, балам, \"шешенщ судай теплген, тындаушын бордай егшген” дегендей. ceifaieyiii де. тындауды да суйген ел - ел- дагы. Ты ндауга езщ жалыкпасан, айтуга Байкекше жалык- пас! — деп, жас жолдасына карап кулш койды. Жайлауга келш конгалы бегде конакгар келпш едд. Барлас Сыбан болатын. Жайлауга коныстары жакындаган сон, жылдагы дагдысы брйынша осы ауылдарга амандаса келген екен. Жолшыбай Мамай шпнен Байкекше косылыпты. Ол - Барластын акын шэюртй Жылда осылайша кдсына epin, 6ipHeme айларды 6ipre етюзунп еда. У й iuii теп е кош алган сон, ею акын да онай шешшда. Осы тунде ас т с к е н г е шейш Барлас “ Крбыланды батыр” жырын жырлады. Абайдын казак аузынан да, m a n шпнен де eMipi ecrin бшмеген ен 6ip сулу, ен 6ip эсерл1, к у п т жыры осы ед1. Барлас жырын 6iripin, кол жугалы кзмданган уакытта Абай: — Муны айткдн юм? Осы влецда шыгарган юм екен! - деп. баганадан 6epi езш суШндарген акынньщ атын бшмекеда. — Эрщен келе жаткан деседа-ау, балам, буньщтубш. BipaK осы д эл элпндей кып айткан K iuii жуз Марабай fle iflf ^кын деунп eai Ж анекен, - дед!. Ж ан ек еа - Ж анак едд. К,обыландынын коштасканы, Тайбурылдын шабысы, Казан мен Крбыландынын жекпе-жеп Абайды, ecipece. елтгг- кендей болатын. Жатканда кепке дейш алагызып уйыкгай алмады. Ертен1не Улжан Барлас пен Б ай кекш ет жзбермеда. — Журмевдер. Асыклай ani 6ipa3 кун конак боп жатып кет1ндер, - деда. Бул — Абайдын тшеп. Абай бурын тагьшым, улп — ютапта; бш м , енер — медреседе гана деп тусшетш. 58

Оган дастан iue6epi - Низами, Науаи, Физулиде; мун нэз1п - Ш айх-Сагди, Хожа-Хафизде, батыр жыры - Фирдоусиде коршетш. Кдзакта нелер “ Баян - К ерпеш ” , талай “ Акбала - Боз- дактар” барын аныкбшмеуип едт Tuii утымды, eMipi таныс болтанная ба немесе Барлас пен Байквкшешн кезектеп айткан жырларьшын кейде шыркз- ган, кейде калкып баяулаган, кейде леютш соктырып, ескектете желтей эншен бе? Бебеу кзккан коныр, майда баяу домбырадан ба? Калайда болса, Абай бул кунге шейш ем1рщде дал осы Барлас, Байкекше баян еткен дастан, жырларта барабар еш нэрсе есггпеген сиякты болды. Кушнз де, тунде де Барластардын касынан шыкпайды. Е ю акын Улжан уйш барлык осы улкен ауылта кан базардай калын жиын yfti кып xi6epai. Бие байлап болтанная кейш туске жакын, ауыл кымызта жиылады. Кд1за отырып жыр тындайды. Кушнз ылти узак жырлар жырланады. Немесе эред1кте шешендер, дшмарлар айткан такпак, тартыс, б и л к , даулар айтылады. Ал, ел айытып онаша калтанда, Барлас ез жырларына Асанкайгы, Букар жырау, Марабай мен Жанак, Ш ортанбай, Шеже, Сыбанбай, Балта, Алпыс акын — борщ коса, G3i курбы езге акындар айткан жырларды термелеп кетедь Булардын шннен заман зарын, кеп мунын шертетш сездерд1, acipece, б о л т айтады. Барлас 6ipeyfli мактап, б!реуден сурап жырлайтын акын емес. Абай мен шешелершщ ксшю уакытга тындатан жырла- рынын Ke6i: Барластьщ 63i суйген кулак куш сиякты термелер болады. Мундай кезде Барлас Абайга куцщзп Барластан, Tinri, баска боп коршедй К рзы кты , кызулы, кыздырманы тана айтатын кулкшп, сауыкшыл Барлас емес. К еш ю кездерде ол 6ip улкен есиепш , кейде шерл1 карт сияктанады. Сондай-сондай кездерде озшщ де шин ашып: Кулагин сал жырыма, Ойлана кара сырыма. Шат-шадыман Смести, Кур куландай жортканмен, Кубылтып куй тартканмсн, Кайгыдаи Барлас куры ма?! — деп, ез жайыи термелеп кетедк 59

- Кэйгысы не? - деп, Абай кейде шешесшен сурайды. - Ofrreyip, улкен касиет1 - болымсызды дардай гып мактай 6eperiH эдет1 ж окекен. Ел актаган акын емес кой. Сезш угып ал осыныц! - деп коюшы ед| Улжан. Тындай келе Абай Барластан тага 6ip соны сездер ecirri. Ол осы заманиынулыга мен бегш айткан, сынап-мшеп айткан сездер. Bip терменщ iuiiwie Барлас: Ага султан улык бар, Елге мшпм кьшыктар. \"0л” легенде елмесен, “Жур” легенде журмесен. Малы курым курыкгар, Юсен салып кулыптар! — деп 6ip Kerri. Абай экесш щ уйде ж оган еске алып, “ келмей-ак коя турса екен” , “ кыдыра туссе екен” деуш1 ед1. Шынында да Барластар келгел1 К,унанбай бул уйше кеп кон Faн емес. Ол 6ip топ улкендермен ел аралап, жолаушылап кеткен. Улжаннын Барласты ж1бермегеш де сол. Акын мен знпп Кунанбай жокта болмаса. муныц аулына онша yfiip боп. бой жазып жата алмайтын. Барлас “ улык пен бек” дегенде KiMfli айтады? Онысын ашпайды. BipaK Абай онын мундай жырларын ылги озшше угады. Мысалдын кебш жакыннан 1здейд1. BipaK бул бала да сырын, Ойын ешюмге ашпайды. Старшьш дсйтш эым бар, Пайласын корер жакындар. KjuibiH eai тек жем1, Боранды кун тиюкен Аш каскырдай такымдар— Бул - “ старшын Майбасар” деп ойлайды Абай. ...Жарлы, зарлы демейш, Кешнен ашып комейд1. Тупменен туйесш Жутам лесе, кай сорлы Кдлткы болын бегейл1? 60

Соны керш акыннын Аса тусш агы да, Ажымы да кобейд1, - деп “ ah ургандай” боп кеткенде, Абай Барластьщ кайгысын да таныгандай болады. “ Ел уйткысы шайкалды” дейда. Бурын Абайдыц еспмеген зар-mepi сиякты. BeTi-Tyci айкын болмаса да, эр заманда, эр жерде кущ - ренш, кдйгы шеруш тартып жаткдн K9pi эжес1 сиякты , кэп жасаган, кэп кдйгыны керген, улкен 6ip uiepi бар. “ Ол KiM?..” дэлш , барын Абай 6ine алмайды. Б1раксол саналы кзйгыньщ е ж ей мен анасы бар болса да, дэл езш щ э к е а Кунанбайдьщ, ага султанньщ ж ок екенш ангарды. Онын аузынан мурат- максатын таратып айтканын ce3fli, еспме,ш — е сп се м деп ынтыккэн жок,- Осы жолы Абай api e3i ысылып, 9pi memeci аркылы салмаксалып, Барлас пен Байкекшеш дэл 6ip айдай Ж1бермед1 Бул уакьгггарда жас бала Барлас, Байкэкшемен б1ржолата дос, жакын боп алды. Бертш келе тунде ол Барластьщ койнына Kipin те жатады. Кущцз барынша кутедь М уньщ угымтал зерекппне катгы ырза боп, шын суйсшген Барлас 6ip онашада, жай гана таклактап: Шырагым, ер жетерсщ, Ер жетсен, cipe, не етерсщ, Апыскд шыркап кетерсщ, Шындасан шьщга жетерсщ, - деп кеп, Абайга домбыраны усынды. — М ше, балам, осы менщбатам болсын. TinTi, шынымен меМрш Tycin айткызып отыр, - дедк Абай ьщгайсызданып кысылды да, ундемедь Бул “ Барластар ертен журеда” деген тунде, ас алдында болган сез едь Ертещнде акындар атгарын ертгеп, журерге такаганда, Абай шешесш тыскз шыгарып алып: - Апа, екеуше де жаксы кып турып сый 6epin атган- дыршы! - дедь Улжан ундеген жок. Крнактар кымыз iuiin болып, енд1 коштасарга келгенде Улжан Барласкд карап 6ip сез айтатындай niiuiH бщдардь Крнактар ipKwin калган еда. 61

- Мынау балам окудан кайткалы суле наукас боп, арьша алмай койып едь Сендер келгел1 жаксы сездерщмен ем экелгендей болдыцдар. Каламы куп ы конак болдывдар! — дед|. Абай, шынывда да, дэл осы кезде езш-ез1 бар сыркзтган кулантаза боп арылтандай, ныкб1р кдйрат жиып алгандай сездь Illem eci ундемесе де, ашып айтпаса да, “ бшпщ, таныгыш, сыншы” сиякты керпш . Ол богелсе де, созш б т р ге н жок-ты. - ...Тагы да келе жур1ндер. А нау Kopi еж ей мен 6i3fli де кеп сейштпндер. Жолдарын болсын! Келген сапарларыца тыста 6ip азырак ырым байлатгым. Ала кетщдер... Риза, кош боп аттанындар! — дедь Абай тыска шыгып, Барластарды аттандырып жатып, енш корд!. Осы уйдщ ею жылкышысы Берюмбай мен Жар- кын Барласкз арнап 6ip секпз кок атгы, Байкокшеге арнап 6ip торы кунанды нокгалап устап тур екен. Ею акын екеуш жетекке алып, тагы да “ кош, кош” айтып, журш кетп. Абай ш е ш е с те дон ырза боп куанып кеп, бурынгы 6ip юшкентай куншдеп еркелптне басты. Улжанньщ мол денесш капсыра кушакгап, к ап ы кысып, бетшен, мурнынан, кезшен кзйта-кзйта суйдь

К Д Т -К Д Б А Т Т А Биыл Кунанбайдын ез ауылдары да, жакын агайындары да куземд1 елден ерекше ерте алды. Ж эне бурын кузеуден 6ip кар жаудырмай кешпеуии еда. Кдз1рде карашанын ортасына я жетер-жетпесте кыстауга карай тартты. Мацындагы Ж тт е к , К епбак, Топай, Торгай сиякты | сыбайлас отырган аталас елдерге кеип-кон турал ы ж ен- i жосыгын айтпады. I CyftiHfliK осыган кайран боп. Беж ейдш не тустене келш отырып: - Туысканынньщ бул сырын уктын ба? Бул не r a n биыл дедектеп Kerri, э? — деп едк Уйде Бвжей мен Суйшджтен баска Tycin бар. Кесек мурынды, шокща сакдл, зор дауысты Tycin Жйттектщ Бежей- ден с о н га басты адамынын 6ipi болатын. Ол: — Буйтпеупи еда. Бул не гып жур? Элде кузеуш щ оты тозды ма екен? - легенде, Бвжей бутан барлай карады да, мырс erri. — Е, тэШр, кузектщ me6i 6iryuii ме eai? Тунып тур, — деп Суйщдак “ Бвжейде 6ip сыр бар-ау\" деп соган бурылды да: —Басе, TinTi, мал тойыны да твтенше. Кулкын сэршен кыстауга барып, кыстыгуш HeciH жейД1? М унын куземд1 ерте алганы да осы кеип-кон ece6i бодцы! — деп дагдарып кап, Бвжейге карап: — Элде сен бшдщ бе? Айтсаншы, — деп едг — Акылдаспаса да соныц квмген квмбесш сен табасын- Kyirri кылмай, мулдем, айтсаншы! - Кунанбай квктемде ерте квшсе, Уактыц ж ерм шаба торитын. Жайлауга ерте квшсе, Керейдщ конысын кездейтш. BipaK кыска карсы ОНЫН аты жетпес алые ж о к Элде Тш ейдщ сэры кусындай взще Tycin журмесе?- деп, Бвжей 6ip кзуштщ шетш шыгарды да, токтап калды. Суйщдак Бвжей евзшен TiKciHin кап едг BipaK eui6ip жердщ кисыны жок.

- Мынау балам окудан кайткалы суле наукас боп, арыпа алмай койып ед1. Сендер келгел1 жаксы сездерщмен ем экелгендей болдындар. Кддамы куггы конак болдывдар! - Абай, шынында да, дэл осы кезде 03iH-03i бар сыркапан кулантаза боп арылгандай, н ы к 6ip кайрат жиып алгандай сездБ ШешеЫ ундемесе де, ашып айтпаса да, “бшпш, таныгыш, сыншы” сиякгы керш дь Ол бегелсе де, сезш 6iTipreH жок-ты. — ...Т ага да келе журщдер. А нау Kapi e x e c i мен 6i3fli де коп сегалтпндер. Жолдарын болсын! Келген сапарларьща тыста 6ip азыракырым байлапым. Ала кетщдер... Риза, кош боп апанындар! - деш. Абай тыска шыгып, Барластарды апандырып жатып, ещп кердь Осы уйдщ ею жылкышысы Берюмбай мен Жар- кын Барласка арнап 6ip семи кек ап ы , Байкекшеге арнап 6ip торы кунанды нокталап устал тур екен. Ею акын екеуш жетекке алып, тага да \"кош, кош” айтып, журш кетп. Абай шенгесше дэн ырза боп куанып кеп, бурынгы 6ip юшкентай куншдегт еркелйтне басты. Улжаннын мол денесш капсыра кушакгап, кап ы кысып, бетшен, мурньшан, кезшен кайта-кайта суйдь

КДТ-КДБАТТА Биыл Кунанбайдын вз ауылдары да, жакын атайындары да куземд1 елден ерекше ерте алды. Ж эне бурын кузеуден 6ip кар жаудырмай кешпеуил еш. Кдз1рде карашанын ортасына жетер-жетпесте кыстаута карай тартты. Мачындаты Ж тт е к , К епбак, Топай, Тортай сиякты сыбайлас отыртан аталас елдерге кеип-кон туралы жен- жосытын айтпады. Суйшдйс осытан кзйран боп, Беж ейдш не тустене келш отырып: - Туысканыннып бул сырын уктын ба? Бул не тып биыл дедектеп KeTTi, э? — деп едк Уйде Бежей мен Суйтдйсген баска Tycin бар. Кесек мурынды, шокща сакал, зор дауысты Tycin Ж ш тектщ Бежей - ден сонты басты адамынык 6ipi болатын. Ол: - Буйтпеунн едь Бул не тып жур? бл де к у з е у т щ оты тозды ма екен? - легенде, Бежей бутан барлай карады да, мырс етп. - Е , Taftip, кузектщ me6i 6iTyuii ме ед1? Тунып тур, — деп Суйшдйс “ Бежейде 6ip сыр бар-ау” деп соган бурылды да: — Басе, титл, мал тойыны да тетенше. Кулкын сэрщен кыстауга барып, кыстыгун1 несш жейд1? Мунын куземд1 ерте алганы да осы Keuii-кон ece6i болды! — деп датдарып кап, Бежейге карап: - Элде сен бищщ бе? Айтсаншы, - деп едк - Акылдаспаса да сонын кемген кембесш сен табасьщ. KynTi кылмай, мулдем, айтсаншы! - Кунанбай кектемде ерте кешсе, Уакгын жерщ шаба торитын. Жайлауга ерте кешсе, Керейдщ конысын кездейтш. BipaK кыска карсы онын аты жетпес алые жок, Элде Тш ейдщ сэры кусындай езще Tycin журмесе?- деп, Бежей 6ip KayinTiH шетш шыгарды да, токтап калды. Суйшдйс Бежей ce3iHeH TiKciHin кап едк BipaK eurfjip жердщ кисыны жок. 63

- Жаным-ау, айрандай аптап, кубщей куптеп болды гой. Жуантаякты куды. Энетген апатынын алды. Кекшеш де сырып салды. Енщ юм калды! Кузектеп Такыртумадан сонау жайлаудагы Байкошкзрга шейш отыз кеш жерде ылги соныц Keicreyi, куздеу1, кыстауы мен жайлауы! К,оныс-конысынын арасында. Tiim , туйенщ колтыгы терлеп кешетш жырагы ж ок кой! - деда. Ыргызбаймен салыеса, Ж т т е к т е де коныс аз, epic тар. Ел ортасынын взге ce3i 6ip тебе болганда, Tycin ушш осы жай 63i 6ip тебе болатын. Су№вдмс айткан Кунанбайдын коныстарьш eciHe алды. - Tirrri, козы кеш жер сайын 6ip коныс кой! — дедк СуШшик бул женде Ж штекпен, ecipece, мундас. — Ж ене коныс болганца кандай! Туньш турган квк бастау, торгындай тума, каска булак, кек HipiM кел. — Жайлауга барса гой, езге 6ip ру ел 6ip булакка уйш п отырса, мунын ер аулы узьш акхан элденеше езеннен улесехи. - Осынын 6epiH аз жылдын iuiiRae басып отыр. Енщ тагы кай сыбага! — Бесе, кай сыбага десещш?! Бежей мына екеуш кур тындаумен отыр еда. Енда ыза болгандай бурыла берд1де: - Е, е, сыбага ул еспруш сен екеущ болсан, айтарсын? - деп колын cLniKTi. Бул сезд1 ты вдагасы келмедь — Айта берсен, арман кеп. Осы сэры аурудан не тапты? - деп, 6ipa3 кабагын шытып, TycinKe туйшш отырып: - Дер- меназде арман кеп. BipaK арман азык боп па еш? Айла таппас болганда, айггын не, айтпадын не! — дедь Tycin ещй туйсш ш отыр. “Арман” дегеш Бежейдщ ез iuiiH жеп болган. Ш и бойында осы Tycin пен Бежейдщ атакты атасы Кенпрбайдыц б е й т бар. Сонын тусындагы мол коры к - Ж идебай, Барак болатын. Кунанбай кыстау етемдеп соны да алды... Бежей сонда кдтты корланган. Qjiicin те кермек боп еда. BipaK Кунанбай дел осы TycinTi шакырып ап, ебш тапты. Tycin Бежейге кеп басу айтып, колын бегеп калды. Бежейдщ Кунанбайга карсы жалгыз ашык cepniHi сол еда. Сонгы жылдарда inrre журген наразылыгыньщ кеп ce6e6i сол болатын. С о да ендамеда. К е й т TycinKe талай рет зыгыры кайнап, шынды айтыскднда: 64

- Кунанбаймен сез бггкен. 1стен баска айла жок. Ер болсан, icKe шьща! Ол болмаса, дагдына бас, усына бер! - дей беретш. Муны Суйш дж ке де сезд1рет!н. Ж эне Ж т т е к ш нндеп 6ip таянышы Байдалыга да айта журупл едь Эркэйсысына осындай оцашада кезбе-кезде гана сезд1ретш. 2 Куздеуден жет1 кешш отырып К^зылшокы, Кьщырга, Келкайнарга жеткен Кунанбай ауылдары ешй осы аралардагы кыстау-к,ыстауына тарамак болатын. BipaK кеше танертен Кунанбай буйрык етш: “ Хабар алмай KemneciH, тарамасын!” депть 03i касына | Майбасарды epiin Ш ынгыска KeTirrri. Ж ер алые болмаса да, I Кунанбай кунузын ат уетшде журш, кешке гана кайтты. Келш т у с к е т улкен б э й б ш е а К ункенщ аулы едг Мунда j бупн сыбага экелген эйел крнакгар кеп екен. Imimre Кунан- I байдын токал memeaepi Таншолпан бар. Акбердш щ uiemeci бар. Ж эне Kapi женгес! Бопай да келштй Кункеге 6ipi келш. \\ 6ipi абысын eceirri Ырсайдьщ meiiieci, Ж уманны ц memeci. Жортардын memeci сияктылар да бар екен. 0зге журттан белш ш кешкен бул 6ip топ ауылдар — ш е тт е н Ыргазбай руы. Узын саны жиырма т а к т ы ауыл. Komirmiri Ыргызбайдын токалдары мен 0скенбайдын токал- дарынан тараган туыекдндар болатын. Осы абысын, женге, келш атаулынын 6ip машыгы — жылына eKi мезгш Кунанбай уйлерше сыбага экелуцл едь Bip сыбага кектемде. Кдютай кыдырып араласа алмай журсе, жазгытуры ен алгаш сыбайлас конганда Зере отырган улкен уйден бастап, осы Кункенщ уЙше де 6ip-6ip келедк Кыстан сакгап шыккан сурлерш экеледг Eidumi рет каз1ргщей кыстау- кыстауга айырыла кэшерде экелетш. Кунанбай кеп тускенше жапырлап сейлеп, кулюш, эзщде- cin жаткан эйелдер Кунанбайга Майбасар кеп eciK ашканда жым-жырт бола калды. Еркектер тэрге кеп отырган сон , тек Таншолпан гана: - Мына шешелерщ, женгелерщ сыбага экеп, ещц тара- галы отыр, карагым. K epi еж еннщ орны 6ip баска. О ны ю оз беттмен барып жатыр! - деп, Зереш де есш е алды. Барлык 65

улкен-кши Зерен! “ Kepi ежен” дегендистен Таншолпан да сонгы жылдар ез кундесш осылайша атайтын боп еда. Кунанбай ундеген жок- Таншолпан ер шешенщ 6ipi едь Келш ш ек кезшде жылкыга жау тигенде жайдак. атка м ш т , колына найза ала шапкзн ерлнш журтгын 6epi бшетш. взшде уйелмен-суйелмен терт ул бар. Ондай кеп улы бар токал ез1нен-ез1 ер боп кететш еден. Таншолпан Кунанбайдыц унс1з отырранын жактырмай, 6ip ыргалып койды да: — Сыбаганы Кункеге акеп отырганымыз жок. Балам да болсан бас болдын — саган вкелпзш отырмьш. Ертен кыстау- кыстауга KeTeMi3 де, кыс бойы шге юргендей жатьш каламыз. К атыннын куш со да. Жыл айналганша амандык TineyiM, балама берген батам. Содан баска б1зде не болушы едН — Кунанбай шешесше карап, ундемей бас изедь Т а га 6ipa3 турып: — Айырыла кешем деймгсщ? Ал. теп, айырыла кешпесек, кзйтесщ? Тагы 6ip сыбага жеп журмелйс! — деп кулш койды. Кунанбай кулгенге уй пшндеп конак ейелдердщ 6api кулдг Узын бойлы, кара сур, ашан жузд1 Кунке ершщ жылы шырайын пайдаланып: — Мен 6yriH тендерД1 ш е ш ю зт, ертен yftnepfli тжюзбек ед1м. Осы тагы 6ip кеш i-кон бар ма? Мынау елд1 де, e3iMi3fli де еюудай етпшздер гой! - деп Майбасарга карады. — Ею сыбага жейд1 eKeciH, “ еюудай” деген сол бола ма екеи! - деп, Майбасар кайнысы к у л т койды. Ж ен айтпады. — Тещи ш ешпрме, уйге де a6irep болма! Ертен тага кешесщ! — дед1 Кунанбай. — Е, карагым, ол кай кеш? —деп Таншолпан танданып, унше карап едг — Бэрш де 6ipre кешесщ. Ертен ерте Шынгыска кешеьпз. К,оныс карап келдш. Ауылдарына соны айта барындар! Буы- нып-туйш е б ер вд ер, - дедь Айткандай, ертещне К ункенщ yfti алдымен т у н д т н сыпырды. Ыргызбайдын жиырма аулы тагы да дурк кеш п. Беттегеш — Ш ынгыстын жуан ортасы. Кештер уздщ-создык болмай, топтанып HipLnin алып, калын nenip боп козгалды. Эншей1нде кеш дегсн кзз, тыр- надай т!збек-пзбек болушы едь Кдз1рде, алгаш женелгенде, мынау ел тобына лашын туйшген шурегей уйректей уйлыгып, 66

i кзрбаласып, уйкы-туйкы боп кетп. Кунанбай тан атар-атпастан |асыгыс буйрык 6epin: - Малтыклай тез кошсш! Шубалмасын! Катар козталсын! Кауырт женелсш! — деп, кыскд-кыскд aMipai ауыл басы сайын Kici шаптырып айткызып жаткан. Дагдыдан ты с кеш тщ дагдыдан тыс Kepmici де осьщан еда. Кызылшокыдан Ш ы нгаска карай тартатын кеш сок- ■ пакгын сол жаганда, жагада 6ip жалгаз тебе бар еда. Кунанбай ез касына Майбасар, Кдмысбайды epTin жене езшщ Кункеден тутан баласы Кудайбердаш алып осы тебенщ басына барлык кештен, барлык аттылардан бурын кеп шыкгы. Астында : шубалан куйрыкторы аты бар. Дом боп жарап алган eciK пен ■.тордей узын торы ат колденен тур. К,ос кулагын кзмыстай Uшаншылтып. артгага ношрге “бассандаршы!” дегендей карай- ■ ды. Кунанбай да кеш-кошт!н алдынан кес-кестеп, б1рдеме I айтатындай боп тур. Bni кун шыккан жок. елен-алан еда. Ж иырма ауыл L жуктерш артып жатканда жым-жырт, ундаз кимылдаса, енд! г туйелерш тургызып, ж е н е л т бергенде жамыраган козыдай неше алуан унге басты. Bipece жук баткан туйе бакырады. Енесшен адаскан бота боздайды. Э р ауылдын ош nrrepi 6ip- 6ipiHe арсылдасады. Айкай салып шапкылаган атгылар, жуыш j ж т тт е р кершедг Бала жылайды, шешелер урысады. Клкулап айкай салып, мал кайырган малшылар, жас-кэршер ундер! алсш-эл1 келеда. Коштер кауырт козгалтан уакытга Кунанбай Кдмысбай мен Кудайберд1ге: — Бар, eKeyin тез барып осы барлык коштердщ басты- басты KicuiepiH - улкендерш, осында жиып келвдер! —дедк Кудайберд1 мен Кдмысбай бул буйрыкгы ести сала Te6iHe женелклз. Узын бойлы, кыпша бел жас ж т т Куздйберд! мен кен жауырын Камысбай ойта тусе бере, каштвд алдын кол- денендсп, жарысып барады. EKeyi лезде барып, кош -кеш тщ алдындагы еркектер тобына 6ip сэт бегелд1 де, api карай жосыта берда. Булар араласкан топтан 6ip-eKi Kici дереу сытылып шыгып, жалгыз табеге карай желе тешректейдь Кунанбайдьщ кутш турганын Kepin, абектеп камшыланып, асыга журюедь Кудайберд! аргы шетю кашке жеткенше, Кунанбай касына жиырма-отыз атгылар жиылып калды. Крныр куздщ бупнп 67

icyHi желеb , тынык, Аслан да ашык. Сонгы атгылар Кунанбай касына жеткенде, балкыган тем1рдей боп ушкын этап жаркы- раган улкен кун алыстагы Аркаттауыныц ирекгелген жотасына мше бастады. К еш тщ алдына келденен Tycin. катпар-катпар болып Шьщгыс жатыр. Узаккз, ушан-тещзге созылып жаткан калыц таудык биЬсжоталарын кун cayaeci 6ip сетте алтынга малган- дай кып рен берш. Таулар тундпетерж жана сыпырды. Аспанда караторгайлар самгап шырылдайды. Кош жолынан кашып ушкан болу керек, кзулап Kerri. Кош уетшдел аспанды мын буралган унмен кернедь Бшкте, коз ушында, шалкар кеш боп кнкулап, “ кош, кош” айткандай боп кзлыктап 6ip топ тырна Kerri. Кудайберш мен Камысбай астарьшдагы ею бозды танаура- тып терлетш, ен сонгы уш улкен KiciHi epTin келгенде, жапгыз тебеде, Кунанбай касында, елу шамалы атгылар бар еда. Сонгы келген ушеудщ ортадагысы — Кунанбайдын тагы 6ip токал шешесшен туган Жакып. Кунанбай мунын сэлемш алды да, Te6iHin кап, “ жур!” деда. Барлыкжиын жалгыз Te6eHi дурс-дурс басып Шьщгыска карай тартты. Кеш тер киыс ©Tin кетш едь BipaK бул топ эт асыккан жок, Атгылардьщ калын ортасьш ала Кунанбай келеда. EKi жагында он шамалы улкен туыекдндар. Экеимен туыскан Уркер, Мырзатай, Жортар сиякты агалары. Токал шешелершен туган Жакып, Майбасар сиякты тургылыстары жэне элденеше iHinep. немерелес туыскандар бар. Кунанбай - вз басы 6ip шешеден жалгыз, бэйбш енщ жалгызы. Кара шанырак Heci. Кдлыц дэулет пен OMip, билйс neci. Ж аска да коп туысынан 03i улкен. Сол себспп, улкен OKeci Ыргызбайдан тараган осы мына жиырма ауыддын мы- нандай топтарынын шпнен 6ipae-6ip жан aai кунге Кунан­ байдын алдынан колденен шыгып корген емес. Tirrri, окпе- назы болса да, ашыл-жарып айта алмайтын. Ал 6ipaK Кунан­ бай сойыл согарды, кол кимылды, лзе мен ызгарды керек кылган жер болса, бул кзуымнын ipKineTin 6ipi жок- Шоктай жиын - мыкты топ. Жер алуда, ел алуда, онайдан мал табуда булар Кунанбайдын кабагын кдлт етюзбей туешеда. Неше кабат бэйбше-токал боп жатканмен, Кунанбай булардын ара- ларындагы араздык болса, лезде жойып отырады. Араздык

устаганын элденеше рет пайдадан, олжадан калдырып, жаза- лап отырып, 03 ыркына кещпредь 0зара б1рл1п - табыс eKeHiH жете таныткдн. Соны уккалы осы Ыргазбай шетшен бай боп адцы. С о н га уакытта, xinri, шпнен атысып журетш кундес катындар да араздытын сырткз шытара алмайтын боп алтан. Олардын KapiciH де, жасын да кзйнысы не байы, не баласы от басынан api шытармай туншыкгырып, басып отырады. Болматанын не байына, не 6ip тентек кайнысына сабатып алып, езгелер! “ ш ок-шок” деп те турысады. Осымен бар ынтыматын Кунанбайта батындыртан жи- ырма ауыл дэл 6ip уялас берщей еда. Кдлын Тобыкты ншнде ен колшыл, ен мыкты болатын ce6errrepi де осы. К ш к ен е шенбер16epiK болтан сон, содан арты манайдагы аталастан - ' Топай, Тортай, Квпбакгы да булар ез ынтыматымен гартып, s басып алып журеда. Энет, Жуантаяк. Сак-Тоталак, Квкше V сиякгы саны кеп, сыбатасы жок руларды да ездерш щ айна- I ласына коршау кып, шырталап, шырмап устайды. Ондайлар- « мен Ыртызбай iiui б1рен-сарандап куда, жекжат боп алып та, л “ узын аркау, кен тусау” жасайды. Кейде эдеЙ ездер1 туртш, I 6ip бэлеге урындырып, одан т а га ездер1 куткарып алтан боп ; та бауырына тартады. А з ауыл Ыргызбайдын, кем крйса, баска жиырма атанын йищде айкыш-уйкыш, ш к-шатыс, карга тамырлы тузак шыр- мауыты жатады. Осындай шытырманнын лишен жапа-жалгаз ! Кунанбайды Кунанбай ететш куй тутан. Ыргазбайдын мына тобы Кунанбайды коршап келе жатканымен: “Кайда кешш барамыз? Неге кештйс?” деген сезд1 суратан емес-Ti. Дагды бойынша, “ жаманта, залалта бастап бара жаткдн жок! Кун Lnrepi керем1з” дескен. Алды аявдап, арты Ж ел т отыратын узын торы ат езге жиыннын барлыган epiKci3 булкектетш, жедшрш келеш. Сонда да тап ортадаты торы атгын бас мойны езге катардан уздйс ш ы гап отырады. Журш келе жаткан топ намаздага имамдай кып, аяншыл торыны, зор денел1 Кунанбайды алга салып келедг BipeH-саран жастардын аттарыныц басы окыс шгершеп кетсе, касындаты улкендер1 зеюп, Ky6ip етш: \"Тарт! Ш епн!” деп тойтарып тастайды. Кунанбай жалгыз квзшен онды-солын шолып алтан. Жиында Ыргазбайдан езге жан ж ок екен. Эркайсысыньщ аулында Kepuii-колац, жалшы-жакыбай, “бу- 69

ратана - юрме” деген кэп болса да, бул арата ке л п р м е т г Олар - сойыл coFap. BipaK келеге эсте KipreH емес. Кунанбай ж т ж у р т отырып, тобын бастап, кештщ алдына туст1. Содан жиырма ауылдьщ жиырма басты адамына кдз>р Ш ынгас ш ш деп кай сай, кай кыстаута барып ж етт, шанырак кетеретшш айтып келе жатты. Co3i акылдасу емес - байлау. Ататаны - Kecin-niiuin койтан SMip менен буйрык Алты куннен сон, осы Кунанбай ауылдары квшкен жол- мен т а га 6ip мол коштер келе жатты. Бул - Бекенип мен Борсактын кешь Булар да Кызылшокыдан eTin, Шынтыскд Kipтелi келедк Малды кештер емес. BipaK кешкен елшщ саны кеп. Жинакы боп, топталып кешпей, бытырап, ен жайылып, бет-беттмен келедк Кеш бойында ат MiHreH Kici аз. Эр кеште 6ipen-capaH еркектер мен кеш бастатан картан эйелдер тана ат устшде. Олардан баска бала-шага, кемшр-шал жене жас катыннын Ko6i жук арткан туйелерге MiHinTi. Жылкысын отарта ж !берт. кыска арналтан м ж п и т шакгап алгаи еллерге уксайды. Б|'рен-саран тайлакка мшген, епз мшген еркектер де бар. Барлык калын елдщ шпнде ею-уш ауыдцын кепи ала бетендсу. Ол - Бокенип руынан CyttiwiiK, Супрдщ кештер!. Борсак руынан Ж ексен Keiui. Осы кештердщ алдыида Суйшдйс, Cyrip, Жексен жене баска да Kepi-жастан жиырма шакты Kici окшауырак келед!. Бул жиында эзш-кулю дс, ецпме де ж ок вц ш ец тон, шекпен киген сургалт топтын niuiiHi де, Ka3ipri куэшц суртылт, жабыркау аспаны снякгы, кунпрт, салбыранкы. 9cipecc. СуШншк пен Cyrip, Ж ексен к у т т сиякгы. Кеп журт сонын аузына караганмен, Суй1ид1к акырын тана: - Бара KopciiiK. Жузбе-жуз квркеГнк. Жауабын ез аузы- нан ести1к! - дед!. - Не де болса, бара кереййс те! - Не ж ен, не жолта сыйтызады екен?.. взш ен естшк! - деп Cyrip мен Жексен де соны купгалы. Бул жиындага жастар мен картан шаруалар туйипп алтан, катгы ашулы сдк Кунанбай куздеудеи ертс кайтып кеткен сон, озге елдщ 6epi дс дагдыдан тыс, куземщ ерте алып Keuiin efli. Жаз бойы Боксш ш мен Борсакка КУнанбайдын кабаты келк:пеген. Кдфына ала берген болатын. 70

\" СуЙндис осыдан секем алып, энеугуш Бежеймен акылдаса барса да, жауапкз жари алмай кайггы. Содан куздеуде кейшдеп кдлса да, ерте кеткен Ыргызбай ауылдары кайда тунеп, кзйда конып бара жатканын сурасты- рып отырып едь Кдзхрде Ыргызбайдын аталастары Топай, Торгай, К епб ак та осы Бекенппнщ артынан шесе кешш келедь Кештер Шынгыскд юре бере, сайды ерлеп, ездх-езшщ жылдагы кыстау-кыстауьша карай тартгы. BeKCHUii, Борсакгын Ш ынгыс imiHfle кыстау еткен жерлершщ еш оншалык мол болмайтын. Сол жердщ орта тусы Жексен кыстауы - Кдра- шокы. Кектемде Крдарды асып елпрген жер осы. Bipneme кенггерд1сай-саймен ез жолдарымен ж1берсе де, Суй1нд1к, Жексендер бастаган еркектер тобы жубын жазган жок. Б|рталай калын кештерд1 артгарына салып ап, тура Кдрашокынынтогайлы езешне Kipin, соны ерлеп келедь Аздан сон бектер тауды аралап етш , Кдрашокынын бауырындагы кек аланга шыкты. К,одар кулаган куз жартас та керш дг Соны н етепндеп кен шалгын тепе орылып, мая-мая боп уйийп кдпты. Ж ексен корасынын ycriHe каптаган сиыр, туйе, жартастан жогарылай конган кеп уши акауыл. Tyrim будактап, кой-козысы шубартып, быкып жатыр. Бул ара Ж ексен кы с­ тауы емес. Осы мына отырган ауылдын мскеш бол ганга уксайды. Жартастан 6epi Суйшд1ктердщ карсы апдында калын жылкы ендеп, жайылып келедг EKi ш еп сайдын ею жак иыгындагы cap тумсыктарга шашырай шыгыпты. 1иннде жиреш мен куласы кеп, Кунанбай жылкысы. - Кудай урды десенпн! Кдрагым, Суйш д1к-ай, енд1 кайтпм? - деп, Ж ексен кезше жас алды. - “Жайлауынды жау алды, кыстауынды ерт алды” деген сумдык осы да! - деп, кур курешгеннен баска Суш ш пк тук айта алмады. Ж ат сыбысты естйенмен, дал мундай болар деген ой бул топтагы кэрх-жастын ешкайсысында да ж ок едь Булардын шинде, acipece, куйгеш Ж е т т с болатын. - Bip Ж ексен емес, бар Бекенпп, бар Борсактын жерш бф -а к басып алганы гой. Бул корлыкка шыдаганша, елген артык! — легенде, Бекенпп, Борсакгын тагы б1рнеше жас жнпггерх аттарын Te6iHin, rnrepi шыга 6epicTi. - Ж ер ашуы — жан ашуы!.. 71

- Будан а р ш амандыксадагам!.. - Бекеннп, Борсак кумадан туып па?! - Кдшангы шыдаймыз? - Кррка-корка тапканьщ осы гой! - Буга-буга болдындар гой осы!.. - Етекбасты кып елт1рд1ндер гой осы, сендер-ак!.. - деп 6opi де Суйшдис, Cyripre кадалды. Суйвдцк бул сездерд! ез басына тигсн кдмшыдай ce3in, катты ширыкты. EpiK берсе, осы топ мына бейбгг жылкыга тшп кетуден те тайынатын емес. BipaK жацагы сейлегеннщ бэрш байкап караса, шетшен аталы ауылдьщ адамдары емес. Ылги ж о к -ж т к шаруа кершедь Атаксыз кегшийк. Булар 6ip кимылды icTeyiH icren тастайды,- BipaK салмага К1мгетуспек? Бэрш бастап кеп, жылкыга тиген, ауылга шапкан Суйш- Д1К болады ертен— Осыны ойлаганда Суй!нд1к сескен1п, шошып Kerri. Малмен де, баспен де жауап беретш осы Cyrip, Ж ексен yuieyi болмак. Ол атынын басын ipKin тура кап, катты з1л тастап: - Эй, Ж1птгер, токга былай! —дед1. Журттьщ 6api ipicinin, соны н аузына карады. - Сездер1ннщ Typi мынау болса, бэленд1 аулактарт! Мен бул тобында жокпын! Бар, энс, бара бер! Кунанбай сен1н шошайган жиырма сойьшыщнан коркар деп пе ен? Корыкса буйтер ме едт Сен жиырма болсан, ол жуз, сен жуз болсан, ол мын болады, эне! - деп ауылга карай иек какгы. Журт жана байкады. Ауыл мен жартас жактан жэнс eKi жагадагы жота-жотадан мына калын жылкыга карай жай бастырып келе жаткзн кеп аттылар бар екен. Берш щ де сойылы бар. Bipeynepi келденен устап, кейб1реулер1 такымына кыстырып немесе бшектерше uiin, суйретш алыпты. Кем койса, жуз кзралы сойыл corap. Bepi де аз уакытта жылкынын шине кеп Kipin, енд! бастары косылып, Суй1нд1ктерге таман жылжып келед1. Суйшдж сезшен сон уйлыгып калган Бекенш1, Борсактар ундемедт Bapi де атгарын балу бастырып, ана жиынга карсы журд1. Е н д т басу айткан Cyrip едк Бекенш! 1ш1нде кеп кек ала жылкысы бар, ен улкен бай осы болатын. Сезш акырын бастап: 72

- Агайын бар, ел бар. Bi3re де есе тиер! Айтармыз, журт келесше салармыз. Тек кызу ус л а д е бале бастай кермен- дер! - деп жалына сейлед1. - Осыдан бале басы болганын сол бэленщ таукымелн тура ез мойнынмен кетересщ! Кдшан айтып ец деме! - деп, Суйщ щ к бар C03fli б1р-актужырды. Ж ылкы пшнен буларга карсы козгалган калын топтын тап ортасыада Кунанбай бар екен. Узын торы ат басын шулги тастап, кекш н желшп сермеп, жай басып келеда. Сушндйсгерге карсы Кунанбай бар тобымен келген жок- Жылкыдан 6epi карай 6ipa3 шыккзн сон, ез кдсындагы кеп атгыны кейш кайтарып ж1берд1. Кдсында он шакты тана улкен KicLnep калган еде Суйш - днегерге осы тобымен кеп кездесл . П пш ш суы к, ы з- тарлы екен. Ж уандык ызгары “ кайте коясыцньщ” ажары. Жота жунш урпитш, ушрейтш тур. 1рге бермек емес. Аткамшер атаулынын, acipece, Кунанбайдьщ сы рт айдыны осылай келелн. Соныц домбытпа екенш бшее де, Суйшд!ктер эрка- шан мундай тустен ытыса журелн. Бекенил тобы бурын сэ- лем бердь Кунанбай ернш кыбыр етюзш кана, у н а з сэлем алды. Bipa3 ундеспей турып барып, Суйщщк: - Мырза, мына аттылар не? — aefli. Кунанбайды бар Тобыкгынын аткамшер! “ мырза” деп атайды. - Жай, мына жылкыта отарга шыгар алдында танба бастырайын деп ем. Соган жиылтан ел, — дед1 Кунанбай. Бул сез одан api ербнен жок. Жексен бурылып артына кзрап efli, кешт!ц алды бектер адырдан 6epi шыгып калган - Ж э, мырза, мынау келе жаткзн 6i3fliH KemiMi3 едг Кыстауымызга келе жатыр ек. М унда болса, буй лп капты. Бул калай болды? — дед!. - Е, саган кешш кел деген кш бар? Омыраулап, баса- кектеп кешпей-ак, хабарласып, л л д е с т алсан нетуш! efli? К еш щ кейш кайтады! - Э ю м елге не, ел жерге не емес пе efli? - 0 ю м аспанда турмак па екен? Hci Шьщгыстан Ыргыз- байга кыстау тимес!н деген KiMHiH буйрыгы?! - Bip Ш ынгыс демесен, осы ещрде кыстаулык жер!н аз да емес, олкы да емес efli гой, мырза! - деп Суйш дш енд1 араласып efli. Кунанбай we сейлед!. 73

— Ей, Ю шекец, Бебен, — деп бастады. Ж т т е к пен Бекенипш сыпайы айтканда осылайша: \"Ю шекен, Бебен” десетш. Кунанбай кзз1р солардын бар руын 6ip арага жиып ап, соны н бар кауымымен бетпе-бет юнэласып, жупнюш турган Kici Tepisfli. - Ага болдьщ, бурын жеттщ. Келденен созылган Шьщгыска келбей орнадын. Ыргызбай аз еда. Сенен киш еда. Ен Шынгыстан 6ipfle-6ip куйкапы кыстау бермепсщ. “ 0зге кыстау” дейсщ... Ш ынгыс турганда езге жер кыстау ма? М ен болсам, енш кашангы кене берейщ. Кашангы кур калайын. Ыргызбайга да Шынгыстай арка ттрек пана керек... Ыргызбай да етек алган ел болды. Ж атьщ емес, туысканьщ. Есе бермей, кумадан туып па? — дед!. Дауын да, байлауын да e3i айтгы. — Сонда Бекеншщен канша кыстау алмакка уйгардьщ, мырза? — деп. Суйщдйе енш бул салыкгын келемш байкайын деда. — Бекеш ш Ш ынгыстын бул тусындагы бар кыстауды беред1. — Е, 6i3 кайда кетем1з? - деп Ж етшс Kyftin Kerri. — Ш ыгара куылган Бекенш1 болганы ма? — Ауып кетсш деген сез гой бул?! — Ж анашырдын ж ок болганы гой! — деп, баганагы кеп- ш ш к тагы козданайын деп ед1, К,унанбай Суй1нд1кке кдда- лып турып, камшысын жанагы сейлегендер жакка нускап: — Токтат аналарынды! - деп акырып калды. Суй1нд1К ез басын аршып, К,унанбай жагына тайсалакгап, ж ттгерш е: — Э й , е р е к т м е демеп пе ем, кеп шуылдак! Кыскарт енш! - дедг Ж урт epiKci3 басылып калды. — Бекенш1, Борсак! К^кггауынды алганмен далага кангыта- ды деп пе ен? Алсам, текке алмаймын, 6epin алам. Осы Ш ын­ гыстын ез бойынан кыстау 6epin алам. Ана Ж т т е к пен KeKUieHin арасына барып орнайсын. Tepi - Талшокы, ыл- диы - Кдрауыл, Балпан- Бар да, сонда орнай бер. Мына Keiirrepirwi кзйырып, солай бетгендер, байлауым сол! - дедг О сы кезде кунбатыс жактан ж эне куншыгыс жактан да б1рнеше атгылар кеп, CyttinaiK тобына косылып ед1. Батые жактан келген ею аттынын 6ipeyi CyfliHfliKTiH улкен баласы Асылбек болатын. 74

- Bi3fli« кыстауга Ж акып, Жортар коныпты... Енш кайт- тж?! - дели Ш ыгыс жактан келген С уп р дщ Kepuiici Кдбас efli. - BiafliH кыстауларга Ырсай, Мырзатай, Уркер орнапты... Keiirri кайттж? Жук Tycipe алмай дагдарып турмыз, - деда. Осындай кыстаудан, ата коныстан айрылган ауылдардьщ жас, Kapi азаматы ещп жан-жактан, тартген-бестен келш жатыр. Бэршщ TycTepi сурланган. Tyririn, ыза кернеп, булыгып келген Kicinep. Артгагы, кештеп еркек-эйелдердщ - бэрш щ де нара- зылыгын, каргысын, ашу-намысын ала келген сиякты. BaKeHmi, Борсак тобы кабейе бердг BipaK Кунанбай кайысар емес. Суйшдж ез елш ж куйзелгенш танып тур. 0 зш ж де кор болып, аякасты болганын эбден тусшдй - Кдйтейш, мен кзйтешн?.. Жатган карсек 6ip capi eai, — дегенде, Жетшс: - Эдш ет деген курыганы гой! — деп калды. - Жанашырдын бггкеш гой!.. - Буйткенше, кангытып кусашы, бул кор болган Бекенип, Борсакты! - деп, кепшшж тагы ашу жия бастап еда. Д ал осы уакыгга Кунанбай касына е й топ аттылар келдг Алдыцгы тобы - он шакты Kici. Муны бастаган Байсал екен. Кдсында К етзбакш ш деп ен ipiicri аткамшерлер. Булар бастыгы Байсал боп кеп Кунанбаймен ашык-жаркын сэлемдесш: - Крныс кайырлы болсын, мырза! - Кдйыры узак болсын!.. - М екенщ кайырлы болсын!.. - десш , жабырлап кут- тыктап жатыр. Осы топтьщ артынан 1пе тагы 6ip топ келдг Бес-алты Kici efli. Муны бастаган шал — Кулыншак. Торгай руыньщ ен жуаны. Кулыншактын касында бес азамат баласы бар екен. Белгш “ бескаска” деп атанган анш ен жауынгер, найзагер, батыр улдары. Кулыншак та Кунанбайга такап кеп: - Кдрагым, Кунанжан, амансын ба? Крнысьщ кайырлы болсын!.. — деда. Бекенип, Борсак emu таныды. Ыргызбай жапгыз Ыргыз- бай боп мына зорлыкты icTen отырган жок. К елбак, Торгай, Топай руларыньщ да бар жуан, содырлары Кунанбай iciH куптаган Tapi3fli. 75

Суйщднстщ дэме кылары Кет1бак едк Тым курмаса, “GipTora, 6epiK Байсал Кунанбай iciHeH сырткары болар” деп ойлаушы ед(. Астыртын не сез болган? Не сыр бар?.. MwiiM емес. Кдлай да мына ажарына Караганда, Кунанбай Hci Олжайдын бар жуандарын тугел сонынан epTin алган кершедк Амандаса келген, кайырлы болсын айта келген Байсал, Кулыншак Дэл буп н п кун, кур амандасу емес, Бекенпи, Борсакка кыр керсете келш тур. Кунанбай соны эдеш ютетш отыр. Муны жалгыз Суйшдйс емес, Ж ексен де сезхй. — Апырай, ата конысым efli. Одан кала берсе, осы жиын, осы бэрщ нщ коз алдында, кешеп кектемде гана, осы мынау тастьщ бауырында Борсакгын 6ip баласынын каны тамып efli гой. Ер-азаматымнын каны тамган жер efli гой! - дедь Бул сез — дэл бул жиынныц кутпеген ce3i. Суйщщк ез шпнен: “Алдырган албырт деп, оньщ н е о н айтгы екен?” - деп жакгырмады. Кунанбайга да бул сез, TinTi, тосын болатын. Оны дау успнде дэлел, далбай кылатын Kici болар демеген. Сондыкган жауабын ойламай айтты. Ж ексен айткан сезд! Бекенш1, Борсакка тагы осы жерд1 алуына 6ip упай кып пайдаланбак болды: — Не деп турсын? Алжыганбысьщ? “ EpiM” дейсщ! EpiH сол болса, сенщ елдптвде не касиет калды? Ол ер емес, Борсак эруагынан садага... Tiirri, Тобыкты эруагынан садага!.. Ол - сумырай efli. М ен сол сумырайды куртып, сонын i3i-T03bi 6iTciH деп, бул жердк бул enipfli эдеШ басканын мекеш eTin турмын. Сандалган Heci? - дед1. BeKeHmi, Борсакгын калын жиынына мына сез таспен ургандай THfli. EapiHe де 6ip сэтге К,одар eniMiHiH сыры, Бекенпн жер!1пн алыну сылтауы 6ip-aK шешшгендей болды. Бутан келгенде CyflinaiKTiH де шыдамы таусылып efli. — Ойпырай, не дейс1н! Этген, аузыннан айналайын Бе- жей-ай, К,одар елгенде: “ Бул шылбыр К,одардын мойнына ганатускен жок- Буйырса, Бекенш1, Борсак сенщ мойнына да тускен шылбыр болар” деп едщ... Арманда кетшсщ гой, ecin epiM, К,одар-ай, - деп yHi emin, атынын жалын кушып, 6yrinin турып калды. 76

- Уа, кара бет басым! Кара баскзн ку басым! Мен куартан не еткен ит ед1м? Ойбай, бауырым!.. Бауырым, К,одар! - деп Жексен eicipin жылап, атын борбайлап, Крдар кыстауына карай шаба женелдь Сол-акекен бар Бекемш , Борсактепс: “ Ойбай, бауырымдап” Ж ексеннщ артынан шаба-шаба женелюл. СуМндйс те солармен KeTTi. Байсал мен Кунанбай бул арада ewti тура алмай, ундемей томсарган куйлер1нде сырт айналып келп едг Кунанбай ез шннен: “ Жанаты сезд! огат айттым- ау, кап!” дед1. BipaK Байсалга да сыр берген жок. Кдйта Бекеншшщ мына мшезше сылтау 1здеп, езшше соны таптым дедь - Кугырткзны и м екенш кершн той! Шымбайына баткан сон, шьщырауда жаткан сырын айтканын кермейм1сщ? К,ол- тытына дым 6ypiKKen Бежей. А ны к Бежей. Тобыкты ш ш д е MeHi тоскан канды кзкпан сол болмак кой. “ Береке-береке” дейсщ. KiHO юмде? К ердщ бе! — деп, Байсалта кадала карап алды да: - BipaKкудай акта, керт-акаларм ы н! — деда. Аздан сон Байсалта купиялау кып: - Сен Суйщдак пен Cyrip, Ж ексен ушеуш е айт, KenTi Коздырмасын! Бассын! Шыцтыстыц кай тусына орныктырсам да, ол ушеушщ сыбатасы олкы емес. ©юнбесш! вкшдармеймш! Осы серлме сенсш! — дедй Олжайдын алташкы орнында калган жиынныц ортасында туртан Майбасар болатын. Ол тумсыкасып шапкылап жылап бара жаткан Бекеншшерге карап: - Уай, жарандар! Бул тустен кейш манырайтын аксак кой дейандер. Tim i, ол емес!.. Мына Бекенпп екен той тустен кейш манырайтын. Кектемде елген Крдарта куземде кеп суйекип болтан KiMfli кердщ? Муны корген KiM бар десен- uii, - деп карк-карк кулдь Кектемде Крдардын суйепне жан жоламай кеткенде, Жэмпейгс пен Эйлм бет койшы тана кеп жокшы боп едг Жексен ол куш ез аулыньщ катын-баласын: “ Неге жылайсын, кез1н аксын!” деп шелнен быкпырт тигендей сабап, К,одар eniriHe жолатпай койтан. Жэмпешс пен Эйлмбетке солардын взашей койшылар, жаны ашытан кедейлер тана болыскан. Соны ц барлыгы ею ел1кл Кутжан б е й т н щ басына апарып, зар кагып жылап, жоктап журш, таза арулап койып едг 77

Кдз1рде Кутжан б е й т н щ etci жагындагы жаца каб1рлер Крдар мен Кдмканьпа болатын. Бекенпннщ барлык азаматы шапкылап ат койып кеп, осы бей птщ устш е шуркырап, жылап Tycin жатгы. СуШн- Д'ктер тобы келместен бурын бейгггердщ басында 3-4 кана адам отыр еда. Ол - ЖэмпеШс, Эйпмбет жэне 6ip-eKi баска койшы болатын. Жаз бойы келе алмай, бугш кешпен жетш, ец алгаш еске алып, куран окып отырган солар еда. К ейш осылардын устше шулап келген Henipai коргенде, мына к э р те р тан бодцы. Жылаганнын ituimie Суйшдпс бар. Ол 6ip жумбак. Э ф е с е , буларды кайран еткен Жексен мен Жетшс... EKeyi де уш Ka6ipfli кезек-кезек кушактап: — Кеше гор. арысым, кеше гор! — Агакем, кеше гер! - д е с т кеп зар-зар етеда. Кездершен шын екш пп жастары агыл-тегш шыгады. BipaK Ж эмпейштщ журеп жылыган жок. Ол Крдар мен Камканын кайгысынан осы жазда б1ржолата бел1 бугш п, катгы солып KeTin едь Камканын б е й т н кушакгагалы ещреп келе жаткан Жек- ceHfli кеудеден койып кап: — ©й, кезщ аксын, квз1н аккыр еншен!.. — деда. Аз уакьпта уш каб1рдщ басына еркектер гана емес, барлык кеш тердщ эйелдер! де, жас-Kapici де уйшген еда. Кдлыц ел болып зар ещрсп, улап-шулады. 3 Бекениш, Борсак Шынгыстан кайта cepnuiin кешкенмен, К унанбай атаган жана кыстауларга бармады. Кызылшокы, Крщыр, Келкдйнарга жаппа Tirin конды да, кешпей отырып алды. Бул кезде езге елдердщ бэр! де Kbicray-кыстауына жетш, жайласкан болатын. Крра басына шшендерш тасу, тонын аудару, кыс жагатын киларын калап алу, мал коранын жыргык- TeciriH бутшдеу, уй сылау, пеш тузету сиякты icTepi кЫстык мекеш бар елдердщ бэрш щ де тепе жумылган науканы. Осындай штерден сырт калган жэне барары мэл1м емес Бекенцп, Борсак аз куннщ iuiinne ауган, боскан ел тэр!здендь 78

Кунанбай жорга Жумабайды CyftianiK пен Супрлерге *i6epin: “А на Кдрауыл, Балпан, Талшокы бойынан тандаган коныстарын апсын! Ж эне жайлауына Келденен, Шалкарды тутас алсын! Bipaic, кепке мурындык болмай, тез барып орнык- сын!” деген. Шынтыстан 6ip-6ip кыстау алса, Кдрауыл, Балпан тисе жене ecip ece, жайлаудагы eKi е зен ж еке менш ж - терш е тисе, Tiirri, екшшп жок. Осымен С у й й щ к , Супрлер ез eceirrepi утылмайтынын бшген сон , кеш-конын ойлап, кыбырлай бастап едг ByriH езге Бекенппге айтпастан Суйшдйс, Cyrip, Ж ексендер тан атысымен туйелерш устатып, аркан-ж1бш камдап, жаппаларын да жыга бастады. Булар осылайша ipmuMeH екшелгенде езге Бекении, Борсактан жиырма-отыз Kici атка Miaai. Ендш жиын — кара шаруа жиыны. Арапарында зор денелк орта жасты Дэркембай бар. Ол Кдпылшокынын шетю конысында отырган Ж ексен аулына келд1 де, Ж ексен мен Ж е т т с п шакырып: — Елд1 тастап, бас саугалап, кайда барасын, туте? Тап- жылма! Кешпе! Не керсен, 6ipre кересщ! Ж ыкда жаппан- ды! - деда. Жексен кдрсыласа алмады. Жалгыз-ак киялап: — Жандарым-ау, не бшгендерщ бар? — дей 6epin едг — Онан да каз1р екеущ де атына мш! Ер б!зге! Анау СуШндак, Cyripre барып се з байлаймыз! — деда. Жексен мен Ж елле epiKci3 ерда. Осы топ Суйшдпс пен Cyripre де кеп сейлеген жок. Буйрыкгарын шолак айтып, кеш терш токтатып тастады. С у й щ д к булардьщ айтканына амалсыздан багынды да: — Ал 6ipaK тапкан акылдарынды айтшы! Кдшышын суй- perin кыс келедь Кемшр-шалды куркщдетш, баланын жагынан боздагын шыгарып, кашангы отырамыз? Кайда барамыз? — деда. Дэркембайдьщ жауабы e3ip болатын: — СуЙИщж, Ж ексен, Cyrip, yiueyin де алдымызга туе! Атгарына мш! Ж ур, эне Бежейге! Елден жырыла кашып онбайсын, туте! Бежейге барамыз. Агайынга салмаксапамыз. Tinri, жанашыр жок болатын болса, аргысын содан epi керерм1з! - дед!. Суйщдак пен Cyripni, Жексенд! косып алган осы топ дел осы кун тусте Шынгыстагы Бежей аулына келдь Онын 79

К£з1рде Кутжан б е й т н щ eKi жагындагы жана каб1рлер К,одар мен Кдмкдныю болатын. Бокенпинщ барлык, азаматы шапкылап ат крйып кеп осы бейптщ устше шуркырап, жьшап Tycin жатты. Суйш- aiicrep тобы келместен бурын бешттердщ басында 3-4 кдна адам отыр едп Ол — Жэмпейю, Э йпмбет жэне 6ip-eKi баска к,ойшы болатын. Жаз бойы келе алмай, бупн кошпен жетш, ен алгаш еске алып, куран о к а т отырган солар едп Кейш осылардын уган е шулап келген Honipai кергенде, мына к а р т ер тан болды. Жылаганнын iuimae Суйшдщ бар. Ол 6ip жумбак,. Ocipece, буларды кайран еткен Жексен мен Жетшс... EKeyi де уш Ka6ipai кезек-кезек кушакгап: - Кеше гор. арысым. кеше гер! - Агакем, кеше гор! — десш кеп зар-зар етедп Кездершен шын вю ш ш жастары агыл-тегш шыгады. BipaK Ж эмпейютщ журеп жылыган жок.. Ол Крдар мен Камканьщ кайтысынан осы жазда б1ржолата 6eai бугшш, катгы солып кет1п едп Камканьщ б е й т н кушакгагалы ещреп келе жаткан Жек- сенд1 кеудеден койып кап: - Ой, кезщ аксын, кезщ аккыр вншен!- — дедп А з уакытга уш каб1рдщ басына еркекгер гана емес, барлык, кэштердщ эйелдер1 де, жас-Kapici де уйшген едп Кдльщ ел болып зар ещреп, улап-шулады. 3 Бекенпп, Борсак Шынгыстан кайта cepninin кошкенмен, Кунанбай атаган жана кыстауларга бармады. Кызылшокы, Кыдыр, Колкайнарга жаппа Tirin конды да, кешпей отырып адцы. Бул кезде ©зге елдердщ 6api де кыстау-кыстауына жетш, жайласкан болатын. К,ора басына пш ендерш тасу, тонын аудару, кыс жагатын кнларын калап алу, мал крраньщ жыртык,- TeciriH бутшдеу, уй сылау, пеш тузету сиякгы iCTepi кыстык. мекеш бар елдердщ бэрш щ де тепе жумылтан науканы. Осындай ютерден сырт калган жэне барары мэл!м емес Бокенпп, Борсак, аз куннщ iiinane ауган, боскан ел тэр1здендп 78

Кунанбай жорга Жумабайды С у й п ш к пен Супрлерге ж!берш: “А на Кдрауыл, Балпан, Талшокы бойынан тандаган коныстарын алсын! Ж эне жайлауына Келденен, Шалкарды тутас алсын! BipaK кепке мурындык болмай, тез барып орнык- сын!” деген. Шынгыстан 6ip-6ip кыстау алса, Кдрауьш, Балпан ти се ж эне acipece, жайлаудагы eKi езен ж еке менипк- терше тисе, титл, екш ш п жок- Осымен Суйшдйс, Супрлер ез ecenrepi утылмайтынын бшген сон, кеш -конын ойлап, кыбырлай бастап едк Були езге Бекенпиге айтпастан Суйш дж , Cyrip, Ж ексендер тан атысымен туйелерш устатып, аркан-ж1б!н камдап, жаппаларын да жыга бастады. Булар осылайша ipiTKiMeH екшелгенде езге Бекенпп, Борсактан жиырма-отыз Kici атка Minni. Е н д т жиын — кара шаруа жиыны. Араларында зор денелЦ орта жасты Дэркембай бар. Ол Кдпылшокынын шетк1 конысында отырган Ж ексен аулына келд1 де, Ж ексен мен Ж е т т с п шакырып: — E rai тастап, бас саугалап, кайда барасын, туте? Тап- жылма! Кешпе! Не керсен, 6ipre кересщ! Ж ыкда жаппан- ды! - дед1. Ж ексен карсыласа алмады. Жалгыз-аккиялап: — Жандарым-ау, не бшгендерщ бар? — дей 6epin едк — Онан да каз1р екеущ де атына мш! Ер 6i3re! А нау СуШндж, Cyripre барып сез байлаймыз! — дедг Ж ексен мен Ж е т т с ерпсаз epfli. Осы топ СуШндж пен Cyripre де кеп сейлеген жок. Буйрыктарын шолак айтып, кештерш токтатып тастады. Суйщднс булардын айтканына амалсыздан багынды да: — Ал 6ipaKтапкан акылдарынды айтшы! Кдшышын суй- релп кыс келеда. Кемтр-шадцы курюлдетт, баланын жаганан боздагын шыгарып, кашангы отырамыз? Кайда барамыз? — деда. Дэркембайдын жауабы 83ip болатын: — Суйщднс, Ж ексен, Cyrip, ymeyiH де алдымызга туе! Аттарына мш! Ж ур, эне Бежейге! Елден жырыла кашып онбайсын, туте! Бежейге барамыз. Агайынга салмаксаламыз. TinTi, жанашыр ж ок болатын болса, аргысын содан epi керерм1з! - дедь Суйщднс пен Cyripfli, Жексенда косып алган осы топ дэл осы кун тусте Шьщгыстагы Бежей аулына келдг Онын 79

кыстауы Токдамбет дейтш калын шалгынды, мол тогайлы, ен 6ip куйкалы кыстау ед1. Бежей ез атасы Кенпрбайдан ата коныс есебшде мура кып калган жер осы. BeKeHmi тобы келген сон, Бежей лезде idci жiбepiп, жакын жердей Байдалы мен TycinTi шакырып алды. Не де болса, Ж т т е к г щ акылы 6ip жерден шыксын дегеш. Бу топта Суййадк ш еш ш п сейлеген жок. Ki6ipTiKTen, кылгынып сейлегендей болды. - Агайынын к е л т отыр. Акылына консы кона к е л т отыр. Не дейсщ? Нускайтугын бейцш айт! - дедп Бежей мунын iniKi сырын бшмеп едп “Давдылы кор- кактыгы, К,унанбайга карсы шаба алмайтын ежелп май- макгыгы” деп, мырс етш, мурт астынан к у л т койды. BipaK Суйщдйс сондай солгын болганмен, езге копшипк олай емес. Онын ажарын суймей, мойнын сырт кайырып, сурланып отырган Дэркембай, Бежейдщ кулюсш ce3in кап: - Бежше, юб1рпктей-юб1рт1ктей болдыккой. Тура баспас тобан аяк болган сон иыкка ит те, кус та шыгад та!.. Тек кана “ ш ек-ш ек” дей бермей, осы б!зд1 де ел кылатын, ер кылатын акыл айтшы! — деда. Байдалы осындай ер м1незд! жактайтын. Тура айтканды суйепн, ез1 де кайратка. кпмылга бой ургыш адам. Ж1птект1н кол Kymi Ko6iHece осы Байдалы басынан айкын кершетш. - 0 й , Суй1нд1к, сен акылды мына Дэркембайдан сурасан eTTi. EpKeKTiH ce3i мына кедейде жатыр гой, мынау ер кедей- де! — деп кеудесш кетер1п, Дэркембайга cyflciHe карады. Бежей бул тартысты eyeni колмен емес, жолмен бастап кергенш макул деп бшген. К,олдан келсе, бул жолы К,унан- байды келеге салып эшкерелеп. кеп алдында тентек кып алмак Мына келген Бекенш1ге ертен болатын бэлен!н артын да ашып айтып, танытып коймак. Эуел1 осыдан бастау лайык- - Бебен, Борсак - бауырымсын. Саган тиген1 - маган TnreHi. Сенен шет калып, амандык, тыныштык 1здемесп1н. BipaK К,унанбайдын дегеш болса, ceHi мен мен1 де тэту кып, туыскан кып коймак емес-ау. Талшокы, Карауыл, Балпан деген жерлерд1 атапты деп ecirriM. Осынын Ty6in ойлаймы- сын? —деп, бар жиынга барлай карап, аз ундемей отырып: - Мунысы К ш ек е н , Бебенн1н жер жапсары 6ip болсын. Ею атаныц урпагы жерлес болса, татулыктан кетед1. Жакын оты-

рып, бес тал кеде мен 6ip уртгам cyFa да киталасып таласа 6epciH дегеш. Атадан несшге арылмас жнс калсын дегеш гой. BipaK оньщ ойлаганынын 6epi б1рдей ерге баса бермес Туыскандыгым туыскандык. Кундердщ куш боп, Талшокы мен Кдрауылга келер болсан, орньщ эз!р. Барымды ортага сап, туе шайыспай-ак улесемш. Ол e3i 6ip тебе. Ал 6ipaK одан бурын айтысып керешк. Ара агайын Кпиекен екен. Bi3 Kipicneft KiM Kipicefli? — деп, Tycimce карап отырып: - Агайын келесше мынауын тентек, мынауьщ зорлык л е г а ш айтып керейнс. Калган ic пен сезд1 содан со н шешейж... Макул ма? — дедь Бекенш1 жиыны да, Байдалы, Tycin те буны макул десть — Ендеше, Tycin, сен атка мш! Осы ce3fli алып, Кунан- байга барып жауабын бупн экел! — деп Вежей сезш б т р д г TycinriH баратыны осымен шешшген сон Байдалы: —Тек, жалгыз-ак, арыла сейлес. Айгатыннын барш айтып кел. Буга-буга болгамыз. А т кек ш н кессен де, кзтты айтып, ел eiaieciH тугел жетюз! — деп, TycinKe 63i де ашумен сейлеп, нык кайрат бердь Осы сезд1 катгы устап, Tycin сол куш кешке Кунанбайга кеп сейлесп. Кунанбай Карашокыга улкен 6eft6iuieci К ункеш кыстат- пак болган. 03i сол ауылда екен. Tycin еющй кез1нде келд1 де, Кунанбайды онаша шыгарып, ден басына барып отырып, узак ceftneai. Алыстан бастап, “ береке-б1рлж” керепн айта кеп, ен аягында: — Мынау iciHe Бебен емес, Hci Юшекен де наразы... — дей 6epin efli, К,унанбай буган жалт карап, катгы зек1п: — Наразынын жокшысы Юшекен болмак па? Ендеше, мынау Керей, Уак, анау Сыбан тепе наразы. Онды-солды 6epi екпел!. Юмге erareni? Урлады, барымталады, акмалымнын ececiH бермейд1 деп, дел К ш екецн щ 63iHe наразы. Байдалы, Бежей, мына Tycin сен... дел сендерге наразы. Бекенипш айтканша, ез басынды актап ал! Уры менен карывды тыйып ал! - дед1. Tycin бул арага катты ашуланып ед1, даусы да катан шыгып Kerri. — Teai мен тентек кайда болса да бар болатын, Кунанбай! Бежей мен Tycin e3i уры ма едП Ара агайыннын сезш айтгьщ,

кдрындастын кез жасын айтгындеп, тага жазгырмак,па ен? А к т а болсам, жоксылтаумен тага арандатпак.па ен? Вежей, Tycin арам болса, айтарсын! А к болса, жазыкрыз болса, ненд! айтасын? - Айткдным айткдн, жазыктысын, арамсын... - Ендеше, мше, зауал уакта... сал мойныма арамымды! - деп, Tycin flip-flip етш, ж угтнт алды. - Арамын сол - Вежей маган кдкпан курганын крйсын! Bipeyflin сыртын бетке устап журш, маган арнап ок.аткзнын койсын! Ешц осыдан коймайтын болса, агаш огын аямасын, тепе атсын! Bipaic, кашан айтгын демесш! Ендйт керд1 тап 63i кередь 0 з басы корей! Ал Керей, Уактын малый 6epeciH! Берпземш! Ертен устще сияз кургызамын. Бул - 6ip. Екшвш, Бекенпй сезшен аулак кетеш. Тартсын аяган. Тарт аяганды! А ра агайын сен емессщ. Саган сынататын ce3iM емес. Бэле i3fleMeceH, Kipicne! KipicceH, алыскалы эдеШ KipicTiH деп 6ineMiH. Бар, айт осынымды!.. Teric жетюз Бежей мен Байда- лыга! — дедг С е з осымен 6irri де, eKeyi eici айрылып кетп. Осыны н ертешнде туске таман Майбасардьщ ею атша- бары — Кдмысбай, Жумагул шапкылап кеп, Ж т т е к iuiinneri eciicrepiHiH ар жагына cyHrin-cyHrin кета. Кдютауынын жанында отырган алты уйдщ барлык, ип абалап шыгып efli, атшабарлар акырып, камшы yflipin умты- лып, 6e3flipin ж1бердь 9p6ip уйдщ eciriH жамылып, баспа ra n турган балалар да мына тентек конактардан крркып, шге юрген тышкзндай eciicrepiHiH ар жагына сунпп-сунгш Kerri. Урюмбайдьщ улкен коныр уйшде б1рталай еркекгер отыр efli. У й neciHiH езш ен баска Кдумен, Кдраша бар-ды. Бул екеу! — Беж ейдщ жакын агайындары. Урюмбайдын юшкене тулымды кызы, еспстен кашып кеп экесш щ крлтыгына Kipin Kerri де: - Атшабар, атшабар! - дед!. Атшабар келсе, жанжал келетшш балага шейш сезетш. Мойындарына былгары семке салган, тесш е какпактай улкен-улкен жез знактар таккан ею атшабар уйге Kipin келгенде, тулымды кыз: 82

- Эне, энеки, эке! - деп, эк е аш н койнына жабыса тусть - 6 й , жандарым, немене шулатып жургендерщ? - деп Урюмбай жактырмай кдрсы алды. - 1с тыгыз, буйры к тыгыз... асыгып журм1з! - деп Кдмысбай терге шыкты. Жумагул от басына 6ip т1зелеп отырып калды. Кдраша: - Е, не буйрык? Немене тэты, ел к е п т , жау ж етп деп Шетщнен? - дед1 де, кабагын т у й т , Кдмысбайга ашумен карады. BipaK кырыс атшабар кзйыскзн жок- - Буйрык сол, уй ттгесщдер. Кдраша, Каумен сендерд1 ( i3flen келем1з. Осы Урюмбай, Каумен, Кдраша — yuieyiHHiH ; ауылдарында сияз болады. Ел жиылады. К ерей, Уактын [ даугерлерЁ келедг Ел мен елд1 акыластырамыз, урьщан мал 1 эперем1з дейш... - Юм айтады? - деп Каумен тпссЬцЦ. - Эперетш кш ? - деп Кдраша кайтадан кадалды. - Урыдан эпере ме, жок, уры емеске де салмак туссш 1 дей ме? - деп У ри м бай да жалт карады. Сияз деген мол шыгын. Ол - коп елшч калын даугерлер1 I келш орнайды деген сез. Осы елдщ жуан, сем1з, мешкей I 6nnepi, кущпз — т у с т а , кешке конакасы жеп, асыкпастан ай I жатады деген сез. Ежелден мэл1м: кай ауылдын устщ де сияз болса, сол ! ауыл мол шыгасьшы болмак. Елден ерекше мазасыздыкка г ушырамак. Улы к кай ауылга сияз курса, сол ауылды кырына алганы. Кдмысбай бул отыргандардын сиязга онай коне коймай- тынын ертеден бшедг Старшын мен ага султанга айтпаса да, атшабармен кеп киталасады. BipaK Майбасар буйрыгы катгы болатын. Бегелуге болмайды. - Буйрык улыктйа. К,унанбай мен Майбасард1ю. Мен шыгарды деп пе ен? — деп, Кдрашага сыздана 6ip карады да: — Бол, болындар! Акылдасындар да, уй камдандар. Y u ie­ yiHHiH ауылдарындагы бар кшз yftai осында экеп т т н д е р . Сойы с жайын акылдасындар. “ Ж т т е к эуел1 елу кой сойыс улессш” , - деген. Сон ы кай-кай ауылга сапамыз. Ka3ip осынын жайын кенесейш, - дедь Атшабармен сейлесш созге, жолга жарымайтыньш Каумен жаксы бшедг Сондыктан ол егес ce3fli молайтпай, жакындагы Байдалымен акыддасып алмакбодды. Урюмбай мен Карашага: 83

— Екеущ 6epi кдрандаршы, - деп, 6ipa3 ундемей кдцалып отырып, - 6i3 гана емес, Жпттекке тепе келген селебе гой. Мына жерде Байдалы бар. Бежеймен ацылдасуга кашан боп тур. Кдраша, сен тез аткз мш де, барып Байдапымен акыл- дасып, мына атшабарлардын жауабын алып кел! - дедь — Дурыс, суйт! - деп Урюмбай да костады, атшабарлар да кзрсы болган жок, Кдраша лезде турып, ундеместен журш Kerri. Осымен атшабарлар орныгып отырып, шай imin жатгы. Урюмбай олармен жауаптаспаса да, ез шинен Майбасар буйры- гына кдтгы ашулы. Бар Тобыктыныц iininae 6ip уй кдзанына арам ас салмады десе, сол ен алдымен осы Урюмбай yfti болатын. Атшабарлар кеп тоекзн жок. Уй сыртына б!рнеше ап ы Kici дуарлетш кеп, шапшан Tycin, апары н тез байлап жатыр. Келген — Кдраша. Кдсында Байдалы мен Кдрашаньщ ер атанган уры туар п ш ж т тге р г Жумагул атшабар кулау бола­ тын. 1шш ен мыналардын келган жактырмады. — Е, не r a n ереушдеп журещ бэрщ б!рдей? - дей 6epin ед1, Кржакдн деген узын кдра ж т т : — “А тавды жау шапса, 6ipre шап” деген. Сендерге Ж1- riTeKTiH бар малый тартып anepreni келдйс, — дед!. — Бар мал емес, елу-ак кой керек. Кдлган малый кеп болса, ана Heci келгенде жетектетерещ... Асыккдньщ не? - деп, Кдмысбай зе р л е н т ашу шакырайын деды — Сон ы эперетш осы ceH6iciH? ~ деп, Кдраша Кдмыс- байдын дэл кдсына жугше отырды. — М ен болганда кдйтейш деп ен?- — С ен кднкуйлы, темам елд1 жылатып болдын гой, осы итаршьшыкты коямысьщ?.. — 0 й , сандалма эрман! Одан да ана Байдалынын жауабьш айт. — Жауабы ма?.. Ендеше, жауабы мше, - деп, Кдраша колындагы тобылгы сапты жуан кдмшыны сермеп ж!берш, аткып турып, Кдмысбайды бастан тартып-тартып ж1бердг.. Малдасын курып отырган Кдмысбай да жалма-жан тура берш едг.. Урюмбай барлыкосы уйдеп ез жптперше акырып, буйрык, етш: — У ста, сой ею итп! - дедг'

Жумагул да, Кдмысбай да арпалысып, айкайлап, боктык астына ала бастады. BipaKOH жют ырыкбермедг Ундеместен жабылып, екеуш алып-алып сокты да, пзерпеп басып-басып апды. - Байдалыньщ жауабы сол. EKi и тп ч бауыр сыртынан дуреш согып-согып, Майбасарга кып-кызыл жоса кып кзй- тар!.. - дедь - Ал!.. Тур, бэлем! - деп кеп, Кдраша Кдмыс- байдын басына e3i MiHin алып, куйры га мен жонынан шык- пырта бердь Жуматулды Урюмбай мен взге ж ш п тер де сон- дай сабады. Ею атшабар таякгы Жнтгектен мейлшше жеп ал ь т, беггеп Кызыл жоса кандарын айтыз-айтыз кылган бойында, сурт- пестен шапкылап отырып, Карашокыдагы К,унанбайдын ) алдына тура кеп Kipfli. К,унанбайдын касында Байсал, Майбасар бар екен. Ж ане |К,улыншакгыц батыр улдарынан Наданбай, М анас отыр. Ь1ртызбайдан - Жуман, Телепбердк т а га да баска уй толы ж т тге р бар екен. К,унанбай эуел1 ун катпай сазарып отырып барып, аздан I сон; ею атшабардьщ бетше нускап отырып Байсалга: — М ше, KepfliH бе? KaftTin агайын болайын? Мына кам- i шы мыналарта емес, матан жумсатан камшысы той Бе- жейдщ... Тур тепе! —деп, бар ж т т к е катты акырып, буйрык 6epai. — Ka3ip барынлар да. сол вз уйшде сабаткан Урюмбайды кол-аятын байлап турып, дэл менщ алдыма суйрет1П эпке- ! л1ндер! - дед1. Баска 6ip Kici 6ip ауыз евз айткэн жок- К,унанбай да мунан api лам деген жок. Он жптг атка м1не-м1не шаба жвнелд1.1ш1нде К,улыншакбалалары 6ipre кетп. Осы топ ымырт жабыла Урюмбайдын аулына жет1п, барлык ауылдын еркектер!н быклырт тигендей сабап жур1п, Урюмбайды вз уйшен суйреп алып шыкгы. Урюмбай уйде карсыласканмен, таяктиепнш байкатан сон, енд1 кайтып ун каткан жок. Бетшде жалтыз тамшы кан жок. Ашудан квкпенбек боп, булыгып алтан efli. Ернш н степ, кабатын тастай туйin ап, шыдай бермек болды. Тыста муньщ колын артына байлап, 6ip сем1з шабдар атка ш нпзш де, артына Твлепберд1 каргап мшш алды. Ашулы топ Карашокь1та карай тасырлатып шап­ кылап жанелд1. 85

Кдз1рде кас карайып, ii^ip кэрацгысы эбден болган екен. Булар Шынгыстын калын iuiiHaeri Урюмбай корасынан томен бетгеп, езещп бойлап шауып келедь Аз уакыгга езенщ кесш ететш боктер жолга ж ета. Енд1 кунбатыс жактагы Кдрашокыга карай бурьша 6epin еда. BipaK алдарында колденен туста 6ip топ бш к терек бола- тын. Соны н арасынан 6ip сэтте калын нешр боп: — Кдпта, капта!.. — Тус-тус! — 0 лт1р итгерда, ел-rip! - деген калын шумен, еншен 6ip кок атгылар ra in кеп кета. Узын саны отыз-кырыктан кем емес. Крдцарында еншен шокпар мен сойьш. Кунанбай жМт- ■ repi карсы айкайлап: — Келсен кел!.. — Омай!.. — Туссен туе! — деп, сапырылысып, араласып кета. Буларда да сойыл, шокпар сай еда. Узын-узын ак сойылдар кезек-кезек кагысып, сарт-сарт тиюеда... Карангьща тоскауылда турып шабуыл жасатан Кдраша болатын. Оган Байдалы кундаз буйрык 6epin: — Bip кимылды icreyiH ютедщ. BipaK енд1 сак бол! - деген. Караша содан кешю ымыртка дейш тау басында, ат уетшде журген. К еш ю ала коленкеде Урюмбай аулына карай суыт KeTin бара жаткан калын шогырды ол мезгш мен-ак Kepin едь Т е п н емес екеш н де бшген. Содан шапкьшап отырып, таудан Tycin, ез аулынын бес-алты ж т т ш атка мшпзш ап, жолдагы Каумен жштгерш де атка м и т з ш алганша со болды. Не де болса Урюмбай аулында жауды баса алмайтынын бшген сон, осы кайтар жолдан кеп тоскан. Караша кара сойылга мыкты болатын. 0 з аулынын жас ж т тге р ! де шетшен ат ycri тебелеске мойымайтын, ‘Чздегенге сураган” дейтш Кржакан сиякгьшар едь Крян-колты к жерден жаксы кшпкт!. Кунанбай колын бул урыста бастаган - Кулыншакгын батыр улы Манас. Ол алдарынан тоскауьш болатынын бшген юс шей екен. Аналар каптап коя бергенде, тук саскан жок. Такымындагы кара шокпарын суырып ала, бар жнтггерше буйры к 6epin:

- Ал саспандар, кеп те болса, корыкдай урыс! Таймай сок! — деп аралаекан. Осымен кдлын топ жапыр-жупыр 6ipHeuie рет айкасты. Манас крлынан eici Ж т т е к кулап тусп. Телепберд1 батанадан 6ip акыл ойлап алып едг TinTi, улкен цысылшан болса, ол Урюмбайды аударып тастап кетпек болатын. Осы ойын 63i орындаганша, Кдраша кеп жетш, epiKci3 icTeTri. Крлы байлаулы журген Урюмбай 6ip айкасып откен уакытында, Кдрашанын атын танып калган. Сол арада айкайлап: - Кдраша, мен мундамын, меш айырып ал! — деген. Кэйта айналып оралганда Карашанын кутаны осы ею Kici м1нгескен жер кылан ат болды. Ж акыптьщ жуйрйс шабдар аты жетюзбей, кеп элек кылды. BipaK Караша калатын емес. Топтан жырып алып, куып кетп. Телепберд1 артына алактап, алдына карай алмай келе жатты. Урюмбай осы кысгаланды пайдаланып, атган 63i сусып, кулай Tycin Kerri. Осымен Жпттек Урюмбайды айырып алып калды. К,у- нанбай жагынан бул тунде крлга тускен Kici болмады. Ж т т е к тауды басына Keinipin, уран сала бердг Сонымен тобы кебейе бастады. Жан-жакган: - Кдйда? Кайда?.. - деп андыздап шапкдн аттылардын сарыны молайып Keiri. О сыны байкап алган М анас ез ж тттерш е: - Енд1 женел!.. Каша уры су керек!.. Сал каша урысты!.. Ал тарт! — деп e3i бастап тартып 6epai... Урюмбай босаганнан кей1н, олар жосытып шапкылап, тау асып Kerri. К,унанбай ж ттгер 1 колга туспесе де, Жпттек колынан коркып, кашып Kerri. Урюмбайды экете алмады, тастап Kerri. Бул тунде бар Ж т т е к к е Урюмбайды айырып алу да, кунд1з Кунанбайдьщ ею атшабарын сабаган сиякты, куш асырып, бел б т р г е н ic болды. Осынын ертешнде кун райы езгеше бузьшып, кыс ызгары 6LniHe бастады. Шынгыстан аса согатын катты жел бар. Кектемде бул жел — nruiiK жел!. Кдрды кагып, бектер мен 87

шщй карайтып кететш жел. Кыстыгуш де Шьщгыс жел1 шаруаньщ досы. Тау imiMeH бвктерде 6ip жумадай, он кундей узшмей сокканда, ки с кысталанын сейштш, мал жайылысын кецейтш, шаруаньщ аркасын жазып кететш. Бул 83i онынан согатын жел. Сондыктан оншалык кеп суы к екелетщ жел емес. Bipaic, согуынын катгылыга тым ерекше болады. Боктерде киыршыктастарды ушырып согатын кара жел. Ш еп атаулыдан да кой оты - мы к жусан мен усак, тырбыкай бетеге болмаса, енге бойшан, тамыры босан шеп- терщ жулып, ушырып екететш эдеп бар. Тегшде, Ш ьщгыстьщ асыл me6i — мы к жусан. Бул — койдын ырысы. Ал кыстау атаулы кой га жайлылыкжагынан багаланады. К,ойдын куты Ш ьщгыс болган сон, коп елдщ жаксы кыстау (здегенде тыгылатыны да сол Шьщгыс. Ш ьщгыстьщ кара жел1 езге уакыттьщ бэр1нде жаксы болганмен, дэл куздагуш жайсыз-ак. Кущц суытып, аспанды сурлантып келедь Були кара жел басталысымен, киыршыкгап кар да тусе бастады. Биылгы жылдьщ ен алгашкы кары осы. С уы к жел КИ13 уйде отырган ауылдарды тепе бурюпрдь Ш ьщгыстьщ боктер1 мен койнауындагы ауылдар бул уакытта кыстау-кыстауына мшбелеп конып, кун райын багып отыр едь Б ул и сол елдщ 6api де кшз yftnepiH жыгып, жуктерш корага тасып, жылы уйлерше кауырт Kipin жаткан. Кепшшпс осы карбаласта болса, К,унанбайдын Карашокыдагы аулы, ас берген ауылдай, оз элепмен 03i уйкы-туйкы боп жатыр. Урюмбайды ала алмай, керген карсылыкты тепе айтып Манастар келгел1, Кунанбай аулынан жан-жакка карай усп- уст1не шапкьщшылар ушыртып кетш жатыр. К еш еп Байсал бастаган барлык улкендер жиыны осы ауылдан тараган жок-ты. Олардьщ уетше кдз1р манайдагы бар Ыргызбайдьщ еркек кшдйсгйа тугел атганып келген. Шапкьшшылар кеткен бетгерден ондаган, жиырмалаган атгы- лар лек-лек желе жортып келш жатыр. Осы келген топтардан он такты ж т г п ipiicren шыгарып, бастыгын Майбасар етш, Кунанбай эуел1 Бекенппге Ж1бергп. Кызылшокыдагы Бекенпп аш де кешпей отыр едь

Мыналар бара сала, тыгыз буйры к етш, Талшокы мен Кдрауылта карай сол Бекеш ш ш 6ip-aK кеипртп. Суйщдйс, Супрлер осындай сылтауды кутит, кос кзнатын комдап отыр екен. Алдымен кешкен солар болды да, езге Бекеншш ер де epiKci3 тартып кето. Бугшп кун кешкен жалгыз Бекентш емес, Кунанбайдын ез ауылдарынан кешкендер де бар еда. Ол ©скенбайдыц улкен уйi - Зере отыртан ауыл. Ж ене соны н касындаты Ызгутты, тага б1рнеше Кдрабатыр, Жуантаякауыддары болатын. К^гсы- жазы Улжандармен 6ipre кеш ш журетш , Ж идебай, Баракты кыстайтын ауылдар. Кунанбай бул уакытка шейш ол ауылдарды кыстауларына ж1бермей, ез тобын 6ip арада жиып устамак боп келш eai. I Енд1 суы к тускенде. Kepi шешесш жене Улжан колындаты | жас балаларын товдырып отыра беруге болмады. Зере мен Улжанга бала атаулынын барлыга: “ Кдлстауга I кешеййс, товды к” деп, салмак салтан. Осымен Зере Кунан- байга урсып, epiKci3 бугга кеш етш етп. Осы ауылдарын Keuiipin, женелтш болтан сон, Кунанбай дел бугшгщей Шынтыс ещр^ндеп e6irep мен карбаласты тез пайдаланбак болды. Батана танертеннен берп усп-устше келш жаткан атгылар K33ip туе кез1нде калын Henip, улкен кол болды. Т еп е сойыл, ! найза, айбалта, шокпар устаган шабуыл мен согыска эз1рленген кол. Бул келгендер Ыргызбайдан баска Тортай, Топай, Жуан- таяк, Энет, Сак-Тоталаксиякгы рулардынтоптары. Ж ене 6ip калын Henip К еп б ак болатын. Осы елдердщ 6epi де Ш унай, Ш и, Жидебай, К^щырдан бастап Ш ынгыска шейш созыла кыстайтын елдер. Кдрашокыта жакын келетш кыстаулардын елдерт BepiH житанда да Кунанбай эуел1 эр елдщ ру басыларын кзсына алып отырып, арттагы кепш ш гш е сол ру басылары мен ез атынан селем айтып жигызтан. К ен б а к Байсал мен ез атынан айрыкша селем айтып, шапкыншы кылып та Кет1бакгын ез жйггтерш жумсап едт Сонты уакытта да e3i Кдрашокыны алтаннан 6epi Ку- нанбай Байсалга 6ip уэде берген. Ш ынтыстагы кыстауы аз, саны мол Кепбакгын жерщ молайтпакедт Кот1бак,Ж ттекпен жерлес. Бурын бар Тобыктыны билеген Кенпрбай тусында 89

Ш ынгыс iiuiHeH жаксы, куйкалы кыстаудьщ бэрш басып кдлып, ЭЛ1 нык баурап келедс Енд1 басы ескен, малы ескен жэне ол кундерде жер ececi дурыстап тимеген Кеттбакхы ол Ж тт е к те н жер anepin ырзаламакшы. Ж аз ортасынан 6epi жатып алды. Бежейден жырып алып, бауырына тартканда, acipece, айкын ce3flipin, кызыктырып коятугын. Сол Байсалдын вз сыбатасына арнаган 6ip кыстау болатын, ол кыстау бупн Бажей отыртан атакгы Токламбет. Кунанбай a3ip аз басы алар жерш алганмен, Байсалды жайлаткызган-ды. Онын бер жагында Байсал Життек жерш келемен, жолмен алатын шыгармыз деуып едт Кунанбайдан “ эперемшдГ’ еспгенде Байсал да ундемейтш. Exeyi 6ipre жасасып, кабакпен утысатын болганнан 6epi, тегщде, Байсал ундемесе, ол канген1. Кдрсы болтан жершде ол колма-кол 6ip-aK томырылатын. Мына жолы эл1 кунге сол ундемеумен келеш. Кет1бакты жаздан 6epi Кунанбайдын деген1нен шет жайылдыртан емес. Билетт, ыркымды, TyciMfli берш корейш, Кайда, калай апарар екен деп байлатан efli. Ал сонты ею-уш куннщ imi шатасып, шиелешсш барады. Енд1 Токламбет зорлыклен тимесе, берекемен тиепн емес. Зорлыкпен жылатып тартып алып береке таба ма? Жэне, acipece, Ж т т е к api кеп, api аталы мыкты ру. 0з1нде Кунан- баймен Tipecin журген Бежей бар. Ол Копбакка ата кыстауын узак бауратып. кутты коныс кып коя ма? Зорлыкгын да кайта оралар орайы болмай ма? Сонда Бежей Байсалта Токпамбетг1 байыргы, туракты кыстау етш нетып шьшап отырады? Не- гылса, зорлыклен алтаннын Ty6i кайыр болар деп айту киын. Eip алуын алса да, артынан аударып тастап ж1бермесе. М ше, бугшп кун ундемей, ауыз ашпай К,унанбай кдсында журген Байсалдын iuii осылай ед1. Д эл шанкай туе кез1нде Кунанбай шарт KHiHin, Байсал, Майбасарды epTin тыска шытып, барлыкелге: - А л, атайын, MiH енд1 тепе аттарына! - деп айтайлап турып, буйрыкегп. Журт жапыр-жупыр атка Minni. Ыргазбай ж1птгер1 кару- ларын колта алтан. Озге ел де Teric кару алды. Бул уакытта жел катайып, кун суытып, танертенп киыршык кар енд1 бетке сабап, калындап Tycin тур. Айнала булынтыр. Ш ынтыстьщ бшктершен буктетш1п, булытып Tycin, атындап етш жаткдн туманды шаныт та бар екен. 90

Кунанбай узын торы аттьщ устщде турып, айналага, кун рен1не карап алып, шпнен: “ Кол карасы кершбейщ, мунысы, rinTi жайлы” дедй Кастарыньщ арасынан тускен exi сай o»iMi болушы еда. Сонысы каз1р терендеп, катгы туйш п алыпты. Белнде узарып кзрауытып шыккан туктер бар. Улкен, ereip жалгыз KG3i канталап, шапшан карап, жалт-жулт етеш. Журт тепе MiHin болтан сон. ею жатында туртан Байсал мен Майбасарта карап, буйыра: - Бас! - дедь Кара каткак болтан боктерд1 дуб!рлетш, тасырлата басып, калын крл Жптгекке карай тартгы. Колдын алдында Кунанбайлар. Кдтты ж у р т , сау ж е л т келеда. Кунанбай колы осы куш , туе аумастан, Токпамбеттщ батыс жагындаты салбыратан тумсыкка желе жортып шыга- шыга келд!. Бежей кыстауы козы ершщдей жерде тур. Корага юрген екен. Муржелершен сэры кидыцтупш быкси, ш алкьт шытып жатыр. Коранын айналасында мунда да н е т р кеп екен. Bipax жалу жургендер. Д эл коранын ез жанында сай туртан атгар б1рен-саран тана. Кунанбай тез байкдды. Ерттеул1 аттьщ барлыты да кыстаудан жогары, томен созыптан тогайлы калын шабындынын бойында ерелеул1 жур екен... Ыргызбай жагынан шыккан калын колды KepiciMeH, ауылдагы барлык жиын аттарына карай асыта ж упр ю п. Колдарында сойыл, найзалары бар. К ф сы лы кка бек^нген жиын. Енд1 6ip азгантай аял болса, булар да тепе атка MiHin алатын сиякты. Онда карсылыкшаппа-шап келген согыска айналмак. Осыны есептеп алтан Кунанбай, пушпак тыма- тынын кулатын байлай бере, торы атгы Te6iHin, камшылап алып: - Кдпта, капта! Олжай, Олжай! — деп, уран салып, атыза женелд1. Барлык калган кол да айгай салып: - Ыргызбай! Ыргызбай! - Топай! Топай! - Олжай! Олжай! — деген урандармен дурк женелдк 91

К^тгы жел KyHi каптап жанган каудай болып жер кущ- ренткен жайын ун шыкты. У-ш у, дур-дур етш, дуршдеген дулей KyurriH суы к уж . Бежей аулындагы жиыннын саны мынау колдан сона- гурлым аз FaHa. Життек, теп, сайлана алмай, камсыз калган сиякгы. Сотые болса. мундайда бурынгы кепке мэл1м едет бойынша: “Ту- рысатын жерш айтсын” десш ап, содан кейш кол жиюшы M i. Кунанбай оны iereMefli. Шугыл келдк Бежей касына каз1р жиылган - Ш ынгыс шйндеп X i- riTeKTiH гана 6ipa3 кауымы. Ойдагы Балпан мен Ш идеп Ж т т е к хабарсыз калган. Tiirn, таудагынын Ke6i де бупн корага юрудщ эбнер1нде. Hci Бекенпп ншнен кдз1рде Бежей касынан табьшган он шакты кара шаруа гана. Оларды бастап келген Дэркембай. Х и дебай, Мусакулдан, К даы р мен Келкайнар, Кызылшо- кыдан сойыл устап Кдрашокыга карай шапкылап кепп жат- кан лек-лек аттыларды Kepin, Деркембай: “ Осы тегш емес. Х 1птекке карсы. Бежейге карсы жиылып жаткан кол!” деп байлаган. Бежейге де, езге Хшгтекке де, багана тустен бурын кеп, Кунанбай жагыньщ жаманатын жетюзушг дел сол Дер- кембайлар болган... Х олш ыбай Байдалы мен Кдраша, Каумен, Урюмбайды да атка MiHri3in, асыктырып ерткен солар. Кдз1рде Бежей корасынын алдында турган кырык шама- лы Kici бар. Булардын ортасындагы Бежейдщ ез1. Кдсында Бежейд1 жалгыз тастамайык деп коршап калган сол Дэркем- байлар жене Байдалы, Карата, Урюмбай, Каумен, Кржакан- дар едь Бул сиякгы егде шсшермен катар Кунанбай шабуылын тосы п турган 6ip топ жас ж т т т е р де бар. Ол — Кдуменнщ exi мыкты баласы Базаралы, Балагаз, Карашаныц баласы Абылгазы. Х э н е Х т т е к шпндеп езге жанкуйер агайыннын жас азаматгары Бейсемб1, Эбдшда, Оралбай дегендер болатын. Булар эуелк — Кенпрбай, Кецпрбай! - деп уран салып, жаяу болса да, колдарына шокпар, сойыддар альш, кыстау жанында турган бестьонды ерттеул1 атка мшш, карсы шыкпак Mi. Байдалы акырып буйрык e iri де: 92

- Токга! Е, мына Бежейд1 ж алгаз тастаушы ма едщ? Элсен, кзсында ел! - деген... Кунанбайлартакап кадды. 1ркшер емес. Айбар iuerin, сойылдарын кетерш устап, жаланып келедь - Кдп, кор болдыккой! Кдпыда калган басым! Капыда KerriM гой та га да! - деп Бежей катгы ширыкгы. Булардын аз гана сешин, кыстаудын жогаргы жагы мен тем ен п жагын- дагы ж т т г е р едь Олар аттарына жетш калган екен. Бестен- оннан топталып сойылдарын кетерш, жауга карай жосытып келденендеп шауып бердь BipaK алды солай болганмен, арггагы к е п ш ш п атгарын тез устап мше алмай жатыр. Ешп Олжай колы бул жаулардын кеп ш ш гш атка мш - пзбей басатын болды. Кунанбай шауып келе жатып, он мен солдын ею жагына да, жуз каралыдан, ею калын топты жыра ж енелтп. Солар ереде журген атгарды кику-айгаймен шошытып 6e3Aipai. Сойылдын астына алып, ycrepimieri ер атаулынын барлы- гыньщ кастарын талкан eTin, киратып жур. Ж т т е к жагынан алгаш атка мшш карсы шапкан ceaaip топтар Кунанбай бастап келе жаткан калын н е т р д щ езш жанай шауып едь Оларды да кептщ сел! басып Kerri. Ею жакка белшген топтарынан баска. Кунанбайдыц артындагы н е т р д щ 03i де, TinTi, мол. Кеддененнен гашккен ж тттердщ атгары еп-сэтге ойнап шыга бердь Bip ж т т к е так кырык-елу сойыл карсы келген болу керек. Оп-онай уйпап Kerri. Аттарына жете алмай, жаяу калган ж т т г е р , ездершщ устше барган калын топтармен: — Кайт! Кайт! — деп турып, жаяу куйде согыспак едг BipaK аггы мен жаяу согыса алсын ба? Аттын еюпшмен кеп сойылды сокканда, ат устшдегшер жаяуларды кагып жыгып, домалатып-домалатып Kerri. Осымен кьютаудан окшау кеткен азаматгын барлыгынын да epiKci3 титы га курыды. KenTiriHe ceHin, е р кеш тен т алган жене мыналардын камсыздыгын Kepin, б1ржолата дандайсып алган жаулар енда уран менен айкай-шуды, TinTi, катгы удетп. - Айдос! Айдос! — Ыргазбай! Ыргазбай! — Топай! Торгай! Топай! Торгай! — деп, аргы ураны Айдосты 6ip этап, одан кала берсе 6epri эруактарын да жш шакыра журнт, Ж т т е к ж т тге р ш е такай бергенде: 93

- Кыр! Жой! - деп барынша шошытып, зерш шашып келедь Енш багет атаулы жапырылып болтан сон, барлык коллары жан-жактан кыстауга карай лап берщ. Жер-дуние азан-казан. У да шу айгай мен тасыр-тусыр элекке толды. Нагыз шабын- шылыктын жат сарыны басты. Божей тобы эл1 кунге кыстау алдында едт Барлык бул арадага жиын сойыл, шокпарын котерш, арка жунш урпитт. ер тагьшай тапжылмай турган-ды. Енш айналанын барлыгын жау алган сон, Байдалы катты дауыстап: - Brrri гой! Шарасы кургыр 6irri гой! Тарт ешп, корага тарт! EciK-eciKTi алып турып, корага юрпзбей oaicin коре- Mi3! — деп, бар жиынды солай бастады. Орталыкта, улкен eciK аузында - Байдалы мен Божей. Буларды коршаган еншен ер жастар. Базаралы, Балагаз сиякгы, Кржакзн сиякгы мыкты жйгптер болатын. Ж ау атаулы кялын н отр м ен коранын устше актарылды. Шапкылаган куйпнде агылып келш, уй ш п жатыр. Барлыгы- нын уШршгеш К,унанбайдьщ айналасы екен. Буйрык, OMip куткендер. Тап ортада К,унанбай. Атынын успнен эл1 туспей тур. Д эл осы кезде, коранын iuiinae Дэркембай Божей мен Байдалыньщ арасынан ентелеп кеп, сиракгы мылтыкгы кетере бердт К,оранын !шк1 жагынан жана жуг1р1п кеп ед1, кайдан алып шыкканы белпс1з, кулагы кайырулы, бштел! кара от койса таре бергел1тур. Асыгыста Божейш топшысымен кагып, втшйн е тт: - Мынау сокыр аяйын деп турган ж ок Т а га да тубМ зге жетт1 гой. Атамын! Жайратамын! — деп, шакдаган шага 6epin efli. Божей оны катгы cepnin ж 1берл, токгатып: - Атпа, тарт былай! Эруак бары рас болса, будан келген керд1 KepepMiH! - дедш. Бул кезде К,унанбай айгай салып, буйры к 6epin: - Алып ш ык merrepiHeH! CyftpeTin ш ык шдершен! К,ол- аягын байлап ап шык, енш ен тонмойын кулдын! _ деп, Майбасар бастаган барлык Ыргазбайды кррага жаяу каптатгы. Олар eciK-eciicriHалдында ipKwin калгандыктан, Кунанбай т а га акырып: 94

- Кдпта, туе агган! Кдпта тепе! - деп, К эи б ак , Топай, Торгай жптггерш де тугае айдап салды. Байдалы мен Бежейдщ касындагы Базаралы, Балагаз, Дэркембайлар кзтты -ак кимыл етш еда. BipaK калын Honip ypKin KipreH калын койдай боп, кернеп басып Kerri. Te6eci аласа коранын шннде Базаралы, Дэркембайлар сойылдарын да кулаштап турып серией апмады. А з-акуакыт- тын шпнде калын-кальщ топырлар Ж т т е к т щ кырык KiciciH тагы да уйпап, ж е ц т алды. Ш птектерд1 суйреп-суйреп алып шыгып жатыр. Кдраша мен Урюмбайдан бастап, жас ж т т атаулыньщ барлыгын тыска шыгара сала, бес-он юсщ ен жабыла Tycin, торсылдатып дуресогабастады... Бел кан, омырауы мен сырты кан болган Кдраша, Дэркембайлар TiniH тартпай, барлык кдргыстын бэр1н Кунанбайдьщ дэл езш е арнап, айгайлап айтып жатыр. BipaK копии шуынын ш ш д е ол сэздер Кунанбай кулагына жеткен жок. Алып шыкканнын бэрш е карал: - Саба! Сал дуреш! Аяма!.. Кдрсыласады гой бул Ж т - тек? — деп, оз буйрыгымен сабатып турган Майбасар. Талмастан, бэгелместен камшы жумсайтын жалан каккан ж т т г е р бар. Солардьщ басы eKi атшабар — Кдмысбай мен Жумагул. Кунанбай алгашкы шыккандарга кзрап турган жок- Оларга бер ш п жаткан жазаны да елеген жок. Улкен коранын уш е с т н е н шыгарып жаткан Ж ттектер д щ тппн дер ш е гана кадалды. Куткен1, и сш басканы 6ipey-aK- М ш е, ещп, ен сонында оны да алып шыкты. Бул - Бэжей. бзгелердей емес. эз1р кыры сынбаган куйде, ез ерюмен шыгып келедь Бас KHiMi — пушпактымагы да озшде. Баскаларша у с п де жыртылмаган. И т е р т шыгарган да Kici жок. Тек eKi жагын, алды, артын камалаган Ыргызбай гана кэп екен. Кунанбай атына камшы басып ж1берш, омыраулатып келдь Муньщ касында турган Байсап да осы кезде катты тебшш, катарласып кеп ед1, Кунанбай Майбасар мен Кдмыс- байга акырып 9Mip етш: - С о к дуреш! - дедь 95