М.Әуезов "Абай жолы" 1 том

Кунанбай босансыган плишдердщ барлыгына жалгаз квзш октай кэдап, атып яабергендей карайды. Кэркзралыдат байлау бойынша мунын Айгыз крлынан тартып алып, 6epin отырган баласы осы. У й шпнде тук езгерю сезбеген, бурынгысынша былдыр- лаган Кэмшаттыска карай 6ip бвтен, улкен Kici ала женелгенде тана шошынып едь — Ала!.. Ала!.. Эже!.. — дел, шырылдап к,оя берген. К ш кен тай журепн коркыныш кысып, зар каккан бала дэл 6ip от басып алгандай шыр-шыр етедь Осы зарлаган yHi Бежейлер атганьт узап кеткенше басып- мады, алыстатан сайын отка е р т е н т не суга жутылып бара жаткан жаннын зарындай бол, ызьщ-ызы ecninin турды.

ШЫТЫРМАНДА Абай Кдркаралыдан кайткан сон атка MiHin, ел аралаган : жок, Ke6iHece Жидебайдагы ауылда шешелершщ кзсында болды. Кектемге шейш кушйз-туш ютал окуга салынды. Медреседен кайткалы кладка аныктап окталганы осы едг Арап, парсы тшш, б1рталай сездерш умытынкырап, карайып , калган екен. Алгашкы 6ip жумадай Рабитханнын тэпмрш е карап, бурынгы бшген тщдерш кайта курастырып алды. Содан api мунын колына тускен ep6ip калын кл ал соншалык 6ip катгы сагынып жолыккан ыстык, кьшбат досы тэр1зш болды. 1 Рабитхан да клап окыгыш болатын. Соны н ютаптарынын i iuiiHeH езш кызыктырган кеп-кеп асыл буйымдар тапты. Мунда Абулкасым Туси-Фирдоуси, Низами, Физули, Науаи, Бабырлар бар. “ Жэмшид” , “ Сеидбатгал Fa3i” , “ Мын 6ip кеш” , “Табары жазган тарих” , “Ж усш - Зыликалар” , “Лэши — Мэжнундер” , “ Керуглы” сиякды хикая дастандар да бар. Абайдын бас алмай окыгандары осылар. Аздан сон, кешк! шайдан аска ш ейш п мезгшде Абай кейб1р окып шыккан клаптарын уй ш ш е эдем! энпме кып айтып 6epin отыратын эдет тапты. Бутан эж е а себеп болды. Зере Абайдын клапкз берген ыкыласын байкап, 6ip Kyui кешке: — Кдрагым, осынын акыл. 1шкен менен жегенге мэз боп, мойны-басы былкылдап, акылдан да, внерден де кенде боп журген бай баласы аз ба? Осы ала кзгазыннан айрылма! Уксама аналарга!.. —деген. Э ж еа клап кащрш жаксы айтканга Абай ырза болып, жанагы свзден сон, кун сайын 6ip тамаша энпме айтатын болды. Шешелер, малшылар, балалар боп — баршасы телм1ре тындайтын. Анда-санда Айгыз да кеп ecTymi едг Ол Кэмшат кеткел! катгы жудеу. Улкен кара кэздер1 аларынкырап, бар- 147

лык. 5KY3i сурланып акшыл тартыпты. Шеке тамырлары кекшшденш, эдем1 жузше уайым келенкеа тускен тэр1зд1. YHcia уайымдаган ана кдралы. Абай бул шешесшщ куй!н кабакден таниды. Ол келген кештерде эцпмесш ерекше ыкыласпен айтады. Абай энпме айтуга 6ip турл1 шешен, шебер боп барады. Рабитхан, Tiirri, e3i окып шыккан ютаптарды Абай хикая кып айтканда бар бейш мен, жаксы штипатпен тындайтын. Bip жаманы, жалгаз-аккекгем болып, мал телдей бастаган уакытта кызык ютапты н 6api теп е окылып, бар энпме айтылып калды. “ Э нпм е, эн пм е” деп, Абайга емшш отыратын уй imi енд1 алгаш Абай айткан энпмелерд1 кейб1р малшы кзтынга немесе бапаларга кайта айткызып, кайта тындасатын болды. BipaK олардын айтуы Абайдай емес, дэм аз, успрт. Улжан соларын сезш, кей кезде токтатпакбоп: - Кд1с е тп , жаз шыгып, мал телдеп калды. Ертектщ кез1 етп. Э йш есе, кыс аягы узап кетедь Крй-аккой! - деп кзлжын етш, токыратып тастайтын. BipaK шешелер онашада Абайга жаксы ютаптын жаксы хикаяларын кайтадан ескерте 6epyuii еда. Рабитхан мен Абай eKeyi манайда ютабы бар молда сурей, кэрщен, шала сопылардан 61рен-саран клал тапкызып алысты. Тагы 6ip кезде Рабитхан эдейшеп турып Кдрашокыга, К ункенщ аулына барып, ею коржын басы к пап экелда. Кунанбай Каркзралыда Хасен молда аркылы, тагы баска окымысты Kicinep аркылы уйде отырганда окып отырам деп, б1рталай кызык ютаптар алгызган еда. Оны елге де жетюзген. BipaK Абай 6ip рет: - Bi3re 6epiHi3! - деп сураганда: - Кдсымда отырып, ез1ме де естзртт окып бер! Суйтсен берем. Эйтпесе, кызыгын 63iM керш, ез1м гана бшем дегенще бермеймш! - деп берпзбей койып едь Абай эке касына баргысы келмегеншктен, ол ютаптардан да кур калып журген. Рабитхан сонын ececiH тауып, 6ipep кун сурап журш, алып кедда. Уй imiHe де, Абайга да Рабит- ханнын табысы улкен олжа еда. BipaK дэл осы ютаптар келген KyHHiH ертещнде Абайга шакырту кеп, Кдрашокыга журш Kerri. 148

Кункенщ аулына Абай келюшен, Кунанбай муны Кулын- шакаулына жумсады. Э кесшщ Кулыншаккз айтатын сездерш Абай угынып ап, тыска шыкканда, мунымен 6ipre баргалы Кдрабас эз!р тур екен. Кулыншак аулы алые емес болатын. Карашокынын кунбатыс жаты, бурынты К,одар кыстауынын аргы жапсары Тортай руына т т с п . Кулыншак - сол Тортайдын басты KiciciHiK 6ipi. Кдрашокыны боктерлеп, Аймандай аттын жол жортасы- мен журш отырып, Абай: - Шынгыстын 6eicrepi Teric кектепн-ау! — деп, айналага квз ж1берш келе жатгы. Аласа алкурен бетеге даланы да, бектер, беткейда де тепе квгертл, жасарта бастатан. Б1рак,аспан ашыкемес. - Жалтыз-ак, осы 6ip суы к жел мен булт айыкпайды екен! - деде EKi-уш куннен 6epi бул ещрде кун бульщгыр болтан. Ж эне кыстын сонты салкын тынысы сияктанып 6ip суык жел бшшуип едь - Е, coyip жана туды той. CoyipfliH басы осылай бултгы, суык болатын одел той! — деп, Кдрабас кыстыгуш кар бола- тынын айткандай, мерз1м айтгы. - Here? Coyip кыстын айы емес! Жаздын айы емес пе? Жылда буйтед деймющ? - Жылда суйтедь Coyipfli, осы , жулдызша не дейд1? - Апрель дейд1. - Ендеше, сол апрелщ осы. “ Coyip болмай, Toyip бол- мас” деп, бурынгылар текке айтпаган. CoyipaiH басындаты суы к бппей, жаз шыкпайды деген!, - деп. Кдрабас Абайта ай-айдын MOHiH айта бастады. Бул женде Кдрабас атшабарда Абай сезбей журген коп б ш м бар екен. Coyip - бул айдьщ арапша аты. Кдзакша - мамыр. Одан сон маусым... Абай казакша ай атыньщ 6opiH сурап, кайта-кайта кайырып жаттап алды. BipaK coyip турасындаты жанаты сезд! алгаш eciTKeHi осы ед1. Жазга салымньщ ен жайсыз Ke3iH онеугун1 в ж е а “ отама- лы” деп атап едь - Осы “ отамалы” немене? Не деген сез 03i? - деп, Абай соны сурады. 149

- Отамалы кекек айынын он 6ipiane Kipin, он жетклнде шыгады. Ж ел аз, борансыз етпейдь Кыстын ен сонгы 3epi сонда. Отамалы деп атанганы 6ip байдьщ Отамалы деген койшысы болган екен. Сол бакыр кун кайырады екен-ау! Кекект1н суыгы басталган уакытта, алп: “ К,ойды жайылыска шыгармайык, боран болады. Крйдыч кыстан титыктап шык,- кдн кез1, малыннан айрыласын” десе, байы 6ip jxini кдтты Kanip екен. “ Сен тогышарлык. кып алдап отырсыц” деп, Ота- малыны сабап-сабап, койды жайылыска шыгартады. Сол куш кудай кврсетпес1н, 6ip к ап ы боран басталып, так уш кун, уш тун сотып, бар кой ыгып кетш кырылыпты да, койдан калмаймын деп, Отамалы бакыр да ycin елkm . Кекектщ суы­ гы - “отамалы” атанганы содан дейдк Эжен бакыр соны бшед1 гой, — дед! Карабас. Осьщан сон: “ Айдын тогамы” деген не, “ 0л1аранын” не м е т бар, “ Кыркуйек” неден койылган - Абай осыларды да сурастырып, кеп кызык энпмелер ecini. Аздан сон есепшшер жайын, е се тш н щ тэж1рибесш де сурастырып: - К ун кзйырып, есеп айтуга 63iH кзлайсын? — деда, жанагынын бэрш б ш п , 6opiH жаксы энпме еткен Карабас есепшщен аман емес шыгар деп ойлап eai Абай. Карабас кулш: - “ К ун эн аз болса, кун есепте!” — дейд1 екен осы кунде молда, кожа. BipaK колдан келсе, ecenmi болган жаксы-ак кой. Мен кунт кылмай, кур калып журмш. Болмаса, есеп- шшердщ айткзны аумай келет1н жылдар болады, — деде Б1ркэтар жол жур1п кеп, eni салт а п ы Кодар корасынын тусына ж еп1. Абай Кодар мен Кдмкзнын басына бурылып куран окып, ундемей, томсарган к уй в д е inrepi тарпы. Анада керген кзтал суы к сурепер коз алдына дэл бугш танертен кергендей боп кайта елестеп едг Озш щ сол KyHi аккан ы стык жасы, KacipeT жасы да есше тусп. Ауылга кеп тускенде Абайдын Tyci улкен KiciHiHтуешдей боп томсарган, салкын ед1. Кулы нш ак аулы эл1 кыстауда екен. Кун жылынган кез- де тамнан шыгып, кыстау жанына ки1з уй Tirin отыратын эдет болушы efli. К°рашокыдагы КУнанбай аулы сейткен- мен, Кулыншак олай етпептг 03iH бала кергенмен, Кунанбай ж1бергенш ескерга, Кулыншак Абайды улкен юсщей карсы алды. Конактар оты- рып, амандасып болган сон: 150

- Уай, кзтын, казан кетер мына конакка! - деп буйрык erri. Кулыншактын “ бес каска” деп атанган бес мыкты улы болатын. Олардан K33ip Манас кана уйде отыр. Бул “ каска” десе дегендей, енгезердей екен. Жалпакмандайлы, нур жуздн балуан тулталы жас жшт Кулыншактын HeMepeci едд. Ундемей отырып, домбырасын тынкылдатып тартады да, конакгарга салкын карап кояды. Уйде 93ip туртан шай бар екен. Манастын келш шеп дастаркан жайып, шай жасай бастады. Жуз1 жукалау келген, самай шашыжып-жылтыр, кырлы мурын, кара торы келшшек аса 6ip таза, ш апшан керш дн Бар козгалысында адеMi сыпайылыкпен катар, ширак сергекик бар. Отыртан уйш е жылылык, жарастык бергендей келгсп эйел. Сонын юрген-шыккан кимылын карай отырып, Абай: - Кулыншак ата! — деп сез бастады. Кулыншак Абайта карай тусш , улкен сэры шакшасын тырнатымен сыртылдата катып отырып, 6ip кезде как буйра насыбайын ею танауына кушырлана тартып койды. - Экем ci3re сэлем айтып еда... - Сэлеметболсын... - Айтканы, мына ж ердей Беткудык жайы. Бурын Борсакка THicTi коныс екен. Акдерд! Борсак кыстауын алтан сон, конысы мен epiciH тепе алдым дейд1 той. Соган былтыр куадагут кыстаута Kipep алдында шздщ ауыл коныпты. Б1рталай отырыпты. Ka3ip жаз шыта: “ К,орасынын жаны болтан сон, тэты конып журе ме? Мен ipre типзбей, кузд1гуш п1шен1н шауып алайын деп ем. Осыны К,улыншак матан киса екен! Крнбаса екен!” деп экеме е т ш ш айтыпты. - Е-е, Акдерд1 оны айтсын, ал экен не дейд1? - Экем Аклерд1н1н осы ce3i орайлы той. К,улыншак конбаса жаксы болар деп, осы сэлеммен ж1берд1, - дед1. К^шылган да, ipicinreH де жок. Баппенен, улкен юсщей айтып шыкгы. Кулыншак ундемей, басын изенюреп отырып, мырс ете берд1 де: - Шай iui! К эне, жакындандар! - деп, шайта карай козгалды. Абай да шай 1ше бастап, Кулыншактын жауабын Kyrin отыр. Кулыншак 6ipep шыны шай 1шкенше ундемей, сазара тусш, 6ip.уакытта Абайта окыс бурылды да: 151

- Уай, балам, экец осы Беткудыктын мэш-женш угынып, тубш тексерд1 ме екен? Борсак отырган кезде мен кезек коныс етуип ем гой. K eri болса бурын да орылушы едг К ак белюупп ек кой. Осыны бшд! ме? - деде - Оны бшген кершедк BipaK, тегщде, мешшк бар да, келнлм бар гой, аксакал. Даусыз Heci Борсак едь Соньщ м е н ш т еда. Кулыншак иелне жешмен емес, келклм реЧмен улес алып келген еда. Keaicce, Акперд1мен де соны icTep. Тек, м е ш т к А к л е р д ш т екенш ойласын деда. — Е-е, ат Heci Axjiepai десеннп! Ендеше, алдына ат Heci мшед те, артына б1зд1 тшесе MiHri3in, тшемесе мшпзбес. Кыстауьщ нын ipreciHfle, жел1 басындай жерде турса да Бет- кудыкган 6erri жу десеннп! - деп, Кулыншак наразы боп, томсарып калды. Абай Кулыншактын ренж!ген жайын угады. 0 з басы ренжгёейш деп те ойлаган емес. Басында эке сэлемшен келсе де, муньщ арты уп-улкен шаруа жайы екенш онша багалаган жок-ты. Ещп мынандай улкен, ныгыз адамньщ амалсыз peHimiHe карай 63i айткан жайдьщ ауырлыгын укты. — М еш н экелгешм осы 6ip сэлем. Аргысын 03iHi3 6miHi3. — Кдйтпек керек? АкпердП Акпердй Акдердше кудай бак берда, - деп, Кулыншак ащы 6ip мыекылмен кулш койды. Абай Кулыншактыч сабырлы сыкагына кызыгып, кушп ж1берда. Тартысам деп келген емес. Ж эне эке кэрызынан кутылды. Сондайды шапшан болжап шыккэн Абай жачагы Кулыншак кзлжьщын ше ж енел т: Бак берген емей немене, Борсактан калган аз жepдi MeHiKi деп тап 6epai дешз, - дедг Абайдын бул мшезше yitaiH imi тепе кулдн Ш ай куйып отырган Манастьщ келшшеп, ecipece, ырза болды бшем, кып- кызыл боп, катгы кулш >td6epin, Абайга жалт етш карап, тамсанып койды. Кулыншак шалкдя 6epin, Абайга: - Е, балам-ай, мынау ae6i3iH кзлай жаксы едн Тек осынычды AKnepfli ееггкей erri! — деп ырза боп калды. Осьшан Кулыншак БеткудЫк энпмесш былай койып: 152

- Шырагым, осы анада Бежейге берген жас бала калай екен? Айгыз бейшара жылап калды деп едг ол калай? - деп, Абайдын уй шнн, Зере жайын, Улжан куйш сурастыра бастады. Кэмшат туралы Абай еш нэрсе айткан жок. Кулыншак кайта оралып: - Айыпка мал бермед1 деп, Бежей жаты комсынады, бшем. Сол юшкене карындасынньщ KyriMi де келюи емес деп eciTTiM-ay! Айгыз бакыр соны сезш кайгырады гой! - г деп, кайдагы 6ip кецшадз, шетш жайларды козгай бастады. Абай бул арада ол эн пм енщ ешкайсысына сыр 6epin, I iuiiH ашпак емес. Кулыншак жетекгеген сездерге баскан жок. Азырак ундемей отырып, езшше 6ip жен тауып: - Аксакал, осы с1здщ бапаларыныздын “ бес каска” I атанатын ce6e6i не? Соны н м е н т уктырынызшы! - дедк Кулыншак мына баланыц жанагы сездерге шеспегенш т уа щ п де, iuiiHeH: “ Байыпты бала-ау e3i. Салмак бар гой. 1 Сыр ашпайын деп отырганын карашы. Буган да уйреткен екен...” деп ойлады. Алгашкы сездерш тастап: - “ Кдска дегеш — батыр деп айтканы” деп болмайды гой мыналар, туге. Ж енш мынаньщ езш ен сурасанш ы, — деп Манасты нускап койып: — Батыр боп юмд1 мукатып журген1н KiM 6inciH? Эйтеу1р, колтыкка дым бурку гой. Болмаса, анау 6ip кезде Бекенпн, Борсак “ Карашокыны бермей1м, елгсем” деп келгенде, экеннщ жалгыз ауыз сэлемш е с т п , осы бес баламды epTin барган мен ед1м. Сонда Heci кет1п жаткан иен жерден, тым курыса, 6ip кудык тиер деп ем. TnreHi мынау ма? Кдсканьщ тумсыгы таска тиген1 осы да! - деп алгашкы сездерше тагы 6ip оралып сокты. - Булшген елден будц1рп алма дегеш кайсы? Бетен болса 6ip cepi. Бегде емес, Бекенш1н1 куып алган юмге кут болады дейс1з? 0кш ш кайтес1з? - деп, Абай аса 6ip байсадды мэслихат айтгы. Манас пен келшшеп осыны жаксы угып унатса да, Кулыншак кенген жок. Ол осыдан сонгы энпмелерде Кунан- байга окпел! болган KiciHiH кабагын б1гщ!рд1, Абай ар жагынан байкап кеп, Кулыншакгынойы: “ Бекен- uii, Борсактан жер олжа кьшмадым” деген арман екенш 6umi. Соны угынумен катар жерден басканы, жемнен басканы тындагысы келмеген Кулыншакка шинен наразы боп аттанды. Абай OKeciHe Кулыншакгын кенгенш айтса да, окпес1н айткан жок. 1степ келген iciH кыскз гана баян eTin ед1. 153

Белек жерде Кунанбай Кдрабастан да сурастырган. Абайдын айткан сездерщ тугел e a rn . Кдрабас Абайдын бугшп мшездерше ырза екен. - Балацыз сезге ысылып калыпты. Tiirri, 6ip улкен юсщей орамды жатыр. Кулыншак екен-ау, утылады екем-ау демедь Калай болса да тец сейледИ - деп, мактай бастап едь Кунанбай “ Ж егп, догар” дегендей ишарат кылды да, Карабасты токтатып тастады. Осынын ертешнде Кунанбай Абайды жене жумсады. Кдсына тагы сол Карабасты косып, енд1 СуШщйкке Ж1берд1. С у й н д ж аулына Абайлар ел орынга отыра келщ. в з кыстауынан айрылып, Кэрауылдын бас жагын - Туйееркеш деген жерд1 кыстаган Суй1нд1к аулы каз1р тамда емес, кшз уйде екен. Мал-жаны кеп, бай ауыл осы орынды кыстауга лайыктап алганмен, эл1 жана кыстау сала алмай, ескшеу тар корага сы я алмай, куннщ кез1 жылынысымен кшз уйге шыгыпты. СуШндпспн аппак, улкен yfti жылы екен, iuii тола йрелген жук, буулы тен менен сандыктар. Оньщ ар жагы eKi босагага шейш текемет, алаша, тускшзбен коршалыпты. Саптама мен тиш imiicri ЭЛ1 тастамаган Абай бул уйде тоназитын емес. Биылгы кектемде алгашкы рет кшз уйге конгалы отырганы осы. М унда 6ip жещл салкындык, кен тыныс бар. Кектемп кшз уй Абайга эркашан тацсык,болагын. Улкен уйшн ортасында ала келенкелеу жанган тас шам бар. Суйщдйс бэйбш ес1мен жене ею баласы - Эдшбек, Асылбекпен — 6epi де конактармен 6ipre болды. Бул уйге, ecipece, езгеше кектем нурын енпзген 6ip жан бар. Ол Суш ш пктщ кызы — Тогжан. Абай келгеннен 6epi Тогжан улкен агасы Асылбектщ отауынан осы уйге б1рнеше рет келш к е т . Сылдырлаган шолпысы, элдекандай былдырлаган тшменен Тогжанньщ келер1 мен кетерш паш етеда. Кулакхагы ешекей сыргасы, бастагы кэмшат берю, бшек толган неше 6Lne3iKTepi - баршасы да бул ещрден Абайдын кермеген 6ip ceHi сиякты. Толыкдпа келген, аппак жузд1, кырлы мурын, кара кез кыздын ж ш-жвдшке касы да айдай боп киылып тур. Карлыгаш канатынын ушындай уп-ушюр боп, самайга карай тартылган кас журекке шабар жендетпн жебеандей. Тогжан уйдеп сезге кулак салып, не кулш, не кымсынса, сулу кастары 6ip туйше Tycin, 6ip жазылып толкып кояды. 154

£лб1реп барып дар еткен канат лебшдей. Самгап ушар жанньщ ткенш эсем канатындай. Бийске, алыскэ мегзейда... Абай кепке иейш Тогжан жузшен кезш ала алмай, телм1ре карап калады. Кдгздын кеп Kipin-mbiFbiCbi конактардьщ камы екен. Аз уакытта дастаркзн жайгызып, кутугш эйелге шай куйгызып, 93i экесш щ теменп жагына отырып, шыныларды enepin, уй цине кызмет керсете бастады. Абай Суййадктен де кысылган ж о к Бала емес, ысылган Ьшык, улкендерше сейлейдг f Тогжан кеп отырганнан кейш Сушншкке карап: - С у й тд ак ага, осы мына с!зд1н жердщ алдындагы К,а- рауыл дейтш жалгыз б и к не ce6enTi Карауыл атанды екен? — аед1. Суйвдк: - KiM 6LnciH, шырагым! — дей тусш , аз отырып: — Е, Тобыкты мен Матайдын шабуылы, жаулыгы калган ба? Сондагы кугыншы мен жортуылшынын 6ipi койган аты-дагы. 031 езге таудан бел1н1п, айдалага окдхау барып тур гой. Содан карауылдамай, кайдан карауылдасын! — дед1. - Суйтш, бул атгы Тобыкты койган дей аз бе? Тобыкты келмесе бурын сондай ат жок па екен? - Кайдан болсын? Бул ешрдеп барлыкатты Тобыктыныц e3i койган. - Э й , бшмеймш-ау! Бар атты e3i койса, Ш ьщгыс деген1 Heci екен? Ш ыцгыс деген Тобыкты бар ма? - А , жок' Мынауын жаны бар сез. Бесе, бу Шынгыс деген осы улкен алып таудын аты неге Шынгыс атанды екен бул? - деп, СуШ ндк e3i де ойланып калды. Эдшбек экесш щ муд1ргенш намыс Kepin: - Шьщгыс деген сез “ шын кыс” дегеннен, кысынын катгылыгынан болыпты-мыс десед1 гой! — деп едг Абай бутан кулд1 де: - Олай болмас. Ш ынгыс деген белгип хан аты гой, - дедь - Бесе, осы сез менщ де кулагыма 6ip тиген ед1. Жадымда калмапты. Кене, бшсен езщ айтшы, шырагым, - деп, Суйщдис Абайды тындагысы келдй Жас конак Ш ынгыс хан жайында e3i бшген, есккен енпмелерш айтып кеп, акырында ез кеншшдеп 6ipa3 долбарды косып: 155

— Тауынын “ Ш ынгыс” , биптшн “Хан” аталганы содан. Ж ене сонау 6ip белек тауы “ Орда” аталганы да сол. Шынгыс ханнын мекен еткен конысы екенш паш етеш. Кдрауыл демек те сол кезден калган ат емес пе екен? - деп токгады. Суйщдйс Абай сезш каггы ыкыласпен тындады. Алдын- дагы шайы ш ш м ей, Kececi суып кап едь Тогжан екесшщ соншалыктындаганын енш байкады. Ол Абайга тандана карап, б1рталайга д е й т кез алмады... У й imi Абай айткан жаналыкгарды кызыга тындап, кещлдешп кап едь Асылбек, Карабастар: — Кисы нды -ак екен! - десть Ш ынгысты былай койып. так осы Суйщдйс кыстауы Т у й е ер к е п тн кзсында турган “Хан” бшгш, онан сон Мамай кыстайтын анау “ Орда” деген таудын 6epiH де uieurri. Соны осы кунге шейш нел1ктен аталганын бшмей журу, мундагы улкеннщ бэрш е ещц гана орасан KepiHin едь СуШщцк Абайдьщ шынысын e3i enepin: — Ж еп iui, Абай! — деп, ещц конагынын алдына жент пен майды да, бауырсакты да молырак ысырып койды. 0KeciHin жас конакка жасаган осындай бей ш н де Тогжан сезш отыр. Bipep мезгш Абай ез1не кдраган Тогжаннын эдем1 кара козш байкады. С ол ган кзрау емес, Абайды аныктап, тустеп, барлай караган сиякты. Абайды н да эйелге аныктап кызыга караган жолы осы сиякты. Тогжан узагырак кадальш, кез алмай отырьш, акырын кызгылт тарткандай болды да, кезш тайдырды. — К еп жасаган бшмейдь кеп токыган бшед1. Осылайша укканын, токыганын жаксы, балам! — деп, Суй1ндпс 6ip токгады. Абай осы сезге жалгастырып: — 0зщ1здей юсщен ес!ткен сездер гой, Суйшдйс ага! - деп аз отырып: - Руксат етсещз, осы e3iHi3 айткан кейб1р сездерд1 де ез аузыныздан угынайын деп ем! —деп Суйпшкке карады. Турпайы емес, сьшайы бастап, орамды кедщ. Суйвдйс: — Е, сура, айт, балам! Не сурамакен? — легенде: — Ендеше, осы жавдгы Kinii Орданьщ тусында Кежекбай, Кулжабайдын жер дауына бил1к айткан екеназ. Совда “ Мен койдын белш н белмеймш, кудайдын белшн белемш!” депс1з. Осыны н магынасы калай? Соны сурайын деп ем! - дед!. 156

Бул суракка Кдрабас, Эдшбек, Асылбек те кулш ж1бердь Teri, Абайдан баскаларына ж еш мэл1м болу керек. Суйш дж Абай сурагана аз TiKciHin, кзлта карап, ойланып кап едь - Шырагым, бул ce3fli экеннен угынсан erri. - MeHin экем баламен ашылып сейлей бермейд1 гой! Бшеаз гой. - BipaK жанагы icKe экеннщ катысы бар гой! Оны бшуип ме едщ? ( Кдрабас, Асылбектер oai кулш отыр. Олар СуШщцктщ кашкалактаганы мен сыпайылыксактаганына жэне Абайдын жайсыз энпм еш кадала сураганына купель - Экем нщ катысы барын 6ineMiH. — Ендеше, экен аты араласкан сезд! ен эуел! экеннщ езшен угынганын макул! — БэрекелдН Суйш дж ага, оныныз жаксы акыл! BipaK..• сол билйс тусы ci3 бен менщ экем eKi араныздын суыскдн if тусы болды дейдь Ол рас кой? -Р ас! - Ендеше, Ызбен капай араздасканын мен ез экемнен гана 6inin койсам, мына Эдшбек пен Асылбек агам азден | гана угынып койса, не болады? А н ы к шынга жете алмай, сынаржак кетем1з гой. Б1ршшщен, адасамыз. Еюншщен, бала мен бала, мына б1здер, сыртган кырбай, сырттан шалгай кетюем1з гой. Ci3 маган, экем бул KicLnepre айтып отырса, таразыныц басы тен баспас па еД1? СуШ ндж те, уй imi де Абайдын мына дэлелдерш дурыс кердь Кдрабас суйсш ш KeTin: — Д урыс-ау, осынысы баланын? — деп, Суйшдпсгщ энпмесш айткызуга беШмдедь - Балам-ай, алды-артымды орап алдын-ау осы сен, э? — деп, Суйш дж акырын куле Tycin, eKi ойлы боп кдлды да, Асылбекке карап: — Ей, менщ балаларым, мына бала конагьщ тартымды жатыр-ау e3i, ойлаймысындар? — деп, жаксы жадырап, шын бейшдендь Тогжан шай iminin болса да, дастарканды жи- гызбай, кутмарей туседь Жш карап, Абай кез1мен кездескенде, кэптен берп сыйлас танысына жасайтын штифат 6inflipeai. Абай энпмеш алгаш 03i ойлаган жакка бурды. - Сол менщ экеммен кырбай боп калган жерщ!зд1 езвдз угындырьщыз, СуШндж ага! 157

— в п н с е ц , айтайын! Бше жур! Сенщ экец Мамай Ш нде Жамантаймен кенш дес боп журш, екш куйеу болганда exi жуз кой кип1киген. — 0 кш Kyfteyi калай? — 0 кш Kyfteyi шын куйеу емес, тамыр ecem i нэрсе. — Онда “ тамыр” деп неге аталмайды? — Тамырлыккурбьшас KiciHiH арасывда болады. Ал жасы улкен KiciMeH жас ж ю т тамырласам десе, кейде осылайша екш куйеу боп аталады. — И э, сонымен?.. — Бертшде сол Ж амантайдыч баласы Кежекбай езшщ Кулжабай деген кедей агайынымен жерге таласты. Мырза: “ Соган билле айт, жер белйш ай ы р ьт бер” деп, меш апарды. М ен ек! жагынын сездерщ угынып, ез кенш м ш е эдидапн топшыладым да: “ Белле былай болсын” деп, журш отырдым. Сенщ экен 03i де басы-кзсында. Арт жагымда Кежекбайлармен 6ipre келе жатыр. М ен беллей ез кенйиме сыйган эдшет- пен белмекшн. Байкаймын, журю1м Кежекбайга жакпайды. Тыжырынып, жарыла жаздап келед1. Аздан сон мырзага сыбырлап, жалпылдап айта бастады. 0кен сен1н Кежекбайды куп керд1 бшем, арт жагымнан санк eTin дауыстап: “ Уай, алапес! С ен калай журш барасын?” дегеш. Мен ею жагына тен би емеспш бе? Ыза боп кепп: “ Уай, т ей р , койдын бел1пн бел1п келе жатканым жок, кудайдын бел1пн белемш” , - де- д1м, — деп токтап калды. — Ие, сонан со н не болды? — деп, Абай ар жап>ш тагы айткызбак едк — Аргысын кайтес1н, сол, шырагым? KeiTi гой aftTeyip, кым-куат, шым-шуыт боп! - деп, Суй1нд1к колын 6ip-aK cuiTefli де, айтпай койды. Абай кып-кызыл боп кет1п, шугал ойланып отырып калды. Ш амга карап кадалып калган кездершде сол шам отындай улкен кызгылт, алые от маздап тургандай. Тогжан конакгын мына шш ш ш е eHfli жай гана емес, тамашалап, кы зы гап карады. Суйщшк уйщде Абайдын ундемей кдлганына йпшен кулш отырган да Kici бар. Ол Суйшдщтщ Kimi баласы - Эдшбек. Асьшбектей емес, ол ожар, тон мшезд1болатын. Енш Абайдын анырып, дагдарып калган nimiHiHe карап ез ш ш ен : “ Ал, TlnereHiH сол болса, кзрык бол!” деп, жымиып отыр. 158

BipaKАбай катгы ойланып кэлганмен, жасыган ж ок Аздан сон жэне e3i бастап, екшип 6ip эцпм еш сурады. Онысы - Суй тди сп н т а га 6ip ce3i. вскенбайга ас берген туста айткан сез1 ед1. Суйшдйс оны да айтпак, болды. - Мырза 03 9Keci всек ен е ас берем деп, Кокшетауга сауын айтып, калын елдд жиды гой. Тобыктыньщ одан улкен асы болган жок. EcTireH шыгарсыц? - EcTin ем. Соган ci3 де бардыныз ба? - Экенмен ол кезде кырбай едам! Бармадым. BipaKАйдос, Ж ттектен , Tirrri, анау Мамай, Жуантаякган да ел калган ж ок Журтгын 6api кошш, сонау Кокшетауга барып, улы fly6ip мереке жасады гой. Сонда Божей мен Майбасар келюпей капты. Майбасар - старшын. Жуантаяктын 6ip урылары Наймандагы Бежейдщ нагашыларына барып, коп жылкысын экеп, кырып тастапты. Соны н кугыншысы келш, Божейге: “ Есемд1 епер!” дейщ гой. Божей М айбасарга асылады. “Акыластыр, малый эпер!” дейщ. Соган Майбасар: “Сандалып, не айтып журсщ?” деп, р е н ж т п тастайды. Божей OKneciHiH басы осы ед! гой. “ Ажарым отпейт1н болса, шашбауывды несше котерд1М?” деп екпелеп калады. Суйтед1 де, ас таркамай кошш кетед1. Бутан epin Ж ш тек, Байшора, Ж уантаяктан да кеткендер болды. Осы орайда, мен уйде жатып, 6ip-eKi ауыз соз айтып ем, кадагапап отырганын со гой. - Не айтып едодз сонда? - Бшмекс1н той, оны да айтайын. 0зге епз болганда, кудай - жеке, Алдында ата-анан — ол 6ip Меке, Кырык уйлЬй кырык пышак кылып едщ, 0з асын да бузылды-ау, 0скенеке, - деп ем. Журт дегенн1н умытпай журген1 со-дагы! - дед1. Абайга бул энпмеден opi тагы 6ip эн пм е жатканы ап- анык KopiHfli. - М ынанын ар жагы да бар гой. Онысын айтсаныз кдйтед!? - Ар жагын кайсы, балам-ау? - “ Кдлрык yftnini кырык пышак кылдын” дед1н1з гой! Ол би атамнын ici ме, жок, басканын ici ме ед1? - Абайж ан-ай, кайдагыны айткыздын-ау! Айыпты Оскенекенн1н 03i емес. Тагы сенщ оз экен ед1. Енд1 сен 159

маган осыны айткызып-айткызып, ертен экенмен екеуьтш тагы араз кыласын-ау, сы гар! - деп, Суйщдйс к у л т койды. - Ж ок, Суйнодк ага, бшейж деп сурайым. О зд щ устщй- ден ш агам жиям деп сурамаймын гой! - Рас айтасын, балам! Ендеше, “ кырыкуйлГ’ деген анау К екен тауыньщ бауырындагы У ак болады. Сол ел ш ш ара араздыкка басып жургенде К унекен араласып, К,онай деген батырды суйейдк Егес кушейш келген кезде, Крнайга акыл салып, жау жагын шапкызып жйбередь Кдпыда калган ел карсыласа алмай, кел жагасындагы кальщ камыска кашып Kipefli екен. Кунекен камысты opTerin зшбередь Совда ертген коркып, кашып шыккан елд1 кугызып журш сабатып, Крнайга жецпзш берген еда. Осыны айтып ем! — деп ецпмесш бтрда. Абай осыдан сон езге энпме сураган жок- Аздан кейш ет nicin, журт аскд отырды. Абай мен Карабасты уй iuii бегде конакка санаган жок- Сол се бе т з кундеп дагды бойынша дастаркан айналасына Сушндпсгщ барлык балалары да, бэйбшеш де отырган-ды. Экесшщ тем ен п жагынан ш еш еомен ею ортадан отырган Тогжан Абайга каз1р бурынгьщан да жакындай тусп. Абай баганадан 6epi Тогжанга бет алдынан караса, K33ip кебшесе кырынан Kepin отыр. Орташа келген кырлы мурны ещй анык керш дь Кд1- рынан Караганда 6ip турл1 суйюмд1 екен. Ж умсак жумыр иепш н астында жука гана 6ip толкындай боп, нэзйс бугагы бшнеда. Жылтырап таралган шашы кап-кара калын ершмен ерекше аппак, нэзнс мойнына карай кулап TycinTi. Упкен де, кшп де емес эшекей сыргасы Д1рш кагып, дамыл алмай силане Tycin тур. Элденеден белп оз себептен Тогжан minim кызара тусш, кайта сурланады. Толкып кайтып турган уяндык па, баска ма? Эйтеу1р, езшше, езгеше тыныс алып, лупш кагып турган 6ip ce3iM бар. Крнакасыга эркашан аса мырза атанган Суйнодк yfti 6yriH де eiTi келю ттрт аскан екен. Карабастын етюр сэры пышагы кы стан калган ceMi3 жаяны да, алтындай сэры уиодрш т де лып-лып сызып, жапырактап жатыр. Жалгыз сур емес, сэры ала кып аскан екен. Кдю бойы бордаккз байлаган, жанада сойьшган сем!з койдьщ жас субелер! де бар екен. Бапты кып жемек болган секоз койды жай сойгызбай, 160

уйтюзш алыпты. Ж ас ет, уйткен койдын eTi болганда, мына табакха тага да езгеше дэм 6iTipin, нэр 6epfli. BipaK, ас осындай бапты боп, уй iuii т еп е ерекше кеюлденш жеуге Kipicce де, Абай женш жемедi. Тогжан да б1лез!кке толы аппак жумыр бш елн табакка карай сирек созады. Суйщ д ж пен Асы лбек Абайды кайта- кайта: - Ж е, шырагым. - Жесенпп, Абай! Алмадын гой! - деп, елденеше козгап Kopin eai, Абай жей алган жок. Ет артынан Суйиш ктщ кептен саугызып'отырган кысыр- ларыньщ сэры кымызы да келдг Оны да жаксы энпмелесш , узак отырып iiuicri. Бул кештщ сон га кезшде Абай алгашкыдай емес, тарты- нып калгандай балу едь Уй иелерк “Жас конактын уйкысы келдГ деп, соган жорыган. А кьфы тесек салынатын боп, барлык еркектер тыска шыкты. Абай к е н ш бул кеште езгеше 6ip KymTi сезш нщ эсерш е толы. Бурын “ гашык жар” кеп окыган хикаяларда, кеп-кеп еетшген ауызша эцпмелерде болса, бупн Абайга ен алгаш рет кпап емес, эц п м е емес, езйпц анык, аппак, MyciHiMeH, кулгаЫ, козгалысы, тынысымен “ сол мен ед1м” , “ мен мундамын” деп келгендей. Суйшдпс энпмелершщ артынан, эуел кезде кещ лш деп тунып журген 6ip ауыр сез1м ренжггкендей, 6ipep тецкеринп туей де, кайта ш епп калды. Ол емес, тыска шыгып ез-ез1мен калганда, жулдызды аспанга аса 6ip ракат куаАны пен карап турып, кен тыные алды. Орталап калган ай батыска таман сызылып барады. Бшк те алыска тартып барады. Ж урекп де реш ш тен, лайдан куткдрып, сондайлыкбшкке, каз1рп бултсыз аспандай алыска, тазалыкракдтка шакырып, жыракка мензейдг Туйеоркештен Ш ыцгыстын жакын бшктер1 жартылап кана Kepineai екен. Кдракошкыл таулар ай астында кекш1п мунарга оранып, жым-жырт калгып тур. Тау жактан акырын гана жел желпшедг Калын кой кыбыр етпей тыныштык апып, у н а з гана тына алады. Асылбек, Эдшбектер жатуга кетт!. Кегал сайда 161

отырган бес-алты yitni ак ауылдьщ тунлйт тепе жабык Ай астында ак, уйлер мызгып, калгып тур. Суйшдйс пен Кдрабас аттардьщ манында жур. Абай мынадай кектем тунш ен соншалык 6ip тазалык ce3in, тан лебш таныгандай. Бунын журен эдеШ арналган тан лебш ерекше угынып сезшгендей. “ Махаббат па? Осы ма? Осы болса мынау дуние, мынау маужыраган тынысты нэзнс тун... 6eciri гой. Сол суду саз- дын кулак куш гой” . Суттей жарык айлы тун. Тан эл1 жок. BipaK ж ок екенш бшее де. Абай элдекандай езгеше “танды” сезедь K yflix те, YMiT те, куаныш та, азап та бар - журек таны. Кеуде толган езгеше ыстык, езгеше жумбак, мол ce3iM. Сонын шалки т у с т шарыктауы кеп. Лыпыл каккан канаттай токтаусыз кубы- лып, тыныштык ала алмай л етр ед ь “ Н е т айтады? Не деп туешеш? Не сипатгы бул сез1м? Не боп барам? Такат, сабырым кайда?” Бойына тоназыгандай 6ip д1рш пайда болды. Себепаз шрищейдн Журег1 де тулап кеп, ез-езш ен кысылып, шан- шып кеткендей. “Т а н -, журек таны... Сол таным сенсщ бе? Жарыгым- бысын, KiMciH?” К ез алдында Тогжанньщ аппакжумыр бш еп жас бала- нын еиндей! А к торгындай мойны!.. Тан осы да... e3i гой! ... А к етщ аппакекен аткан тандай! Ш ынымен бар жанымен кулай табынган сулуга карап, бар сез1ммен унс1з жырлап турган тэр1здк Тогжанга арнал­ ган, ен алгашкы “ гашыгым” деген жарына арналган жан жы- рыны н тунгыш жолы осы efli. Ойша eKi-уш ауыз махаббат сэлем1н айтып шыкты. Bip турл1 онай, ракат боп ез-езшен куйылып турган T8pi3fli. BipaK сол кезде Кдрабас уйге карай шакырды. Exeyi тыста жалгыз капты. Абай уйге таман келе жатып, жанагы елевдн кайта eciHe TycipeftiH деп efli, “А к е и н аппак екен аткан тандай!” дегеннен баскасы eciHe e3ip кайта Tycneai. Карабас пен Абай уйге юргенде, CyftiHfliK пен бэй бш е а 6ihk тесекк е жатып калган екен. Саргыш шег1рен шымыл- ды к улкендердщ жататьш орнын коршап тур. Кен уйшн TepiHe exi конакка арналып тесек салынып жатыр. Одан баска озге Kici жататын жай сезшмейдг 162

Тогжаннын е з yfti баска гой. Ол Суйшдпстщ Kiuii efteai Кднтжаннын кызы екен. Жана уйге ирерде Кдрабас айткан. Тогжан, эрине, ез уйше кеткен болу керек. Уйге юрген жер- де Абайдын ойлаганы осы. ©йткеш тесек салып журген - баганага шай куйган сэры келшшек. Абай терге карай козгала 6epin едг Bip уакытта ш епрен шымылдык, толкып барып козгалды да, есйсжактагы шетшен шолпы сылдыры ecTinin, Тогжаннын эсем бойы керш дг К,олына 6ip торгын KepneHi алып, 6epi шыгып келед1 екен. Асыкпай, титл, акырын козгалады. Шолпысыньщ ендап сыл- дырынан e3i кысылган Tapi3fli. Келшшек Абай жататын Teceiai баптап салып болып кап едг Тогжан колындагы торган KepneHi кеудесше кетерш, бауырына кысынкырап турып, келшшекке эдеппен гана буйрыкетш: — Аягын, аяк жагын бшктесещш! — деда. Абайга бу да дел езше гана арналган, езгеше ыкылас сиякты KepiHfli. Б1рдеме айтар едг.. айткысы кеп едк BipaK журеп лупшдеп аузына тыгылгандай боп, т ук сез таба алма- ды. Кур гана кызарып кысылды да, сырт кшмш шеше бердг Тогжан акырын, сыпайы гана кеп, Абайдын тесепне тор­ гын KepneHi жазьщкырап койды да, eciioce карай козгалды. Унс1з бейш белпсшдей улкен штифат жасады. BipaK бары сол гана. “ Ш ын-ак бары сол ма? Элде, титл, бар конакка ютейтш дагдылы сыйлык сиякты ма? Сол гой!” Улкен уйдщ eciriHe жеткенше Тогжан акырын басып, келш ш екп epTin кет1п барады. Кдйта бурылмайды. Д ел шыгар жерде гана езш ен бурын eciK ашкан келшшекп uirepi шыгарып xi6epin, 63i 6ip Typni сулу козга- лыспен сырт айнапа 6epin, терге таман акыргы рет бетш § 6epin, уй imiHeH сыртымен шыкты. Тогжан eciioce карай козгапганда, Абай кздапып, телм!ре карап калып, бешпетш ею иыгынан шеше 6epin едь BipaK Тогжан 6ip карамаганга кайран боп, кеткенш кимагандай калт турып капты. Enai Тогжан eciKTen шыгар жерде 6ip сетке кез кныгын тастаганда, Абайдын тапжылмай сшейш турып калганын кердг Бешпел eKi иыгынан тусщ юрепп де, аппак кейлеп ашылып тур. EKi колы 6ip нерсеге танкалгандай жазылып, ынгайсыз турде асылып капты. 163

Абай дэл байкады ма, жок па? BipaK шыга берген Тог- жаннын аппак жуз1 кайтадан тагы 6ip рет, сонгы рет кою кызгылтпен д у ете тускендей Kepimii. Ж эне сонымен катар жымия кулген ерш аппак, маржандай TicrepiH айкын керсет- кендей болды. У ни з кулюмен езу тартып кеткен сиякты. “ Бул не, мыскыл ма, уят мшез ютещм бе?” деп, Абай ез- езш ен кысылып калып, тез шеилщи де, торган керпеге оранып, бук Tycin калды. Ш олпы eyeai жш сылдырлап, аздан сон баяулай бастап, тагы б1раздан сон анда-санда 6ip гана шылдыр ете Tycin узап барады. Абай ез журегшщ атгай тулап соккан дурсшш e o ia i. Шолпы унш сол басып барады. взгеше ыстыккымбат шолпы ен сонгы рет 6ip шылдыр erri де, бш нбей Kerri. Тун тыныш- тыгы урлап кеткендей, жутып Kerri. Шамды Кдрабас еипрдй Ш ам еш сш -е ш п е ст, Абайдын кез алдына K33ipri мезгш, бул сот самаладай жарык. Шамнын вшкенш байкаган да жок. Ke3i жумулы, кений тыныштыктан, сабыр ойдан айрылган. Куйын ycTiHaeri алай-тулейде. Бул тунде тан аппак болып аткзнша Абай 6ip секунд та коз шген ж о к К ун шыгарда гана азгантай мызгыды. BipaK уй imi оянганда 6ipre оянып, ертетурды. 0Hi сургылт тартып, жудеп турды. Ш ай алдында тыска шыгып, далада бой жазып журген уакытта, Тогжан жаткан уйд! ойша iaaefli. Суйшцистщ улкен уйш е жакын турган юшшеу ак уй бар. Асылбектщ отауы болу керек. Содан opi алты канат ак уй тур. Kiiui уй сол болуга лай ы к Абай кайта-кайта сонда карайды. BipaK ол уйдщ т у н т п ж абы к Тогжан да, ineuieci де эл1 оянбаган, турмаган сиякты. Далага Суйщдйс те шыккан едк 0Keci тапсырган алык- 6epiK ж енш деп сэлемд1 Абай сонда айтып, бул ауылга келген жумысын осы танертенп уакытта б т р д ь Ш ай уакьггында Тогжан келген ж ок Асылбек, Эдшбектер де е з yftnepinae болу керек. Танертенп м эжшске араласпады. Шаруа б1ткен сон, Кдрабас ертенп салкынмен кайтайык деп байлаган. Сондыктан дастаркан жиылган сон, ол аттарды ерттегел1 шыгып Kerri. Абайдын бул ауылдан KeTKici келмедг Крнагуар, жылы жуз, жаксы мшезд1 улкендердщ yfti аса 6ip сирек кездесетш, жайлы уя сиякты екен... “ Осы ауылдын туысы, жакыны болар

ма ем? Сураусыз келш, санаусыз конып, тустенш кетш журер ме ем?” дегендей. BipaK кетпей болмайды. Уйде СуШндпс пен Абай жэне СуШщнктщ бэйбплеа гана калган уакытга Сушндш Абайдан Зере жайын, Улжан куйш сурастырып отырып: - Аналарьща сэлем айт, балам! — дедг Туннен 6epi ундемеген б э й б ш е де Улжанга сэлем айта отырып, Айгызды есш е алды. Содан барып К эм ш ат есше Tycin: - Шырагым-ау, осы анада Бежекен аулына ж1берген юшкене кыз не жайда? Айгыз бейшара кайтш киды соны? Жылатып айырып, кайтш кана ж1берд1 екен? — деп, 6ip жагынан наразы боп, сурастыра бастады. Абай амалсыздан сейлеп, кыскз гана жауаптар кайырды. Б э й б ш е бул женде шешшщюрей бастап: - Бежейдщ эйел1 кдтыбас Kici еда. взш е н де туган кызы кеп, кутед1 деймгсщ кш к е н е пакырды? — деп кынжылып отыр. - Е, е, Бежей бар емес пе? Кдтыны ойламаса, Бежей ойлайды гой! Неге кутпесш! — деп, С у й ш д к майдаламак бодцы. - Э й , бшмейм1н! Ауыл-аймагымен тепс-ак: “ Айыпка берген кыз гой. Малый кимай, жанын киды гой айыпкд!” — flecin, жаман сездер сейлейд1 деп eciniM гой. Ж ас баланы жылаткандары бекерл1к болган гой е з г Не лесе де ш тен шыкпап па ед1? Айгыз бейшарада не сулдер жур дейс1н? — деп, бэйб1ше ез-езшен босансып барып, жылап ж1берд1. Ек1 квз1 жаска толып, кып-кызыл боп, ундемей, мунайып калды. Анда-санда KypciHe тусш , тамсанып кояды. Абайга бул ананын MeHipiMi, Timi, 6ip кымбат адамшмлык. • шын ракымшылыкбоп танылды. Жидебайдагы ез уйшде Кэмш ат жайы осындай 6ip айыкпас мун, уайым боп алган-ды. Сондагы эжес! мен Айгыз жэне ез шешесшщ осындай-осындай кез1 жасты, KOHlai калу болган кеп шактарын eciHe алды. BipaK олар Кэмшатгы кур сагынып, кур аяганы болмаса, мына Kici айткдн суы к сездерд1 есгтпеген сиякгы. Кеше Кулыншакта, бугш мынау ауыл да Кэмшат жайын ылги “жет1м жандай, кувд1кке, корлыкка кеткен бейшара, элаз сорлыдай” свйлейда. Тегш емес-ау! Жидебайга кайтысы- 165

мен эжелерше осы еспкендерш айтып, Кемш атгын куйш бивдру керек. Э ке не десе о десш , буны 1стемей болмайды. Абай осыган байлады. Журерде тага да кымыз imin, жолга карсы тотайып ап, е й жолаушы атка конды. Суйшдйс уйш щ жанынан улкендерге “ кош-кош” айтып, ракмет айтып кетш бара жатып, Абай Kiuii уйдщ т ун л тн е тага карады. Т у ц т к эл1 ашылмапты. “ Тогжан енш 6ip коруд1 ойламаган ба! Т урута да, керуге де асыкпаган той!..” Бала ж т т кеншге ала кызган толкын алып, амалсыз тебшш журш Kerri. Ауылдан алыстанкырап бара жатканда ен соцты рет артына бурылып, Kimi yfiai т а га кдмай карап едь Уй жанында 6ip эйелдщ бойы Kepiaai. Басына кара шапан жамылтан, ак кейлегш щ етеп шубала тускен, Тотжан сияк- ты. Ж ана туртан той. BipaK есйсген шыкгы да, Абай кеткен жакка карамай, opi карай, кегал донге карай акырын басып журш кета. Абайдьщ кониине Тогжаннын шолпысы шылдыр-шыл- дыр eTin, ап-аш ык естш п бара жаткан сиякгы. 0 з журегшщ луп-луп соккан катгы толкын ыргаты. Амалсыз узап Kerri. Аты жаксы Туйееркеш, жан меке- нщдей езгеше ыстык Туйееркеш мынау cayipaiH мынандай эдем! ашык, ракат соскешнде, тым курыса, “ кош ” демей де унс1з калды. Ж умбак мшезш боп, суду мекен, супу жан кзлды. Тау imiHeH шыгып, Карауыл езенш куалап, ею атты бектерге карай бурылталы келедг Ойга Tycin 6ip турл1 балу келе жаткан Абай 6ip кезде арт жагынан дурсшдеп кеп калган ат ay6ipiH ecTiai. Ж уреп тага да тундегщей катты тулап, шугыл бурылып кап едт Орынсыз ум1т тез суынды. С у й н ш к уйннн адамы емес, 6ip толыкша кара ж т т екен. Мурты жана тана тебшдеп келе жаткан бала * ж т т жупыны кш м киген. Астында кунанша кузеген курен биеЫ бар. Абайларта жакындай бере солем бердг Ашык- жаркын ж т т болу керек. А ппак сулу TicrepiHiH баршасын KopceTin, аксия кулш келедь Жалтыз журген жолды кенш аз Kopin, алдынгы жаганда кеип бара жаткан ею аттыны эдей! эщгмелесш отыру ymiH куы п жеткен екен. Курен биешн омырауы терлеп капты. Танаурап, д е м т п келедь Е ю езу1нде кеШк те бар. Кэрабас пен Абай да жана жургшшшщ косылганын Tepic керген жок, Жай сурасканда бул ж т т - СуШншктщ ауьишасы, Кемекбай баласы Ербол деген ж т т боп шыкгы. 166

Кдрабас Ерболмен оп-оцай 6uiicin, е ц п м е л е с т Kerri. Сездерш тындап келе жатып, Абай Ерболга шын ыкыласпен карап, элденеден ыстыккере бастады. Ойткеш Ербол Суйшдж аулынын аса жакьш jKiriri екен. взш щ uieineci мен Тогжанньщ uieineci Кднтжан немере карындас. Ол уйлерге бул унем1 араласып журетш ез Kicici боп шыкты. Эцпмеш ш , кулегеш Ербол енд1 Абайга бар тулгасымен унай бастады. Аздан сон бул eKeyi квб1рек эн пм елест, Кдрабас шетсрек кзлды. Абай Кдрауыл бойында кус кеп екен деп, аншылык муратын биш рш еда. Оган Ербол: - Кдршыган бар ма? Кдршыган болса, кыдырып кел- cemni! М ен касына epin журит уйрекке де, кдзга да кез- деспрейш , - деда. Уйде Тэкежаннын квк каршыгасы бар-ды. Абай кенш не мынау сездер улкен медеу бодцы. Вагана Туйееркештен кеткелк “ Енда кайтып, кашан келем?.. Не сылтаумен келе аламын?” — деп, ездйгшен бабын таба алмай келе жаткан бала ж ш псе мына Ерболдын айткзны вте 6ip ракат табыс кершда. Абай мен Ербол кус жайына, аншылык жайына ауыскан сон, тэту курбы сияктанып Kerri. EKeyiHiH де айтар свздер16iTep емес. BipaK бвктерге шыккан сон , Ерболдын жолы белшетш боп едд. Ол он жактагы Келкайнарга бурылмакекен. Шаруасы сонда. Абайлар болса, Шынгысты бвктерлеп отырып, Кдра- шокыга, Кункен1н аулына карай тартпак. Ербодцы кигысы келмеген Абай: - Квлкайнарда тыгыз жумысын болмаса, 6i36eH 6ipre журсенин! - деда. - Е, е, не деп ерем? Не шаруан бар дегенде не деймш? - деп, Ербол к у л т ж1берда. - Шаруанда журггын не акысы бар! Кдщырасын, конак боласын! Куссапамыз... Ербол Абай сезше кызыга бастап: - Айтканьща кызыгып турмын! - деп ойланды да: - Э -эй , 6ipaK шаруам калады гой, болмайды! - деп, амалсыз байлау айтты. Аздан сон Ербол Абайлардан бвлщщ, Келкайнарга карай тартып Kerri. Келгеншде к у л т келгеш сиякгы, кетер вде де куле коштасып айрылды. Абай бунын сол кенш дш пне кызы­ га карап калды. Ерболдын алдында тук бегет жок, Tinece, 167

Тогжанды кунде кередь Жакыны, туысы. Тогжанга сондай жакын болудыц e3i де бакыт сияктанып, Абай мына ж т т п н сондай халш кызганады. Ербол болса, айнымас кызыкты кеншмен желе жортып, узап барады. Тогжан турасындагы ен сонгы ум1т - соншалык ыстык KopiHce де узап барады. 2 Абайлар Карашокыга туе ауа жетп. Кункенщ уж ен уйшде мол жиын бар екен. Кермеде KyMic ер-токымды кеп аттар тур. Кдрабас Абайга бул жиыннын алые ел емес, осы маннын ез адамдары екенш айтгы. Атгарынан таныган. - Ж уантаяк, Топай, Ыргызбай шлнщ Kicuiepi. Кундеп жиын гой. BipaK мынау журуге камдалып, жана ертгелген атгар гой. TycTiicri жеп койган екен, кур кдппыз! - дед1. Абай сэлем 6epin уйге юргенде, кен уйдщ iiui лык толган Kici екен. Бшк тесекпн алдында бар жиыннан иыгы асып, ак кейлепн1н омырауын ашып тастап, т ес жун1н керсетщиреп aKeci отыр. Таркауга айналып, кшнш алган улкевдер дэл кетер жерде кымыз iuiin, К,унанбайдьщ сонгы сездерш тывдап отыр. Bip пзелеп жупнш , тымактарын киш отырган кюшер де бар. Уйдеплер Абайдын сэлемш алганмен, амандык сураскан жок. TeceicriH аяк жагын ала жорга Жумабайга кымыз сапыртып, куйгызып Кунке отыр. Абай сонын касына кеп отыра бере экесш щ сонгы сездер1н ecirri. - ...Кыбыр-жыбыр бар, бшем1н. BipaK “ онымыз жок” десед1 екен гой. А л, сенейш. Сенем1н деп, жаза шексем де сенем!н! - деп сурлана туеш, зшденш: — К,улакпен еаткеншн 6spiH бекер дейш , кезбен кергенд! гана шын дей1н. Кез1м кергенше шыдайын. Мен деген дос! - деп, Кунанбай жалгыз кез1мен кадала карап, терден босагага шей1н 6ip шолып шыкты. Содан кайта терге ерлеп, дэл касында отырган Ж уантаяк Топайдын картан адамдарына кез кадап отырып: — М ен деген дос, мен шыдаганша сен де шыда! Тек жалгаз- ак, мен козданган KyHi “ 6ipre козданам” деп шыда! Соны ютесен, кудай ырза, мен ырза. 03ipre мен1Н колка, тшепм осы-ак! - деп токтап калды. “ Журушшерге руксат” деген сиякты каш тужырып efli.

Бар жиын терден босагага шейш куп-куптап: — Д егенщ болсын! — Айтканьщ болсын! — Серт уэдем1з айтылды гой! — Тур дегенще турамыз! — десш , жапыр-жупыр костап к,алды. Абай ез шйнен: “ Баталасу сиякгы-ау! Bip нэрсеге ел кзмдап, серггесу ушш шакырган-ау!” деп ойлап, жанагы “д ос” деген сезд! eciHe алды. BipaK терден босагага шешн бу да кзрап eTin, 6ip нэрсеге iurreft ойланып кдлды. Мынау “дос” деп эке атаган Kicinepi бурын Абай аз бшетш немесе, TinTi, танымайтын юсшер. Бурын мундай жиын ортасында “дос” деген атпен Байсал, Кдратай, Бежей, Суйш дж, Tycin сиякты юсшер отырушы efli. ...ByriH онын 6ipi жок. Анада ез! барган Кулы нш ак та жок. Баскаша 6ip екшеу гой. Олардьщ ycTiHe тагы мол дос жию ма? Болмаса, Tiirri, соларды екшеп тастаган ба? Элде, думбшез б!рдецелер бар ма?.. Абай Кдркаралыдан кайткдлы ел iiui кдлстыгуш татулыклен, Кэмшатты жылатып берумен “6irri, тынды” деп бшетш. Содан кейш улкен сыбыс та шыккан емес. 1шшара не кункш барын сурастырган да емес-Ti. Крнактьщ Ko6i ж урш кетш , ею -уш аксакалды гана Кунанбай коналкага устап калды. KonuilniK кетсе де, э к е а толыкбосамады. Абай ез1нщ Суйпппкке барган жумысын кепке шейш айта да алмады. Акыры 6ip э р е д т н тауып, екеЫмен сейлесш , мшдетш ада кылды. Ещц бупн мунда конбай, Жидебайга кайтсам деп ойлап ед1. Экесше сол ниетш айткзнда Кунанбай: — Йемене бу, куыршак, ойнайтын кыз ба едщ сен, шешеннщ касынан шыкдайтын? М енщ кдсымнан сол катындардьщ касы артыкболды ма? Мунда болсаи ел кересщ, сез угасьщ, тэл1м-тэрбие аласын. Онда не табасын? - дедг Абайга бул сездер оншалык, даусыз хаки кат болып таньшган жок. ImiHen: “ Ci3 ата болсаныз, ол — ана. Бала ата- ананьщ тагьшымын б1рдей алып ecefli” , — деп ойлады. BipaK экесше тура жауап айткан жок. 169

- Уйде каршыга бар ед1, биыл кус мол екен. Жидебайга барып, азыраккаршыга салайын деп ем, — дедк Кунанбай бул жерше дауласкан жок, тусщ дь Bipaic - Тагы 6ipep кун аял кыл. Ертендер ceHi Байдалыга ж1берш алгалы отырмын. Содан spi кайтарсьщ, - дедт Абай амалсыз кенд! де, бел memin жайланып, осы егей ш еш есш щ уйшде кала туратын болды. Байдалы Абайдын кеп сейлеспеген Kicici. Кешелер ол да Кунанбаймен араз KiciHiH 6ipi еда. Енда соган ж1бермек. 9 yefli Кулыншакка ж1берд1. Ол Кунанбайга екпель Суйщдак болса, ол да бурыннан peHiurri адам. Кеше туш бой га энпмеде Абай ез экеш туралы улкен юсшердан аузынан ен алгаш сын сездерш eciTTi. Ол энпмелердщ шпнде талай- талай мэндер жатыр. Суйшдак те Кулыншакгай екпел! адам. Ал енда мше, Tiirri, Бежеймен изе косып, эрдайым жаулыкты мыкгы устап журген Байдалыга ж!бермек. Онын Кунанбайга карсы араздыгы катты беюп калган тон сиякгы емес пе efli? Кении ж1бЦц ме, кабагы жадырады ма? Абай бшмейдк Ещц соган бармак “ Осы калай” деп, 6ipa3 ойлана тусш, Абай е з экесш щ imiH тусшгендей болды. Т еп , э к е а езше жау адамдарга Абайды эдеШ ж1беретш болар, “ Жау барын керсш , TyciH танысын. Тани келе, кере келе, экесше достыгы, тшеулестпт куш ейсш ” деген болу керек. Абай осыны укгы да, катты толкып, киналып ойланды. Шытырман. Bip сэтке Абай 63i келдененнен карап, шытырман ш ш е жалгыз, куралсыз, элаз куйде epiKci3 Kipin бара жаткзн ез1н кергендей болды. 03iH-e3i ойша еюге белin, осылайша колденен кезбен кере журетш эдет Абайда эр кезде болушы еда. Е ю кун еткен сон, Кунанбай Абай мен Кдрабасты Байдалыга ж!берд1. Кулыншак пен Суйщшктей емес, Байдалы буларга жылы шырай бермедь Сырты уп-улкен акшыл уйге Абайпар юре бергенде-ак Байдалынын 6ip нэрсеге катты ашуланып, айкайлап жаткан yHi естшда. Уй iini a6irep екен. Босагада малшы катын улкен Ky6ire ipKiT nicin тур. Bip жагынан кен казанда курт кайнап жатыр екен. Уй imi ы сты к Д ел Абайлар юре бергенде Байдалы 6ip юшкене кара пушыккызды май куйрыкдан шапалакпен урып: - Купай cmerip, кетпн былай, кудай cinerip. Тыныштык бермедщ гой, сен-ак! - деп, жылаткдн бойында HTepin

тастады. Кыз отка кулай жаздап, api шошып, api ашуланып |булыга жылады. Басында шыр етш ш ы нгарса, енш iiueri катып какпенбек боп, долдана жылайды. К езш щ жасы да, :сшекеш де шубырып жатыр. - Эпкет! Эпкет мынау каран ешюрдН - деп, Байдалы •катынына буйрык етш, уйден айдап шыкты. Уй шпнщ осы жанжалыньщ уакытында Абайлар сэлем берш Kipin, торге шыгып отырысты. I Байдалы сэлемд! ондап алган жок- Амандасуы да солгын болды. г Курт кайнатып жаткан уйдщ казаны бос болмайды. Ет | аскысы келмеген уйге ол 6ip жаксы сылтау болатын. Абай мынау ыстык уйде, мынадай тырыскак ашушан KiciHiH уй1нде ет асым уакыт отыруды ез басына жазадай санап едь Сондыктан erriH сэтз болмаса, TinTi, карсы емес. ) 1шшен Кдрабасты мыскылдап: “А л, бэлем, шок! Тустнс бол- [ маса, тубщтусетзндей Kepymi ен! Корермш осы уйден жегенщ- [да!” — деп, жымия туст1. Ш ынында, Кдрабастын 6ip киыны —“туст1к” пен “ ко- накасы” жайын езге дуниенщ бэр1нен бурын ойлап, езгеше кещл белетш. Кейде Абайдын конбайыкдеген аулына: “ К,о- найык, бул уйд1н cypi мол” деп, тага 6ip кезде: “ Тустенбешк, журш кетейк” деген жершде: “Тустенейк, бул уй конакасыга мырза” деп, кайдагы Абайдын imiH пыстыратын кенш - ci3, суйюмс1з 6ip уйлерге epiKci3 аялдататыны болушы ед1. Екеуш щ коп жургенде Ko6iHece угыспайтын жерлер1 осы болатын. Бул жолы Абай коншше Байдалыньщ ниет1 де сай келген сиякты. Улкен кара сакзлды, суыктуст1 Байдалы конактардын бетше карамай, мойнын eciK жакка бурып отыр. Аздан сон Ky6i п1скен катынга карап: — Кдшыз экел, ас ауыз типз мыналарга! — дедг Кдрабас белд1пн mernin, юшкене орныгынкырап отыра бастап eai, Абай уйдщ шырайын одан бурын бшш, бел шешкен жок-ты. KimipeK агаш тегенеге куйылган кымыз келген уакытга Байдалы 03i сапырып, 03i куйып, конактарга 6ip-6ip тар ан ы берд1де: — Барыстарын калай? Не шаруамен ж урандер? — дед1. Абай ©3i келген шаруасын сол арада айтгы. 171

Энпме тага жер жайынан. Кунанбай ел жайлауга шыгар- дан бурын, былтыр e3i Кдрашокыдан кепирген Бекенпп, Борсакка Жйттек жершщ жапсарынан жайлау берген болатын! Сол ретге осы Байдалыньщ Кдршыгалы, Крпа деген коныста- рына “ Cyrip мен Суйщ дж ауылдары коса консын, 6ipre жайласын!” - депть Абай кымызын шшей алдына койып отырып, сол шаруаны айтып шыкты. Бул сезд1 еаткенде Байдалы кабагын тукситш ж1берш катгы туйшдг Абайга жауап бермей, зшдене карап, кадалып калды. Абай Байдалыньщ кезшен жасканган ж ок Бала жузвде ашу да, араздык та жок. Тек: “ Мынау Kici калай карайды?” деген Tapi3fli к т э а з тандану гана бар. Байдалы KipniK каклай, шугыл ойланып, yHci3 отырып, акырында: - Куп болсын! К,онсын Cyrip мен Суйщшк, не деупи ед1м! - дедь Кайратгы, шапшан, ер адамньщ байлауы сиякты. Езбедг Жактырмаса да, куй1п отырса да амалсыз байлауын 6ip-aK кесш, 6ip-aK туйдг С е з 6iTin кап еде Б1рталай уакыт уй uni yHci3 болды. Абай кымызын iuiin болып. ракмет айтып. emu xcyprici келгендей ажар бшд1ргенде гана Байдалы ыргала Tycin, сейлей женелдг - Айтканына кешпм. BipaK сез угушы ма едщ езщ? Экене айтар салешм бар. Булжытпай жетюзуге жараймысын, ж ок па? - Ойдагыныздын 6epiH айтыцыз, аксакал! Ж етюз деге- шщздщ 6ip аузын калдырмай апаруга уэде кылайын. Мен тек eKi арадагы сэлемппмш. Дегешщзд1 жетюзбей кетсем, я бурсам киянат болмас па ед1? Мойнымда карыз каддырмаспын! Байдалы мына сезге эбден канагат кылды. Бала кер- reHi — бала емес Tepi3fli. - Ендеше, жаттан айтсам, сыртган айткан болады. Саган айтсам, экеннщ ез кезш е айтканым! — деп, аз бегелд! де: - ‘Татуластык, табыстык” деп ек кеше тамам Аргыннын то- бьшда. Сол татуласкзн сикым осы ма? Terri кунде тага артыма калжуыр байлайтын болса, анадагы араздыкган мунын Heci озды? Не жаздым! CeHiH екене не жаздым осы мен, Жптгек? Атан Ыргызбайга атам Кенпрбай он батасын 6epin, би сайлап едь 0 з баласы, ез туысы ж ок емес ед1 гой сонда. “ Осы болсыншы” деп бермеп пе ед1? Ал бул болса. бупн мшеки? Алыска абыройы асса, айналып кеп Ж т т е к п жаныштайды. 172

Жакынга жауыкса, жагалап кеп тагы Ж т т е к п жентектейдг Bip ж!б1мей кеткеш ме устш? Шапка турте-турте барып, акыры 6ip кун \"влерм ен бол да, откз туе, сонынды кермей токта- маймын!” дегеш гой мунысы. К,оймас болса, сол колкасын алар. Алмай тынбас сенщ экен! Осыны айт! Bip мен емес, “ Ж т т е к сэл ем Г деп айт осыны! А л мына жерш алсын, 6ip бул емес, тагы тапсын, тагы алсын! — деп, крлын 6ip-aK i ciniicri де, токтап калды. У й iuii жым-жырт. От э т маздап жанып жатыр. Улкен казанньщ астын кызыл жалын дамыл алмай жалап тур. Эуелде толтыра куйылган ipKiT каз!р 6ipep кайнап калган екен. Кемершен орта Tycin, шымыр-шымыр кайнайды. Жанагы Байдалынын ашулы сездерйпн тусында Абай кез! казан бетше Tycin едь Крюланып бара жаткан ы стык курттын ортасы кей кезде KenipuiiK атып, сакьшдап кайнайды. С ол KepiHic тап Байдалы ашуындай. Кдйнауы жеткен аш у — кызуы жеткен курттай. Bip жер емес, казан 6eTi эр тустан бурк-бурк етед1. Ол-дагы осы елдеп эр жерден шан 6epin жаткан Кулыншак, СуШндпс, Бежейлердщ ашулары сиякты. Ш ынында, жанагы аз гана евз талай терен тукгпрдщ устш басты. Талай Tyftbmi туртш втп. Талайдан тершш журген I Kenici узын дау, ce6e6i мыкты к1нэлар жатыр. Абай Байдалы сезше орай айтпакшы емес. Б1ракжаксы, < жаман деп сыр да берген жок. Сэлемдер!н угып болып, Байдалыга кош айтпак болып efli. Кдмшысын устап, тымагын : кид1. Осы кезде Байдалы тагы 6ip ыргала Tycin: “ Эл1 де тындап кет!” дегендей белп eTri. Абай тымаган кзйта колына алды. K^3ip Байдалы б1ржолата взгерген сиякты, кен, баяу, байсапды унмен тын эцпм е бастады. Абайга енд1 кул!мс1рей карайды. Бул niuiiHi жанагы Байдалыга, TinTi, уксамайды. Улкендердщ эр алуан кен мшез1, терен сыры болатыны бар гой. BipaKTan мынадай, ашуы мен сабырын онай жумсап, онай тежеп, оп-онай бурып салып отыратын шын устамды адамды Абай осы Байдалыдан ен алгаш рет Kepin отыр. Жанагы ашумен куйген Байдалы enfli майда коныр унге Tycin: - Осы ездерщ Kepin журген Кдратай бар ма? Тап соньщ imiHfle кэп койма жатыр, не керек! Ш1ркш, тек кзна азгантай Квкшеден шыкты гой. Егер Олжайдан туса, epiciH кврер е н !— 173

деп, 6ipa3 отырды да... - Такэуда, энеб1р кундерде Каратай, Бежей, Байсал бар - барлыгымыз Кдумен уйшде тустенп! отыр едйс. Жиын 6ip сезден 6ip сезге тусш, шалкцп отырьш, акыр ая ш : “ Ж э, ез1м1з кергенде мырза ю и?\" дегенге келда' Ж урт ойланып калды. Байсал куншуакта жаткан тагыдай кезш 6ip ашып, 6ip жумып, бук Tycin сырт карал жаткан. Жанагы сезге ол катыскан жок-ты. “ Мырза н м ?\" дегенге Каратай жауап 6epin: “ Мырза - Кунанбай” , - дед1. Тагы б1раздан сон ол жиын: “ Ш ешен и м ?\" - дед1. Тагы Каратай жауап берш: “ Ш ешен — Кунанбай” , - дедн Eici бел асты. Аздан сон жене 6ip оралып кеп: “Жаксы юм?” - десп. Элп Каратай жене жа­ уап берш: “ Ж аксы - Кунанбай” , — дедь Сол кезде Байсал басын жерден жулып алып, санк erin: “ Уай, Кекш е, не отгап отырсын ез1?” — деп, Каратайга кадала тусш: - Мырза Кунанбай екен, шешен Кунанбай екен, жаксы Кунанбай екен! Ендеше, не кею п алысып журкпз онымен?” - дедк Соган Каратай ше жауап 6epin: “ Уай, твшр-ай, мен Кунанбай- дын езге жагынан мш тауып алысып журмш бе? Жалгыз-ак, “ не кылайыны” ж ок кой, сондыктан кетш жургем жок па?” — дедь - Соз угатын бала сияктысын гой! - деп, Бай­ далы осы туста Абайга сыгырая карал отырып: — Д ел осы co3ai ceHin екен еспмеген болар. Осыны да айта баршы. KeiuipiMi, MeftipiMi ж ок екенш К екш е неше жерде кордн бшмеймш. Ж ш тек сонын жогын кунде коредь “ К е п т м ” дегенш б1рде-б1р_кермей-ак кетак кой! - дедь Ж ол бойында eiu6ip жерде Абайдын аялдагысы келмедг Онай емес, елдекалай емес, бугш ecTireHi ерекше. Байдалы- нын аулынан узанкырап шыгысымен Карабаскз: - Ж ур, жарысайык! — деп тебш е женелдг Карабас жарысты оншалык жаксы кормеупп едг Б1рак Карашокыга кун барда жету уппн катты журмесе болмайды. Ж ене бунын астындагы актабан кара бедеу каскыр соккан жуйрш бие болатын. Аймандай аттан куШ де томен емес. - Ал журе гой! - деп, о да женелдг EKi жолаушы узак шапты. Аймавдай ат пен кара бедеу кезек озысып, катты желюш келедь 03i озган кезде Карабас: “ ТоктайыкГ деп ipicine берсе, Абай куып жете 6epin: - Токгама, женел! Жонеле бер, - деп, атына камшы баса бередг Карабас оз шпнен: “ Мына балага Байдалы ce3i доп тид!-ау! Ш ирыгып келе жаттсаны сол-ау!” деп ойлаган. 174

Кун бата берген кезде аттарын кзн сорпа цып Кдра- , шокыга жетп. Ауыл сыртында ышкене тастак, тебе бар едь К,унанбай I Майбасар exeyi сонда отыр екен. Абай атган тусе бере, шыл- бырын Кдрабаскд тастады да, аял кылмастан экесш е карай тартты. Кунанбай ауылдан кашан отырса да, булардын катгы журш келгенш атгарыньщ сонау алыстагы ажарынан байкап .g eai. Кара бие ауыздыгын шайнап, тыныш тык ала алмай > кермен1 сузе тартып тур. Кунанбай кезшдей мал сырын |j булжытпай бшетш кереген кезге сол белпнщ 63i де ж еткш кп. BipaK ол жайга Кунанбай онш а ипм1ркенген жок-ты. Тепнде, бапага “ ат кинайсын, шаруа куйзелтесщ” деп усак ш мазасыздыкжасамайтын. Сондыктан баланын 6ipeyi аттьщ ' аятын KeTipin немесе зорыктырып елт1р1п койса да урыспау- | шы efli. Абайга мундай дуниел1к жайында еш уакытга тарлык, еткен емес-Ti. Кдз1рде де катгы журютерш жай балалыкжелк, жарыс кой деп бшген. BipaK ол ез бетше. Ал мынау Абай уйге й р м ей , асыга басып д ен басына келед1. Жакындап келген уакытга aKeci кадагалап карап едг Баласынын жас ажарында бал-бул жан- ган 6ip кубылыс бар. Эншейшдеп салмакгы, коцыр баяу Абай емес. Баласы такап келгенде, К,унанбай: — Йемене, балам? Неден ширыкгьщ? Ж ешщ ц айтшы! — дед1. Абай екесш щ тем ен п жагына отыра 6epin, ез iininaeri кенш куйш дел тапканына кайран калды. Отырысымен кеп кутпрген жок. Були Байдальшан eciT- кен сездерд1 булжытпастан, жалгыз туй1рш кэддырмасган тугел айтып шыкты. 9кес1нен кез алмай карап отырып сейлед1. Кунанбай басында муны аса салкын тывдады. Тек “ Ж1г1тект1 жаныш- таудан токтамады гой!” , “ Босаспады гой!” деген сиякты Бай­ далы дауына жеткен жерде гана кабагын лезде катты туйш ап, Абайга т к с ш е карады. Баласыньщ езш е барлап: “ О сы- нын e3i кандай?” дегендей. Абай еке кезшен жасканган жок. Байдалынын дауын соншалык зшд1, утымды куйде айтумен катар, мына бала ез сурагын да осы арага косып отырган сиякты. Э ке мен бала ен алгаш рет шындасып бет ашысатын белге келгендей ед1. 175

BipaK Кунанбай ез баласы туралы еюушты болуын тез жойып, Байдалы сезнпц салмагына кез салып кетп. Ecirri, укгы. Ж алгаз-актук iiiiMipiKKeH жок. Ашумен д е м й т , ершн шыгарды. 0 з байлауы ез ш ш д е. Жауап айткан жок. Абай экесш е осы сэлемд! экелгенде, тым курыса, 6ip шешшер, 6ip сейлесер деп еда. Ол болмады. Байдалыньщ алгашкы сезш ecTipTin 6ip токтаган efli. Одан тын се з тумаган сон , Абай аз отырып, Байдалынын сонгы эцпмесш айтгы. Бул Абайдын, ecipece, “ жауап айтар, не айтар екен?” деп асыгып куткен жайы efli. Кунанбай баласынын осы к е ц ш н аныктаньщы, бшем. Каратай мен Байдалы ушш болмаса да, ез баласы мен ез туы сы ушш 6ip жауап керек. Ол, Tirai, аналардын орайын беру ушш, ecipece, керек. — Кдратай жуйрпс кой. Ж ер таниды. Айтканы шын бол- са керек. BipaKез топшылауым бойынша, адамнын кай мшез! каси еп болса, сол MiHe3i MiHi де болады. Мен ем1рде устаган HepceMfli 6epiK устанам. Жаксылык - KiciHiHайнымас табан- дылыгында деп бшемш. Соньщ тубшен MiH шыгатын кез де болатын шыгар! — деп, ундемей тунерш отырып калды. Дау айткан Kici жок. Абай eKeciHin жауабын гана бшмек efli. Ойландыратын жауап ecTifli. Кунанбай аздан сон гана барып, элгщен де жуасынкы- рай т уст : - Адам пенде гой! Пенденщ ж о к - ж т толган ба? - дедй Кияласа да ез мойнына ю н е алып отыр. Бул кезде Абайга BKeci жадагай кершбеда. Кшега, дауга жуйрйс Байдалы сиякты емес. Ол шешендистен repi баскарак TyKnipi бар жан сиякты. Онай жан емес. Кдбат-кабат шын сиякты. Кунанбай ез ойымен кетсе, Абай ез кенйнндеп туШнш аяктата алмаган, ез дагдарысымен кетш efli. 3 Жидебайга кайтардын алдында Абай екесж ен кеш-кон жайын сурастырган. Кунанбай улкен аулына тез кеш сш деп буйрык бердь BipaK биылгы кеш жолы жылдагадай емес. Бурын Кунанбайга караган ауылдар осы Кдрашокы тусына 176

жиылып ап, жайлауга карай женелгенде, Ш ьщ гы с тауынан Бекенпп асуын басып асушы едг - Ka3ip бул туска келмей, Карауыл езешн ерлеп барып, Акбайтал асуынан асындар! — дедг Ж эне жазгы жайлау сол асудьщ тусымен баратын Баканас суы болды. Баканас, Байкошкар — бул ещрдеп Тобыктынын ен улкен езент Ш ьщгыс сыртындагы мол жайлаудын ен аргы шетз сол ею су. BipaK Кунанбай ауылдары бурын Байкошкарды коныс ететш де, Баканас езеш К екш еге т ш сп еда. Каратаймен кырбай болгандьпсган, Кунанбай К екш енщ 1 жайлауына ортакболгысы келгендей. Бунын ар жагында 6ipranaft есеп бар. Осы жазда Ж т т е к , ЗБекенип, Кекше боп тага да кайтадан бас курасатын сиякты. К еш еп Байдалы айткан сэлем тегш емес. Астыртын шеп В 6ipiKTipin жаткан елдщ даклырты тэр1зд|. Ендеше, солардын I эр алуан ширап, сыбыр-жыбырын б ш п отыру унин, Кунан- i бай ез1не караган елдщ б1разын дэл сол елдщ арасына таман I KipicTipin ж1беру керек. Жайлау аралас болса, кыдырыс-журю аралас болады. 1 Сыбага, конакасы аралас болады. С о й т т , мал басы туш сш j отырса, ел тарту онай. Ал мундай есепке Зере отырган улкен j уйдщ барганы жаксы. Бул кеп Тобыктынын улкен санай- тын, кутет1н уш. Ж эне Кункедей емес, Улжан конагуар, кен пейш, мырза. Оны н асы мен кел1п, э н шырайы адамды дос етед1, тарта 6uiefli. 1шше кан каткан, сонау катгы жаулык болмаса, ет пен TepiHiH арасында журет1н уак-туйек eKneni жуып-шайып отырады. Осынын 6api К,унанбайга ел эперед1 “Акбайталды басып, Баканаска карай кешщдер! Бэкенш1, Кэкш еменен коныстас болындар!” дегендеп К,¥нанбайдын iuiKi ece6i осы болатын. Абай эке ece6iH бшген жок. Тек эз аулынын жекелен1п кешкенш лайыксыздау кэрсе де, imTeH аса купил турде 6ip куаныш ceaai. Кдрауылды эрлеп кэшу, Баканаска шейш бару жаз бойы Суй1нд1к аулына жакын журу деген сез. “ 0Mipi косылмас-ау, жуыктамас-ау!” деген 0Mip сок пага енд1 муны кутпеген кезде Тогжан уясына жакын апарды. С о н га кундердеп барлык женш, ауыр сез1мдерд1н бар- шасынын катарында Тогжан бейнес1 жас ж и п тщ коз алды- нан кеткен емес-Ti. Абай толкыган куанышын жасыра алма- 177

ды. Э кесш е белгкйз себептен кып-кызыл боп езгерш Kerri. Кунанбай бул 03repicTi байкаса да, себебш сурамады. Эрине, Акбайталга карай кешуге Абай карсы болган жок, Жалгаз-ак, ез топтарынан белепрекжайлайтын болган сон, жапгыз ауыл кету т а га колайсыз. Соны тана ескертш едь Кунанбай бул ж аган да топшылап койтан екен. - Жалтыз ауыл болмайсывдар. Неге жалгыз ауыл бола- сын? Tinri, сол Жидебай, Мусакулдаты, Келкайнар, Шуй- пнсудагы Ыргазбай, Жуантаяк, Карабатырдан кем койса, он ауыл сендерге ере кешеда. Борще де сэлем айтам! - дедг Жуантаяк, Карабатыр flereanepi Кунанбай ауылдарын жагалап журетщ, кысы-жазы 6ipre кешетш момын кершшер еда. Абай оны да макул керш. Осымен Жидебайта кайтып кетп. Тогжанды тэты кору у м т Абайдын Карашокыдан алып кайткан зор олжасы сиякты. Жол бойында бар дуниеш умы- тыл, 6ip Тогжаннын елесш кез алдына келлрш, нелер ыстык киялга батгы. “ 0м1рдеп ен 6ipiHmi жалгазым, барым” дегендей неше турл! еркелеткен нэз1к сездер ез-езшен сан рет айтылып келеш. Ж ас журеп со г а п кана коймайды, K33ipri Аймавдай аттын асытыс дуар1ндей ny6ip шытады. Бул ш актага барлыксез1м1 кур тана жас TipmuiiK белпс1 емес, кеуде тола лаулап жанган жалындай. Кдрашокыдан Жидебайта шей1Н катты жортып журш eai. EKi аулынын арасында дэл осы кундей шапшан жеткен кун1 жок- Кдлайша оп-онай Keain калганын e3i де бай- камады. Ж идебайдага ауыл да кшз уйге тепе шыгып алтан екен. Биыл Кдрауыл суы мол боп тасып, Жидебай, Мусакул уетш- д еп кен корык кек жайкын калын шалган боп келе жатыр efli. K e n yfcii аппак ауыл кеш мезгшнде 6ip турл1 бейшд1, коналкага кеншдене шакырып тур. Ауыл айналасы калын кой. К,озы жамырап, иттер ypin, дантаза боп жатыр екен. Абай улкен уйге де, шешелер1мен амандасып болган сон, Komi-KOH жайын айтты. Ж ылдага одет бойынша бул ел эуел! бауырта карай, кектемдш коныстарга барушы efli. Улжан со- лай кешерм1з деп, кыстауда калдыратын жуктерш, коймала- рын сайламатан екен. 178

Жайлау биыл ерте кектедь Ш ьщгыстагы ел бауырга кешпей, жайпауга асыгып отыр. Сондыктан бул ауыл да дурмектен кала алмайды. Ол жагын Улжан укты. BipaK баласы ойлагандай тез кеше алмайтынын бивдрдь У й imiH жецшейту, тендер бугы- зу, жатакдшнын жазгы кунш бейкам ету — баршасы да бул ауылды не кылса да бес-алты кун бегемекке керек. Абай ез imiHeH: “ Суйшдак аулы сыртка кетш калады, ; жетюзбей узап кетеда-ау” деп тыньпнсызданып еда. Шынында, , сыйлас ауылмен немесе достас жандары бар ауылмен катар ! кешкен кандай кызык- Ертел1-кеш 6ipre Kemin, 6ipre конып отырса, кундаз-тун Kepice журудан сылтауы кеп жене жай- I лауга карай тартканда бул елдщ удере кешем деп жаппалап i конып отыратын эдет1 бар. К енш косылар кун болса, жарык j айлы тундерде ерке жардын онаша жаппасына Kipy ертегщей^ : ракат кой. 03i кермесе де, Абайдын езге ересек жйптерден j кеп есвген ракат шагы осы болушы едь BipaK ш ешесшщ байлауы жанагыдай шаруа жагына келгенде бузылмайтын байлау болады. Ондайда Улжан К,унанбайдын айтканын да > орындамай, ез б и л тм ен кетепн. К енш каншалык клял кушып, аласурса да, Абай амал- J сыз кенд1. Кешк! астьщ алдында А бай Зере мен Улжанга Кэмш ат I жайын айтты. EcTireHiHiH em6ipiH калдырмай, катты айтты. I Жьшаса да, куйзелсе де шешелерш аяймьш деп, Кемшат жайын j буркеу мумюн емес. Зере курсшш, KyHipeHin кеп, Кунанбайды жерледа. Улжан унс1з, жым-жырт, киналып отырып-отырып Абайта: - Осы еспгенщ ш н 6ipfle-6ipiH Айгызга айтпай тура тур. Онсыз да кан журеп как жарылып жур гой. Бугш танертен: “Туе керд1м. Кэмш ат жер ошакка жыгылып калып, ycTi- басы лаулап жанып барады екен” , - дедь Суй1нд1кт1н каты- ны, аналык MeHipiMi бар Kici. Вершен де соны н айтканы тек емес кой. Шынгыска жетей1к. Сонан сон езщ касына 6ip ересек KiciHi ерт те, тура Шырактьщ аулына барып, Кэмшат- ты ез кез1нмен керш , бар жайын б ш т кел. Айгызга содан кейш айтып, экенмен шындап сейлесей1к, - дед!. Байлау осы болды. Сол кештен он шакты кун еткен шамада К,унанбайдын улкен аулы Акбайтал асуынан асып барып, Ш ынгыстьщ 179

сыртындагы Жйтгек, Бекенип жайлауы болган Копанын аузы- на конды. Кунанбайдьщ айткзнындай он шакты ауыл боп к о ш т едь Д ел бупн осы коныскд жеткенше бул ауылдар езге Ш ьщгыс бектершен кешкен Бекенип, Ж т т е к п куып жете апмаган. Еч шабан кешкен ауылдар болган-ды. Алгаш “ улкен ауылдын epyniri” деген табак-табак етгер, саба-саба кымыздар кеп-кеп кьшырушы катындармен тесе к е л т -к е л ш капды. Кунанбайга журттын кенш1 ер алуан болганмен, ежелп салт-машыкбойынша бул eHipfleri агайын Зере отырган уйД1 жатсынган жок. BipaK сыбага мен ерулш екелушшер кеп болса да, бул келгендердщ йпщде Бежей, Байдальщан немесе Cyrip, Сушшиктен келген белп болмады. Келш жатканнын барлыгы момын агайын. Араз-куразга ынтасы мен б е й ш ж окж ай шаруаньщ ауылдары едп • У й imj келугшшц барлыгына ырза болды да, келме- гендерд1 санаган жок. Жапгыз Абай гана ез шйнен ер мшездщ MeHiH езшше жорыды. Ш ешелерше внеуп берген уеде бойынша Абай Бежей аулына баруга асыккан. KpnaFa конган куншн ертеншде касына Рабитханды epTin, солай журш кетп. Бежей аулы Крпаньщ аузынан алые емес. Батые жактагы кек кырканын астында, Саркел деген тущы келд1ч басында. Туе шагында ею жас ж1пт сонда кедцк Саркел жагасында жагалай отырган ауьш кеп екен. Бежейдшш сурастырганда, бие кайтарып журген асау тайлы бала тап орта тустагы он шакты yitai ауьшды Kepceiri. Бул бай ауьш емес, б1рен-саран гана бозгылт уш бар. Kenuim iri коныр yiuii орташа ауыл Tepi3ai. Шынында, Бежей бай болган емес. Орташа, денгелек Кана деулет1 бар едг. Абайлар Бежей уШшн сыртына кеп, аттан туеш жатты. Кдз1рп уакьпта бул ауылда 6ipfle-6ip бегде Kiel болмау керек. Кермеде де, белдеуде де eprreyni ат жок. Ж иын болса, келд1н аргы шетшдеп ак ауылда болу керек. Саркел айналасындагы топыры кеп ауыл сол тэр1здь Жас ж т т т е р Бежейд1н езш де уйде ж ок болар деп топшыласып едг Сол ойлары шын болды. Бежей анау ак ауылдагы жиында. Сонда тустенш отыр екен. Аггарын байлап, ещп уйге карай журе бергенде, Абай осы уШйн iiuiw ie э л а з унмен жапынып жьшаган юшкене баланын унш ecirri. Ауру баланын жьшаганы. 180

Абай журен жаман белп н i сезгендей су етш , катты аянышпен шаншып Kerri. Y h — дэл Кэмш атгьщ уш сиякты. Абайлар yftni айналып eciioce такдй берд!. Б1ракдэл осы кезде „ жанагы баланын жылауына ызаланган урыскакдауыс есилдь Бар ce3i баска ургандай ап-аны к шыгып жаткан Бежейдщ бэйбииесшщ даусы. - Ырылдатпа! Ырылдатпашы, анау кезщ ойылгыр жеп- мекн! - деп, зеюп тастап, долы бэйб1ше eciioce карады. Кшз eciK ашылып, ею бала ж т т Kipin келген екен. Абайлар торге шыкгы. Улкен уйдщ iiui сыртындай жупыны емес, жасаулы, кшемд1, алашалы екен. BipaKсалак уйдщ белп- ci — сыпырылмаган, терде олакжиналган керпе-жастыктан KopiHin тур. | У й iminfle, тесек алдында урш ык Hipin улкен кара сур катын отыр. Танауы кусырылып. epHi катты жыбырлаган^ кара катын аса 6ip урыскак катал жан сиякты. Бшк TeceicriH бас жагында жер тесек бар екен. Соны н успнде Бежейдщ ею бойжеткен кызы кесте Tirin отыр. Жасына жеткен кыздардын niiuimrepi суду да, сыпайы да емес. Тукси- ген, суйю маз. Ж эне шешелершдей ашушан, каткыл адамдар сиякты. Осы тесектердщ бас жаганан Абайлар отырып, уй iiuiMeH I акырын гана амандасты. Мажырасып карсы алтан уй iuii де 1 болган жок. Жылаган Кэмш ат екен. Ол конактардын о н жагында, 6ip жаман жыртык жаялыкгьщ успнде бук rycin жылап жатыр. Басында жастык та жок. Тек 6ip жаман жыртык шапаннын жещ жасталыпты. Кэмшат жана келген юсшерда танымады. BipaK уй imiHiH катгылыган осы жана келген жандарга шаккзндай боп кемсен- деп, и еп flipwaen, 6ip турл1 э л а з унмен тап>1 жылады. Бурын топ-толык, Кызыл шырайлы, каракат кезд! К эм ­ шат K33ip саткак ургандай арыктап, куп-ку шелмектей боп калыпты. К,ол-аягы шидей. Бепнде газап пен сор келен кеа бар сиякты. Kipniicrepi узарган. Ею урты кэшмп кайгы шеккен, аштык керген улкен адамдардын бетщдей боп, тозыгы жепп, жиырылып тур. 181 Улкешп, алакзндай боп кеткен кап-кара кездершен кесек- кесек жастар тамшылайды. KyriMci3, кор болган бала шын

Осы жайды керш, болжай сала, Абай мен Рабитхан exeyi кдтарынан Кэмшаткз созылды. Бала танымай, Tepic бурылып, тартына бердг Рабитхан мынау керген куйш е шьщай алмай: — Ей, мазлума! Нилер газап кергенсщ сен бейгунаЬ маз- лума! — деп жылап *i6epai. Абай ыза менен азаптан, жанашыр мен кдйгыдан кдл- тырап кеткендей. Уйдеп эйелдер мыналардьщ кезшше сыр бермеймш де­ ген боп, анау-мынау жай айтып жатгы. — 0зге бала сап-сау! Жалгыз осы бала бакырга 6ip жа- ман im ауру rain , толас таппай койганы! - деп, бэйбшю жайма-шуактаган болды. — ImiH ауырса, аузын тый дейдН Бала неме бше ме! 03i . де юшкентай тузеле берсе бодцы, кешке шейш бар тамакты '“ ’малшылайды! — Суйтш отырып кайтш жазылсын!.. Содан... езшен... гой! — деп, eici кыз топас турдеп 6ip кекселпс айтып жатыр. Абай бул уйдщ imiMeH тшдескен жок. Жанашыр меШр жок, суыкж андар келген жерден-ак Абай кец ш н е турпшей тиген. Бежейдш катыны шай крйгазбаксиякты боп кам icTeft бастагавда, Абай: — 1шпейм1з, журем1з! — дед1. Кэмшаттын мынадай туткында, аямас газапта жаткан бейшаралыгын керш отырганда тамагынан ас етер орын жок. Ж урт Kici елгснде “ бауырым, бауырым” деп жылайды. Олген сон “ бауыр” деп таныганы не кажет? Абай енд1 6ipa3 отырса, Кемшатгы кушакгап, бауырьша кысьшжатып, “ Сорлы бауырым, жазыксыз бауырым!” деп, зар шегер болса да, мы­ надай uni душпандыкпен катып калган кен кеншд1 жандар- дын алдында оны icTece, адасканы. Bip есептен жанагы exi кыздын сезш е катты ыза болып, намыстанып, талкан кып, урсып-урсып кетер едг Алгаш 6ip ойлап, алкымына ашу ты- гылып келген Kyfti сол едг Bipax ол мЫей Кэмшат ymiH пайда емес. Кдйта онын газабын артгыра тусед1. Амал курып отыр. Катты сенделу устшде б э й бш е берген кымызды да imnefli. Tiirri, уртгамастан жерге койды. Имге кектенед1? KiMai к1нэлап урсады? Жалгыз осылар ма? Булар гана емес! Абай осыны ойлап, тез коштасты да, Бежей уйшен шыга женелд1. Ерекше 6ip ыза мен шер ене бойын кернеп алды. Кеш бата 182

03 ауылдарына кзйта жеткен уакытга Абай кецшшен осы куй 6ip сэт арылган жок, 6ip мыскал кемшен де ж ок едг Упкен уй мен конак уйдщ арасына тартылган кермеде Кунанбайдын ер-токымы ерттелген узын торы ат тур екен. Кдсында 6ipaK бетен ат бар. Э к е а бул аулына жана келген T6pi3fli. Окшау келген! жаксы болды. Абай К эм ш ат арызын тугел жетюзбекке нык 6eKiHin, уйге Kipfli. Ойлагандай, Кунанбай бупн онаша к е л й т . Кдсында жорга Жумабай гана бар екен. Ж т т г е р уйге KipreH кезде осы уйге Айгыз да келдь Ана журеп 6ip жаманатгы сезгендей буны асыктырып, осыпай жетектеп келген. Кущцз Абайдын Бежей аулына кеткенш Айгыз бшетш. Ол уйге KipiciMeH кеп бегелмей, Абайга карап: - Не кердщ, не бшдщ, Абайжан? Бшдщ бе, э л п copra ;туган бейбакбауырьщньщ куйш? - деда. Жапын атып турган Iшер yHi. Зере мен Улжан да Абайга осындай- сураулар бер1скен ! жузбен бурыла карасты. Абай экесш е коз салып ед1, ундемей, туйш ш , Айгызга аса салкын карап калган екен. 03i Kyftin келген Абай эке жузшен каймыга алмады. - K epin, 6Lnin келд1к. Кэмш ат ауру. Эл устшде. Bi3fli танымады. Бауыры суып, аямас кас кергендей барлыкж ан- ды... не айтайын? - деп токгап калды. Э кесш щ алдында Kici i зарын да. ез уайымын да еш уакытга буйтш айтып керме- I ген-fli. К,унанбай окыс бурылып, Абайга суы к карады да, унде- медг 0йелд1н 6epi унс1з жылап, ah урып, KypciHin отыр. TyciHe ашу, кез!не жас толган Айгыз д1ршдеген унме- - Карашыгым, бапапаным-ай, сормандай жет1мег1м-ай! Не каргыска ушырап туып е н !— дей 6epin ед1, К,унанбай сол колын шугыл KOTepin кап, “догар!” дегендей ишарат кылды. Каргыс шарпуынан бетш коргаган сиякты козгалыс. Муньщ эм1ршен жасканып ескен Айгыз саябырлап калды. Б!раксыбырлап сейлеп, туншыга жылады. Кунанбай акырып: - Кыскарт енд1, басына KepiHrip, не Kepinai, басынмен кетюр! —дедг Айгыз жауап кайырган жок. BipaK Абайдын касында отырган Улжан жаулыгынын ушымен кез1н cypTin: 183

Осы жайды керш, болжай сала, Абай мен Рабитхан exeyi катарынан Кэмшаткд созылды. Бала танымай, Tepic бурылып, тартына бердг Рабитхан мынау керген куйш е шыдай алмай: - Ей, мазлума! Нилер газап кергенсщ сен бейгунаЬ маз- лума! — деп жылап яабердь Абай ыза менен азаптан, жанашыр мен кдйгьщан кал- тырап кеткендей. У й деп эйелдер мыналардьщ кезшше сыр бермеймш де­ ген боп, анау-мынау жай айтып жатгы. - 0зге бала сап-сау! Жалгыз осы бала бакырга 6ip жа- ман im ауру rain , толас таппай койганы! - деп, бэй бш е жайма-шуактаган болды. - 1шщ ауырса, аузын тый дейш! Бала неме бше ме! 03i ^ де юшкентай тузеле берсе болды, кешке шейш бар тамакты '• м ал ш ы л ай д ы ! - Суйтш отырып кайтш жазылсын!.. Содан... езшен... гой! - деп, eici кыз топас турдеп 6ip кекселш айтып жатыр. Абай бул уйдщ И м е н тшдескен жок,- Жанашыр мей1р жок, суыкж андар келген жерден-ак Абай кецш ш е турпщей тиген. Беж ейдщ катыны шай койгызбаксиякты боп кам icTeft бастаганда, Абай: - 1шпейм1з, журем1з! - дед!. Кемш атгын мынадай туткында, аямас газапта жаткан бейшаралыгын керш отырганда тамагынан ас етер орын жок- Ж урт Kici елгенде \"бауырым, бауырым” деп жылайды. ©лген сон “ бауыр” деп таныганы не кажет? Абай енш 6ipa3 отырса, Кэмшатгы кушакдап, бауырына кысып жатып, “ Сорлы бауырым, жазыксыз бауырым!” деп, зар шегер болса да, мы­ надай iiui душпандыкпен катып калган кен кециий жандар- дын алдында оны icTece, адасканы. Bip есептен жанагы ею кыздьщ сезш е катгы ыза болып, намыстанып, талкан кып, урсып-урсып кетер едг Алгаш 6ip ойлап, алкымына ашу ты- гылып келген Kyfti сол едь BipaK ол MiHe3i Кэмшат унпн пайда емес. Кдйта оныц газабын арттыра туседг Амал курып отыр. Кдтгы сенделу устшде б э й бш е берген кымызды да ш пед ь Tirrri, уртгамастан жерге койды. Кзмге кектенещ? KiMfli юнэлап урсады? Жалгыз осылар ма? Булар гана емес! Абай осыны ойлап, тез коштасты да, Бежей уйшен шыга женелдь Ерекше 6ip ыза мен шер ене бойын кернеп алды. Кеш бата 182

03 ауылдарына кайта жеткен уакытта Абай кецшшен осы куй 16ip сэт арылган жок, 6ip мыскал KeMireH де ж ок еда. Улкен уй мен конак уйдщ арасына тартылган кермеде Кунанбайдын ер-токымы ертгелген узын торы ат тур екен. Кдсында 6ipaK бетен ат бар. Э к е а бул аулына жана келген терйш- Окшау келгеш жаксы болды. Абай К эм ш ат арызын тугел жетюзбекке нык беюнш , уйге Kipai. Ойлагандай, Кунанбай бупн онаша к е л н т . Кдсында . жорFa Жумабай гана бар екен. Ж ш тгер уйге KipreH кезде осы уйге Айгыз да келдь Ана j журеп 6ip жаманатты сезгендей буны асыктырып, осылай жетектеп келген. Кушйз Абайдын Бежей аулына кеткенш Айгыз бшетш. Ол уйге KipiciMeH кеп бегелмей, Абайга карап: I - Не кердщ, не бшдщ, Абайжан? Бшдщ бе, елп copra туган бейбак бауырыннын куйш? - деда. Жалын атыптурган шер yHi. Зере мен Улжан да Абайга осындай. сураулар бершкен жузбен бурьша карасты. Абай экесш е кез салып ед1, ундемей, туй Lain, Айгызга I аса салкын карап калган екен. ©3i кушп келген Абай эке жузшен каймыга алмады. - K epin, бипп келд1к. Кэмш ат ауру. Э л устшде. Б1зд! »'| танымады. Бауыры суып, аямас кас квргендей барлыкж ан- <! ды... не айтайын? - деп токтап калды. Э кесш щ апдында Kici зарын да, ез уайымын да еш уакытта б у й т т айтып керме- ген-дь Кунанбай окы с бурылып, Абайга суы к карады да, унде- : медь Эйелдщ 6api уюлз жылап, ah урып, KypciHin отыр. Тусш е ашу, козше жас толган Айгыз д1ршдеген унме- нен: - Кдрашыгым, балапаным-ай, сормандай ж е т к п м -а й ! Не каргыска ушырап туып ен! - дей 6epin едд Кунанбай сол колын шугыл K0Tepin кап, “догар!” дегендей ишарат кьшды. Каргыс шарпуынан бетш коргаган сиякты козгалыс. Мунын aMipiHeHжасканып ескен Айгыз саябырлап калды. Б1раксыбырлап сойлеп, туншыга жылады. Кунанбай акырып: - Кдюкарт енд1, басыца Kopinrip, не корпии, басынмен кетшр! — дедь Айгыз жауап кайырган жок. BipaK Абайдын касында отырган Улжан жаулыгынынушымен кезш cypTin: 183

— бр тен сец де ундемей ертен дегеш ме? Кемшатгы ой- ласа, бупн емес, кептен кущренед1 бул жандар. Юмге айта- ды? Кайда айтады? - дедг Кунанбай оган да барын айткыз- бай тежеп: — Ж э, 6ipiH бастап, 6ipiH костамай! Басапкы, басу айта­ ды д есе, о Heci? - деш. Улжанга Айгыздай зеюрген жок, юнэлай сейледь У й imiHiH наразы унш осылай баспак. BipaK онысына Зере болтан жок. — Коркытпа кел1ндер1мд1!.. О Heci? - деп, катгы зекш кап, uirepi жылжып кеп, ею колымен жер Tipen отырып, баласынын жузше аса суык карады. Абай ез эжесшщ мундай кайрапы ашуын бурын кормеген сиякты. Зере Кунанбайга эл! де кадапа карап, туйLain отыр. Кунан­ бай ш еш есш щ ажарын ce3fli де, жуаси TycTi. K e3i де шеше кезшен тайкып Keni. — Айында, аптасында 6ip кередь Арыз, мунын саган айт- пай юмге айтады? К апы болсан — касына бол! Досьща, катын- балана к ап ы боп, кайда барасын езщ? “Жер TOHipici сенсщ” деп кошеметшщ айтсын! Бул жерде, бул мекенде сен мой- нындагы карызы мол экесщ , бшдщ бе? Айтам гой, “жер TonipiciMiH” десен де, аягьщ аспаннан салбырап тускен жок С ен де пенденщ улысыц, анадан тугансын. Менмш ceHi тап- кан. Мынау аналар аналыкзарын айтады. Кэмшаттурасында куйзелтш, кушрентш отырсындар сендер 6i3fli. Tan енш, eMiH тап акырганша! Куткар анау каршадай жет1мепмд1! - деп, к ап ы б у й р ы к е тт токтады. У й iiui унс1з едг Кунанбай тез жауап айта алмай, буы- лып калды. Талайдан еспмеген унш e cin i; анасынын уш - ардын yHi боп, к ап ы кздалып тур. — Кдйтейш?.. Мен кайтейш?.. Кеше nci Аргыннын ип жаксысы буйырды! — деп, шешесше арыз шагып 6ip ток­ тады. Абайдын аса Tepic KepreHi сол буйрыкгьщ e3i. — Радом, мешрбандык жок, не деген жаны ашымас, каты- бас байлау - сол байлаудын e3i? Тату етер байлау да емес. Кенш ге кату б т р е т ш байлау гой жане К эм ш апан зорлык- пен айырган Ж М гекп мундагы ана, бауыр к д й т т жакын коре алады? Мал алмай, мазасыз масыл жас баланы алганга олар к а й т т ырза болады? Олардьщ ракымсыз, надан, топас- тарына салсаныз, К ам ш ап ьщ барлыгынан да бес байталды 184

артык керсе кайтеаз? Ендеше, ортамыздагы ен е лей , ен пушайман 6ip гарыпты кдйда тастап отырмыз? И т жем1ге тастап отыргамыз жокпа?.. Экес1не Абай C03i угыкты кершдд. ©3i, TinTi, ойга келме- ген соны сез. Bipaic, бул баласы б1рбеткей кетш отыр. Казак жолы, ел салты емес, езге 6ip сурлеуге тусш Kerri. - Эй, шалагай балам-ай, кещ лщ тузу болганмен, жол- дан тыс жайылып отырсын той! Баганатыдай емес, emu мынау уйдщ 1шш куйзелткен жайды 6ipre ойласкандай. Абайды “ шалатай” десе де, акыл кенесше алган сиякты. Ж эне бутан жылы жауап айтканы Улжан, Айтызга да жалына бастатаны тэр1здь А н ы к соныц белгкп. Таты 6ipa3 ундемей отырып барып: - Агайын жолы булай ма? Араз елд1 жамастырам деп, калынга кыз да 6epicefli. К ун eceim , катын ecenTi 6epefli. Bi3 берсек, етбауыр бала кыл деп б е р ш тз. К,орлыкка берд1к пе? Тек сы н Вежей басында гой. Вше бшсе, менщ балам оньщ баласы болмайтын Heci бар ед1? Ж ат деп, жау урпагы деп душпан керш, юрпщей жиырылса, карыз оньщ мойнында ! емес пе? TinTi, жазыкты болсам, мен жазыкты шыгармын. BeciKTeH шытарып, адам улы деп, соньщ бауырына берген I балам жазыкты ма ед1? Кдтын-калаш, ауыл-аймагына, тым j курыса, соны угындыра алмаса, Бежейд1н аяктагы суга агып I елген! гой! — дед!. Бул сезшде Бежейд! женер дэлел1 бар efli. Абайдын 03i ! де ем1р1нде апгаш рет Бежейден туншгендей боп кайткан. I “ Катыны антуртан болса, ен болмаса, таяктап Бежей женге I салса нетп?” деп ойлаган. Бул ойын батана жолшыбай Еабит- ханга айткан-ды. Улжан мен Жумабай жэне Айгыз боп Бежейдщ катынын кшэлайды. Ол жактан жалгыз кеп жаткан суык, катал сездердщ б(рталайын айтысып eiTi. Айтыз туп-тура аямай: “Душпан- д ы к eTin журген Бежейд1н катыны” , — деп байлады. Осынын ертешнде Кунанбайдын сэлем1мен Бежей аулына Жумабай барып кайтгы. Кершшес картан катыннын 6ipiH Айгыз да Бежейдщ бейбш есщ е ж1берген. Оган: - Балама егейл!к кып отыр. Акылы болса, буйтер ме eai? KyriMci3fliKnen дертт! кыпты, - деген кшэлар айткызды. Жумабай Бежей аулынан тунерш кайтты. Ол келгевде Абай барлык Бежей жауабына тугел канды. Бежей кдсында 185

Байдалы, Тусштер бар едь Кдтыны да Айгыз жагынан есгг- кендерш ж етазген-дь Уй imiMeH, агайынымен кункш дест апып, Бежей Кунанбайга ашулы жауап айтыпты. — Кунанбай жаккдн отка менщ арым ертендь “Жарасы жазылды, сыныгы 6in-i” дей ме екен? Не жаны жур деп ойлайды екен шыбын кеудемде? 8лде, езгелер уйелмешмен ертенсе де, ез1мнен бурау сынбасын дей ме? Кунанбайдан не шыкты? Шашыраган 6ip урыгы ма? Сурау салмай, мазамды алмай тек журсш, куйд1рмесш агайын! - депть Улкен ызаньщ сызы жатыр. Тоны ж!б1меген араздык кайтадан тага 6ip рет “ Мен арылган жокпын!” дегендей жота керсетп. Кунанбай демптп тыныс алып, кап-кара боп кетп. Бежей- д щ бул жауабынан Абай да катгы тущлген efli. — А дамшылыкракым кайда? 0зге емес, акылсыз, надан кзтыны емес, Бежей e3i есте ме екен? К ез алдында сонша- лыкжазыксыз нерестен1 узакел!мге буйырып, сол у ш н жене битгей де miMipiiaiey не деген кзттылык? Эншей1нде мшезш, мей1рбан кершетзн сырты екен гой. взш е сын жетпей, журтгы сынап жургенде суйтед1 екен гой. Ендеше, жауыгап, карсыла- сып, юнэлап журген Кунанбайдан кай касиет1мен артгы? - деп аса наразы боп калды. К унанбай бул арада шешшген жок,- Жалгыз-ак Абайга карап: — Менщ балам адамзат баласы емес, ештескен кзскырдын куш1пндей KepiHreHi гой. Керге 6ipre кететтн жаулыкдесенш1 мынаны. Аузына осы Tipi журген урпагамнын кайсысы туссе де шайнап тастагалы, кезге шукып ж ок еткел1 отырган тур гой мынау! Жалгыз-ак, тэуекел! Тостым, кутим артын! - деп токырап калды. Осыдан KeftiH аз кун еткен сон, Бежей аулынан Айгыздар куткен жаман хабар OKbic келд1. Кэмш ат е л т т ь Ж ене танертен елген баланы сол кун1 туе ауа койып та 6iTipinTi. Керек десе, Кунанбай аулына, Айгыздай K63i Tipi шешесше хабар да айтпапты. Айгыз бен Улжандар ес1ткенде, бупн койшьщан е с т т отыр. Жалгыз Кунанбай емес, бастыгы Зере болып, Абай бо- лып Бежей мшезше шынымен аса катгы ренжцп. 0Heyri жауап 6ip кещ л кдлдырган болса, мынау ic, Timi, 6ip кырыс надандык пен каталдык Tepi3fli. Бежей e3i осыны сезген болу керек. К эм ш ат елген куш ол: “Айгызга хабар кылсак 186

нетед1?\" — деп, уй шнмен, Байдалымен акыдцаскан едг BipaK осы аз куннщ шинде Кунанбайдьщ Ж т т е к жершен Бекенплге крныс эперш отырганын айтып, Байдалы ы рыкбермедг К,опа мен Кдршыгалы сиякты коныстарды Бекенплге Ж штектен алып бергеннен 6epi, K33ip MiHe, кун сайын кепп- кон да, жайылыс-epic, бие-бау да даулы болып, тэту агайын тонырайысып барады. Байдалы, Tyciirrep кунде Kopin, кунде сезш: “ Бвкеннпж екпелетш алмасак екен, колтыгымыздан шыгарып алмасак екен” , — деп, дамылсыз кудйстенш отыратын болган. Сол I мазасыздыктын e3i де Кунанбайга буларды emiicripin отырган. I Бул жайдын 6apiH танып, сезген Бежей Кунанбайга катты ii ашулы ед1. Кэмшат жайы осындай куйш журген кундерге дэл келген !i сон Бежейдщ ракымсыз боп жургеш рас. Абай к ец ш ц д е БежеЙда Кэмш ат уш ш , жазыксыз жас нэресте ушш айыптаган уюмге актау жок. Улкенмен араздык дэл бундай адамшылык ар сыналатын жерге арашашы бола : алмайды. Хабар-ошарсыз Кэмшатгын койылып койганына Кунан- бай жаман катуланды. Астыртын хабармен Кунанбайдын улкен аулына Ыргызбай, Топай, Ж уантаяктардын кеп ipi Kicuiepi ! жиналып калган. Солардьщ тобына Кунанбай Бежей MiHe3iH шагып, кепке юнэлатып отырып, тагы Kici ж1бердг Бул жолы Ж т т е к к е барган Жумабай емес, Ызгутты мен Жакып. Кунанбайдын жанкуйер жакындары. Бежейге кеп: - Бу не кылганын? Шабындьшан келген кун бе efli? Кунанбайдын бел баласы, он кез1 емес пе ед1? Ты м курыса, iurreH шыккан анасына хабар айтып, топыракбуйыртсан етп! Бу не деген бшмеспк, не деген еш пк? — деп сейлед1 Ызгутты. Бежей мен Байдалы, Tycin 6ipirin отырып жауап бердк - Сыныккз сылтау таба алмай отырган Кунанбай гой. Кдршадай кыз елд1деп сауын айтып, ас 6epymi ме ем? TinTi, берсем де, басым ырыктан арылар ма ед1? Кшэласа, кун тшесш енд! менен. BipaK тек, e a i жетсе алып керсш! — деп, Бежей б!р-актомырылды. Ж ер ашуы кдйнар кезше жеткен сиякты. Бул сездер биылгы жазды не кылса да улкен ылацнын, зор бэленщ жазы етуге айналган сездер едк 187

Ызпггты мен Жакыпты женелтюшен Бежейлер ездерше караган бар агайынды баталасуга шакырыпты. Сол кун1 кешке Кунанбай да ез тараптарымен батала- сып, жаулыккз беюнш жатканда Байсал, Каратай, Суйщдисгер боп, Бежей аулында, Саркел успнде серт байлау жасасты. Ел-елдщ жайлаудагы opiciHe жеткен кез1 емес. Q.ii жаз- дын басы. Ш ынгыстан жана FaHa асып коныскзны осы еда. Еши eKi жагы да тез-тез кеш ш , Баканас, Байкошкар, Казбала, Ж эшбек сиякты кен коныстарга, алые opicrepre ж т ж е т т апмак, Ew uri жаз Kywiepi, барлыкжайлау кундер! май- дандаскан шептер мен жулыскан топтардын куш, туш бола- тын сиякты Typi бар. Жалпы Тобыкты кауырт, асыга кешш келедкЖйтг атау- лы сойыл, шокпарын сайлап, жаз мшетш аттарын жш-жш тан асырып, асыга жаратып жур. Кызу ocin, кун санап ep6in келеда. Кершшес ауылдарда кун сайын тыныштыгы кеткен мазасыз айкай-дырду кебейш, Kopi-жас та, катын-калаш та “ кеп калды!” . “т и п кетп!” , “ алды- жулды!” деген суы к хабарларды кутш, елендеп уйыктайтын болып едь Зерен1н аулы осы дегб1р азд1к, мазасыздык успнде удерс кеш ш отырып, Баканаска жетп. Крнганы кеше гана еда. Ма- нында он ауыл емес, кзз1рдс отыз-кырык ауыл оралып кап- ты. Ертецд1-кеш калыц жиын, карулы азамат Улжан, Айгыз уйлерш кунд13-тун[ басып жататын болды. Кунанбай Бака­ наска жеткенше осы аулынан кеткен жок. Топырдын 6epiH осында жиып, улыктык oMip-буйрыктарын да осы арадан аткарады. Барлыкатшабар, старшын, билер де бупндер Бака­ нас бойында. Бул атыраптагы отыз-кырык ауыл Teric ermiri 6ip езгеше жиыннын ордасы сиякты боп алды. Сияз емес, сайлау емес, ас 6epin, ат шаптырган емес, не кудалык береке де жок. Сылтаусыз болса да жиын айыклайтын 6ip шокы боп алды. Абай экесш щ ендап сырын битейда. Упкен юешер кеп, эке касын коршаганнан 6epi жэне Кэмшат елш , уй iiuiH, аналар кецшш уайым басканнан 6epi Абай аке кзрекетшен, е н д т максугынан шет1рек калган-ды. Баканаска бул ауылдар жеткен куннщ ертещнде кершшес Ж эш бекке, Тезектщ Кдрашокысына, Кдзбалага Жйттек, Бе- KCHmi, Кет1бак та жетсе керек едг BipaK элденеден олар келмептк Сурастырганда, кейшдеп Актомар, Каршыгалы, 188

Ш акпактустарында капты деген хабар к е ш . Егескенде шн Tipece, таласа кешетш эдет болушы едг Бастапкы eiaiiH сон- дай-ак едг Не болды екен? Йемене есеппен бугып калды екен?.. Осыны улкендью ш ш щ эркдйсысы: “ Бул кзлай?” i Нел1ктен?\" десш, сурасып жургенде, туе кезшде Баканас бо- Iйына 6ip взгеше хабар ш угал кеп калды. ' Ызгутгынын аулына Tycin, сусын iuiin атганган Бекен- miHin уш жолаушысы айтыпты: “ Бес куннен 6epi Бежей нау- кас efli. Сонгы кунде сол наукастын беи бузьшган Tepi3fli. Бежей e3i шоши ма? Болмаса, сакгыкта корлы кж окдей ме? Ofrreyip, кеше кешке бар жанкуйер агайынын шакырып, арыз- дасып жатыр дегещй eciTTiK” депп. Бул журпншшердщ ce3i ушкары сез емес, шын efli. Баканастын суы к бетке эз1рленш журген елш щ бупн Iкун1 бойгы аузындагы ce3i осы болды. “ Арыздасып жатыр дейдй” , “ Байсал, Байдалы, TycinTep жыласып арыздасыпты дейдП” , “ Наукасынын бетшен агайын шошиды д ей д Г , “ Жа- зым боп кете ме кайтедГ деседг Далада малшы атаулы 6ip- i6ipiHe кездессе, косак басында катындар кездессе, ат уетшде азамат кездессе, ас уетшде уй iurrepi - абысын-ажын кун- i кшдессе, тепе сейлейтш ce3i осы болды. Осы куннщ ертещнде суыксыбыс аныкбоп, Бежей кзй- тыс болды деген хабар да ж егп. Откен туш ел жатар кезде жан тэсипм кыпты. Бул хабарды Жумабай ат уетшде eciTin, Улжан уйше кел- генде, ол уй танертенп шайын iuiin отыр екен. Уйде Кунаибай, I Зере, Улжан бар. Балалардан Абай, Оспан, Тэкежан отыр едь Бежейшн ел1мш еЫткенде уй iiui Teric антарылып, селт erri. Б1рталай уакыт жым-жырт отырып, ун ката алмай кал­ ган улкендер мынау тосын хабарды ендьеш п эр турде сезше бастап efli. Кунанбай катгы сурланып алып, Typyfli турган eciKTeH алыстагы кек адырга кадалып отырып, epHiH жыбырлатты да, балу гана бата кылды. Зере жалын атып, зор куйшшшен к ур е ш т койып, кесек- кесек жас ыршытгы. Абайдын exi е к п е а аузына тыгылгандай боп, тынысы 6iTin, журен катты согып Kerri. Бакзнастага Ыргызбайдын бул ауылдары Бежейдщ елЫ1 туралы айрыкша хабаршы келер деп Kyrri. Агайын арасынын ежелп айнымас заны бойынша жаназага шакырар деп efli. 189

ЭншеШнде каншалык киян-кесга боп журсе де, “торкалы той, топыракты eaiM” дегенге келгенде араздык умытыла туратын. 0cipece, Бежейдей к к ш щ eaiMirme жыласпаган, кайыспаган агайын болу мумюн емес. Кунанбай да, Зере] Улжан да осы сэскеге дейш хабаршы келмегенш тусше алмай аса дагдарган едг Жаназага деп саба, сойыс, уй камдап, ез жолымен барудын жайын да шолак-шолаксейпескен болатын. BipaK кешке шейш тосса да, хабаршы келмедг Сумдык кер!нсе де, кенбестерше шара жок. Бежейдщ влшше Кунанбайды шакырмапты. ЭдеШ алалап тастапты. Бул не Бежейдщ елердеп всиетшен немесе артына ие болып отырган Байдалы, Байсал, Тушптердщ мшезтен. Кдйсысы болса да осал соккы емес. Кеудесше араздыктын каны каткан агайын. ешн мше, ел1м екеш eaiMiMeH де ок атып кеткендей! Аталас жакын Олжай iini былай турсын, Tirni, капын Тобыкты шпнде, алые аталардын арасында да дал мынадай алалау, кеудеге турту болтан емес. Кунанбай катгы кинапып, акыр ая га ызага кетп. Кешпес катал ызага Kerri. 0 л ire шара жок- Bcipece, nci Тобыктыдан 6epi штелмеген кдтыбас, жат сумдыкты шыгарып отырган Байдалы, Байсалдарга KiHaci квп. BipaK сонымен катар енда бугшге шейш келген эз1рлж, жаулыкка, жулысуга беле ген эз!рлж взгеретш, ipmeTiH болды. Оны Кунанбай аны к туйдк Сондыкган Бакднастагы ауыл- дардын басшы кюшерше жэне Улжан уйше: - Ж ай, шаруаларынды багып, тек тыныш тура берщ- дер! — деда де, 83i Жумабайды ертш, Байкошкар суынын басына кеп конган К ункенщ аулына Kerri. Майдан болгалы турган ауылдардын уетшде енда майдан болмайды деген свз. “Аласапыран болар, элек-алкын жазы болар” деген бул жаз ещц, Tirni, баскаша болатын тэр1здещв. Кдндай болар? Онысы аны к мэл1м емес. BipaK калайда мынандай ел1м успнде ат мшш, аспап асынып жулкысу жок болатын шыгар. Жаназага, Бежейдщ жаназасына шакырылмаган Зере, Улжандар влердей куйш , взгеше шерл1 боп калган еда. BipaK icTep шара жок. KiH8ci3 eKi меШрбан, жазыксыз eKi жан Бежейге деген квз жастарын уйлерщде отырып теки. Бежейге арналган курандарын, “ тие 6epciHiH” ез уйлер1нде, ез бала- ларына, Абай мен Рабитхандарга окытгы. Шелпектерш nicipiin, 190

дастаркзндарын жайгызып, 6ip ж ен бойында ез уйлер1нде •аза кылып отырысты. Бул кундерде Кдршыгальщай кен коныска жайыла конган Ж т т е к , Бекеш ш , К еп б ак атаулынын сансыз кеп ауыл- дарынын ycTi калын неш р, кара нор еда. Ол елкеге Бежейш жоктап ертендькеш, кундаз-туш “ ба- 3уырымдап” аныраган, андыздап ат койып, агылып кеп, тогшш Tycin, жыласып жаткзн эйел-еркек, ж ас-кэрш щ ушы-кды- ры жок- Алыс-жакындагы Бежейдщ бастас, тшеулес агайындары белек-белек, улкен-улкен yfciepi мен сойыстарын, сабаларын, . кутупп еркек, эйелдерш тугел алып келюкен. 0л1мд1 кутудщ К! ерекше 6ip кептен 6epi болмаган салтанаты туып еда. | Алые жайлауга, Кунанбай ауылдары жеткен epicKe бул елкенщ eai жете алмай калды. Ен болмаса, Бежейдщ жеткане шейш немесе, TinTi, кыркына шейш “жыласатын агайынды” , “ бата окырды” осы кен коные - шалкдрда тоспак болды. Бежей елген куннщ ертещнде Байсал, Байдалы, Tycin, Суйш дж боп ертемен байлаекдн байлау осы еда. Сол жанагы | адамдарга бей1м ауыл-аймактар тепе, б1р-аккун шннде осы ( Каршыгалыга кеп, БежейШНауылдарын айнала коршап, ортага алып крныекзн-ды. Бежей узак ауырган жок. Жиыны 6ip-aK жума ауырды. I BipaK катгы жыгылган б е т т е н 6epi карай алмады. Алгаш I тесек тартып жатысымен-ак денесщ жер тарта бергендей | болды да, бегш суыкка сапды. Наукасыньщ ушшнй куншде 1 тыныштык, такат таба алмай, тынысы 6iTin, жанталасып, вне бойы оттай куйш жатгы. 0л1мд1 кеп керген Байсал Бежейдщ тамырын устап, уназ, ауыр кудакгщ уетшде отыр едк Кдстарында Байдалы, Tycin, СуШщиктер бар болатын. А з тана достарынан баска бетен жан жок- Бежейге осы сетте айтып капгысы келд1 ме? Эйтеу1р, 6ip орайда Байсал отырып: — Наукасы сокпа гой! Сокпаньщ осындай каткыл келетйп болушы eai, со гой! Eip тер шыкса, калын тер шыкса, айытар eai! Буып турган тер гой! - дегенде, Бежей кабагын туйш, TicTeHin, бар кайратын жинап апгандай болды. Каны кашкан, сартылт, жудеу жузше кекшш танбадай ашу келда. Э р евзш белш, б!рде катгы, 6ipae сыбырмен айтып, кы лш ны п, fleMirin отырып: 191

- Сокда! Сы ртты ц сокласы ма? Iurri жеген жегшщ сокласы ма? 9ffreyip... келд1 гойтолайым. Кунанбайдын жер1 кещр!.. Мен... мен кешермш бу дуниеден!.. Кетермш! Богет болмай кетермш!.. BipaK... кундерщ не болар? - дед1 Мынау отырган терт досынын imiitae сыр 6epin жыла- ган - жалгыз Суйшдйс. А нау yuieyi ун каткэн жок. Тастай туйш ш сазарысты да, жым-жырт калды. Беж ейдщ арыздасканы да, тш катып сейлегеш де сол. Осыдан кейш 6ip жанга 6ip ауыз свз айткан жок. Арада таш торт кун еткен сон кзйтыс болтан. Кунанбайга хабар берпзбеген Байдалы мен Байсап. Ел | жатар кезде Бвжейд1н тынысы 6irri де, тун ортасына дей1н , естер1нен айрылтандай боп, барлык катын-калаш, бала-шата- мен 6ipre жанаты улкендер де eicipin, ексш жыласып отырды. Байсал 6ip рет калын жиын жылап кеп, жагалай кер1скен кезде, турегеп туртан калпынан тэлпректеп. жытылып та кетп. CyfteHin туртан тая к т а Tipey болмады. Талып кеткен уакты ед1. О сыны кврген сон Байдалы Tycin пен Суй1нд1кт1 ертш, Байсалды жиыннан, жылатан шудан онаша алып шытып, окшау барып отырып: - Жылаганмен жаксы Божей кайта ма? Tipmep болса, кун^ренген дуние, тегшген жас аз ба? Энеки, — дедь Тун аспанын как жара шулап, боздап, зарлап жаткан кыз-катын, ер-азамат жакка кол нускады. Жалын атып, ah урып, KypciHin алып: - EcTi ж и, Байсал! Белд1 бекем бу, туте! — дел, езгелерге де OMip, буйры к сиякты свз тастап: — Акыл косындар одан да! Хабаршы жонелтей1к. Кдмга Kipiceftnc! — дед1. Кдлган жай бэрше де мэл1м ед1. Бул улкендер осы тунде кырык-елудей жшт-желенш жоне 6ipep акылшы Kopini кастарына алып, ел1кпн артын кутепн камта Kipicri. Хабарды юмге 6epin, юмге бермеуш Байдалы 03i атаган. Сол ретте К,унанбай ауылдарын катардан эдей! шыгарып тастатан-ды. Отыз-кырык исш ей шапкыншы тун ортасы ауа бергенде кос-кос атпен 93ip болды. Жарау ат-айгырды м ш т , калын Тобыкгымен квршшес Керейд1н, Матайдын, сонау, TinTi, Каркаралы жагындагы Шор мен Бошаннын басты-басты жерлер1не де жат, суы к хабарды алып, шашырай шауып жвнелген-д1. 192

Тун бойы уйыкгамаган Байдалылар кун шыга бергенде Бежейдщ ез уйш щ жанына, осы елкедеп ен улкен уй - СуШнщктщ сепз канат аппак уйш экелш тпсюзген. Уй xiruiin болысымен imiHe бетен жасау-жабдык ю рпзбей, тек еспсген торге дейш юлем гана жайгызды. О н жакка улкен суйек тесек юрпзда. YcriH кемкерумен кара кшеммен тепстеп болып, сол тесекке Бежейдщ суйепн экеп салгызды. Жаназасын шыгарганша елпс осында болмак. Бежейдщ елптн ез уйшен шыгарып, мынау уйге экеп кою кзралы катындар мен Бежей кыздарынын зарлауын катга |! уд етл ед1. Байдалы суй екп орналастырып болысымен сол II елж уст1не тпекен ак уйдщ он ж ак белдеуше оз колымен экеп ! KapaTiicri. Бул жумыс елпетщ артын кутудщ улкен 6ip cepTi едг Кара дегеш — узын найзанын басына ттгшген ту. Егер Бежей жай кара казак емес, тереден шыккан болса, сол терелердщ •: езд1-ез тукымыньщ туларын Tirep едг А к тулы, кек тулы, II ала тулы деген терелердщ тукым-тукымы, ж ж - ж т осындайда й кер1нетш. Ал карадан Kici ©лее, тудын Tyci елж тщ жасына i карай болады. Ол жендерге келгенде Байдалы есюге жуйрпс | Суйшдйспен гана акылдасты. Суйш дж жас Kici ©лее туы Кызыл болатынын, Kapi ©лее акболатынын айтып келд1 де, “ Бежейдей орта жасты KiciHiH каралы туы — 6ip жагы ак, 6ip жагы кызыл болу керек” дегенд4 айткан. Жанагы Байдалы экеп тжкен ту — кара деген! осы еда. Бежей ©лген куннщ ертешнде т т л ге н осы кара Бежейдщ | ©niMi ©зге ©л1мнен ерекше KyTlneTiHiH жариялады. Соны н шарты — Бежейге ас беритед1, жыл бойы арты катгы кут1лед1 деген болатын. Кара тпасен Байдалы халык атынан Бежейдей арысына ас берем деген ырымын жасады. Бул эдеттщ еюгаш 6ip б е л п й та га бар. Байдалы караны Tirin, барлык жиылып турган жанкуйер жакындармен бата кылган кезде, сол уйдщ eKi жак босагасына eici ат жетектелш келдь Bipi — дога жал сем1з курен ат. EKiHuiici — дом боп жарап калган, сартап болган сулу кара кек ат. К урен ат - Бежейдщ кыс мшетш аты. Кдра к е к п — осы жаз басынан байлап жур едк Бежейдей азаматгарынын ыстык кез!ндей болган eici cepiK аты келгенде барлык улкендердщ ездер1 де enipen-eHipen жгберйгп. Bipeynep таягына суйенш, 6ipHeuie кэршер жер Tipen жыласып: 193