М.Әуезов "Абай жолы" 1 том

К^рт ойшы кеп карсьшасты. Б1рак,байыптап барып, шын макулдады. Осыдан кешнп ею кун, ею тун бойындагы энпмеде Абай Кдцырбаймен дауласкдн жок, Bipanaca 6ip ыкыласты, угым- тал тындаушы боп отырып, ылги гана Кдцырбай керген акын- дар жайын сурастырган. Кдпырбай бул мэжшстер тусында дангыл жолга тускен- дей боп, жазылып кетп. Кейде соктырып, елен айтып кетеда. 03i жанылып, умытынкырап калган жерлер болса, жалт eiin Куандыкка карайды. 0 p i суду, api майда мшезш Куандык экесш1н мущрген жерлерш тез айтып, eciHe Tycipin ж1береда. Бурын талай еспген сездерш эл1 де кумарланып, суйсш т тывдаган ажар керсетедк Жалгыз айтыс-талас создер емес, мунын-шерщ айткан ойшыл акындардьщ сездерш де Куан- ды к жаксы уккзн екен. Карт акын эр сезшн тусьшда элдеб1р ертегщей алые акын Садакка еога береди Бала кез1нде езше езге акындардан езге- ше керш ген сол Садекен екен. “ KepreHi мен бшгеш ушан- тещз. Ол KiciHiH айтканы мен жетюзгеншщ мьщ да 6ipiH бшмейм1з. Тепн емес, кеудесшен нур саулаган акын сол eai, жарыктык!” — деп сейлейдк Садак Кддырбайдын айтуында жай акын емес. взшше 6ip квреген жан сиякгы. Абай осы орайда Кддырбайдын сол Садакпен айтыекз- нын сурап едн “ Садак пен баланын айтысы” дейтш Аркага мэл1м айтыс. Сондагы бала осы Кдцырбай болатынын Абай жаксы бшупи еди EipaK Кдцырбай ол сезге кеп токгаган жок, — Б1здщ Садекенмен айтысар шамамыз кэне? Эншейш 6ip жалгыз ауыз сездщ тусында болымсыз тоскауыл айтка- ным гой. “ Айтысты, ж ендГ дейтш сез емес. Тек кана Сы- банньщ Ш умек бастаткан он алты акынын жешп отырган сон , мундагы елдщ намыс eTin, кетерш эпкеткеш... - дед1 де, баска энпмелерге кешш к е т . Кддырбайда улкен мш ездш к, кенд1К бар. 0з1мшш емес. Мактангейлеген “ шыга шаппа” емес. Сонысы жэне жалгыз Кдцырбайдын ез1нде емес. Осы Kapi eciHe алып отырган Са- дакта, Ш умекте, Барласта да бар сиякгы. Кадырбай есиет- TepiHiH туб1не бойласан, акындык - дарыган куш, улкен касиетп жаксы акыннан калган айшыкгы сез, тепнде, заман- нын KacipeTiH айтады екен. 342

i; шылаганда, Кддырбай осыны TYftinTi. - Сол сарыннын бэрш е кейде акырын жатып, кулак : салып байыптасам, 6ip шерге 6ip шер уласып, косылып жата- ды екен 03i. К екейкесп куйш тында, кушренген жырын тьщ- 5 д аты . Абай, сен кешелер 6ip орынды сез айтгын, балам. Осы ‘ елдщ еткенш щ 6epi де, тепнде, e3i кешкен eMipiHe суйсш е j алмай кеткен екен. К еп сарыннын iiuiime басымдап, ектеп I келш жататын 6ip сарын бар. Соны сы куаныш пен шат- 1 шадыман, мэре-сэре емес-ау! Кептен кебш ше заман уайы- 1 мы, заман дерп-ау. Арыдагы арманын айт, Kemeri осы елде болып еткен мамырдын жутын айт. Бул туралы да осы куш акын зар тегедь.. Bopi-6api де шат болтан елД1 аз кередт J Шаныраты куйреп жаткан куй зеуткп айтады той. Сол текке ; айтылып жаткан жок. Сен айткандай панасыз, айласыз бол- ? гандыктан туып жатыр. Жалын аткан копии дерн айткызып [ жатыр той! — деп, Кддырбай 6ip улкен туйш туйд1. Содан KeftiHri энпмелерде Абаймен eKeyi жас-Kapi де- ' мей, аса жаксы угысып Kerri. Аргы-бергщен тэты да коп ceaaepfli сурастырып кеп, Абай ! Кддырбайды енд1 анык таныды. С он ау 6ip жас кундер1нде I Абайдыи аса жаксы керген акыны Барлас ед1 Берще Шожен1 бшд1. Балтаны корд1. Кдз1р 6ipHeme куннен 6epri энпмелер тусында Абай Кддырбайды солармен салыстыратын. Ойы дана, MiHe3i май- да, жолы дангыл карт акын Абайдыи бурый керген акында- рына кейде уксап, кейде уксамай кетепн сиякты. Енд1 кеп екшегенде, солардыи бэр1мен Кддырбайдын шындап, тереи- деп туысып жаткднын укты. Осыны уккан сайын, барлык осы кэритерд1 жанындай жаксы коре бастады. Оз халкынын iuiinae езгеше 6ip тазиз, жаксы жандар осылар сиякты. Жана Кддырбай айткдндай, артыдан 6epi кдрай терсе, елдщ улкен аркдпыгы осылар сиякты. Bip сэтте мынау сулу кдртты Абай езш щ экес!ндей TyciHin, iuiTeft тагзым eTin, шындап турып бас ид1. Жай эке емес. “ Малынды бак! Д эулепвд! асыр! Ypna- гынды ecip! Озгеге екгем бол!” - дейтш эке емес. Ой-сана- нын экеск Татылым мен таза жолга бастайтын эке сиякты. 343

А ба й Кддырбайта алтыс айтты. Устаз алдынан алмаган азыкалтанын айтгы. BipHeme к у н осы ндай келел1 кечеспен еткен ед1. Абай бул уакы тта Кдды рбай кдсы нан ею ел1 айрылган ж ок. BipaK ещц дел Абайдын e3i болмаса, Асылбек пен Ер- болдар же н е , ecipece, К уа н д ы к, Кдрашаштар да баска ермек 1здей бастаган. Олар: “ Отауга барайык. А зы р а кса уы ккуры п, ке ц 1Л с е р п те й ж ” , — дескен. Кдды рбай e3i де жастарды ез м э ж ш с ш е н “ азат” етуд| ойлаган екен. Тертпш п ку н кешке ж акы н колына домбыра алып оты- рып: - Ш ы р а кга р ы м , сендермен с е й л е с т ез1м де ceprin кап- ды м. BipaK 6i3 от орны на ш е гш калган карт бурадай болды к К д н ш а айналы п кзр м а н с а кта . Kepi е ж е ш н бала уаткан гей- гейщ дей ку й басады. Сендер оган каш ангы мулги бересщдер? Тш егщ , талабын алдында. Б1здщ ту болса, жиы рылы п ойга тускен. Е н ш ден басына да шыта алмайды. Сендерге ол жол емес. в р л е й тш ер, киялайты н киялары н алдында. Соган бас, содан кайтпа!.. Унем1 уайы м ойлама!.. С а уы кта кур! Ш алкы п кал! Керм егенщ нщ берш кер!.. Т е к бетгерщ кайтпасын! - деп, 6ipa3 отырды да... — Енш , са уы к курындар! М е н сендерд1 аз сезбен шыгарып салайын! - деп, домбырасын кушренте тартып женелдь Ж астар тепе телм1ре карап, у н ты ндап ка п едь Аздан сон Кдды рбай энд етш Kerri. Д ауы сы нда аса 6ip к е н ты ны е бар екен. Боздатан нардай улкен толкы н шытады. Жас шагында бул а кы н н ы н ipi э н п н болтаны сезш ш тур. Б у т и т сазында кеш еден 6epi e3i ай тка н “ к е к е й ке с и ” толтау бар. Арм ан сал- кы ны келедь Ж астарта K33ipri айткан ce3flepi “ ез атанын” тш ек батасы сиякты : “ Ж аксы балам, асыл М м , адам бол! Артына енеге калдыр! Кдгсылтан халкын, каумалатан карындасын бауы- р ы н на н пана табар бейтерек болындар!” —деп сейледт К,оныр кеште осындай саналы 6ip саз тарткзн карт акын­ н ы н э ш де езгеш е болатын. Э аресе, кайы рмасы баска. Ол Кддырбайдын ке п жылдан 6epri тауып алтан, аумас, айны- мас кайырмасы. Кущ рене толкы п, накыстап кеп, анда-санда: “ EniM! EniML EniM -ay, ел1м!” - д еп кайырады. 344

Абай осы кайы рм адан ка тгы эсер алды. Барлык, улкен тулгалы Кддырбай сол 6ip кайырмадан танылгандай. 03iHiH асыл ж у р е п н а н ы ка ш ка н д а й . К д с и е т п ата, хал ы катасы боп бш кте п ш ы гы п , ш ары ктай TycTi... Аба йд ьщ ж у р е п а л га с ка толы. Карт аганын э ш токтаганда. жас ж ш т суп-сур боп, катгы толкынып калды. Осы халшен айыга алмай, Кддыр- байдын жузше кадалып капты. Тамагына лы ксы п кеп турган ш ер то лкы н ы бар. Абайдын катты езгерген жайы н Куанды к байкап отыр екен. Э ке с ш щ домбы расы н ептеп сусы ты п алды да: — Ш ы гары п салар эш щ з “ С ауы к кур!” деп турган жок. Т а га да: “ Сарыла туе!” дед1 го й , эке! Д э л бул ж о л ы сол тш пда алмаспыз. Bi3 енда о й ы н ойнайм ы з. Б и л л и бе? — деп кулш ж!бердь Осы мшез1 уй ш ш тепе ке щ л д е щ н р т, с е р п т п эке тп. Абай да Куандыктын сонш алык сергек, ерке кулисш е тан- кадды. Ш а тты к пен сауы кгы н жаны да, сэнбес шырагы да дэл осы еркш сулу, жас кыз сиякты. Дэл осы сэтге, осы куц п р т кеште Куан ды к Абайга улкен 6ip куат, екп1н суретш кэрсеткендей болды. Мынандай жаннын манында кущ трт кеш те, жабык кощ п де болмау керек. Оньщ аты —улкен ум п\\ Opi сулу, opi сетм ш , м ы кгы ум н. О ны ц бас иер купи жок. Отауга барган сон, конактар касына кеп кы з, келш ш ек пен жас ж1пттер жиылды. О йы н-сауык аса кы зу боп баста- лып, тац аппак атканша солгандаган жок. Бул тунде узак эсем эн де шыркалды “ Орамал тастау” , “ Хан жаксы ма” , “ М ы рш ым” , “ Белбеу сок” , “ Лэппай тутэлэ” сиякгы кулд1рп ойындар да тепе ойналды. Эр ойы нны н арасында кыздар мен ж1птгерд1н кезек шыркаган айтыстары, эн жарыстары да кеп. Сыбан ойы н- ш ы , сауыкдпы ел болатын. 9cipece, осы ауыл Кдды рбайды н eKeci А кт а й л а к зам аны нан 6epi карай айты с п е н э н н щ кд н базары. Ю ш кентай кун !н е н 6epi сол кал ы н дум ай ортасында ескен К у а н д ы к мынадай о й ы н -кы з ы кгы н жаны ecenri. Озше cepiK, дос кы здары да ке п . Сыбан мен Найманнын есюден келе жаткан эден кызда- рын жастай узатпайтын. “ Сыбан кызындай уйде картайта- м ысын?” деген сез езге ке р ш шее елдерге мэтел сия кты бол­ тан. Кддырбай аулында, мынау отауда сондай ж е и п отырган, 345

жасы отызга такэп калган кыздар бтреу-екеу емес, элдене- шеу. С оны к 6api шетшен калжынкой, ашык. Ойын-сауыкка жаны кумар, ш епнен энтш, елещш боп шыкты. Бар ж и ы нд ы бастап оты рган К уа н д ы кты н е з1. О ны н та- маша кулюсл эрдайым сьщ гы рлап ш ы гы п, куйдей созылып, журтты н 6apiH елйспрш отыр. Куанды к ойы н устшде ж т т - терд1 аямайды. М э з болы п ку л ш оты ры п, кызара Tycin, кат- ты жазалайды. 0з1не жаза тартатын жер келсе де саспайды. Кулюсш ен жазбай, Mi3 бакпай отырьш, бар жазаны оп-онай кетерш кегеш. Осы кеште Абай мен Куанды к катар отырып, эзшмен, энмен, айтыспен де ко п жарысты. Е н алгаш айтысты К уан ды к e3i бастаган. А р н а п сейлеген K icici - Абай. Буры н айты ска ке п са- лынбаган Абай ayeai эн жагына салмак салып, сездерш ой- ланынкырап, бегелщюреп айтып отырды. Сыбан шине Ар- к а н ы н к е п сулу эндер1 жайы лм аган екен. Абай соларды ай- тумен жэне ыргак, накысын жаксы жетюзумен Куандык энш баса берд!. А л га ш кы 6ip кагы сулары осымен е тш , ой ы н арасында ай ты ска тагы оралы п келгенде, К у а н д ы к э н айтпай, термеге TycTi. А й ты сты н э ш емес, сезш сарапка салайыкдегеш. Абай- д ы н ку л а к к у й си я кты 6ip ж енш , жортпа TepMeci болатын. Ол да соган Tycin, е тш К уа н д ы кты н езшдей жылдам шыгар- мага ауысты. Барган сайын Абай бойын кен салып, шешен айтуга, ш апш ан айтуга онай теселш барады. Е щ ип айтысты 63i де тшегендей. Бойына екпи цц сергек 6ip жалын бггкендей болды. BipiHiH ce3i 6ipiH ж а н ы п салып, е ю жасты а н ы к ша- бытка шакырып отырды. К у а н д ы кт ы н ею Ke3i KyniMcipen, а к т а беп бал-бул жа- нады. Ж ас ж т т п е н ез жары сы н ракат деп битген терйдк Бул ж астарды н айтыс сездер1 сы пайы калж ы нм ен 6ip-6ipiH мак- тау. Ж т т сол эзш курмет арасына “ махаббат” , “ гаш ы к от” деген си я кгы жайларды араластырып, туспалдай береди Кы з болса: “ Сыпайы куда, сый азамат, келген сапарынды курмет етем. Заты н ж аксы , езщ жаксы . Э н ш е ш н 6ip элдеюм емессщ. Екеум1зге де жарастыгы сыпайы сыйластык” , —деп бейне- лейди К е п к е з т ш е а ш ы к айты скан эзш курметгер1 осы. BipaK жай отырып, акырын сейлескенде, сулу кы з бен мэщи ж т т осы кеш те кеб1рек у гы сы п еда. 346

Оган басшы болган Куанды к. Ж урггы н дырду-думаны молайып, 6ip жерде э н ш ы ркап, 6ip жерде кул й -та р ты с ба- сымдап, Kepic бо п жатканда К уанды к, Аба йга м о й ы н буры п: - 0лен байгус кеп орамга келе бермейщ. Ж урт кезш ш е не дейш , Абай? К е н ш м н ш а йтпагы н э ш м ipicin ка п едь Ш ы н сейлессем, саган айтар сырым кэп! - деген. Осы сезш щ езш де ку л ш о ты ры п, ж у р т ке зш ш е ce3iicri етпей а йтгы . А ш ы к сейлеп, батым ке л л , Абайга езгеше кенш белетшш бшшрген. Е ке уш и шггей угысулары бул кеш емес, алдьщгы кундерде- акм ел1м си я кты еде Абай Куандыктын аксаусактарын катты кысып отырып, е й б1рдей ж у р е ктщ ж ан тамырлары 6 ip со кка н ы н сездг - Екеум1здш журепм1з 6 ip согады -ау! KepeM iciH? А й т - каны на куандым. M eHi де езвд ей кер! —деп калды. Осы дан с о н булардын ep6ip к у п й й , э зш сездерп ка б а к кимылдары - барлыгы да сондайлы к 6ip т э т т ш к , куаны ш бе л псш ке р с е т л отырды. О йы нд ы сылтау етш 6ip per c y ftic - кенде, буларды н жуздер1 де ш ы н лэззаттан бе л п 6epin, 6ip- 6ipiHe ы п -ы с т ы к б о п тш с т г Осы туннщ кыландап аткан танында, конактар тарай бас- таган шакта Куанды к Абайды ш етй уйге карай женелтп. Ж урггы н бэрш таратып, жайгастырып болган сон, сол уйге e3i де келген едь Ш е т й уй онаша екен. Iпанде 6ip гана тесек бар. И е й картан эйел ерте турып кеткен сиякты . Е й жас ы стык кумарлыкпен, жалындап табысты. Ты гы з жерде, тар уакытта кездескенджтен eneyi де у н й з едь Кдпткысыз кел л , (рйлмей косылган кушактары буларды сол ун й з, жы м - ж ы р т то л кы н im iH e лезде тарты п a Kerri. Осыдан соц тагы да б1рнеше кун ойы н-сауы к болды. Абай мен К уа н д ы к арасы тен жастардьщ жаксы достыгына айналды. BipaK бары сол гана. E xeyi 1рйлм ей табы сканм ен, жалындаган махаббат тумады. Абайга Куанды к онаша кез- дескеннен repi журт кезш ш е кеп унайцы. О кш ау жерде Куан­ дыктын ашыктыгы элдекандай кекселш сияктанып, ж ш т журегше катан тиедг Куанды ктын Керей шннде кайы н журты бар. KyHeyi б1рнеше рет келш кеткен екен. О зш щ бурын алган катыны бар. Куанды к соган токдл боп бармак. Кдйы ндап келген кеэдершде калы нды коны суйе алмады. Э ркдш ан салкы н кала- тын. Сол мундарын Абайга сейлеп кеп, сулу к ь п езгеше 6ip 347

тш ек ойлаганын айтып едг Абай жауап айтпай ойга тустт BipHeuie баланын анасы болтан Дш дэ бар. Рас, Куанды к Абай- д ы н TeHi. Тэр бие а м е н , енер1мен, акыл парасатымен де езге- ше жан. Сез жок. Эл1 кун ге 03 eMipiHfle кездескен эйелдердщ шинде Абай- ды н енерш , суду, кайратты кы з керген1осы. BipaK Кддырбайдьщ ренш пнен аггап эту, Д ш д енщ бала- лары н ум ы ту о най ютер емес. О сы н ы н бе р ш щ устше, Куан- ды кды акы лы суйсе де, ж у р е п он ш а л ы кб о й тартпайды. Осы кундердщ езшде де Абайдьщ кеципнен Тогж ан умытылган жок.. Кдйта мынандай шешен, аш ык, атакты Куандыкпен тайталаскандай боп, ке з алдына ш ы н суйгеш елестей бередь Абайта ол экелген таш ы кты к, ол усынтан журек, ол берген нэз1к лэззат бул дуниеде кайта оралып келместей. Онымен тен ж а н тумастай, табылмастай едт Тогжан есше туссе, Абай тар тесекте де Куандыктан тар- ты ны п . ку ш а гы н ipKe бередь Куанды ктын Абайды cyroi де ж йтг мшезше орай сияк- ты. Ы с т ы к о гга н да курм етгеген сы йласты к ко п . BipaK сонда да К у а н д ы к тш е п н е н ка й тка н ж о к . Абай ез акы лы мен дэл байлауын айта алмады да, Куанды ктын езше акыддасты. Егер К у а н д ы к руксат етсе, осы жайды К араш аш пен Асылбекке айтып, солар н е т уйгарса, соган байласайыкдеп едг Куанды к карсы болтан жок. К араш аш пен Асы лбекке Абай белек-белек сейлесш eai. Баягьщан Абай басына тшеулеспп купгп Карашаш мына сезш куаны п тындады да, тез костады. BipaK бул канша макул керсе, Асылбек соншалык жатыр- кап, карсы шыкты. - Бул ic болмайды. Крлдан келмейдь Жазыгы ж о к Ал- шынбай кы зы н Кунекец ренжпе алмайды. Алшынбайдан кепсем демесе, саган руксат етпейдг Куанды к кайын журты- на ж ам анатгы болады. С о н ы н 6epi ж и ы л ы п ке п Kepi Каде- кене дерт болады. М е нен баска icici еспм есш . Осы арада кал- сы н ! — деп, Абайта катты салм ак салды. С онд ай сезд1 К у а н д ы ккз да 03i айтгы . С е й тш ею жас апташ кы ойлары нан басылып кзлды . BipaK айрылысар ку н п сонты кездескен сагатында Абай мен Куан ды к келер кунге ум гг арты п калаты ндары н, ел1 де ойланы п кереы ндерш ай- тысты. EKeyi аса жаксы сыйластыклен езгеше тэту дос болы- сы п , 6ip-6ipiH ки м а й айрылысты. Сертпен кеттсп. 348

Кдцырбай аулынан кайтып, Тобыкты жайлауына жет- кен ш е арада eid к у н е т ш едь К а р т а кы н н ы ц ко н а кш ы л дос- жар уясын Абай онай кия апмады. Ж аксы мекеннен узаган сайы н К у а н д ы кт ы н да бар MiHe3i Kaflipai KepiHin, кы м б ат тартты. BipaK сонда да ж уректе ж а л ы н ж о к , ойы н д а байлау да ж о к. 3 Биылгы жайлау — жыддагы жайлау емес. Жаздын 83i куздей жабыркау, жудеу болды. К у н райынан емес, халыкгыц кещ л шырайынан солай болтан. Кунанбай сиякты аткдмшерлер 03 ауылдарына жылдатыдай т о п ж и я бермейдь Буры н Ы ргы з- бай imiH кернеп журетш кзу-керйс свздер, уркеппе желж тер де саябыр. Коны с, epic ретшен таласатын ж ен ж о к. Ыртызбай ортасы сиякты Байдалы, Байсал, С у й ш п к , Кдратай сиякты аз тана ж у р т болмаса. к е п ш ш к т е мал аз. Сы ртты н кал ьщ к е л н аясын ба! Т у н ы п турга'н акты ты н аясы н ба? С окты ккы ш жуандар, содырлы сайкзлдар им ге кею рек KepciH? К д й та к е п т щ 6epi а ш -а р ы к боп м о й ы п кзл та н д ы к- тан, жанагы аман кдлганныц барлыгы биыл ты ны ш , ж ы м - ж ы р т ж ур ге щ н тэс ш erinTi. K e n ymiH кы н ж ы л га н Kici бол. К е п алдында ку р сш е Tycin, халы кгы ц аман кун ш айткы ш бол. С орпа-суы н мен быршыган ipKiriHHeH, саумал-шалабыннан да карайласкан боп ж ур. “ А ш -ары гы м д ы асы рап журм 1н” дей бер... Биы лгы дай кепт1 куйзелт1п, топты томсарткан жылдарда сондайлы к ма- й ы с ка к, м айм а к келсе жарайды. Кедей1 м ен м о м ы н ы н аман кунде аунатып жеп, ауыр кунде осылайша алдаусырату керек. М ш е, кеп устшен жеген кебегендердщ, “ сут устшде кай­ мак” атантандардыц ещ цп e6i сол. Айланы ц ки1з ютабынан алган сабактары осы болатын. О ны сы на орай, осы ж ы л к е п те белек. К д л ы ц ел аса с уы ктусте . С ез аз. BipaK кабактан Keftic, ки я с айы кпайды . Сондыктан Тобыкты жайлауларында бул жазда 6ipfle-6ip той болмады. Эдетте, бул кезде талай рет атшабыс болушы efli. Биы л, TinTi, кун а н да жары спады . Кел1н туссе, кы з уза- тылса, бала сундеттелсе — 6epi де болымсыз тана жаяу желйспен, 6ipep та ба к етпен таркдйды. 349

Д эл осындай ерекше сарылган тыныштык, ортасында, с о н га уакыттарда 6 ip улкен даклы рт ш ы кты . Ол - жау 6iniHyi, жылкы урлануы. Ж айлау кун д е р ш аяктап, ж ур т кузе кке карай бет ала бастаган болатын. Bipep ко н ы с кейщ деп те ке ш кен . Сол Уакыгга айналасы бес кун iiuiaae Майбасар жылкысынан, Ж а кы п п е н Ы рсай ж ы л кы сы н а н ж э н е К унанбайды н ез! оты рган аулынан жиы рм а т а к т ы сем1з ат ж о к боп ш ы кты . Bip ауылдан 6ip ауыл хабарланып, осы жогалган мал жайы ен жайла уга тез тарап ж атгы . Азы н-аулак, талш ы гы бар ауылдьщ 6epi де кузетш сакайтгы. BipaK урылардан i3-T03 ж о к . Бул с и я кты к е п ел кулак- танган кауы рт у р л ы к уза к жатпаушы едь Б1реудщ уйщ це жас Tepi KepiHinTi. Б1реуден м е зп л с й сойы лган ipi караны ц кан соктасы KepiHinTi, боршасы байкалыпты десетш сыбыстар оп- онай ш ы га кдлуш ы едь Ka3ip олай емес. Суга баткандай жым-жылас. Эуелде К унанб ай мен Ж акы птар езара ойласканда: “ Бул жау кернилес Керейден ш ы кты немесе Найман, Сыбаннан ке л д Г , - деп топшылаган. 0cipece, коны с аралары узарып, жайла у-жайпаудан кзй ты са ты н ке з келген сон: “ Эдеш осы у а кы гга ic re n оты р. М о й ы н д ы к з ш ы кк а салып кетем1з деп осьшай етп” , —дескен. Кунанб ай Kem i-конды бегеп отырып, ж анага уш-терт руды нбарш асы надажокш ы ларженелтп. Ы згуггы , Майбасар, Б1рсай бастаган т о п -т о п Kicuiep ypflic ж у р т . ат сабылтып. талай жерлерд1 аралады. BipaK Kepmi елдщ еш ка йсы сы нан дерек б т н б е д ь Елс1з жерлердеп кдрауыл бшктерге, ки ы н -киы н шаткалдарга барып жер шалган Телепберда, Бурахан, Кдмысбай, Жумагул сиякты п ы с ы к, сергек ж т т г е р де i3-T03 бш ген ж о к К ун а нб а й д ы н к е п ауыл, к е п x ir ir r e p i осылайша ере турегелген кездердщ ез!нде дел сол Ы ргы збай imiHeH тагы да бес жы лкы ж о к болды. T iirri, жалгыз Ыргызбай емес, emu Байсал, СуМндйстен де терт бие алынды. Аздан сон Кеттбак, Бекенш1 де ж о к карауга Kipicri. Ш ебер у р л ы к сонда да б ш н г е н ж о к . Т е к кана, тун асса: “ А л ы п Kerri” , “ т а га е к е т п ” десед1 де, кала береда. Кунанбай ыза болып, eai атка мшсе де, жауы юм екенш бше алган ж о к Ж окш ы ны н 6epi кайтып келдн Кдрауыл 350

| бшктердщ басында кун сайын сарылып кддалган шолгын- шылар да кайтты. Бос кайтты. Тек кдна ендш шара: тун | кузетше сак, болу едй Кунанбай барлык ауылдарын катар кон ды ры п, 6ipre Kemipin, ш окд ай кы п , ж и ы п устады. С е й гп де, удере ке п и п тарта бердь вртген каш кзндай боп асыгып женелдк “ Тым курыса, жаудын бетз баскзга бурьшар, 6iaai куа бермес. Соны м ен толас кереринз!” деп ойлаган. Кдша кеш у азын-аулак ем болтаны рас. С онгы кундер Ж т т е к , Кет1бак ш пнен урлантан малдардьщ хабарын ке б 1рек 5 жетю зедь BipaK сонда да Ы рты збай тугел аман калтан ж о к . ‘ Е й тай мен 6ip сем1з байтал тэты ж о к бо п ш ы кты . Осы кезге ! жеткенде Кун а нб а й : “ Е щ ц б о ш м , таны д ы м ” , —дед!. BipaK “ б и ш м ” дегеш м ен, а й ы п ке р ш щ аты н ататан ж о к- Т е к кана жауды: “ А л ы сты н жауы емес, iurriH ж а у ы ” , - деп байлатан. Байсал, Суй1шиктерге мундай ой келген ж ок. EKeyi де I эл1 ку н ге ку р датдарып, ку р с аны н соты п ж у р . К ун а нб а й оларта: 'Т здесш , (здей 6epciH’’ , - д еп селем айтты . B ipaK вз топшылауын бщ прмедт Осы кезде Kepiui руларга б1рнеше KiciHi ж а й тана ж а н сы з етш атгандыртан. Ол Kicinepre тапсы раты н сездерш де 6 ip 63i тана бш дь Осы ндай буйры ктарм ен ж1берген адамдары да окщ а у юсшер. Ойда ж о к жандар. М ы салы , Ж т т е к пш н е , Кд р а ш а н ьщ аулы на *i6epreHi Kepi кемп1р. Сол ауылдаты 6ip ж алгы з у й к1рмемен с уй е к шатысы бар ке м т р екен. Кетсбак iuiiHe де сондайлык елеуаз кедей шалды ж1берд1. Тортайга ж1бергеш де 6ip шал туй е ип болатын. Бул кершер эсте сурау салмайды. T in ri, мал жогал- танын да бишейдт Ж ай аншейш кудай деген жандар тана болады. Ж а л гы з -а к бартан ауы лдары ньщ уй д 1-уй л е р ш е ертенд1-кеш Kipin, 1ш кен-жегендерш байкайды. Б а р л ы к тап- сы рьш ган мш дет осы тана. Сол шебер айланы н аркасында аз уакьгг iuiiHae К унанб ай жауын тапты. Кеп жылкыны алатын алтыштардьщ уясын бшдт Сейтш е н д т зш салмагы тусетш жер - тэты Ж т т е к. О ны н iiu iw ie Кдраша, Кдумен айналасы бодцы. Кунанбай бул жолы туспалмен, ой жотамен сокты ккан ж о к . Буры нгы дай емес, дел м ы нау туста KiHeci оры нды болатын. Ж т т е к т щ б1рнеше ж т т ге р 1 ш ы н а й ы п ке р едт 351

Э щ тме Балагаз бен Абылгазыдан басталган. Балагаз - Базаралынын агасы. Ж т т е к ишндеп намыскер, отгы, пысык ж М т гщ 6ipi. Абылгазы - Кдрашанын баласы. Кдрашанын 63i си я кгы ка п балалары да шетгершен соткар, ки яс болатын. Ертерек кезде Кунанбай мен Бежей арасын ушкындырып ж !бе р ге н 6 ip у а ки га осы Кдраш адан басталып еда. Оган К д у м е н н щ де каты насы болган. К е п ке мал1м Токламбет тебел еа eyeai осы Кдраш а, Кдумендердщ ею атшабарды сабауынан басталган-ды. Содан 6epi М усакул тебелеа сиякгы, Б еж е й д щ асы с и я кгы улкен жиы ндарды ц бэр1нде Кдраша мен К д ум е нн щ ер жеткен азамат балалары ке п аузына ш н ш , кезге тусе беретш. Ш етш ен намыскер, еркеюрек жене мыкты, отгы. Осылар арасынан ш ы ккан Базаралы болса, ол epi сым- батты сулу, epi шешен жуйрйс. Ж т т е к ортасы макган еткен- дей атпал азамат, атан б тм д а ж т т efli. Ерлш пен мыкты- лыгы да сай. BipaK биылгы мамырдын жутынан кешн осы 6ip топ ж т т елден ерекше жарым кеньп боп журдг Кдлы н елмен 6ipre Ж т т е к к е п ш ш п де катгы жутаган. Ж ер аз болган тапш ы лы кган жутады. Сол кептщ im iaae “ ак сирак,” бо п кал га н н ьщ 6 ip i —осы Кдраша, Кдум ен ауылдары. Базаралы, Балагаз, Абылгазы, Эдшхан сиякгы ж тгтерд е тек кзн а 6ip-6ip ат калды. Жаз бойы булар уйден ш ы ккан жок- Аш ты кты да, кем- тарлы кгы да ке п ке р д к K icire барып, ке з сузш, сауын сурауга, жалпетек болуга намыстары ж1бермедг Керек десе, Байдалы- дай т у ы ска н га да барган ж о к . K e c in етейш десе, мынандай жутап калган елдщ ш ш де тук нэрсеш ц орайы ж о к Жалгыз айла - жалга журу. BipaK ол 6 ip гана ез бастарын асырау болмаса, кдтын- балага тал ш ы к емес. 0Mip бойы жалшылыкга журсе де, Kecereci кегерген койш ы , жылкыш ы, туйенн ж о к Алатын акысы кур гана \" iu iin -ж е м ” бо л ганд ы кган, талай жандар атадан бала, баладан немереге ш ейш yHeMi Kici босагасын тоздырумен етш келеда. X irirr e p жаз бойы кергенде, не керд!? А ш ы ккан баланы кердг Кдншырдай каткан шеше мен женгеш, катын-калашты ке р д г Айнала к у р а н у де куш рену. Осы жайларга сол ж т т г е р айла таппай, каргыс айтатын. Жалгыз-актеменшисгеп, жасып 352

айтпайды. Iurreri ызамен, кыжылмен айтатын. Барлыгынын сондай ку й ш Базаралы ж а ксы айты п берш еда. B ip ку н ке ш ке ден басында 6ip топ ж ш т п ц ортасында оты ры п, ызалы мыскылмен сейледь - Ел еру болса, шаны рагы на ж о к ш ы л ы к ке п ш еру тарта- ды. K e m i-к о н болса, эке-ш еш ен, каты н-балан актабан ш убы - ры нды га уш ы райды . Ж алгы з сиы рга арткан аш ам айды н ycTi де арман бопты . К у д а й д ы н б1зден аяган Heci калды?.. - деген. Осы жазда дэл осы ж ттге р ге Базаралы ке п -ке п куйш айткан. Аман калганньщ те тю неде? Ж угаганнъщ жа й ы неден? Э дш етаздш кайсы ? Ол канд ай то н к и ш , кдлайш а т1п ка ты п келед1? Солар туралы т у к т р л е п , ойлаган ойлары н айтаты н. Сондай эцпм елер тусында Балагаз бен Абылгазы ты ны м таппай, эбнер боп калушы едь Базаралыга кадалып кеп: “ Акыл-айла тапшы, бет нускап, жол керсетпп! 1стерлш ic бар ма? С о н ы айтш ы ?” —дей беретш. BipaK Базаралы ол сур а к- тарына жауап айта алмаган. А кы р ы ещ цп eMip езгеше боп кетп. Балагаз бен Абылгазы екеуш щ тунделетш атка мшетнин Базаралы ке пке ш ей1н бшген жок. Ен алгашкы кезекте Майбасар жылкысы жогалды. Одан кейш Ж акыптан алынды. Осынын жаманат сиякты хабарын алып жатканмен, Базаралы елен кылмаган. YuiiH m i кезекте Ы рсай ж ы лкы сы алынды. Дэл осы орайда Базаралы 6ip тунде уйы кгай алмай, аунакщып жатып, танга жакы н тыска ш ы гы п Kerri. К е п ке ш е ш н уй ге гормей, далада болган. У й сы рты ндагы кегал га бары п, тан сал кы н ы на TeciH тесеп, жапа-жалгыз ойланып отырып кап едг Ж ап-жакы н жерде керш ! ауыл бар-ды. Кдрашага караган терт-бес уй болатын. Сол ауылдын А ктес дейтш 6ip сак канш ы гы болушы efli. Т а н жана гана сызып атып келе жатканда Базаралы AKjecTiH ypreHiH e c rin , елен етш калды. Ш а ба л а н ы п туры п, о кы с урд1. А н ы к K ici кергенде уретш ypici. “ Бул не кы л ган бегде Kici екен? B inefthrm i” , - деп ойлап, Базаралы тосып калган. Аздан сон Кдраш аньщ аулындагы meTKi уйд!н тусы на e x i атты Kici келдк Ол у й А бы л газы ны ц отауы болатын. Атгы ларды н 6ipe yi сонда калды да, eKinmici 6epi журд!. Базаралы ен эуел! А кк у й р ы к атты таньщы. Балагаздын жалгы з аты. Eearuii ж у й р (к А к к у й р ы к ат, 6yriH 6ip суы т 353

ж урю ке р ге н сия кты . Ш и р ы га тусш , сумавдап келед1 екен. Эуелде Базаралы: “ Булар бозбалалык, кьшып жур екен-ау!” - дедй BipaKG3i орны нан козгалмай, бой керсетпей отырып бай- каса, олай емес. Балагаз сойыл суйретш келедг Базаралыньщ ж ур е г! т у р ш т п Kerri. © H i суп-сур боп, кадала калды. Ецщ кегалга жантайып жатып, бш нбей бакыламак болды. Д э л ауылга такай бергенде, Балагаз А кку й р ы ктьщ басын тарты п, а кы р ы н гана ш б ш ке л д к TinTi, жакы ндаган кезде атынан Tycin, жалу ж етекгеп ап, ен эуел1 колы ндага сойылын ез отауы ны н белдеуше ш аны ш ты . К у н д е п туратын орны сол болатын. Осыдан ке й ш Аккуйры кты жетектеп алып, ауыл касын- дагы 6ip ж ы кц ы л жартастын арасына карай тартгы. Базаралы байкап отыр. А ккуйры к кан сорпа боп келген сиякты. Мезгшлз журген ж й тг ез журили ез аулынан да жасырмак кершедй Аздан со н атын тас арасына беютш тастап, жалгаз кайтып ке п , уй ш е icipfli. Базаралы ел турганш а уйы ктаган ж о к. К драш а аулы ны н сыртында да ки ы н тастар бар болатын. С оган апары п бе кггке н А бы лгазы ны н атын да Kepin кдйтты. EHfli Базаралыда такат ж о к - Iuii толган ызалы, долы ашу. Уй imiHe у н ка тп а й , сурлана береди Анда-санда д1рдцей Tycin, киналы п калады. Туе ауганша б1рденеш тоскандай болатын. Ойлагандай, туе кия берген кезде, керни ауылдан кайткан Кдумен тага 6ip хабар экелдь бтке н тунде Ырсай жылкысы алыныпты. Осы хабарды Базаралы ееггкен кезде, Балагаз да ауыр уйкьщ ан туры п, тыска ш ы гы п жур екен. Базаралы белше бе л д тн буы ны п, 6ip ж акка баратын Kici сиякты эарлеш п алды да, экесш е кедш. - Сейлесетш жай бар едь Ты ска шыгайыкдны! - деп, еке с ш epTin ш ы гы п , д е н басына карай бастады. Ж олшыбай 63i дауыстап Балагазды да шакырды. У зы н бойлы , капсагай денелн кара сур ж т т Балагаз да келш. Аздан сон Базаралы кзбаган туйш ап, екесше суы к кара- ды . Э р ка ш а н нурланы п туратын кы з га л т жуз1 а п п а к сур бо- л ы п , ка н ы н imiHe тарты п апты. У л ке н е тю р кездер1 кэнта- лап, кы за р ы п KeTinTi. Д е ш д1ршдеп, даусы катты ш ы кты . - О ке, ж ы р т ы кл а ш ы к ты н да rnyidpi бар. К аракаска ке- дей болсам да, кара ниет болмаспын деуип ен. Жамандык 354

сенщ жаты н- К д с и е тщ сол еда. Сен ка ртайган ш агы нд а 6i3fli кара басайы н дед1 ме?... — деп, у ш бузы лы п, то кы р а п калды. - Н е дейд1? М ы н а и й р к ш не деп отыр?! - деп, Кдум ен у р ю п калы п, Балагазга карады . Балагазда у н ж о к . Базаралы ше женелш: - О ган карама, маган кара! М е нен сура!.. Э н е у гу н п М а й - басар жы лкы сы мен еткен тунде алынган Ырсай ж ы лкысы - ны н урысы табылды. Урысы — тап мынау отырган сеш н улы н, Балагаз, - деда. К дум ен ш о ш ы п KeiTi. - Н е дейд1?... Н е дейсщ ? - Солай... суйдеймш. К э не , таны п корил? - деп, База­ ралы еш п агасына кадалды. Балагаз да аш улы еда. К ,о р ка к емес-Ti. М ы н а у жерде кы сы лса да, есш ен айры лган ж о к . - А йт! Н е кердац, не блдан? Н е деп ш и р ы гы п оты рсы н? Женщда айтшы! - Танертен Абылгазы е ке ущ урланы п келгенде, мен ты с- та отыргам. Аттарын анау тастарда каз1р осы ш акка ш ейш суып тур. вл сен де, ш ы нынмен влил, тым курымаса... Урла- ды н гой. Танба! Е ркек болсан, ш ы ны вды айтшы! —легенде, Балагаз жалтарган ж о к. - Рас... а й т ка н ы н рас! —дей бердк К дум ен ем1рде ecriMereH сум ды гы н кергендей, cecKeHin кеттп: - Балагаз, кудай твбеннен урсын! Уа, кудай тебеннен урсы н, Балагаз!.. — деп зарлай берщ. Кдрсысында отырган агасына Базаралы катты жирене карап ка п , 6ip сот калш ылдап ка й н а п Kerri де, у н катпастан тап бердь Кдум еннщ eKi улы да арыстай улкен, кабыпандай кайратты болатын. Екеуш щ кол-аякгары емен шокдарлармен кагы скандай сатыр-сутыр raicTi. Балагаз асыгыста орны нан тура алмай калы п еда. B ipaKлезде аш у ш а кы р ы п, айла тауы п, Базаралыны аяктан ка гы п калды. iH ic i cypiH e бергенде, сол бей1мдеген жагы на карай ко й ы п * i6 e p in . кулатардай б о п едк BipaK будан repi айлага басымырак келген Базаралы майыса 6epin, жалт бурылды. Шапшандыгы шапкыган жалындай боп, лап 6epin ке п , Балагазды бас салды. Ж ы га сала, сол колы м ен кещрдектен буындырып жатып, он колын кы ны на сермеп, eTKip сэры пы ш а кты ж а р к eTKi3in ж ул ы п алды... тгзерлеп жатып, даусы ш ы клай, кырылдап турып: 355

- Бауыздаймын! А га м болм ак тугш , эке м бол!.. Ж о к кыламын! - деп, сэры пы ш акты Балагаздын кещрдегше такал кдлды. Ж алгы з-ак Балагаздын тыпыры мен сермелген колдары гана бегеп жатыр. Агасынан Базаралыныц купи басымдап Kerri. Сыгамдап т уры п ж е щ п ап, енда бауыздарманга кел ш едь Сол уакы гга м уны н он колына екесш щ кос колы кеп жабысып капты. - Т о кга т! О й , кет, ит! Не болды, eici ит?! Тур былай! - деп ке п , Каум е н Базаралыны суйреп алды. Балагаз iH iciH iH ш енгелш ен босап, басы н кетере бердь BipaKertni алысуды ойлаган Kici емес. Ес ж и ы п , баскаша куш тапкандай. Базаралыга кш эл а й карады да: - О й , inipKiH ! И т те болсан, уяласымсын. K iiu i басын- м ен кеудеме ш ы кка ны н д ы не дейш ! К иналсам да сол уялас- ты гы вд ы ки я м ба? Б ш ген а кы л ы н со ма? —деп, сонгы сезш 3eicin, а кы р ы п айтты. Базаралыда ун ж о к . Т у й in in оты ры п капты . Балагаз енд1 тузелш ап, саты рлатып свйлеп, суырыла женелда. - Сен сурады н, ipiraceHiM ж о к ! Сы ры мды аштым! Тан- сам, KariTin мойны м а сапар ед1н? У ры га мал аз ба? М ы на турган Керейд1 торып келд!м десем, не дер едщ. К,унанбай тугш , кудай болсын, 1з-тозын тауып KepciHmi кэне! Таныт- пайты н, таптырмайтын кы п icrefliM . BipaK осы icrereHiM урлык па? Сурасанш ы , бш сещ ш ! Басы м ym iH ютеп оты рм ы н ба? Аукы м ы м угш н icTen отырмын. Арамга ж е р к боп icren отыргам ж о к . Ж и р е н ш icTeftMiH. EipaK ктеген1м гстеген. М е н —ж о к - пы н, ол —бар. М е нщ ж о кгы га м оган барлык боп жабыскан. Жер1м кайда? К е п м , всем кайда? О ны ц Heci куриды? Асы п- T e rln in ж а тка н артыгы тана шашырайды. M eHiH аш-арытым ш имнен калады. Бойыма жимаймын. Айналамды ажаддан алып калам... Басым кетсш , маган десе. Бул жолы м нан токгатпай- с ы н - Бардан алам, ж о к ка берем. Ж аман, сасы к урынды тап- кан екенсщ ? М е н урысы емеспш, emiMiH. Ж о к-я а т кке , алсоге тисем , айтсанш ы !.. - дед1. Каум е н Балагазбен салтыласкан ж о к. А й тка н сезше бой- латан да ж о к - О н ы н ш ош ы н га н ы ж а л гы з-а к ж ай. Баласы не десе де, Каумен казанына Kici асын салмайды. Сондыктан 6ip-a K T yH in байлатаны - Балагазды ез касы нан ку у болды. - К е ш ! К е ш ! Касы мнан кет!.. Кермеймш ! Ka3ip кеш ! - деп б у й р ы к берд1. 356

Базаралы ундеместен т у й и щ де, каты п калды. ЭкелЬ балалы туыскандар осы орны нан айры лы скан шагы нда, yiueyi уш белек ойда. Bip-6ipiHeH шалгай болатын. Балагаз Кдум еннщ буйрыгын орындап, дел осы кун кеи гп де, Кдрашанын аулына косылды. Сонда барысымен терт-бес кун еткен сон, Кунанбайдьщ дел аулынан бес ж ы л кы алды. Балагазга се р ж болган ж й тгге р аз FaHa болаты н. 03ipuie булар Абы лгазы м ен Э д т х а н гана. О сы ymeyi ез ж ур ю те р ш ул ке н есеппен, е п пен icTereH. Булар ен еуел( алыстагы Н айм ан ш пн ен дел ездершдей у ш -те р т ж ш т cepiK тапты . Олар да ж у т пе н ж о к ц ш л ы к, сал- дарынан аткд мшгендер. Ш етш ен шешен, ер, ежет ж ттте р болатын. Жаз ортасында Аягездщ ар жагына жолаушы журш барып, Абылгазы сол жш тгермен сез байласып кайткзн. EKi ж агы ны н да а н ы к кескж ен байлауы ездБез ортасы- нын мыктыларын, калын шогырларын торымак. ЭлсЬге ти м е ю ш емес. Соны м ен, CeMi3-Н айм ан, Садыр, М а та й imm- деп Кудайсупр, Кдптагай, Ж умакан сиякгылардан мыналар алады. Булар еш уакы тта ка л ы н ш о гы р бо п ж у р м е й д г Ж а л - гыз а я к ж ур п н и п сиякты гана болады. Тагы 6ip тэсш дерк Т о б ы кты ж т т т е р ! Н айм ан imiHe барганда, ез колдары м ен мал алмайды. Ондагы жолдастары юм нен алуды, канш а алу- ды ездер1 memin, ездер! ш ы га р ы п бередк Т о б ы к ты imiHfle Балагаздар да сейтедь Ею жагы да жол мен жерге аса ж уйрж . Ж олш ыбай кай сулар елс1з, канд ай даламен ж у р п н и п аз журед1? К д н д а й л ы к елеущз адырлар, сай-салалар бар — баршасын жаттап алыс- кан. Е ю топты н да ен улкен айласы кугы нш ы мен жокщ ы ны адастыруга жумсалады. Бул орайда бэрш ен шебер Балагаз. 0 3 i тапкан айла-тэсш н бар жолдастарына ол yHeMi уйретш отырады. С ейтш айналдырган алты -жеп ж т т тура ею дуан елдщ жуан-жуан жерлерше куйындай сокгыкты. в н ш ен ежет жан- дар уялас борщей тидг Кунанбай мен Байсалдардьщ акылын тауыскан 6ip н эр- се: мал алушы жауларды н 6ip fle -6 ip у а кы т ке зге т усп е й тш тыгылгыштыгы болатын. Эрдайым тан ата жы лкы алынганы бш ипсш ен, ж о к карау- шылар жабыла атка м ш едь Е кщ е н -уш те н бел1н ш ап, ш а п - кылап отырып. айнапаньщбэрш сузедг Керей, Найман, Кара- 357

кесек жактарга кететш жау болса, соларды epuccb керсететш ту р гы -ту р гы нь щ б эр ш алады. К у ш бойы тас-тастан карауыл кзр а п отырады. BipaK эркашан: “ У ш кан шыбын, жоргалаган коныз жок” деп ка й ты п келедь “ 1ште калады! Ш ьщ гы с шине тартады!” - деп, ол жакты да арылтады. Сонда да дерек болмайды. Балагаз болса, вз айласын кэтерге суйеп, улкен ерл1кпен гстейтш. Ол кадалган аулынан калаган малый алысымен каша женелмейдг Н айманга да тез женелтпейдь Кдйта бес-алты кун еткенше, журт аягы басылганша, Тобыктыньщ вз ш ш ен тапжылтпайды. Алы ска да экетпейда. T iirri, сол мал жогалткан ауыддьщ дэл е з ш щ касында, ко й ергсщдей гана жерде журеш. Сезйсп болатын киындарга, карауыл биисгерге эсте жоламайды. Бул жазда ол жерлерд1 шалгьшшылар тана кезетш. Bip алганда, жы лкы ны бес-алтьщан арты к алмайды. Сол топты жылкы ш н н е н ш ы гары п алысымен, Балагаз вз ж т т ге р ш е тепе MiHri3in кояды . Ж ы л кы алардьщ алдында бул жолдастарын жаяу устайды. Оларда ж уген мен ш ш екген баска тук болмайды. Тун шйнде е л е уа з 6 ip адырларга соларды вке п тастайды да, Балагаз, Э дш хан, Абылгазылар ж ы л кы экеледа. А л ы н ган ж ы л кы н ы х о п п е р MiHin алган соц, Балагаз 63i эркаш ан карауылда отырадьг. Аналар ойда жатып, мунын белпеш тосы п отырады. Ауьш жактан ш ы ккан кугы н ш ы мен ж ай ж у р гш н п квр ш ее, Балагаз саспастан оты ры п, бетш бага- ды . Ж т т г е р ш е б у й р ы к е тш , атгары на м ш п з ш кояды да, анау ю е ш е р д щ бетш ен гана тайды ры п отырады. Олар эсте ка ш п а й д ы , т е к кана 6ip бел асы п туеш , 6ip колатган е кш и и колатка гана ауысады. С ейтш кей уакытта жокшьшар мен бул ж нтггерд щ арасында 6ip-aK кана далда, 6ip гана бел калып отырады. Малы апынып, сабылып журген ауылдьщ иепнщ астында болады. Тьш ы гу керек болганда, кугыншьшардын жаца гана арыл- ты п келген жерлерше барып беюнедг Осындаймен б!рнеше кун втюзеш де, жалгыз-ак туннщ дншде жолдастарынын бетш Найманга карай б1р-актузейди Кдраш аны н аулына Кунанбай ж1берген кемш р бул айла- н ы н 6ipiH де бш ген ж о к . Ол т у к б ш м е й -ак кайтуш ы едт в й т ке ш Балагаздар вз уйлерше мал соймайтын. Алган жы л- кьш арын эсте манайлатпаушы efli. Ж алгыз-ак, 6ip-aK жол 358

:! гана Абы лгазы а ш ка р а кты к ю те п п . Н айм ан ж н т гге р ш алыс- ка узатып, кугы ннан куткары п болган сон, елаз судын ба- сында 6ip сем1з тай сойы л ы п едь С о н ы н 6 ip га н а телш есш Абылгазы ез уйш е эке тт. Осы ет ел жатар кезде, тунде асьш ып efli. BipaK, кем ш рд щ м урны ж ы л кы етш щ HiciH бш ш капты . Ол ет т с к е н ш е сы рт- тан андып, дел табаккз салып, Абылгазынын алдына келген уакы тта о кы с Kipin ке л ш , т е л ш е т ке р ге н . Т а й д ы н телшеЫ екеш н де таны п алган. К ун а нб а й Байдалыга Kici салды. “ К драш а туы ска н ы н 63i : ка к сы н , сы бы сы ш ы кты . А й га гы м бар. Т е к ары лы п 6epciH. Егер Караша танатын болса, Кауменш кепшге етюзсш. Каумен | сезетш болу керек. Ж а лганга ж а н ы н бермейдь С енсем , т о к - тасам, с о н ы н ар-им аны на ceHin ка н а то кта й м ы н ” , — дегтп. Байдалы Карашага салмаксалган жок. Туп-тура Кауменге I жабы сты . Ка ум е н е з ш щ Караш адан да, Tirrri, Балагаздан да | безгенш айтты. Байдалы болмады. “ Не кара деп ш ы к! Неме- [ се актап кет. К ун а нб а й сенен ж а н алса гана токтайды . К е з щ ! жетсе, адал болса, ж ан бе р ге н н щ к у н э а ж о к . К а й та ага й ы - н ы н мен туы сынды н а кз кж а л а д а н кутка р а сы н ” , ■ деген efli. Осы арага жеткенде Каумен сыр бердп “ Тастай алмай ж урген ж а н ы м ж о к , а к е к е н д еп кеп1п болар ж а й ы м ж о к ” , — деда. “ Каум ен т а й кы п ш ы кты . К е п ш болм айм ы н. А к д е п ара туспеймш деп, аягын тартыпты. Карашанын аулы айыпкер боп ш ы кт ы !” - деп, Ы ргы збай iuii е р е кп и ж е н е л д г “ А га - йынмын деп отырып, жатган бетер касты к erri. Жазыгымыз не? Кешпейм1з, аямаймыз, ш ауып аламыз, уйелмешмен ортейм^з” , - деп, М айбасар, Ж акы птар лаулап Kerri. “ Азуынды бас, аяма!” - деп, Кунанбайга да салмак салды. Кунанбай дэл булардай емес. Биылгы жылдьщ ауыртпа- л ы га н ойлап, нитей сескенш ка п efli. О н ы н устш е K33ip Бай- далымен шы райы Toyip болатын. Уры лар да жалгы з Ы р гы з­ бай емес, Келбак, Бекенш нн коса шыгындатып отыр. Бай- далы ны н 03iH де аман ко й га н ж о к- Олай болса, eHfli сол Байдалыны н оз4мен т1зе ко с ы п , ic icTey керек. Крл д ан келсе, сонын езше жаулату кажет. T iirri, болмаса, Ж йтгекп кш эга жыклак 359

Сонымен Майбасарлардын алкынын басып: - © ректм ей тура тур! Кдраша кайда барып кутылушы ед1! Е к эуел1 сабыр тап! - д а д де, Ж н т ге к imiHe кайта Kici ж1бердь Ж внелткеш - Жумабай. Ол эуел1 Байдалыга барды. А пд ы цгы сэлемд1 орындап, К аум е щ ц ка гы п 6epreHi у ш ш К унанб ай Байдалыга ырзалык айтыпты. Соны жетюздь Осыдан кейш Кдраша мен Абылга- зы ны К у н а н б а й ез алдына ш акы р тка н екен, осыны бщщрд!. Байдалы да Кунанбайдын бул мщезш кшэлаган ж о к - Агайы ны н e3i кврсш ! 0 з аузымен арылсын! Мунысы м акул. К араш ага жолдаган хабарын м ен жетю зейш , - деда. BipaK, ш а кы р ту жетсе де. К а р а т а мен Абылгазы К ун ан ­ бай алдына бармады. Байдалы з т салып та ке р ш еда. Кендаре алмады. С е й тш Карашалар: “ 0 p i мал алады, e p i жауап бер- м е й д Г , —деген екн н ш турл1 ай ы пка тагы кез1кп. Кунанбай- ды н упайы ке б е й л келе жатгы. Ы ргы збай im i ещ й кундаз-туш Кар а ш а н ы н аулын бак,- ка н . А бы лгазы , Э дш хан, Балагаз бар — 6epi де ел ортасында ж о к - “ С усы п, та й кы п KeTinTi” дескен хабар ш ы кгы . Сез1к п е н жорамалды н келем1 улгайды. К а р а та , Каумен ауылдарынын уйде ж о к ж п гп н щ 6epi де уры атанды. Абыл­ газы жалгы з емес. Биы лгы ки м ы л аз KiciHiH де кимы лы емес. Булар к в п . Е ц щ солардын с оны на к е п ел болы п тусу керек дескен д а кп ы р т бар. Бул сездер, кебш есе, Ы ргы збай imiHeH ш ы гьш , кепке жайы лы п жатады. Сондай лакаптар Абылгазы кзтарына Ба­ лагаз бен Эдшханды да элдекашан коскан-ды. Алгашкы ша- кы ртуы на Абылгазы келмеген сон, Кунанбай тагы да Kici ж1берш, Балагаз бен Эдшханды шакыртты. К а р а та мен К аум ен Балагазга селем айтып, барып кзйтсы н деп едг Балагаз бармаймын дегтп. Жолдастарына бул жерде айт- кан делет: - Кунанбай MeHi аяйын деп отырган ж о к Кандай айла- мен ка н кустырсам деп, соны ойлап отыр. Ендеше, мен несше м ом а ка н б о п , алдына барам? Неден аянам? Одан да eyeni ко л ы н а Tycipin KepciH. К у л а кга н басып, ж ы гы п алсын да, кул нокгасы н сонан сон ки пзсш . Эйтеу1р, сум атанган екем. Оган жеткен сон “ момын сум” , “ акылды сум” , “ ке н пш сум” деген ж а ксы атка куш та р болар жайы м ж о к Элсем де, ол жагы на ектемей елем! —деген. 360

Балагаз бен Абы лгазы ны н е н д т ки яс мшез1 Кунанбай- ды дагдарта бастады. Баягы дагдыга салып шауып алайын десе, мынадай аш -а р ы кбо п , с уы кта р ты п ж урген елдщ шпнен ерт шыгарып алам ба деп корыкты. О йга келген 6 ip шара - у л ы кка ш ы гу еда. Е н о н а й ы - отряд шыгартып, урядниктерге устатып, юсендеп тыю. BipaK осы туста зан e3repin Kerri. Бур ы н гы ага султан- дык, кзл ы п, “ болы с” деген ж а н а л ы к Kipreai жаты р. Т о б ы кты - н ы ч дуаны да езге р д г Ж аздан 6epi бул ел Семейге кар а й ты н бопты . Ж э н е тугел Т о б ы кты буры н 6ip гана ста р ш ы н едь Т об ы кты ещ ц у ш болыс ел бо п б е л ш е тш керш едЕ Ж а н а дуан жана улы кгы н колында. Олармен жуз Kepicin, сырмшез болган Кунанбай да ж о к. Ертен сайлауы келеда. Сондай кездщ карсаны на вз е л ш щ iuiiM eH кагаздасы п ж а ту ла й ы ке м е с. Ен болмаса сайлау еткенше коя туру кажет. EipaK аял кы лайы н десе, Балагаздар асы п барады. Ею буйрыгын орындамады. Енда “ Б1ржолата ку р ы кэке тке н боп, TinTi д андайсы п кете ме?” — деп тагы коб ал ж ид ы . О сы ндай шарасыздык устшде Кунанбай 6ip топ мы кты ж Ш т п атган- дырып: “ Тау ш ш д е жургенде уст!нен тусш , тепе устап экел1ндер!” —деп буй ы р ы п еда. О ган квн етш Балагаз емес екен. М о йы нды ка ш ы кка салып барды да, б1рден-еюден бытырап ке та . Титы гы курыган кугы нш ы лар ел ш ш е кайта айналы п келгенде, Балагаздар да шесе оралды. Келе бере Кунанбай жы лкы сы нан тагы алды. BipaKкауы рт апмай, б1ртшдеп тай, байталдан алды. Бул уакы т ел-елдщ кыстауга коны п, актан ажырап, нагыз куйзеулпске тусетш шагы еда. Ендап 6ipeH-capaH у с а к кзраны аш -а р ы кгы н сойысына алып жаткан сиякты. А з кунде Тобы кты шине келетш болы сты к сайлауын тосы п отырып, Кунанбай ещц Базаралыны шакыртгы. Ж т т е кт ш езге жн ггтерш д е й емес, Базаралы ipKinreH ж о к , тез келдй Кунанбай жас токалыньщ уйшде екен. Тамга жана юрттЕ Уй жылы. Жасау-жабдык жас ж т т а н отауындай. Толы к денелЕ двнгелек жузд1 Нурганым суду да сэщп екен. Bcipece, коны ркай келген улкен етю р квздер1 ерекше ажарлы. Жуз1нде жастык пен саулык, токты к —баршасы да нурлана тусш шырай бередЕ А ка усы з бетшде мвлд1реген тутас кы зы л ы бар. Ерге б п к е н кернект1 м у р н ы н ы н о н жагы нд а KimKeHe, томпакдпа меш бар екен. Нурлы кызыл жузше бггкен кап-кара мен 361

езшше к а п ы жарасып тур. Ол-дагы Нурганы мны н ерекш елт. 0 з ге айелге бггпеген нысанасы тэр 1зд1. К у н а нб а й д ы н сез бастауын к у т ш оты ры п, Базаралы Нурганымды эбден болжады. 1шшен: “ Япыр-ай, мына то- калды калай тавдап, кайдан тауы п алган?” - деп, тамашалай кызганды. Нур^аным 6ip турл1байыпты жэне ерюн, батым керщщ. Кунанбай мен Базаралыга шай жасатып, соны кызмепш кзтын- га куйгы зы п 6epin отырып, куйеуше де, кон аккз да кымсын- бай карайды. Bipep усак шаруаньщ жайын да Кунанбайга ерюн айтты. Kyfteyi муны “ калмак” д е й т екен. Ш ай аякга- лы п келгенде: - К д л м а к, ш айы нды ж и га з! М ы н а Базаралымен сез1М бар, - деда. Н урганы м асы клай отырып буй р ы га н орындады да, мал- шы катынга: — С е н ецщ журе бер! - дед!. ©3i Кунанбайдан темен!рек жерде малдас курып, оты­ рып калды. Кунанбай энпм е бастаганда Базаралыга катгы сейлеген ж о к. Балагаз бен Абылгазыны муньщ езше шагып: “ С е т и де бет!не mipKey гой. Адам ш ы лы гы н да, ары нда бар ед1. Сол арына салмак салганы гой олардын. Акгамассын, акгамайсын деп бш е м , не дейс!ц?” —деп едь Базаралы богелген жок. Кунанбайдын жузше тура карап отырып, кы ска жауап айтты. Бу да баяу бастап, сабырмен, салмакпен айтты. Ш е ш е н сейлейтш Tapi3i бар. Айткан жайы: “ А ктаймы н деп келгем ж ок, юнэлаймын. К!нэлагандыктан аразбы н. А ты м туы ска н , ал жайы лы сы мы з белек. Kepicneft ке т!скен!м !зге ке п бодцы. BipaK колымда eMip куд^ретем ж о к С о н д ы кта н icrreft алар шарам да ж о к . ” —деген едг Ж ыпы уйге келш , шай in iin алганнан 6epi Базаралынын ж у з ш е ж а кс ы кундердегщ ей нур ю рген. Батыр тулгалы, ер сулуды н о йш ы л сергек кез1 де, а к сур жуз1 де epiKci3 елет- кендей. Б е тш щ кы зы лы да балкыгандай боп, нурланып тур. К е н иы к, зор кеудем теменш !ктеп, ишмейд». Салалы келген аппак суду саусакгарына ш ей!н езгеше. Б т м д й жаксы туыс- ты 6lnflipefli. Кунанбай бул ш акка ш ейш Тобы кгы ш пнщ жасында ез!мен буйтш ерю н, тен сейлейтш жанды кермеген. Шйнен Базаралы ны н тулгасы на да, жауабына да ш ы н суйсщда. 362

BipaK сейте оты ры п, аз э ц п м е ш ц тусы нда Базаралымен |ыргасып кетп. К р н а к ж т т ш е Кунанбай салмаксала бастап: “ А й ы пта й ты н болсан, ты ю салуга ке м е к ет!” — деп едь Осыган келгенде Базаралы: —А й ы пта й ты ны м ш ы н , жалган емес. О ны айтгы м. BipaK ; соларды осындай кы п ж!берген себеп не? Т уп бале неден? Ол ке ш е п ж у гга н , 6yriHri ж о кш ы л ы кга н . Осы бэлелерге шесе I журетш агайынга э йгии эдшетс1зд1к бар, содан. Bipey ага i болды. Барды алды. Bipey болса, к е й ш оты ры п, кенде калды. Ю рме болы п, ececi3 калган та га ко п . А ягы н д а , м ш е , не бол- ; ды? Буры нга ага болган аман калды. Бурьш муйзделш журген ке п корбала кущ рещ ц де, ол калды. Осыны ойлар жан бар 1 ма? Ж аны аш иты н, кинал ы п ойлайтын ел агасы бар ма? М е нщ I ci3re келген де п ез аузы мнан сурамагы м, бшмегтм осы ед1? — | дед1. Ж анагы айты лган тш е кке жауап бермей, сезд1 баскага ' бурып кеткен Базаралыны уй Heciжакгырмай калды. Кьокырта : карап, дау айтып Kerri. Сезш щ салмагы — “ кудай буйры га, тагдырдын жазуы” дегендер. “ Ж утты адам экелген ж о к. Ю м н ен ке р м е к керек? Б ар ды ч 6 a p i карайла спай оты р ма? BipaK канш ага жетпек? Ер азы гы — канагат. T o n ip б уй р ы гы - на кенбек керек” , —деген болатын. Базаралы сол “ Б у й р ы к гы н ” езш е де токхамады . “ К,удай б у й р ы га калы ц елд1 кд и ка кса ты п ко й д ы . Ел ка м ко р ы м ы н дегендер кем ек ойласа, Heiymi еш? М ы нау акылдары коргенш е коне бер деген гой. Олай болса, кудай буй р ы га деп керге бары п Tipiaeft Kipe 6epciH бе?” - деген. Кунанбай Базаралымен кеп салгыласуды enai ез бойына MiH кере бастап, ту с ш с у ы кка салды. Д ауды ту ж ы р ты п , т о - кыратып кеп: - Сенен де арылганым осы. EHfli аяспайтынга кеткен екемЬ. Ж алгыз-ак, Бапагаз, Абылгазы арандайды. Ж ам ан аран- дайды... К д ш а н айтты демес1н? —дед(. Сезд1н осы м ен 6iTKeHiH Базаралы TyciHin, ж ур уге ка м - данып отырып, дел кетер жерде: ~ Балагазда жумысым ж о к. Н е болса, о болсын! BipaK KenTi айтсам коркы там ы н деп ci3 еуре, укгы рам деп, ел эуре. Келюе алмас кун екен. Керегармен кеткеш м!з де баягы, - деп ты м агы н кид1. 363

С о щ ы ce3i жауапсыз калды. Базаралы асыклай турегелщ, ко ш айтгы да, eciioce бетгедь Н урганы м мен Кунанбай будан кездерш алмай, карап калды. Ер xiriTriH сырт сымбаты да соншалык ©згеше. 0р к е ц и ш батыр бейнесщдей. 0 p i байсал, api мангаз. T in -тис бойы кымсынбай, кысылмай кета. К ун а нб а й eciicreH ко з алмай ойланы п ка п еда. Аздан сон Нурганымга карап: - 1Ш ркш , Базаралы! Бул ещ рдщ ж т т ш е бггпеген сыр- тьщ м ен н у р ы н бар. Iiu in a e х а т ка н т у н ы к молдцр сы ры н да бар. Те к, сорлы ха з тан, карымы шолак Кдуменнен неон тудын екен? — дед1. К ы зы ты п та, кы зга н ы п та сойлеген сиякты . Н урганым Базаралы дауларын улкен ынтамен тында- га н . К у й е у ш щ х а н а гы ce3i м ы нау суду xiriTKe м уны эдей1 кы зы кгы р ы п сойдетеидей эсер ето. Кы зганы ш ы н алтан хо к. Кы зы кка н ы н алды. Жас эйелдщ x yp e ri элденеден орекпш, тулап калды. Ел irniHe сайлау келд1 деген хабар ш ы гы п еда. Ж идебай- да х а т ка н Абайга К унанбайдан ш акы рту кедда. Аба й ку з бойы езш ш е 6ip окш а у, ха л гы з болтан. К е б ш - ш е д ом бы ра тарты п, к у й кущ ренте береда. Ш еш ен коны р домбы ра биы л, Tirni, дш м эр болып алгандай. К о п -к о п сыр- лар айтады. “ С айм акгьщ сэры озенш ” тартса да, “ Кос кыз- ды н жы лаганы н” , “ Бозторгайдын шырылдаганын” тындаса да, баягы сарын ко п хайды баян ететш болды. Нелер айта­ ды? Желд1 а я к желм аясы н ж осы ткан А сан К дйгы да, ащы ку й ш бебеулеткен Алшагыр да - барлыгы да тыным таппай безек кагады. Ы л ги 6ip кергенш е коне алмай, ацсаганын ала алмай, зар-зар ш е кке н куйшдш ер. Б эрш щ де кзсиеда —1здене талпынады, толгана ширыгады. Ендап Абай ой ы н ы н Ke6i осы жазда Кддырбайдан еспген, с оган 031 а йткзн ул ке н толгаулардьщ жайы . Кадырбай сонда: “ 0 тке н заман талай ш ерш тастап кеткен” , - дейтш. “ А кы н- ны н ачсауынан, э нш ш щ ыргагынан, куйш ш щ кер толгауы- нан соны ко р ” , - дегендей болатын. Абай оз ойына сол е тке н кун д е р Tumiici болган Kapi д ом бы раны н сы ры н жал- гайды. 364

Бурынгы кызык, сауыкдегеннщ, жастык журю дегеннщ б эр ш де эз1рше ум ы ткд н тэр1здь Осы жакы н ш акга Ербол ка п п , Абайды eprin экетпек болтан. Елйепрш, кы зы кка салмакболатын. Kei46ip *ypicrrepai еске салып, суду кыздардын аггарын этап «ц. Абай бутан да салкы н карады. Сол Ербол ко н ы п жа тка н кундерде “ Сап-сап, ке ц ш м , сап, ке ц ш м ” деген узакб1р жыр жазды. М уны сы Ербол усынтан жел1ктерге езш ш е жаты рак карай бастатан бет сиякты . Ерболта айткан жауап та осы. Домбырата косылып, узак энмен айтып бергенде, Ербол дау- ласа женелдк —Тещ р, ез1н жас дэуренге кош айтайын дегеннен аман- бысын? Жиырма беске жасын келмей жатып, бу неменен? Ондайыца кенетш Kici ж о к !- —деген. Абай Е рболды н наразы лыты н TyciHfli де, ку л ш ко й д ы . Онаша кездервде бурынтыша домбырага косылып, кеп ой- лары н термелеп айта беретш. E r a i 6ipHeiue к у н бойы нш а жалтыз Kyfti осы “ Сап-сап, к е ц ш м ” тана болды. Ербол бул елецнщ тубш жактырмаса да, сезш унатты. Сонды ктан кейде Абай эн ш е косы лы п та кетедь О сы м ен дэл 6 ip о н ку н бойы на ею жа с ж и тг ездер1 Kemin е тке н ец алгаш - кы албырт жастыкка узак-узак “ ко ш -ко ш ы н ” айткдндай болды. С е й т т журш 6ip ку ш Ербол кдйтатын мезгшге жеткен- де, Абай тэты да сырласкдндай боп: — Кэршпсп шакырып жургешм жок, Ербол. Жасты- тымды неге кияйы н? Д ун ие н щ оны айырбас етерлис ка й тэтгкл бар. Мэл1м гой. Т ек ешп, бала жасты к пен албырт жасты к орнына нэрл1жасты к 1здеймш. Бул жолда да куштарым коп. Е н дМ кексегендер1мд1 айтсам да, ке ю р е п м каре айрылады. Bip бшерещ... айтармын! —деген. М уны сы а н ы к сыры. Кунанбайдын шакыртуы осы эцпмелер уетше келген. Сол кун1 Ербол кзйты п ке та де, Абай Кдраш окыга тартгы. Ел орынга отырар кезде Абай Карашокыдаты кьютауга такап едг Тотайлы озекте карсы алдынан келе жаткан жал­ тыз салт атгы ны керщ . Бойы узы н, ею Him есжтей 6ipey екен. Ж акы ндап келгенде ез iHici О спан боп шы кты . Каранты кепгге енд! тана антарып, Абай танданып калды. Эншейшде кунде Kepin ж урген iHiciH дэл м ундай ул ке н денел1 деп бш м ейтш . Kasipfle он сепз, о н тогы зта ке п калган О спан, TinTi, ал- памсадай боп KeTinTi. Абайдан epi б ш к , epi с у й е к п , ipi. 365

Оспан кзтгы ж у р т кеп, Абайды таныды да, шугыл ток- тады. Токтай сала, куле сейлеп: - Б у л и э ке м ш ц алдына бара ка п ем: “ А узы н ораза ма? Бес уакы т намаз окимы сы н? М усы лм авды кпары зы н аткара- м ы сьщ ?” —деп, дэл 6ip М у ц ю р -Н е ц ш р д е й тергеуге алганы. Ш ы ны мды айтып, сол атаганьщыздыц бэршен осы жайын кул а н канд ай таза болса, м ен де сондай тазамын дегел1 6ip турдым да, бата алмадым. Ш атак шыгатын. Сонан сон кайтеш н? Е, 6opi де солай дегенш . Осы ган ырза болып, ез1мд1 м актап, кун1 бойы касында саргайтпасын ба кеп?! Амал жок, де р е тся намаз да окы ды м . ©TipiK ораза да болдым. Буйте берсе, ш ы н д ы гы на б1ржолата ке зш ж етю зейщ деп, ез!мен 6ipre ауыз да аштым. Жана ауыз ашарга ютеген барлык ыс- т ы к тамагын сыпы ры п-сиы ры п жеп, уйге кайты п келемш. М ш е , с у й т ш , э ке ш зш алдап coFbin келе жа тка н О спан 6i3 боламыз, - деп каркылдап узак кулик iHiciHiH ракат кул ю сш е epiKci3 е л н ш , Абай да кулдь BipaK ойы нда мы скы л да бар eai. - О й , ез1н экене ш ы ны нд ы айтсан, м ундай куанбас ен. OripiK деген ракат еке н -а у 63i, э!.. М э з с щ гой! - деп, Абай ку л ге н бойы нда Te6iHin ж уре берд1. О спан о н ы н мы скы лы на жауап таба алмай аны ры п кап, ку р е н атты 6 ip тартты да, жорта женелд1. Кдраш окьш агы кыстауга келген сон, Абай ен эуел1 экесше бармай, К у н к е н щ уй ш е Kipfli. М унда Аба йды н ен жаксы ке р е тш туы сканы - К,удайберд1 ко п те н 6epi наукас болатын. Алдымен соган амандасып, жайын бшмек. Кудайберд1 би1к тесек устшде жетелш жатыр екен. Абай­ д ы н келгенш е cyftciHin калган си я кгы . А п п а к шелмектей боп жудеген жузш е жукалан кызгылт шыкты. Кдп-кара сакзлы K33ipae 6ip турл1 узарып, ecin кеткен екен. С уйек-суйеп ады- райы п, к е к тамырлары KepiHin, салдырап капты. Агасы ны н пакыр болган турше Абайдын жаны кзтгы ашыды. Алыста турып, тез uieuiinni де, касына кеп, твсекке отырды. Жец1п алган наукас енсерш экет1п барады. О н бес кун буры н 6 ip кел1п ке тш eai. Kaaip ке п темендеп капты . Кудай- 6epai Абайдын колын устап, кысып, сипап жатып: - Ж а кс ы ке л д щ го й ! - дед1. 366

Аурудьщ жудеу колы н ihici кос колымен устап, взше таман тарты п ке п , ж ур е п н е басты. Екеу1нде де ун ж о к BipaK адал туыскандардын арманды мундарын журектер1айтысты. Б 1рталайдан с о н Кудайберд1 е л м з гана у н катгы : - Э кене ю р д щ бе? — д еп едь - 0 л i баргам ж о к dyeni ci3re келщм! Осы уакы тта Аба й келд1 д егенш е с т т , кз р с ы уйден у ш бала келш , сэлем бердь Yiueyi де Кудайбердш щ балалары. У л к е ш - о н 6ip-OH е к щ е п Ш э к е , eKiHinici — с е п з жасар Ш убар, у ш ш ш — бул екеуш ен де idmipeK, токалды н баласы — Нуртаза. Балалардын 6opiH де Аба й ка сы на ш а кы р ы п алы п, бет- тер1нен суйд1. Ш э к е м ен Ш уба р о к у о к и бастаган. Аба й ке л - ген сайы н олардын сабактарын сурастырып журет1н. Балалар буган ка тгы yHip efli. Кдз1рде де бауы ры на Kipin Kerri. К,удайберд1 Абайга уй1ршген вз балаларын Kepin, кобал- ж ы п ке т ш , бет1н ip re ж а к кэ бурды. Абай осы козгалысты байкап, балаларды аз алдандырды да, уйден кайта узатып салды. Наукдстын касына тагы кеп отырды. Кудайберд1 есчкке кез!мен нускап: - Адам бола ма?.. Болар ма? 1н1лерщ MiHe. Ю м бола- ры н... не кере р ш кайдан... бшейш? - дед1. К р ш та с ы п жа тка н сиякгы. 1н ю ш щ квзшен eKi-уш там ш ы жас акты . Даусы да flip u i- деп, жылагандай шыкты. - Кары здары м ен боларм ы н, Б эке! Э л -ш а м а м н ы н жет- кенш ш е ко й н ы м менен мойнымда ecipepMiH! Кудайберд1 буган e3i токтау айтты: - Жылама... Жыламашы!.. EKeyi тагы да у н а з гана 6ip-6ipiHe кадалы п, карасы п калды. Аздан сон Кудайберш бойын жиы п, оналды да, Абайга бетш 6epin, кырынан жатгы. BipaK козгала бергенде тагы жвтелген. Абай оны н кврпесш иыгына ке те р т, кымтап кой- ды. К,удайберд1 енд1 баска сезге ауысты да, eKeyi ж а й гана эцпм елесш Kerri. - Э кенн1н сеш неге ш акы р га н ы н 6ineMiciH, Абай? - Ж о к Б э ке , 93ip бш гем ж о к 367

- Ендеше, б у п н сайлаушы тере ке п т ! Экем Ж ацып аулы- на Tycipim i. М ы на жана орын - “ болыс” деген бар дейдг С оган ceHi сайламак. У к г ы н ба? Не д ейсщ бутан? - бзв д з не дейаз? М аган не акыл айтар едвдз? - M eHiH TuiiM fli алсан, - Кудайберд1 6ipa3 ойланды да, - болма! У л ы кт ы к касиет емес екен. Кеиннз ж е г п гой. Б е кпк бузады екен жэне тубшен кайыр шыклайды, каргыс шыгады е кен. Ж ас OM ipinai зая кылма! Абай ез жауабын ойлаган да жок. - Айткдныцыздын 6api шын, Бэке! - Тшеш п журген керш ей гой экесшен. Анау Тэкежан- а к б о п , ка р ы кб о с ы н ! - деп, Кудайберш токтап калды. Бул кеште, ел жаткднш а, Абай агасыньщ кдсынан кеткен ж ок. Наукастын тш еп бойынша домбыра апгызып, кеп-кеп куйл ер тарты п отырды. Егой баганагы балалар да келген. Аба й ауруды уй ы кга ту у ш ш сол балаларга айткан боп, “ М ы н 6 ip т у н хи ка я с ы н ьщ ” 6 ip тарауы н да айты п 6epfli. Балалар б у н ь щ ка сы н а н ш ы кд а й , ертепсш телм1ре тындасты. 9 p i дом бы раш ы , e p i OHriMemi аганы y iiie y i 6ipaeft жаксы керш , тесекке де 6ipre жатгы. Нуртаза мен Ш убар: - Абай агам касына мен жатам! - Ж о к , Q3iM жатам! — десш , таласып ке п , ею жагы нан ко й н ы н а Kipfli. Кездер1 уйкы га барганша Абайды кезек тартып кушактап жатысты. К,удайберд1н!ц C03i рас. Кунанбай Абайды болыс сайламак болатын. Сайлаушы торе келш , кешелер К,унанбаймен коп сойлескен болатын. Жана болыс туралы мунын айтканынан ш ы гаты н емес. “ Жана закон, жана сайлау болады” дегеннен 6epi К у н а нб а й ©3i енд! ул ы кбо л уд а н токгалм ак. B ip кезде А р га н н ь щ 6ip дуан елш баскаратын ага султан- ды кбар-ды . Оган Кунанбай кы зы гап барып, бастыкболган. Содан келе Kimipette Tycin, Тобы кхы ны н старшыны болды. BipaK не десе де, тугел Тобы кты “ ашса алакэнында, жумса жумырыгында” болган. Енд1, м ш е, у л ы кко л ы узары п келед1. Тутас Тобы кты да ж ок. Y in бол1нетш бопты. М уны н 6ip бол1пне улы к болу о н ш а л ы к мурат емес. Кдйта болыс болмай сыртырак отырса, бар Тобыктыга 03 aM ipi м о л ы р а к ж ур м е к. Ол - 6ip. 368

Ею нш щ ен, ел арасы бугш киы ндап барады. М ы нау Балагаздар сиякты ты ны ш сы зды к ш ы кты . О ны м ен алысу керек. BipaK алые пе н тарты стьщ басы тэты езг болса, баяты араздык кайтадан козданады. 03iH iH тустасы Бежейлермен алысканы 6ip cepi. Ещ » болыс болдым деп Ж т т е к т щ жас- желешмен. бала-шатасымен алысатын болса, ол бойга лайык емес. Кдйта оларта колы батыл тиетш жасты салу керек. 0 з тустасы мен ездер1 алыссын. Балалар болса, ер ж е т п . Б ш п к п соларта артып, акылы мен OMipiH 03i ты ны ш оты ры п ж урпзед г Y uiiH ini, Кунанбайды н жасы болса да жетш еке такап калды. Енда ер ж е тке н баланы н immeH ез о р н ы на Kici ка м - дайтын мезгш жетп. О сы н ы н 6opiH ш ггей ойлап, таразыга салы п ке л ш , ж ана б о лы сты ккэ Абайды лайы ктатан. О н ы н да 6ip ece6i бар. А ба й э ке тэр биесш ен сы рткары Kerri. К д й та бар м ш ез, бар журил оны Кунанбайды н касында отырган катал сьш шы сы етш барады. С онты жы лдар, ocipece, солай боп ке л е д ь Э ке с 1 Нурганы м ды токал д ы кка алгалы, Аба й, Tiirri, ка ш ы к га п жур. Ол женде Кунанбай ш пнен Улжанды айыптайтын. “ Баланды суы к еардщ ” деп, биылгы жазда Улжанта кеп и н э таккан. BipaK алые ж урсе де, сол Абайда акы л м ен ка й р а т, тш мен тш нмш н мол екеш н эке а танитын. Ендеше, мына туста осындай шалгай ке тш бара жа тка н баланы ул ы кты кп е н кайта тарту керек. Ел билеудщ сапмагы жас басына туссе, Абай э ке н щ шы ргасы на epiKci3 келедь Егер э ке н щ ой ы н д а й боп, 6eTi тузелсе, езге жастьщ колы нан шала келетш жумы с Абайдын колы нан молынан келеда. Ол кайратына да Кунанбай сенетш. E H fliri байлаудьщ 6api ка т-ка ба т ойлардан туган. 0Keci туры п, ш ай imin болтан кезде Абай кедщ. Д астаркан жиылтан, уй im i жана сыпырылтан, таза екен. Тэкежан Абайдан бурын к е л й т . Укы пты шэюрттей боп анадай жерде ж у п н ш отыр. К ун а нб а й е ю бапасынан баска KiciHi уйден шытарды да, сезге KipicTi... А й тка н ce3iHiH 6spi де Абайта арналтан сия кты . 03iHiH картайтаны н айтты . Ж а ксы -ж а м а н емфД1 алы с-ж улы спен втюзген1н ecKeprri. Ю м уш ш апыекан. Осы н эсш , осы бапа- ларды н алдынты Tineyi у ш ш алыекдн. Е ш й , м ш е , булар ер ж е тп . 0 з icTepiH ез колы на алатын м езгш ж е тп . Д о с тапса да, жау тапса да булар ещц ездерш щ тустасынан табады. 0 з 369

заманыныц тш ш де булар сырт буын кэрщ ен окай угынады. А лы сты ц т э с ш н де тез табады. Сондайга кезектеп KipiceTiH осы exeyi. B ip a x б у гш 6 ip i болса, ертен екш ш кл болар. Жол, жулдеге таласпасын. Э ке н щ уйтарганы - Абай. С о н ы н бол- уын макул кередг Кун а нб а й д ы н ке п те н 6epi Абайта уза хсе з кдтканы осы. А ба й о йл анган x ic i с и я хга н ы п , аз ундемей отырып ба- ры п, ахы ры нда там агы н х ы рнап алды да: - Э ке , се нгеш щ зге рахмет! Е н д ш м ш д е тп 6i3re арткд- ны ны з орынды. Аркд-басьщызды будан былайгы ауыртпа- л ы хга н босату керек. Ты ны ш ты хем 1р тш ейтщ кезвдз болды, Ж ал гы з-а х, ж а ц а гы сезвд з маган айтылса, м ен вз1м болыс- ты х, ул ы хгы кга н бас тартам. Мез1ретш емес. 9 p i агалыхжолы бар, e6i де бар, усынтан орньщызта мына Тэкежан лайых. Осы болсын! —дедь Аба й осы с о н га сездер1н айта 6epin, Т экеж анга ке з тас- тады. М о лда nimiH, м улвШ м боп отырса да, Т эке ж ан кы п - хызыл боп куаны п кетп. Жаназада, пш ияны мол атаган жер- де ж ы м ы н д а п кет1п, хы бы л ж ы п кдлаты н м ы с ы к сопы xa3i- ретгей KepiHfli. К унанб ай Абайта кайта-кайта кддалды. Болмайтын себе- б ш eKi кайтара сурады. А ба й 6ip рет хы с ка х а йы ры п, “ бола алмаймы н” деген efli. B ip a x oKeci eiciHmi рет салмах салтанда, м олы рах дэлел айтты. Халыхты билеу уш ш адам 63i кэмелетке жету керек. Отан А ба й 03iH эз1рмш дей алмайды. IlicnereH адамнын холындагы билис жас баланын колындаты устара пышахесеггп. Не 03i арандайды. Н е езгеш арандатады. Абай ез1н аямаса да, бутан epiKci3 кун1 тусет!н халы кты аяйды. Болматанда, сон- ды кта н болмайды. Х а л ы х керегш е жарайты н боп жете халса ж эне елге пайдасы тиерше кез1жетсе, ол кунде эке а уйтар- м а й -а х 03i сурануга уагда беред1. Э з(рш е, эхе зорламасын... деген сездер. К у н а н б а й бул тусха келгенде ш уты л e3repin, тез тай- х ы п ш ы х гы . Сол арада Т э ке ж а н га буй р ы х e n i. Ол баласы оп-онай “ ку п ” дедг Осьщ ан KeftiH о н бес кунд ей уахы т еткенде, Т экеж ан болы сты кка н ы х б е ю п , бет1н тузеп алды. Ахы лш ы сы аз емес. B ip жагы нан Кунанбай болса, екш и н жактан Майбасар, Жа- хы птар да ез сабахгарын Тэке ж а н н ьщ кулагына куй ы п журд1. 370

Жаца болыс калага да барып кзйткзн . Ол жерде Кунан- бай сэлеш бойы нш а TiHi6eK бай жетекии бодцы. Семей уезш щ улыгы Т М бекпен ашына, сыйлас екен. С ондай in iicrep аркы лы Т э ке ж а н алгаш барган ж о л ы - ньщ езшде де б1рталай ic iiH басын кайы ры п келдь Сайлау- шы тереге Кунанбай угындырып ж1берген жайлар бар-ды. С оны н улкеш Балагаз, Абылгазылар ic i болатын. У л ы к болысымен. ен алдымен OMipiH елге та н ы тп а кбо л- FaH Т э ке ж а н бар ку п л и Балагаздарга салыпты. Кдладан Т э ­ кежан кайткан орайда Семей уезшщ жана пайда болган оязы Ш ь щ гы с ш ш е бес KicLniK карулы то п ш ы гары пты . Т э ке ж а н 93i болыс болы сы мен 6ip атшабарга Ж ум агулды алган. Е ю н - m ici жас ж т т — Кдрпык. Солдатгарды бастап ке л ге н Ж ум агул ел кулактанбасы н деп, болыс кенсес1не тун ш ш д е экел1ггп. Тэ кеж ан мен М а й- басар осы тунде он ш акгы ж п т т отрядка косы п, Ж т т е к ш ш е аттандырды. Бурын окта-текте болмаса, Тобы кты in ii карулы жаса- уылды ко п керген ж о к-т ы . Ауы лдары ньщ устш е н к о к TeMipni к о п атгылар еткенде, бала-шага, Kopi-ж ас катты ту р н и ки . К у гы нш ы отряд Балагаз бен Абы лгазы ньщ тобы на Ш ьщ гы с тауыныц ш ш д е оцай кездеси. Окыс айкасып кал­ ган. У з а к ку гы н болды. BipaK кзладан к э п ш ы кд а га н , ел ж а - йы н, жер жайын жаксы бшмейтш солдатгар бул кугында ш о р к а кгы к icTefli. Та у пш нде шаба алмай, ерлерш щ кзсы н а н устап, бос обектеп, кейш дей берген. 6здер1 ж эне оба атаулы- ньщ барлыгын кубы ж ы к санайды. У зы н дурбшерш кайта- кайта суы ры п ап, те с т е карап, ку н у зы н тур ы п алады. К д ш - кындардын карасын таныган Телепберд! мына бэгелютерге жаман куйетш . “ Осыньщ дэл осы 6ip кещрдектей нем еет куртар ма ед1? С ойы лм ен перейш бе осы ке п !” - деп т ю ш кайрайды. BipaKамалы жок. Сойтш отряд шабан болды. С он ы байкаган Балагаз б1раздан со ц аты н тежеп, арты н болжаган. Кугы нны н алдында эктеп журген Ы ргызбай ж1- riTrepi екен. Тэлепберд1 мен соны ц in ic i Eneyci3 жэне Жумагул кершедь Каш кы н ж ттте р колга туспейтшдерш уккан бола­ тын. Абылгазы мен Балагаз eKeyi о з жолдастары н Ш ь щ гы с - тьщ 6ip тарлау езепне салып, ж енел тш ж 1 б е р т, кастары на жалгы з Эдшханды алып, 6ip тум с ы кга н то сы п кдлды. 371

Ж ау алыста деп ерю н шауып кеде жаткан Телепбердшер у зд ш -со зд ы к келе жаткан. Балагаз куты н ш ы ны н алдындагы Ж ум агул мен Eneyci3fli inrepi етюзе 6epin, ти ш кеп кетп. Eici * ir in c e карсы булар ушеу боп араласкан. К д йы н сойыл, кара ш окл арлар eKi-уш рет ай кы ш -у й ц ы ш THicTi. 0 p i м ы кты , api айлакер Балагаздар Жумагул мен Елеус13д1 мендетш кетп. Ее ж и ы п, айкай салуга да мурша бермедь Балагаздын eai мен Абылгазы ана екеуш щ сойылдарын ушы ры п-уш ырып Ж1берш, б1р-б1р-аксалып урып жыкты. Е кеуш щ астындагы атгарын да min алып, тартып кетп. Куты нш ы ны н алдын оп-онай уйпап алып кеткен жау- ларга отряд eHfli бетгей алмай калды. Б ар л ы к топ уйлыгып туры п-туры п, сол арадан кейш кайтгы. BipaK т е к кайтпады . К д ш кы нд ар атшабардын басын ж а р ы п , аты н алып ке тке н ш кте н , кайта ж урген сапарда бул отряд м о м ы н елд1 шапты. Ж й т ге к iiuiHe ке л ш , бейбгг оты рган К а р а т а , Кдумен ауы лдары нын ip i караларын ку ы п Kerri. Ж апгы з бул ауылдар емес, ке рш ш ес У р ю м ба й , Кдракандардан да мал алды. Эр уйдщ 6ip-6ip бут артарын, жапа-жалгыз сауындарын куып ке т п . Бундай ютер де бул ку н ге ш е й ш болып квр ген емес-Ti. Н е квр се, а й ы п ке р д щ Q3i ке р е тш . “ К о л ы е тке н н щ м ойны кетередГ’ десепн. ТэКЬжан жана сум дыкбастап, KeMnip-шал м ен кьгзьш кз р ы н жас баланьщ талшыгына да шенгел салды. К е ш ке ш е й ш осы хабарды те п е ecTireH Ж т т е к ауылда- ры ypnHicin калды. “ Заман не боп барады? К у н райы калай бузыпды? И т ашуын тырнадан алганы ма?” - деп икЫ ндь Сыбайлас К еиб ак, Бекенип де мынау кимылдарын унатпа- ды. 9cipece, батканы - жазыксыз Кдуменнщ жаза шеккеш. Б у н ы н Балагаздан б е з т ш ы кка н ы н ж ур тгы н 6api ееггкен. Ал У р ю м ба й , Кдракандар болса, Tiirri, жазыксыз. Ю м н е н KepepiH, не деп керерш биш есе де, кал ы н ел: “ Т а г а 6ip бэле т у й т д Г ’ , - деп, ку н кщ д е п калысты. Болыстын кенсесш Тэкежан Мусакулга экеп, ез кыста- уына курган-ды. Айналасында тшмаш, старшын, атшабар- лармен 6ipre Майбасар, Ж акы п сиякты акылшылары кеп. Т о п ы р ы мол. Бул ж и ы н Балагаздын кы лы гы на к!ж ш е Tycin, Ж т т е к iш iнe штеп отыргандарын орынды сыбага деп биш. Осы дан уш к у н е тке н сон, отряд кайты п Kerri. Булар кешелер тэты ш ы гы п, i3flen керсе де, Балагаздарды кездеспре 372

алмаган. Тегшде, ж уртгы с е с ке н щ р т, каш кы ндард ы н журегш ш айлы кты ру уц и н ш ы гары лган отряд еда. Ж ана ул ы кты н ко к д н -л о кы с ы гстедда. Енда ка й тка н ы н а болыс та карсы болмаган. Оларды ж е н е л тш ж б е р т , каз1рде \"niprayap” жиы п, кагаздарын мыгымдап, калага шагым жол- дагалы жатыр. Такежаннын эскер экелгеншен Абай жиренген болатын. Калын едщ ерекпггкен соткар кылыктарын Жидебайта келупи ж уртган eciTin, А ба й атка мшген-да. Мусакулга келсе, Базаралы да сонда екен. Ол Абай кезш - ше Тэкежанта салмаксалды. — Алы ссан, те н те к д еп б1збен алые. О н сы з д а ти ты гы на жетш отырган момында нен бар? Катын-баламызды аштан кырам демесен, алганынды кайтар! Жалтыз-жарым сауын мен Tipniri осы э ке т ке н аз тана карала тур. Ж айы м ы зд ы у к, агайын... - деп едь Тэкежан о н сейлеспей, ашуга басты: “Oni т у к керген ж оксы н. Балагаз, Абылгазыны устамай басылмаймын. Елге эрекет салып отырган мен емес. С о- лар!” —деген. Базаралы ыза болды. — Ендеше, Балагаз усталганша тамам едщ кегендеп, таем десещш. Тэкежан бутан карсы дурсе коя бердь — 0л1 сен кайдан ара агайын боп ш ы кты н? О зв д ! би ететш ю м осы? Балагаз уш ш айы пкер етпей, ке п ш етпей отырганымды неге агайындыкдеп бш м ейан9 Ш ы нга келсен. мен айтайы н, Балагаз ты йы лмайты н болса, ендпт отка сен куйесщ. Кутылмайсын! Бул зш1нен Базаралы коры ккан жок. — О й, ж араткан тэ ш р , акы л Heci болган естиярм ен се й - л е с т отыр екем десем, ж а н ы л ы ппы н го й . Сен де 6 ip атарман eKecin гой. Буйткенше, атшабарын Ж умагулдан жауап алып, кэй та 6 epyiM е кен го й ! - дед! де, ту р ы п Kerri. Абай Т а ке ж а н н ы н т е р ю т т н айты п, сейлесш ке р м е к едь Атасы: “ Араласпа, кш и кп е ” , —деп катгы cepirrri. Осы кенсе- де отырып, Абай 6yriH эзф ленш ж а тка н кагаздарды байкады. Б арлы к м ер, niprayap, ко л м ен танбалар Ж т т е к ж т т - TepiHiH сорына эз1 рлент жаты р екен. Сол кеш те Семей капа- сы на yicini почта женелдь О ны да бшдь Осы бй!генщ Базаралыга айтып кеп: 373

— Бул дулейлер тагы 6ip мол ба л е т шакырып отыр гой. Тагы да 6ip Токпамбет, М усакул шатагын кермей тынбас! Т е к ел жасы м асы н да, коры кд асы н, Базеке! У ш ы к-у ш ы к, эл! дауыл емес!.. - деда. Базаралы 03iHin амалсыз келгенш айтты. Малынан ай- ры лган а ш -а р ы к осы ган ке п салмак. салып, е н болмаса, ба- ры п арылып кел деген екен. Абай Базаралыны токгатып койы п, Майбасар, Жакып, Т э ке ж а н ymeyiH онаш а шы гары п алды да, к а п ы ашу айтгы: — Е ркекпен еркекше алысудан жещлесщ де, катын-ба- лага батырсисьщ. Кеш е e3i жутап кап, 03i аш ты ккз ушырага- лы отырган елдщ аузындага сусынын алып, не бетгерщмен оты рсьщ ?! Осы мен ен эуел1 сот апдында басьщ кетпей ме? Тамам елд1 дур сд а ю н тт отырсьщ. О сыньщ нан кайтпай, аман оты ры п Kepmi, кэне? —деп, Тэке ж а н д ы ко р кы ты п сейледа. — С ендердщ берген а кы л ы н осы ма? Ты м куры са, сендер уялсан н е т п ! Кдйтарты ндар кдз1р елдщ малый! - деп, М а й - басарга буйы ра сейледа. Т э ке ж а н Аба йдьщ бул буйры гы на iuiiHeH ыза болды. BipaK карсыласуга бата алмады. Э ке с ш щ э н е у г у т Абайга бе­ лые бол деп, к е п ж абы сканы есше TycTi. Егер мы на жолда Т экеж ан терю боп, Абайдаю он боп шы кра — катер ке п . Кунан- бай ул ы кты кты будан алы п, Абайга 6epin ко я ма, кайтед1? Т ы м куры са, э ке н щ 6eTi а н ы к болса екен. А л эз!рше, ол ж а кта н хабар ж о к . Ш п т е к к е icTerenfli макулдай ма, ж о к п а , мэл1м емес. Сол себетт Абайга жауап катпады. Ойланган Kici болды. Кдлайда, Абай салмагы осал тиген жок- Майбасар мен Т э кеж ан болмаса да, Ж акы п ойга тусп. Бул езгелерге онаша акыл салганда: — Балагаз, Абылгазыны улы кка кугызгалы отырмыз. Солардьщ кдгазын мыктап бол да, Семейге тез женелт! Тен- те к деген азды куайы к! Ш ы гара куайык) М ы на малды кайта- райык! - деген. Осымен Базаралы бул жолга келген жумы- сы н ты нды ры п, жазыксыз елдщ мадцарьщ алып кайтгы . BipaK Ж 1птек imiHe Т э кеж аннан еспген корлы ксездерш айта келд!. Балагаздардын уетш ен катты кагаз KenceHiH де айткзн. Базаралынын ез1мен тишеспейпн Балагаздар осы кундерде Кар а ш а н ы н аулына кунд1з-тун Kici ж1берт, хабар-ошар алып туратын. 374

Арада у ш к у н еткенде, Ш ы н гы с iiuiHe 6ip то сы н хабар тарады. “ Семейге Тэкежан болыс женелткен у к ш почта та- ланы пты . Т о бы кты ж ер1нде емес. У а кж е р ш д е , М у к ы р деген жардьщ тусында ушырапты. Enai бэле молайды” , — деген лакаптар дунк-д унк шыгады. Тэкеж ан н ы ц Балагаздарды керсеткен кдлын кагаздары а н ы ку кш почтамен женелтшген. Ол почтасы уш салтатты. Eid коржындары мен мойындагы былгары семкелер1 кдгазга толы . Ты м акта р ы н ьщ мавдайлары на yKiHiH 6 ip тал кд наты н жапсырган Жумагул, К дрпы к жэне 6ip атшы жптт М усакул- дан шы га сала шапкдшай жонелген. Ж ол бойы нан лау мшгенде дегёйразденш: “ Yicuii” , “ Yicmi почта” деп колды -аяккд турмай, д ш р салып MiHeTiH. Дэл осы ш апкы нш ы 6ip кун , 6ip тун ж урш , ещц сонгы т у н iu iin a e Семей тусем13 деп келе жатканда, М у к ы р ж ы р а - сына жеткен. Сол уакытга карсы алдарынан кара жолмен келе жаткан уш салт атты керш едг Ш ауы п келе жаткдн атшабарларга аналар тупа-тура келд1 де, б1р-б!рде н араларына сугылды. С е й тп де, 6ip сэтге Жумагулдарды жагадан сарт-сурт устай алып, аттан жулып-жулып туардь Алысады деген ойда жок. Ш апкы нш ы л ар бегде жолаушы деп селкос келе жаткан. Ж эне катты талып шаршагандыктары да бар-ды. Енд1 аттарынан калай ушып тускендерш байкамай да калган. Y m ж т т п у ш -а к ж ш т алды. BerrepiH кара ш убере кпен танып алган жаулар 6ip ауыз ун наткан ж о к. П очтаны ц бар ко р ж ы н ы н , бар сем ке сш тарты п алды да, ж е н е п берд1. Бул ким ы л д ы 1стеген Эдш хан болатын. 0 3 i те р тб а к кел- ген айлакер, м ы кты Эдшхан осы почтаны эдей1 анды ган-аы Жумагулдардын артгарынан куы п отырып, жана кеш ке ана­ лар Куш 1кбайга т у с т , ш айга аялдаганда Lirrepi о т т ке тке н . Кдсындагы жолдастары Найманнан келген ею ер ж iгiт. Ymeyi ез жумыстарын оп-онай жайлады да, Ш ьщ гы ска карай кайта тартга. Закон жагынан Караганда, бул кгпн арты жаман болаты- н ы н ж эн е каш кьш д ар xaniHe пайдасы аз ic болаты ны н Эд ш - хандар есептемеген. Тэкежан шагым айдапты, почтасы бугш кеткел1жатыр дегенд1 ез аулына кеп ести сала, Эдшхан ызаменен кайнап кет1п, куа ж енелген. T in r i. арттагы Бапагаз, Абы лгазы га да акыл салмаган. 375

BipaK ютелер ic ютелщ калды. Ш ынгыс сыртында, Сыбан мен Тобыкты жайлауынын жапсарында жатакта жататын уш кедей аулы бар-ды. Балагаз бен Найман ж т тт е р ш щ 6ip мекеш сол. Бул ауылдар осы кузде тепе ашаршылыкка ушырап, кдкпан курып, тышкдн аулап, сорлап турган кезшде Балагаздар айкэсты. Кедщ де, токдык экелдг Сауын сиырлар мен мшер атгар да берген. Осы ауылдын ш е тй 6ip уйшде Балагаз, Абылгазылар жатканда Эдитхан жетп. Ж шттер Эдшханга макгау айтып, еюнбеске бекщда. “ Енд! болыс калата тэты шабады. Маптытып журш, энеугщей от­ ряд шытарады. Отан шейш н и м жатсын ба? Y u i-терт кун ат тыныктырып, азыккамдап, сайланып алайыкта, Найманга тартайык. А з кунде кар да бекидй Ж аз шыкканша Найман шинен кайтпаймыз. Отан ш екп жумыс та есю редГ, — десш, байлаужасасты. BipaK Кунанбай ece6i булардан тацысырак екен. Ол Тэ- кежанмен коса Ыргызбайдьщ улкендерш жиган. Булар тана емес, Байсал, Суйшд1ктерд1 де шакыртып алды. — Аскан екен Балагаз! Жерге каклай тынбаспын! Енш ара тусер юм бар екен? Крлымнан алып керйш ш! Сол каш- кынньщ бэрш де айдауда ииргтем! Осыны ютемесем, Кунан- бай болмай кетейш! - деп жаман калшылдады. Ж иган журтка акыл салган жок. Байлауын айтуга, бата- ласуга шакырыпты. Осы куш дэл осы жиынга коз кылып, Тэкеж анга “ кдлага шап” деда. \"Отряд экел, кыргын кореш бул тентек ел” , — деп буйырган-ды. Ж урт тарап Kerri. Барлык улкендер Балагаз ойпаганды ойлап, каладан улыкпен отряд келетшш Kyrri. BipaK сыртка осындай лакай шашып ж 1берт, Кунанбай дэл осы тунде отыз KiciniK кол камдады. Бул тун Эдшханнын Балагаздарга жаца жеткен туш. Отыз ж штгщ кастарына бес-алты тазы косып 6epin, кэру- ларын imTepiHe тыккызып, Кунанбай 6ip-aK сагат iiuirme Ш ьщгыстын сыртына карай суыт журпзш жiбepдi. Балагаз- ды н ж атаган Тэкежандар бшмесе де, Кунанбай уйде жатый бшш алган-ды. Тек бул уакытка шейш тук сезбеген Kici боп жата беретш. Кунанбайдын сол женелткен жшттер1 тан аппак атып 376

i келе жаткзнда, жан-жактан саулап барып, уш кыстауды кор- i шап алды. Балагаздьщ кузетке койган ж!!!!! иек артпадан тазы epTin 1ШЫГЫП жаткан атгылардьщ барлыгын ацшылар екен деп ой- лаган. Ш ынгыс сыртында кар беюгенше тулю куып журетш аншылар бола берулл еда. Солар деп селкос калды. Сей тш бул кунге шейш ерл1к пен жырындылыкка еш- I юмнен осал сокпайтын Балагаз капыда оп-онайдан тузакка шнда. Кугыншы колдын басы — Ызгутгы. Улкен e n d p сапыны жаланаштап ап, Балагаздар жаткан уйге бар ж и т и е н 6ip-aK капталы. Келсе. Балагаздын K©3i уйкьща жатыр екен. Бар ж !г т теп е бейкам. Жиыны он адам. Ызгутты сапынын сыртымен бвксеге урып ояткднда, Балагаз басын тесектен жулып алып: - Кдп, сорлы кылган тэц!р-ай, не кара басып efli?! — дед1. Барлык C03i осымен 6irri. Teric туткын болды. Ты скз шыгарып, он ж1пто ею-екшен MiHrecTipin жатгы. Э р туткынга уш-тврт ж т т т е н кепт1. Балагаздыц желкесше Ызгутгыньщ ез сапысы унем! тену- мен болды. Кунанбай колы ypflic жур1п, Ш ынгы скд тартты. Он ж т т г щ шпнен осы кун кешке жол бойында жалгыз Абылга- зы гана кашып кутылды. Ол e3iHiH артындагы ж т тп е н куб!рлес!п, акылдасып ап, кейшдей берген. Кдсында катарда келе жаткан Кунанбай жптп кешеден 6epri журютен талып, кдлгып келед1 екен. Ш окла- рын да колына устамай, такымына кьютырып койыпты. Жол 6ip буран сайга, тастак жерге жеткенде, Абылгазы жанагы жМтгщ шокпарын бф-актартып ал ь т, атынан жулкып ж 1берт, тенкере тастап, ез атынын устшен анау босаган атка жалгыз-ак каргыган. К,улап тускен ж1пт енд1 есш жиып, eiciHmi туткыннын астындагы жаман шабдардьщ Излишен устай адды да, айгай с алды. Бул кезде Абылгазы аттын басын кей1н бурып ап, агыза женелген. Алдынгылар хабарланып, шуласып журш, акыл тапкан- ша, Абылгазы узап кетп. Кеш кзрангылыгы да коюлап келе 377

жаткан. Ызгуггы 6ipeyiH куамыз деп, кебшен айрылармыз деп, Lnrepi тарта берда... жалгыз-ак енда колдын артына e 3i TycTi. Барлыктопты шоктай кып mpin айдап отырып, Бекенш асуынан асырды. Кдрашокыдагы Кунанбай кыстауыньщ тусы- мен етпекии. Сол манга жакындап келгенде, Тэлепбердш* Кунанбайга женелтп. ¥стап экеле жаткан хабарды айтумен 6ipre, Кунанбай кашкындарды керем дей ме екен? Алатын жауабы бар ма екен? Соны сураткдн. Кунанбай Тэлепберда хабарын e cin i де, кыска тана буйрык берда. - Мусакулга апартындар. Тэкежан мен тшмашка айт, дэл осы буп н п туннен калдырмай Семейге женелтсш. Тепе арбага мш пзш , к у з е т т мыктап отырып, абактыга апарып 6ip-aK табыс етеш. Айналсоктап, жалтактамасын! Сыбага сол! — деда. Тэкежан Семейге кетпеген-дг Кешеп жиында Кунан­ бай ж урт кэзшше оган буйрык бергенмен, артынан: “ вз щ барма, Kici шаптыр” , - деген. Кенсесше кашкындар келгамен Тэкежан асыгас кимыл- дады. Кунанбайдын айтканын дэл орындап, осы тун шйнде барлыклаптгерд1 Семейдщ абактысына жэнелтп. С ей тш ел-журт Балагаздардын усталганы туралы анык, толык хабар алып болганша, туткындар узап кетп. Бул кундерде Кунанбай мен жана болыстын мшез1 - тырнагына тышкан ш н ген мысыктай. Гурщдеп айбар т е п л , жота ж уш урпшп, тустершен от шашып турган. Сэйлесе, шетгершен калшылдап сэйлейда. Жазыксыз теша кэрген, ыза шеккен Kici болады. Eid-уш куннен 6epi айналанын барлы- гына: - Пошта талапты Эдшхан! - Не деген сумдык! Неткен кастык? - Аяспайтын жаулык кой! Кдзынанын кагазын жойып, Тэкежан басы бэлеге ийнеш дегеш гой! - Шатаккз ушырап, жокболсын дегеш! Мундай сумдык- ты кэрген бар ма? — десш , дабыл кагып жатты. BipaK imici сырга, шынга келгенде сол эрекпулер канша- лы к бакырауык дангаза болса, согурлым жалган болатын. Куйындатып, кара борандатып келгендеп аныкмаксат бас- када жатыр. Бул кунге шейш каншалык дауласып журген- 378

мен, бул елдщ ортасында 6ipeyre-6ipey абакгыга салгызу, жер аударту, каторга Fa айдату сиякты icTepfli icrren кермеген. Ертен ес жиганда барлыкагайынга сумдыкбоп кершетщ ic осы екенш Кунанбайлар таниды. Сол жат кылыкхьщ бетш буркеу ymiH жанагы жалFaн шуды басымдатып отыр. Бурын ез тусында мундайлык icTi гстемеген Кунанбай Балагаздар карсысына келгенде, баска кырга мщш. бйткен ce6e6i, Ж нггектщ мына жастары бастаган ic o n тубшен ол аса катгы сескенген. Балагаздар iciH Кунанбай ез imirme урлыкдеп багалаган жок, тамырлы, Ty6ipai наразылык, карсылыкдеп бщщ. Анада Базаралы айтып кеткен свз бен Балагаздардьщ кылыктары астыртын астасып жатыр. Кепке тимей жеке жерлерге тиепш жене, ecipece, Ыргызбайдай окшау топтарга сокгыгатыны соны Kepcerri. Э л а з бен кепке тимегешйктен, калыц ел арасында суйсшушшер к в б е й т барады. Ашаршылык, жокшылык кдмауында отырган журт енш осыган ден койып кетсе, не болмак? Мундай ойларга байлан- ган сайын, Кунанбай урке беретш. Балагаздарга барды са- лып, кер теккен ce6eirrepi сондайдан туган. Ел журепн шай- лыктырам, тунштем дейд1. Bip жагын жаза, 6ip жагын KiHera суйеп отырып, у р к т п тыям дейд1. Б1ракосы сырды К,унанбай ез ойында купил сактаган- мен, ел iniiHfle сезгендер де болды. KenmLniK Балагаздарга ютелген катгылыкгы костаган да, актаган да жок- Айдатып, байлату сумды кдеп бшген. Арада дел-салда калган Байсал, Суйшд1к сияктылар бар. Булар ез малдары алынып, каза кергендер. Сондыкган Балагаздардьщ тентекппн сол ез нысанасынан багалады. Кепке де бой урма- ды. Болыстар iciH iuiTepiHeH актауга да бата алмады. Белге соккандай болатын. Кунанбайдьщ бул кундерде астыртын кулак салып, кат- ты бакканы — Ж т т е к iuii, ecipece, Байдалы. Кдлын Ж1г1тек айкын наразылыкка беттед1. Болыс тут- кындарды калага ж е н е л т деген сон, Байдалы да бетш ашты. 0KiHin, катгы киналып отырып, ашу айтгы. - Уялар, ойланар шагы ж ок екен гой К,унанбайдьщ! 6 з колымен, агайын аукымымен жазаласа, ара тусер Kici бар ма едг Елге, журтка не дейд4? Кдскырша ез KymiriH e3i жеген! гой. XiriTeKTin eHfliri жасына да жендет боп шыкты гой тагы! - деген. 379

EciTce eciTciH деп айтгы. Bip емес, б1рнеше рет айткдн Кунанбай осы куйд1бше сала, баспакболды. Енщ алдынгыдан да улкен зэр жумсап, сонымен баспак, — Ж т т е к урлыкха жерис боп, урыга cepiK болайын деген екен. Ендеше, кашкындарга мушз( сыркырайтынньщ 6api жаза шексш! - деп, Тэкежанга жорга Жумабайдан сэлем айтып «i6epai. Тэкежан, Майбасарлар сол сэлемнен сон, Ж т т е к ишнен он ж т т емес, отыз Kici Ti3fli. Кдраша, Кдумен, Урюмбай, Кдракан бар. Анау жолда малдарын айдап кайткзннын берш TipKenTi. Ол гана емес. Бул eiceyi Базаралыны да кездеп берш. 0зара акылдасканда Майбасар: — Поштаньщ таланганын ойлаймысын? Есще алшы! Пошта журпзшейн кун1 Базаралы келш, барды 6inin кеткен1 кэне! Сол жолы ез елше бара сала, Эдшханды аттандырган да сол. К езбе-кез айтып кеткен кияс свз1 эл1 eciMHeH кеткен жок! Осы боленщ тап ортасында журген Базаралынын дэл 63i. Оны н сырты момын, iuii ку! — деген. Тэкежан езш щ де Базаралыдан элденеше рет корген Ti3eciH еске алды. Сейлетпей, тапап кеткендей боп журет1н омырауы бар. Балатаз айдалып кетсе, ертен артынан ж окдш боп шыгып, бул!к шыгаратын да сол. Сондыктан Майбасарды куптап: — Акыльщыз кекей1ме эбден крнады. Кддаганда нагыз катты кддайтын сол! —деп, Базаралыны 6ipre керсетп. “ Ж1птектен отыз Kici хатка Ti3ininTi!” деген хабарды есгекенде, Байдалы ез аулына Базаралыны шакыртып алды. Exeyi онаша отырып, кеп ceknecTi. Байдалы кептен 6epi imxe жиып журген 6ip ойын ашты. — Бала кушмнен 6epi карай ылти гана капылыктан шек- кен вкшшгп бшем. Кунанбайдын ортше тускенде, удайы опык жеумен туспед1м бе? ByriH, мше, тагы сол баягы сорым гой. Ж аз бойы К,унанбай уры атандырды деп, e3iMi3 де Балагаз- дарды уры-кары санап, коса куып келмедк пе? Бупн ойлап, болжасам, сорлылар урлык емес, ежеттж бастап жур екен гой. Ежелп 6ip кеселге кекес1н керсеткен екен. Аш-арыктын ш ш е н буларды каргаган 6ip жан кердщ бе? Уры демейм1н! Октеп шыккан ез тэн1м, ез бауырым деймш! Бугш соны К,унанбайдын мынау ici б1ржолата танытып отыр. Каумен, Урымбайга meftiH KepcerinTi. Тагы KiMбар? KiMfli аман кой- 380

ды дейсщ? Егщктен KerriK пе? Т а га да кетюкешм^з бе? Ж ок, жарым жолдан кдйтара ма? Тэкежан, Майбасардын шалалы- гын 03i де костай ма? Не дейд1? Ж ш тек сэлем1 осы! Сен Ka3ip атка MiH де, К унанбайга барып кел. Т ш щ жетедк Кеудендеп отын да жетедк1стегешм — ютеген дейтш болса, аянба! Барды айтып кел! — дедг Байдалынын бар мшез, бар сезш макул Kepin, Базаралы атка мшдк BipaK oyeni Кдрашокыга бармай, Мусакулга карай тартты. вй т к е ш Ж тт е к те н керсетшген отыз KiciHiH KiM-KiM екенш бул ж ак ani бшмейтш. Ж алгаз тана Кдумен, Урю м - байлар барын eMic ест^ен. Жолшыбай Базаралы болыс кенсесше барам деген ниетш езгертш, Жидебайга сокты. Абай уйде екен. Кешелер Тэкежан мен Майбасардын жана желйстерш eciTin: - Жаман баксынынжын шакырганындай тантырап, журт берекесш Keripfli-ay, мыналар! — деп кеп кынжылган-ды. Бупн Ерболды Мусакулга ж1берген. Ti3iMfle и м дер ба­ рын бшмек. Базаралы жана келш, 63i журген жайларын айтып отыр- ганда, Ербол кэйтып келдк Кдп-кара боп Tyririn, реншшен кедщ. BipaK Абай жен сураганда ipidnin, бегелш кяпды. База- ралыдан кымсынады, KepiHin тур. Абай сапмаксалып: - Есггкен-б1пген iHHin 6apiH айт, несш ipKeciH? — деген. Содан сон гана шешипп: - Мына Тэкежан, Майбасар ма!.. Куртар бул едда, ерте- мей тынбас, — деп алып, тЗДмде бар Kicinepfli санай бастады. Урлыккз, урыга eMip бойы шныры косылып кормеген талай кэршер мен жастар бар екен. Абайга бэрш ен сумдык KepiHreHi - Базаралы жайы. - Не дейд1?! Не кекшп мынау 9Hri сокырлар?.. — деп катгы ашуланды. Базаралынын ез жайын eciTin отырганы осы болатын. Keftic, рен1штен тук белп берген ж о к Кдйта сак-сак кулдг Абай мен Ербол танкалып, муны цтусш е кзраскэнда, кэкшш тартып сурланган ыза кердк - Bip eKiHimTi Байдапыдан eciTin ем бупн. Е н д т е ю н ш эз1ме кепи. Тобынан жырылып ж алгаз жорыткан кэк кас- кырдай менна не эуре десещш? Тэкежандар уры атандырма- сын деп, буккан боппын. Балагаздар уры емес... бузык емес efli, Абай. Бар кылыктарын eciTin, 6Lnin журандер. Журткд 381

мэлш, сумелек уры ма еда солар? Айтындаршы... - деп Абайга ! карады. — Уры емес. - Бузык, емес. Айткзньщ рас! - деп, Абай мен Ербол катар костады. - Ендеше, солардын тобында болмай, кеткенде 6ipre кет- пей, мен не сандалып журд1м... - деп, Базаралы токырап калды. Ерболдьщ да ез eiciHiiiii бар. Були Тэкежандардьщ TypiH керш , жол бойы осыны ойлап келген. — Этген, Абай-ай. кеше экен болыс бол дегенде болмай- мын деп, бас тартканьщды кайтейш?! Тым курыса, елге жаньщ ашыр ед1. Мынандай сумдык гстетпес едан той. Не керш, не болып отырмыз ещп, мше? Уйде отырып уялтаннан жерге KipeciH- Крлдан келген жаксылыгын со ма? Айтпай кайтш шыдайын? - деда. Базаралы Ербол сезш дурыс керген. - Онысы рас. Тым курыса, адалыма ара тусер едан той! - деда. Абай ундеген жок. Болыс болматанына екшейщ деген жок-ты. Б1рак,ез басын эке салматынан куткарам деп, Тэке- жанта карсы болматанына вклад. Bip шешеден туган бауыр деп аталса да, каз1рде Тэкежан соншалык, суык, жатгай к е р т е д ь Будан бурын да талай кездесп. Баскан сайын угысу емес, аралары алыстап барады. Эл1 де адцагы кунде кеп шайкасатын кас-кайрат сол сиякты сезивд. Соньщ басы осы болар ма? Будан былай буйыгып отыра алмайды. Базаралыны аяйды. Оны н айналасындаты жазьщсыздарды аяйды. Сол аяганы шын болса, бел uieiuin ; араласып, тартысып кереди Кдз1р де imTeft байлаган байлауы осы. Базаралыньщ сез1нен сон аз ундемей отырды да: — Базеке, адалына ара туспесем, азамат болам ба? Тэке- жанныц купи елде емес, калада екен той. Ендеше, алдагы кунда сол калада сынайык. Мен ертен Семейге журем! Осы 1 icTepiH аякгатанша жокшынын 6ipi мен болалшн! - дедь Базаралы Абайга ырза боп, шын суйсше карады. Бул ауылдан 1здегенш апган сиякты боп, кеншден1П Kerri. К,олма-кол журмек бодцы. Аска кара дегенге карамады. Тез аттанды да, Карашокыга тартты. Ел орынта отыра Кунанбай аулына келгенад. Нурганым yitnepi конаксыз онаша екен. BipaK Кунанбай Базаралы кедщ деген хабарды еспгенде, е з усдане юрпзген жок-

- Анау, карсы уйде болсын, ас-суын сонда бервдер! - деген. Крнак, уйде жалгыз отырып, кызметии катынньщ колы- нан шай inrri де, Базаралы Кунанбайдын вз уйш е Kipin келдь Сырткы KHiMi жок- Бешпетшен, жаланбас келген. Нурганым ертекпп едг Кунанбай жас токдлына ертек айткызып, аягын сипатып отыр екен. Ж ш т сэлем ш салкын алды. BipaK Базаралы бул келюшде Кунанбайдын кабагын ба- гайын деп келген жок. Отыра сала сезш е KipicTi. Тусшде кымсыну жок. Аты — ак, кызылы — кызыл боп, жайнап отыр. Ызасы мен адалдыгы буны жанып салгандай. Ж аркы- раган жузше жатык шыккан ce3i де сай. Нурганым бунын жузше кадала карап отырып, 6ip агарып, 6ip кызарды. Базаралынын; э уелп айтканы Тэкежан кылыгы туралы. “ Елдщ жазыксыз кэрюш, жетпеген жасын косакгап Нзш, сорлаткдлы жатыр. Кунанбайды кэртайды, есттмеШи дей ме, болмаса тугырдан тайды, 0Mip KYflipeTi журмейд1 дей ме? Осындай экен1н Ke3i TipiciHfle сол Тэкеж ан, Майбасар- дын сонш алы к icKe батылы каййп барады?” — деп сурау салды. Кунанбай жауаптасуга саран. Тек кана “Тэкеж анга бар- дын ба, ез1мен сэй л еспн бе?” — деген. Базаралы оган бармаганын, 6ipaK барлыкж айга канып ап, ен алдымен осында келген1н айтгы. Ti3iMfleri адамдарды санады. Байдалыньщ айт дегенщ жетюзд1. “ Тэкеж ан вз ба- уырын 63i жейт1н 6epi болгалы отыр. Кеткенн!н 6opi ел1мге кетед1. Бул агайыннан кутылатынына Тэкеж анньщ квнш1 сенсш . TinTi, жандарына кеб1ндер1н де бектерш ж1берс1н. Мунда аш-арык боп калатын панасыз бала-шаганьщ KepiH де казсын. BipaK осындай аямастык жаулыктын орайы болар деп ойлай ма, cipa, ж ок па?” деп 6ip токтады. Кунанбай барлыксвз ангарын укгы да, жакгырмады. “ Куш айткалы кепсщ гой! Куш дегенщ Kici тшмен танытпайды. KepreHiH Тэкежан екен, бар да сонымен сынас!” — деген. Айтыс кыскарган сиякгы. Базаралы ен сонгы туб(рл! соз!н айтты да, жумысын 6iTipfli. Ол ce3i кесесу болатын. “Тэке- жан деген1не жетс1н, аямасын! Тепнде ниет те 6ip, icTereH ic те 6ip. Жалгыз-ак, аямас кастыкка орай айыклас в ш т к бола- ды. Болганда, айыпкер Ж т т е к болмайды. Атадан нэсшге кетер жаулыкосы арадан басталды. Обал-сауабы KiMHiHмой- 383

нында екеш Kepinai. Айтып, арылып шыкдагы осы гана... в з жанынан айтпайды. Уйелмещп ел Ж т т е к бар. Сол айткы- зып отыр. Осыны Кунанбайга жетюзш кетуге гана келйтп...” Бщщргеш осы. Кунанбай тындап болды да: - Жарайды, айтам деп вкелгешн екен. Б1рталай жерге жетюзш айтгьщ. Ещц осымен токталайык! - дедь Базаралы шыгып Kerri, Кунанбай жалгыз кезш жумды да, кабагын туйш , ойланып кдлды. Эйелш е K33ipri Tyci кыраулы кыстай, жат сезиш . Барлык жуз!нде жойылмас танбадай боп, к е р ш к табы айкындап тур. Нурганымнын жаксы ертепсш кзйталаткан жок- Сипатып отырган аягын да жиып алды. ©зге Тобыктыга бермеген ерюндйс 6epin ед! Базаралыга. Кдз1р содан катты пзе керш калган сиякты. Ж ас жШт адалдык, актыгымен екгеп тур. Ш ындап ойласа, Тэкежандардын шектен асып жаткан цте- pi бар. - взгелер 6ip тебе, Базаралы 6ip тебе емес пе ед1? Аянышты бшсе, Herri цпрюндер? - деп к у р а н т калды. Ж М текке арналган ашудын 6ip ушыгы вз1нде жатканы рас. BipaK Базаралы сиякты адамдарды этап берген Кунанбай ж ок болатын. Ka3ip мына ж н птщ вз басын кимагандыктан 6ip сетке кынжылып калып еда. Артынан кайтадан катайып кета. Жанагы Базаралы Жнтгектщ тобынан кедщ. Сол топтыц ашу мен кегш устанып кзпты. Ол жер осал емес. Кунанбай осымен еюудай боп отыр. Астан кейш Базара­ лы карсы уйге жалгыз жатгы. Ею-уш куннен 6epri ашуы Кунанбайга айткан свздермен 6ipa3 женшейген сиякты. Ап- дынгы кунде ызага толы, уйкысыз тундер болатын. Соны- мен твсекке басы т то м ен уйыктап кета. Кай мезгш екеш белпаз. BipaK кап-карангы уйдщ шпнде 6ip кезде cecKeHin оянды. Байкаса, дел касына 6ipey кепи. - Ой, бу KiM? — деп едт - Сескенбе, менмш! - деген ун ecirri. Нурганымнын уш екен. - Беи р-ау, мынау жынды негып жур?! - деп, Базаралы басын кетерш алды. Нурганым саскэн ж ок Салмакпен акырын гана кулш койып: . - Токта, саган менщ кентам сен жогында квсылган... М ырзанын вз TLni коскан! - дед1 де, Базаралыны катты кушактап кеп, суйш алды. 384

Ж йтгте будан epi ун каткан жок. EKeyi азгеше 6ip ыстык жалынмен уш кдйтара cyflicri. Содан кейш Нурганым тез турып кетуге айналып ед1, Базаралы кия алмай, 6ipre турегеп: - Ж аным-ай, жай турган журепмд1 астан-кестен erriH гой. EHfli HeciHe кетесш ? — деп тагы кушактады. BipaK Нурганым енш будан тартынып, босанкырап алып: - Кайда журсен, аман жур! Жаным да, тш епм де 6ip сендйс, Базекем! - деп, тагы 6ip рет асыгыс cyttai де, жалт 6epin журш кета. Келгеш мен кеткеншщ арасы 6ip гана сэт. Жалгыз-ак, сол сэтпн пишде Базарапыга бар дуние тенкерипп тускендей кершдь Нурганым да кеудесше сыймастай куаныш экетп. Ол куанышы — eMipinae ен алгаш таткан эйелдж махаббаттын куанышы болатын. Кунанбай энеугуш Базаралынын сымбатын мактап, туы- сына суйсшген едь Бупн кешке, душпан кез1 болса да, бундайлыказаматка аяныш к е р е т г ш айтгы. Осы е ю кездщ екеушде де кыркылжын карт ез аягынын каншалык шалые басылганын, калайша ж ансак кеткенш сезген ж ок едь Абай мен Ербол калага кеп жаткалы б1рталай кун етп . Кунанбай балалары калага келсе, Тйпбек байдьщ уйшде жатушы едь Семейге Абайдан бурын келген Тэкежан сол куданьщ уйше тускен екен. Кдсында Майбасар мен тшмаш, атшабарлары бар. Крршап журген топыры кеп. Сон ы керш Абай мен Ербол Семей кзласынын ез шпнен пэтер алды. Орталык туста KepiM дейтш момындау саудагер бар едк Балалары жок, ерлнкатынды eKi бас. Уш б е л м еа бар екен. С ол уйге туст1. Кдла арасы сапт аттыга соншалык колайлы емес. Бурын баларак кезшде калада ескен Абай сол каланын ынгайына икем салт атты койды да, шана ж епп журетш болды. Ka3ip Ербол MiHin келген сем1з кек атка кэшаба шана жепп, ею ж т т катар отырып, cap желд1рт келедь К ун ашык болганмен, шыткыл аяз екен. К еш е бойынын шыныланып калган кары кек аттын тагасы тиген сайын сыкырлай Tycin, Kipm-Kipm етед!. Булар Семей каласынын дацкты адвокаты Акбас Андрейдшне келедь Алгаш келе жатканы осы. Житгек адамдарыныц iciHe Абай Семейге келюмен белсене KipicTi. Бул уакытта кала толган Тобыкты. Qcipece, кугын 385

керген Ж т т е к пен кугын салушы болыстар жагы каптап жур. Болыстар бурын керсетшген отыз кгсшщ жайындагы сездерш “ раска шыгарамыз, барарына баргызамыз” деп сотка да, ояз бен “ жандаралта” да кагаз тогытып жур екен. Ж т т е к юсш ершщ эз!рге басты га Бежейдщ баласы - Эдш. BipaK онын 03i де, акылшылары да кенсе Topri6i мен кагаз тартысын бшмейдг Ерте келсе де, жен таба алмапты. Абай ен алдымен солардын iciH тузу бетгетп. Устауда жаткан Балагаз, Эдшхандардьщ катын-баласы атынан арыздар жол- дады. Болыс кагаздары баратын жерлердщ бэрше енш жары- са тускен карсы сездер бар. Тэкежан да eciK-TeciKTi кеп бшмейда. Онысы Абайга мшим. BipaK оган Kipic-ш ы ш сты оцайлататын Kici - TiHi6eK. Абай жакын арада сол TiHi6eKKe Kici салып: - Тэкежан Кунанбай баласы болса, менщ де ж е т м сол. Bi3fliH болыс осы жолы абырой алатын, жаксы ат табатын юпен келш отырган жок. 03iH де, экесш де жаманатка ушы- ратып, каргыс алатын юке басты. TiHi6eK орынды кезде бо- лыскан. BipaK дэл бул жолы жалган намыс дегещц айтып, агайыннын обалына калгалы отырган Тэкежанга болыспа- сын! Ш ы н досты к ойласа, кайта тыюга ce6enmi болсын! - деген. Муны сы — Тэкежан жагын эларетем деген ic. TiHi6eK Абайга e3i кеп сойлесш, 6ipa3 ipKuiin калды. Осымен катар Абай ютеткен 6ip жумыс - адвокат жал- дау. Облыстын улкен адвокаты Акбас K33ipfle Балагаздардын iciH алып, жоктаушылардан арыздар жиып, соны ©3i ондеп жазып, THicTi жерлерге бетгетш жаткан. Абай мен Ербол Ертю жагасындагы жалгыз кабат тас ушнн терезесшщ алдына к е л т токтады да, ш к е xipai. Акбасты булардын алгаш KepreHi осы. Бет ажарында он- шалык KopuiiK 6enrici болмаса да, шашы аппак, сакал-мурты бурыл Kici екен. Бойы зор, бас 6iTiMi ipi келген, к е л б е т . Tyci ойлы юсшей салкын. K.03uuupiK аркылы кершген Monaip кок коздер1 салмакты сабырмен барлай карайды. Бул уйде Акбастан баска кара мурт, танкы мурын ттлмаш отыр екен. Абаймен уакыт байласып, едей1 кеп тосып отыр­ ган. Ол MiHe3i женш, бш м ге шолак адам. BipaK облыс соты- нын тшмашы осы. Bip T9yipi, орысшага жуйрйс десед1. Абай Акбаспен амандасып отыра 6epin, улкен болменщ ппшдеп ютаптарга карады. Мол уйдщ торт кабыргасы 6ipaeH 386

иш суйесш турган Kepiicri кггаптар. Барлык вц гш е бойында Абай осы керш стен кез ала алмай, кдйта-кайта айналып карап отыр. Bip уйден, 6ip KiciHin кдсынан муншалык кеп и т ап KepreHi осы. Акбаска Абай арыз усынды. Ерболмен exeyi кол койып, Ж ш тек KicinepiH актаган екен. Булардьщ, acipece, арашалай- тыны — Базаралы, Кдумен, Уры мбай сиякты жандар. Тшмаш арыз жайын айтып болган сон , А кбас Абайдын аты-жешн сурады. Ж ас ж т т езш К.унанбаевпын дегенде, адвокат жалт карап, танданынкырады да, алдындагы арыз- дарды колына алып, б1рдемет 1здей бастады. Оны тандандырган нэрсе болыс пен бул жнтгтщ ортак фамилиясы. Осы женш айыра сурап кеп, Абайдьщ Тэкежан болыспен туыскзн екенш бшгенде, адвокат, acipece, таныр- кай TycTi. — С е т и туыскзнын буларды куып отырса, сен кеп актайсын Да кортайсьщ! Бул калай? — д ед . Абай тшмаштан угынды да: - Рас, болыс м е н т 6ipre туган агам. Сондай жакын Kici болгандыкган касында отырып, жаман iст е р т аны ккерш , то- лык таныдым. Журтка ютеген эдш етаз зорлык, киянатын керген сон, ундемей отыруга шыдамадым. Адамшылык кары- зы осы деп, адеHi ез1м TineHin келд1м. Улы к та емесшн, акы алган кугыншы да емеспш. Жауапкер Кауменовпен 6ipae-6ip шш жалгасым да ж ок Мына жоддасым Ербол да солай. EKeyiMb тура келденен, бегде KiciHiH куалнтн айтпакка келдак. Арызы- мыз соньщ жайы. Егер улыктар, сотгар барлык ютщ хакика- тын бшем десе, осы 6i3 сиякты келденен, кзлыс агайыннан шындыкты сурау кажет деп бшем1з. BiafliH арызымызда осы жайды аныктап, дэлелдеп жазуынызды еттем 1з! — дедг Бупнп шаруанын улкеш осы. Абай сездерш Акбас жаксы угынды. Угынды да, Абайдын жузше ырза б оп карады. А дамшы­ лы к деШи, карыз дейдь Кеш пелк жабайы халыкгын адамы болса да, муньщ аузында улкен создер бар. Акбас 6iniMfli, Tic каккан адам болганмен, казак арасына жанада келген. Бул халыкты бшмейтш. 03i 6ip кезде Петер- бор тургыны болатын. Сол жакта, жасырак кезщде, патша- л ы кектем дтн е наразы болган кауымдарга азыракараласкан. Сондайдьщ салдарынан Петерборда тура алмайтын боп, жыл- жып Kerri. EepTiH заманда алгашкы кауымынан да ажырап, жалгыз калды. 387

Содан кейш шетзрек жерлерде адвокатгыган кдйта журп- зуге руксат алып, тыныш Tipuimirace кешкен. Кеп уакыт Ед1л бойында, Орал тауларында журш, соцгы ею-уш жылдьщ шннде Ci6ipre орналаскзн. 03i гылымга беШм, окымысты адам болгандыктан, Акбас ещй казак сиякты елдщ эдет- гурпын, зан-дэстурш жиыстырып, тексерсем деп журетш. Ш ен д эреж еа улкен болмаса да, бул шаЬардьщ 6iniKTi, басты адамы осы. Ж ан ага арыз ж еншен Акбас берген б!рнеше сурауларга жауап айтып болды да, Абай тагы ытаптарга кддалды. Кдй- ран боп, суйсш ш отырып: — ППркш, жасау мен жиИаз асылы мынау екен гой. Жа- растык кандай, касиет кандай! — деда. Тшмаш Акбаска Абай сездерш аударып берда. Осы уакытга Абайдын кез1 жакын жердей жаксы мука- балы 6ip топ ютапка туст1. — Мынау закон штабы ма екен? Не жайдагы ютаптар екен, э?.. — деп ойлана сейледь Ол ютаптар Пушкиннщ томдары еда. А кбас эуелде угындырмак боп: “ Ол закон емес, поэт жазган сездер...” — деп келд1 де, артынан колын сшюп: — Сен бшмейсщ... оны б т у киын! - деда. 0 з ойынша: “ П оэт киргиз сиякты елде ж ок болар, сон- дыктан ондай угым да жок болар!” — деп, сезд1 KbicKa кайыр- ган. Абай тшмаштан бшмек болды. Ол “поэт” деген создан казакша не екешн ойлап кормеген екен. — 0Huii... 0Hmi штабы... - деп, Акбас сиякты кыска кайырды. Абай OHUii деген сезге токтай алмай: — Кдлай дейсЬ? Энш1 д ей а з бе! — деп тусше алмады. Тшмаш Абайды кереказ свзден токтатпакболып: — Сен бшмейсщ, укпайсын деп айтады мына Kici, - дед!. Абай намыстанып кдлып, мыскылдай кудщ. — Япырм-ай, бул Kici болса, 6iniMfli адам. Bi3 де 6ip журтгын; свз угарлык басы бар жастарымыз дейм1з. Адамга адамды жанастыратын тш-ау! Сол болмагандыктан 6ipiMi3re 6ipiMi3 оп-опай угындырарлыкжайларды киын асудай керш отырганымызды карашы! Кдз1рде ею адамзат емес, макулык Tapi3fliMi3. Мужыктын мвстеп мен сахаранын туйей кездес- кендей ме, кдлай? - деда.

Ербол кулш хабердг Абай сезш Акбастын 6inrici келд!. Тш машкэ Абайдын e3i де: “ Осы сез1мд1 жетюзип” , - деген. Акбас Абайдын сезш тугел e ciin бодцы да, кулш хибердь - Рас, бул дурыс айтады! М эстек туйеден уркедт Туйе де оган жоламайды. Б1здщ хал солай екеш рас!.. — деп , тагы кудщ де: — Жалгыз-ак, сен exeyiMis гана сондай е м е ст з. Кдз1р Россия патшалыгындагы закон-тертш пен кыргыз са- харасыньщ арасындагы барлык тутас халдщ 63i сондай. Сен жак,сы айттын! — дедь Осыдан кейш Акбас пен Абайдын кездесулер1 кеп болды. ©йткеш кырдын аласапыраны молайып KeTinri. Ж ш - тектен керсетшген отыз KiciHiH тагы 6ipHeiueyi усталып кеп, абактыга TycinTi. Базаралы, Кдраша болса, кдшып хсур деседь Елдеп эрекет аекындап кеткен сон, Байдалы да калага келген. Э р жерге туртшш xcypin кеп, 6ip кун Абайга шынын айтгы. - Кдрагым, Абай-ай, кешеде журсек атымыз уркш, кзла- сына сыймайды. Уйш е беттесек, е с т н е н TOH-KyniMi3 сый- майды. Жалтыраган такгайынан кен е ттм 1зд щ табаны тай- ганайды. Адамына тшдесеШк десек, санырау мен мылкэудай боп, ымдасудан api бара алмаймыз. Бул кыр сорлыга кала деген кзмау екен гой. Жалтыр музга айдап салган Kepi туйе- дей мугедек боп жургешм1з, мшеки... — деген. Отырган журт кулш тывдады. BipaK Байдалы кулд1рш айтса да, к у й т н айтгы. Абай осыдан сон Ж т т е к тобын 63i бастап, e3i баскарып журд!. Е н д т бар жаналыкгы Акбаспен акыл косып, тауып хсур. Тэкежандар ты н адамдарды тогытып жатканмен, icTiH 6eTi адвокат KipicKeai дурыстыкка карай ойыса бастады. Жакында адвокатка Абай шешш берген 6ip туй ш улкен курал боп, барлык жумыстын бет1н езгертш келедг У зак вц гш еш ц 6ipinae Абай Акбаска Балагаздардын ici урлыкемес, шабынды емес деп, кеп делел айткан. Жершен айырылган, малынан ахсыраган, хсутка ушыраган аш-арык халыкты айтгы. Ж утгын кепш ш кке нел1ктен ауыр болып, аз гана топка нел1ктен жещп еткенш бшд1рд1. Балагаздардын мал алганда кедейден, кептен алмай, жуаннан, мыктыдан алганын жене колдарына тускегцп ке- дейлерге, аштарга 6epin отырганын жетюздь Э нпм е осыган келгенде, Акбас улкен ойга кета.

K e n елдердщ тарихынан, кггаптарынан хабары зор бш м паз адам бурынгы замандардын эцпмелерш есше алды. Европа ескш1пнен Робин Гуд, Карл Моор, Жакерия, орыс эцпм есш ен Владимир Дубровский, Сохатый... баршасы да ойына TycTi. Осы энпме болтан куш Абайды тун ортасына шейш яабермей, мейлшше сейлесть Е н д т акыдды да баскаша айтгы. Сонымен абактыда отырган Балагаз, Эдшхандар жауабы да жана арнага тусл. Артынан кутан катын-бала да арызда- рын 6ip сатата саркатын болды. Сейтш аз кун пишде Кдумен, Урюмбай, Базаралы, Каракан сиякты айкын жаламен ттзшген адамдар акталып калды. Ж т т е к суйЬпш тшеп, tcici шаптырып жатгы. Тэкежан осы хабарды бшклмен, Абайга icici салып: “ Ты- йылсын, бул кай кастыгы?!” - деп ашу айткзн екен. Абай: - Bi3 ата-ананын алдында туыскан болысуга жарасак, со да жетер. Мынандай ажал аузына, кьш к е тр д щ устше ел- журтгы e3i айдап келген сон, менен жен сурамасын!.. - деген. Осы жауабын келт1р!п, тага да кеп ш агам айтып, Тэке­ жан Кунанбайта Kici шаптырып ед1. Э к е а Абайга: “Тез кайт- сын! Болыс болмаймын деген e3i болатын. Енд1 Тэкежанды аксатпасын! Аятын тартсын!” — деп сэлем айтыпты. Bipaic.бул сэлем Абайдьщ барлык icri аяктап калган кезшде келд1. Токтата алтан жок- Уезд бен облыстын улыктары Акбаска барлык жумысты утгырмады. ©з колдарымен ic кылматан 6ip топты босаткан- мен, Балагаздар жатын, Эдшхан icm катгы усгап калды. “Ашар- шылык. жокшылыктан туган амалсыз кимыл” деген сайын катая бердг Ресей imiHfleri коп жерден шытып жаткан крестьян кар- сылыты ояз бен жандаралдын кез алдьгаа елестеген. Bip ой- дан, бундай юке барынша катгы жаза колданбакта болтан: патшалыкгьщ зэрл1 законы ондай жерге барынша кздалмаккз керек. Тек кана ездерше сыры мэл1м емес сахара уакигасы бол- тандыктан ж эне 1здеуш1 журт кебейш кеткенд!ктен барып, батыл кимылдай алмады. Тайсала сокгы- BipaK сонын ез1нде де отыз KiciHiH imiHeH он шакгы адамга жаза 6epfli. Басында ол жаза да сумдык болатын. Балагаз, Эдшхандар ем1рл1к ка- торгата буйырылады деп efli. А кбас пен Абайлар барды салып журш, кеп женшдж 390

тапты. Балагаздар катортага бармайды. YpKiTKe жер аудары- латын болды. Кдлада жаткан барлык агайын ещй Балагаздармен кош- таскан уакытта жылап айрылысты. BipaK кер1спейм1з деген ж о к “ Аз жылдар еткен сон , ел imiHe ораласывдар, келесщ - дер” , — деп, алдагы кунге умтт артып узатгы. Абай енш елге кайтпакедь Сонгы рет Акбаспен KepicKeni келгенде, карт адвокат Абайга акыл айтты: — С ен жас болсан да акылды адамсын- Халкьща жаньщ ашиды екен... Оны н зор касиет. BipaK сол елin мен езщ нщ камынды шын ойласан, б ш м жарыгына умтыл! О ку (зде! — дед1. Бул сездер Абайды н вз арманынын дэл устш ен тускен сездер. - Окуга жаным кумар. BipaK кайтш окимын? Школга тусуге улгайып кетам ... Баска окудын жолы бар ма? Акыл айтынызшы! —деген. Адвокат кеп мэслихат бердь Ен эуел1 улкейгетадк богет емес екенш айтты. Ж асы кырыккд келш те 6uiiM i3flen, ез- езш ен )зденш, галым болып шыккдн Kicinep бар екен. Со- лардын аттарын атады. Ж эне окуды школга туспей окуга болатынын да айтты. Абай тез уакытта кайта келмекке уэде бердк Адвокат част­ ный окытатын учитель тауып бермек болды. Жалгыз-ак, Абай e3i будан былай ездапнен коп (зденш, кажымай, кадалып окуга 6eKin келсш. Сонда буган 6uiiM eciri онай ашылаты- нын сейледт Ж ас ж т т талайдан 6epi KOKefliH тескен 6ip TyiiiHHiH шешу1н тапкдндай боп, куанып Keiri. Енд1 ауылга барып, уй imiHeH руксат алып, пул кэмдап, тез уакытта кайта оралмак боп елге кайтты. Кептен 6epi жас кенш ше жат боп кеткен кетерщю кызу мен сергек желш тауып кайтты. Жидебайга келген сон, Абай коп бегелген жок- Дшдэ мен шешесшщ руксатын онай алды. Баска шсшермен акыл- даскан жок- Сонгы кундер кала жакка Мырзаханды женелт- кен. Соятын сотым ж1бердт Устауга пул керек. Соган арнап, мундагы согым Tepinepi мен 6ipeH-саран ipi кара айдатты. Енд1 03i де жургел1 отыр. Осы жазда Дшдэнщ ушшш1 баласы туган-ды. Кйнкентай, ак сарылау келген Эбд1рахман каз1р кулуге, талпынуга жарап капты. Абайдын ен алгаш бейш бере бастаган баласы осы. 391