М.Әуезов "Абай жолы" 1 том

А з уакыт Тогжанга ише карап отырып: - Тогжан, мен1ц сэлемдер1мд1 есптвдз бе? Бар сез!м С1зге арнапган, ci3fli сагынудан туган сез ед1, штифат кип еледвдз бе? — дед!. Тогжан ишнен “ штифат кылмасам, муным не?” дегендей. BipaK акырын жымиып кудщ де: - Естгпм, Абай! вл еш ш з жаксы екен! - дедт - М ен акын емес ем! Жалгыз-ак, ci3 меш былтыр 6ip кергеннен-ак катш толкынга салдыныз. Содан 6epi 6ip уакыт умыткзн емесп1н. - Умытпадым дейаз, 6ipaK содан 6epi 6ip келмедвдз гой! - Кдйтш келем? Ел жайын бшмейЫз бе? Bip керудщ 83i зар болмады ма? - Рас! - деп, Тогжан кызара т у с т , кезш темендегп де: — Ci3fli мен 6ip керд1м. Кош-женекей керд1м... байкадыныз ба, бшмеймш! Абай шпнен соншалыкырза боп, куана туст: - Тогжан! Япырмау, жаксы айтгьщыз-ау! М ен сонда: “ Токташ ы, 6ip сэтке токташы!” дей жаздап, зорга шыдап кзлып ем. Кермей, керсе де елемей кетп ме деп ем. Тогжан, ci3fli кайтш умытайын? - деп кеп, Абай Тогжанньщ эдем1 аппак колын устады. Тогжан колын тартьщкырап, уядды да, ыгысып калды. О сы кеш eKi жасты 6ip-6ipiHe соншалыксуйнсп, ынтык erri. EKeyi тек жуз керкуден , сейлесуден баска em6ip бетен тшек ойламастай. Алгаш керюкендер1 осы болса да, кеп жайларды айтысты. Ш ын сагынышты, ынтык жандар боп угысты. Т ан жакындаган кезде гана женге кайта оралды. Сол шай ж асай бастап, тыска тагы 6ip шыгып кеткенде, Абай Тогжанга жакындап кеп, ундемей гана бепнен суйда. Тогжан оттай жанып, кып-кызьш боп кетш, э л а з гана корганып, Абайдын жузш ею алаканымен кысып, кейш meriHflipe берщ. Кдрсылык емес, уялу еда. Абай кайта умтылып, катгы кушактап кеп, Тогжанды он кезшен узаксуйш турды. Бул сэтге Тогжан- ньщ э л а з карсылыгы да сезшген жок. Ж т т суй in турганда, Тогжан акырын гана кымсынып, ы стык 6eTiH Абайдын бетше басты, сей тп де тез босап кетп. 242

Абай: - Сэулем! - деп барып, кушагын жазды. Осы кезде женге тыстан капп: - Ойпырмай, калкдм Абай-ай, кдын болмаса и п а д ! С у rycin KeTinTi! Кдрауыл суы тусш KeTinTi! А ты н кдйда ед1? — дедг Ж ецгенщ урюп келген хабары мынау куйдщ устшде Абайды шошыта алган жок. BipaK Тогжан кысылып, киналып кето. - Не деШй? Судан капай етешз, Абай, атьщыз кайда? Бул жакта кайтш капасыз? - деп, суйген досы нын басына тускен киыншылыкты жас кыз соншалыктйссшт карсы алды. Абай eiifli ангарды, аты ар жакта, e3i жалгыз. Карауыл суы тентек. Бул ауылда калуы, TinTi, мумюн емес. Еши бегелсе, колга туседг Крлга туспесе де. езен бойында тан атысымен кезге туседг Ол да онай емес. вйткеш бул ен1рде, acipece, езенн1н бул жагында Абайды дос керер, жакын тартар 6ip жан жок. Осы жайды ангарып, acipece, мынадай жаксы кабып алган жас айелдерд1 кау!пке ушыратпайын деп, Абай тез кшнш, коштасты да, шыга берд!. Дал кетер кезде женге шапан жамылып, ecix ашып, апдынан шыга 6epin ед1. Абай уйде калган Тогжаннын колын кысып турып: - К,орыкпа, Тогжан! Б1рдене кып втермш! А л вз1н енд1п бар хабарды Ерболдан тос! — дедг Тогжан Абайдын омырауына ак саусактарын салып, жабысынкырап турып: - Крш, умытпа! - дед1. Сыпайы, майда мшезд! жаксы женге Абайды карангы коранын imiHae жетектеп ап, какпага экелд1 де: - Ал, кзлкзм, жер тар, уакыг тыгыз болды. BipaK тшеулес достарын бар екенш керд1н гой. Еске ала жур! Тек мына судан байкап вт! Крш! - дед1. Абай женгенщ ею колын капсыра устап турып: - Жечешетай, умытпаспын! влсем де умытпаспын осы жаксылыгынды! - деп коштасты да, юшкене eciicri акырын ашып, жай салмакден басып журin Kerri. Абай ойы жанагы ез4мен коштаскан газиз жандармен 6ipre болды. Солардын жуздер! кез алдында. К вю реп толган нур сэуледей, шекс1з 6ip куаныш, аны кбакы т тынысы бар. 243

Алдынан катты гуршдеп соккан езгеше таскын естшш жатса да, оны елемеген. Eftai, MiHe, сол таскынньщ касына кедщ. Тау езеш бузы- лып, тентек кула су шарасынан шыгыпты. Кейде тас сатыр- лап, кейде муз купрлеп сусылдай тусш, женкМ п Kerin жатыр. Жагада 6ipa3 турып, халд! ангарды. Жаяу етем деуге бо- латын емес. Байкаса, тан кылацдап атып капты. ©зенда кулдап ceaaip TOfaft imiHe Kipin, арлы-берл1 ж ур л кердь Табар айла жок. Богелген сайын тан шапактап атып, айнала айкын кершш келедь Ел турып, тыска ш ышсымен, мынау взеннщ агысын Kepreni келе бастайды. ©cipece, малкорда аз уйыктайтын улкен- дер, еркекгер алдымен келеш. Суйш дк аулыньщ манынан жаяу журген Кунанбай баласын тапса, сезпг б1реу-акболады. Абай сонда да корыккан жок. Ж урегш кернеген куаныш 6ip сэтке де муны тастап, Kayin астына баткан жок. Жас басына эл1 кунге мундай кысыпшан хал тусш кермеген болса да, Абай ез-езш е гажап болды. TinTi, кеп журю алып, ысыл- FaH Kiciaeft саспайды, кымсынбайды. Сирек талдын арасына шала жасырынып, далдалап турып, Ербол кыстауы жакка кез тастады. Байкаса, 6ipey аргы жага­ дан ербендеп, асыгып келеда екен. BeTi кисыктау, жогары таман. Абай дауыстап: — Ербол! Е-ей, Ербол! — деп ун катты. Келе жаткан Ербол екен. Абайга карай колын сшып: “ бук” дегендей белп жасады. Абай буккан жок, тосып калды. Карауыл суы катты тасып жатканмен, енс1з болатын. Ербол аргы жагага куп-ку боп, коркып жуг1р1п келд1. 03i ушыраткандай жаман кысылган екен. Абай шошыды ма деп те киналган. BipaKАбай муньщ тусына таман кеп турып, аксия кудш де: — А л куткар ежи! Мына Карауыл колга TycipeftiH деп тур! - дедь Ербол жардын бийс жершен 6ip-aKceicipin, взен жагасы- на жетг1 де, Абайга айкайлап: — С ен осы талдын iiuinae тапжылмай тура тур. Ka3ip келем, корыкпа! - деп кайта женелдт Аздан сон Ербол ез уйш щ 6ip дэу Кызыл ori3iH мшш келд1. Абай оны н ат экелмегенше танкалды. Ербол келд1 де, впзд! камшылап кеп суга TycTi. 0ri3 музды суга баскысы 244

келмей кеп тыртысып едц Ербол ырыкка кенбедь Bip Tycin алган сон , е п з uirepi баса бердь С у терен емес. BipaK музы бар, агыны каггы. Сол муз бен cyfa е п з мыкхы екен. Ыкта- май, бет бурмай жай басса да, uirepi тура басып келедь Жагага жакындай бергенде Ербол епздщ бас ж б ш лактырды. Абай жабыса Tycin, тарта берд! де, Ербол кзмшылап отырып жиек- ке шыкты. Жанын ортата салып, катерге басып, Абайга шын досты к KepceTin шыкты. EKi eTiriH конышына шейш су ба­ сы п кеткен екен. Абай Ерболды кушактай алып: — 0й , ат кайда? 0 пзш не? Атпен неге келмедщ? — деп едо. — Ат болганда, ceHiH атынды экелмед1м. А нау ауыл K33ip турады. Bi3 еткенше Kepin койса, кзптап кетедь А л 63iMi3fliKi э л а з байтал. Ж ане сол курып калгыр, тунде ко радан шы- гып, тауга жайылып KeTinTi. Баганадан бегелгешм сол емес пе? - дедь EKeyi MiHrecin ап, кызыл eri3fli кайта бурып едь Енд1 кесел кыныр е п з баспай койды. Кдтты эуремен жарым са- гатгай erri. Барынша капа болтан Ербол кызыл епздщ тукым- тукиянын, жетшс ж еп ата-бабасын санап, бокдап-боктап д щ кеа курыды да, 6ip кезде епзд1 тастап, тал ш ш е н бойлап байкап атырапка карады. Бул уакытта куншы гыс кызарып ап, бар дуние кущнзпдей KepiHeTiH болтан. Bip Teyipi, ауыл турматан екен. Ербол манайды болжап ап, жупре женелдь Абай азгантай тоскан ед1, 6ip сетте Ербол элдекандай ceMi3 кара кек биеге мш ш жетш кедш. А бай танкалды. — Ой, буны кайдан алдын? — Ундеме, Суйщшктщ койшысыньщ 6Heci. М ына жерде жайылып жур екен. — Е, койшысы кайтед1? — Кдйткеншде не жумысьщ бар? — К,ойын кдйтед1? Крйш ысы жалу калады гой! — ©й, Teftip, койшысы тугш, кутпаны жалу кзлсын! CeHi жау колына каддырушы ма ем? Не айтып турсьщ? Кел, мш! — деп, 6ip-aK байлады да, Абайды аягынан алып к е т е р т , жай- дак биеге мшпздк Досы ньщ мына мшез, мына co3ine Абай аса куанып кетш, катгы ырза боп: — 1Шркш, Ербол! Неткен жаксы едщ. Д ос жаксысы сен екенсщ гой... естен кетпес ic етпн-ау! - деда. 245

Сейткенш е, Ербол 63i Кызыл епзге м ш л ап, бас хпбш Абай га устата 6epin: - Абай. сезд1 кой, тарт! - деш. К ек бие муз ш щ де пыскырып, толкып, тайганактап отыр- са да, жыгылмады. Кызыл епз де кара тартып epin отырып, аман шыкгы. EKi жас ж ш т аргы жагага шыгысымен, епз бен биещ коя берд! де, жарды жагалап бугап отырып, темендеп кетш, б1рталай жер узап барып, кыратка шыкгы. Содан Ерболдыч уйш е кедщ. Крранын алдына жете бере, Ербол Суйшдпс кыстауы- ньщ жанында тебе басына шыгып, биесш кездеп журген койшыны керш. - 9 й , кек биенщ бугш п ецбеп жетедк Ол койга бупн бармайды. Бугшше койынды жаяу бак! - деп, кылжакгай кулдь Абай уйге юрген жок. Далада турып, атын е ртгетт алды. Ерболмен сонш алык ырзалыкден, шын досша коштасты да, езещц кулдап, ж е л т журш Kerri. Кунанбай келген уакытта елдш алды кыстаудан ю ш уйге шыгып калган. Э р кыстаудын жанындагы такыр кегалдарда аздаган ак уйлер, коныр уйлер кершетш. KeMnip-шалы бар уйлер тамнан тугел арылып шыкнай, жастар жагы гана ты- нысы кен ки1з уйлерш кетерген тэр1здк.. Жас козы, бота, бузаулар да эл1 кораны жагалайды. Ж азгытуры ауыл колдан тулеткендей 6ip турл1 6ip жас и1ске, жас eMipre толы. Э дем1 рендб элденеше туст1 балапан козылар, лактар куншуакта ceKipin, дамылсыз манырайды. Улпшдек ж ун, улкен кара кезд1 боталар кершеш. Жылкы iiiiinne узын кулак, буйра жун, суйюмд1 кулындар кебейген. Ересек тарткан, тез шираган бузаулар да куйрыгын шаншып ап, тынымсыз безш, орткып ойнайды. Осындай ербш ескен бар жанды, дуние Tipiumiicri датгайды. “ Э нген , ескен жарастыгы 6i3” , “ Ж октыкгын барлыкка Ж1берген келпш 6i3” дегендей шатгана жайнайды. Кунанбайдын ею аулы да Жидебайга жиылган. Эр уйде кысыр сауылып, жылтыр кара сабалар ертенд1-кеш курпшдеп nicuiin жататын. 246

Жалгыз Кунанбайдын вз ауылдары емес, Hci Ыргызбай- дын, Топай, Жуантаяктын да кеп ауылдары Кунанбайды зор кошеметпен карсы алды. Элденеше кун суйшпи Tbiecin шапкыласкан жакындар топ-топ болып Кунанбайга келедь Сэлем 6epin, кон ак бо- лып, кдлын-кдлын жиындарды ез ауылдарына epTin барып, ертенд1-кеш конак кылып жатты. Биылгы кыс жайлы боп, жаксы вткен. С ур мол. Ш шенге байланган, Кунанбайга сы- бага деп арнаган ceMi3 койлар, жунтгай жабагылар, арда ем- ген тайлар да болатын. Малды агайыннын б1рталайы сондайлардан сойы п, К у- нанбайды барлык шеше, бэйб1шелер1мен, бала-шага, туы с- кандарымен шакырады. Баласына айткдн коккаскасын Зере сойган. К ункенщ аулына апарып, Кунанбай 03i айткан кеккасканы да сойды. Бул ею кунп сойыс Кунанбайдын ел жиып, ру-руды жакын- га, жатка белш, екшеп алуына кажет еда. Бейнет кеш ш кел- генде апдынан шыккан KiM, шыкпай, куанбай калган юм? Соны айыру упнн керек. Осындай жиында улкецщ-кйыш рулардын аткамшер, аксакал, карасакалы араласып жатты. Анау куздеп еи удай боп калган К вкш е сиякты рудын басшысы Каратай ещй Кунанбайдын алдынан шыгып, бауы- рына Kipin алган. Кундаз-туш Ti3eci айрылмайды. Кешелер айдалды, жещщц, улыктык, бекпктен айрылды деген Кунанбай, енда осы аман келкянщ ез1мен, старшын боп келу1мен бурынгы лакапты жалганга шыгарган. Сол жаймен катар Мырзахандар айтып келген ерлж epTerici де бул ошрдщ жас баласына дейш тугел жетп. Сонын бэрш щ устше мынадай кел-Kecip конакасы, узакж иын, жа- галай сойылып жаткан аксарбас, квккаскалар кур гана к е т е куанышы емес. Буньщ шпнде шеп жию, батамен табысу, ыдыраганды кайта куру, курсауын бупндеу - кыскасы, мерейш тагы аспандатып асыру бар. Осындай сырткз айбын, imKe медеу болган тойлар жар­ ты айдай айыклады. Бул кезде ел-еддщ 6api де кыстаулары- нан кеипп, кектеуге, ойга карай женкшген. Ецда-енда гана ауыл-ауылдар арасы кузектеп сиякты кашыктанкырап, бы- тырай кона бастаган. 247

Кунде уй ш п баса беретш сэлемнп конактар да саябыр- лады. Сол кезде Кунанбай уй шине, бала-шагасына емш- ерк1н тиетш бодцы. Ортеншн бауырына конып отырган Улжан аулына К,у- нанбай ею-уш кундей конактады. Кункенщ аулы да осы ара- да жадын едн Абай осы кундерде байкады - OKeciHiH сакал, шашындагы ак кебейш , бетш щ эж1мдер1 де молая тускен екен. Улжан уй ш щ TycTiriHe Кунке, К,удайберд1, Айгыздар да жиылып отыр еда. Кунанбай Зереге карал отырып, осы бар- лык туысына арнап аз сез айтгы. Онысы — узак жолда кеншше коп келген мун-уайымньщ улкеш едь К унанбай оз басынын жалгыздыгын осы жолы катгы ацгарыпты. Ага, шще cepiioee жарар медеу жок. Баланы ой- ласа, 6api де жас. Ж эне 6ip еюнгеш — кеп баланы уйлещцрш, немере суйетш шагына жетсе де, сол кызыкты езше-ез1 ipicin, кешевдетш кегтп. Енш, сейтш, балаларынын кызыгын кермек. Бутан Зере бастаган бар шеше куаныш айткзннан баска, т ук карсылык бшд1рген жок. Кызык кору дсгеннщ белгкя не, арты не? Ол - ер жеткен балаларды уйлещцру, содан api немере сую. Толып жаткан ш еказ бакыт сиякгы елестейдг Э цпм е арасында К,унанбай: “ Осы жолы кудайдан сонгы куатым кудаларым болды. Адал достыкты, шын бейиш со- лардан керд!м” деген. Атап айткандары: Алшынбай, TiHi6eK. Онан сон Тобыкты ш ш д е , тергеуге кетш бара жаткан жо- лында, Тасболат руьшьщ ш ш д е Байтас басынан катгы тшеу- л есп к Kepirrri. Бурын уй inline мэл1м емес еда. 03i сол сапарда жалгыз байлаган байлауын бицйрдг Байтастын жас кызы бар екен. Соны О спанга ай пы р м ак бопты. CoftTin, тентек Оспанга Байтастын Еркежан деген кызы калындыкбоп аталыпты. Уй iuii, acipece, шешелер кулш, мэз боп, Оспаннын аягьгаа тусау тускен1н езше ест1рту, TyciHflipy жайын ойлап кулкжен-да. Осы байлаумен катар Кунанбай ещн Улжаннын баска ею баласы туралы да ж аналык айтты. Онын 6ipeyi - Тэке- жан туралы. Былтыр урын барып келген Тэкежан ещн осы жакында уйленбек. Кайны болса, бар малый алган. Енш несше созады? Сон ы н отауы TycciH. Еюнип, ocipece, осы отырган барлык уй шине шынымен улкен кам болатын нэрсе - Абай- ды кайындату. 248

Кунанбай осы жолы Алшынбаймен уэделесш келитп. Осы кектемге байласыпты. Рас, езге куданьщ берш ен жолы белек - Апшынбай. Оньщ улкен достыгынан баска, ©3i Аргынга белгш Кдзыбек, Тшеншшщ Алшынбайы. Бул атыраптагы кдзактын одан улкен эруагы жок. Сондай ауылга бала кайындату, ecipece, урын ж1беру осал кам емес. Мал-дуниенщ барлыгынан да кеп улес, мол шыгын шыгару керек деген сез. BipaK,Кунанбайдьщ бул байлауын да шешелер актшеумен кабыл алды. Т е к Зере гана: - Ел жайлауга шыгып, арка-басы кещген сон барган лайык болмаушы ма eai? — деп едь Оган Кунанбай: - Оньщ рас-ау, 6ipaK Алшынбайдын жазгы жайлауы ары шалкып, узап кетедь Бару, келудщ жолы алыстап, мойны кашыктаган сон, журю ауыр болады. Айдаган мал да куй зел т 1 жетедь Кайындата баратын улкендер бар, оган да ауыр. Жене ; кыс жаксы бопты, мал тойынтам дейтш емес, ажарлы мал осы кунде де бар. Ендеше, кудай буйырса, осы 6ip бе сп - алтылы кун шлнде камданындар да, сапар ш епвдер. 03iH ■ барасын гой. Теркшще ез1н бастап бар баланды! - деп Улжан- га буйырды. Улжан буны да жаксы кабыл алды. Осы ецгш е шыккан сон, уй imiHin барлык Keneci, акыл, мэслихаты сол Апшынбай аулына уялмай, орнына сай гып бару турасында болды. Байпаган байлауын кеп ыргап, кеп кепсгге бермейт1н К,унанбай сол жерде баратын Kicinep жайын, апаратын аякты мал, жыртыс жайын, акша, бул, кумю казына жайын Kecin- I кесш e3i айта бастады. Уй iiiliHiH бул ж ендеп сездер! калай да болса, аз болган жок, узак болган. ©йткен! жыртыс болсын, толып жаткан ырым, шу болсын, барлыгын да осы арада 6ip сейпескен сон, екшеп ашып алысу керек. Улжан соны н 6epiH этап айтып, аныкгай бастаган. Баратын кара малды айтканда: жетп1с жылкы, отыз туйе аталды. Кунанбайдьщ куласы мен жиреш деп, журт аныз кыла 6epefli. Апшынбай аулынан аяры ж о к Сол с е б е г т жыл- кынын iiuiHe 6ip кула айгыр, 6ip жирен айгырдьщ yftipi KipciH. 249

Басы сол болсын дескен. Осыдан ар га улкен Э31рлпсп тшей- TiH — жыртыстын бул-матасы. Оган дел осы тунде Семей каласына Ызтутгы мен Кудайберген журетш болды. Кдлада Тнибекпен акылдасып отырып, терт куннен кал май, барды алып, кайта жетуге буйры к болды. Улкендердщ осындай кенестерше бала атаулыдан жалгаз Кудайберд1 тана барды. 0зге балалар кейш ecirri, Эркайсысы ез басына арналган байлауды эр турл1 карсы алтан. Оспанта Айтыз бен Ызтутты exeyi келш отырып: - Сатан кзлы вды к айтгырдык! - легенде, ол басында укпай калып, кайта сурап: - Кдлындык деген не? Кдтын ба? - дед1. Ызтутты бутан утындырып кеп, калай керетшш сура- танда, О спан бегелместен: - Е, алам... экел! Матан катын... керек! - дед!. Абай езш е арналган хабарды унс1з тана анырып турып тындады. Imi аса 6ip суы к нэрсеге какгыккандай, TixciHin кзлды. Сол сэтге Тотжан eciHe тусш , оньщ алдында кылмыс жасаталы туртандай сез1нш ед1. Абайта жана хабарды айткзн meuieci болатын. Улжан баласынын мына niminiH жактыр- мады. BipaKiuiiHeH: “Уялтаны шытар” , — деп байлатан. Абай б1рнеше кун катты толтанып, жапа-жалтыз ойла- нып журд1. Кэльщдыкдеген мунда бар. Сол сиякгы айтшрган куйеу Тотжанда да бар. Кдйындамай, уйленбей калу мумкш емес. А та мен ананын eMipiHfle. Бармаймын деп айтарлык сылтауы жок. Бар журек, бар киялы Тогжанмен туысып турса да, мынау тусаута кенбеске шара жок. Осындай iiui 6ip жакта, сырты 6ip куйде болтан, аса 6ip киын, енжар куйде Абай кзйнына атганды. 250

0РДЕ Кудасынын аулына Улжан отыз шакты KiciMeH келген. IАлшынбай булар келер карсанта кен сулы, кен 6ip жазыккд кеп контан екен. Кдзы бекпн езш ен таратан ауылдар, керпп туыскандары бар — барлыга кырык шамалы ауыл осы жерге 1cipece коныгпы. Крнак, келетш болтандыктан, бул елке биелерш де жыл- датыдан ерте байлапты. Дагды бойынша Улжан бастатан улкендер куданьщ аулы­ на куйеулерден 6ip т у с т к бурын келш TycTi. Улжан касына ейелден Кдпикзны, кутупп келшшек Кэтшаны алтан едт : Еркектердщ улкеш - K33ipri бас куда Ызтутгы. Содан баска | элденеше аксакал, ении ж т тге р , атшылар бар. Абайдын касындагы жас жптгтер саны он etci. Мунын кепшиип Ыргызбайдын жастары жене кулдорп Мырзахан, I атшабар Жумагул. Жакын туысканнан Тэкежан бар. Осы топ­ ка Абай e3i шакырып, Ербодды крсып алтан. Ж еп-сепз кун дк ! жол бойында Абай мен Ербол унем1 жубы жазылмай, 6ipre болтан. Улжан Алшынбайдкше кеп кззына экелд1. Келген жыл- кы, туйеден баска, жыртыстын бул-матасынын e3i eid улкен атанта артылып келш едь Оньщ шпнде келшге жасау TirweriH ! батсайы, макпал, манат, дурия, шаги белек салынтан. Bipep сандык осы кымбаттарта толы болса, езге тендер! куда-куда- тилар сыбатасы. Ш апан, камзол, кейлек, шаршы. Ж ен е то- лып жаткан ырымдар бойынша теленетш сый-сыяпат. Кдльщмал басы Алшынбайдьщ езше арналтан кесек ку- Mic - б е е к жамбы. Бул 1лу деп аталып едт Еы жакка да мел1м, шу - кштке орай. Осыдан он жыл бурын Алшынбай аулына Кунанбай кеп куда туеш, Дш двш Абайта айттыртан уакытга, бас куда Кунанбайга к и к деп, Алшынбай аулы к у м к тарткан. Ол 251

кумкгпн аты - тайтуяк, мына беспс жамбьщан киш едк Тегщде eceirrecin келсе, эдет бойынша, т у мен юйт кун жагынан карайлас болатын. Bipaic, Кунанбай оны есептемей, Алшын- байга 03 6epreHiHiH дэл озш xi6epMeiTri. Куда, кудаги келген куш тунде-ак барлык, кен жазык сый кудалардын кандайлык мырзалыкпен келгенш бLain кал­ ган. Сол туннщ вз1нде Алшынбайдын барды аямай, мырза- лыкка мырзалык орай етш KeciaeTiHi мэл1м болган. Кудаги мен куйеулерге арналып уш улкен аппак уй онашарактптлген екен. С ол уйлердщ конакасысы: кысырдын сем13 тайынан, кунан к,ой, ту койлардан, уййкен маркадан басталды. Ал- шынбай Улжан отырган уйдщ eciriH аштырып, тыска сем1з асау кула тайды келденен устап турып, конактардан бата TiaeTTi. Абайлар Алшынбай аулынын тусына 6ip шакырымдай жер калганда HipLae токтасты. Ещц тобынын шпнен Тэке- жан, Мырзахан сиякты жасы улкешрек жолдастар белшш, хабар айта кета. Абай мен Ербол ж эне уш ж ш т аттарынан Tycin, кзрсы алушы кыз-келшшектерд1 тосып калды. Осыдан осылай толып жаткан куйеу дэстур1 басталаты- нын мойынга алып, Абай Ерболга: — О сы уйлену деген ата-анага да, жастардын взше де куаныш кой. Солай емес пе? Ал ендеше, сол кызыгына жет- кенше куйеу мен кальшдыкгынжолына ырым-жырым, эдет- дэстур деп неше алуан кубыжыктар коятыны Heci? — деш. Ербол бутан кудщ. — Рас айтасьщ, кубыжык екеш рас. Д эл осы кдз1р им келеш? Кандай асау женгелер екен, не буйырар екен деп, мен де уркектеп турмын! К уйеу касында калган ж йптердщ 6ipi — Жумагул атша- бар. Ол e3i элдекашан уйленген. Мундай киындыктын та- лайын Kopin откен. Абай мен Ербол жол корген 6ipey керек деп, муны ылги басшы боп отыруга лайыкгап, оз кдстарында устайтын боп efli. Жумагул ауыл жакка карай Tycin: — Эл1 тура тур, басывда укщ ж ок деп кигылык салады! Тымагывды козще кимесец, жактан да урады. Екеущ бе! Ер­ бол екеущ талай кукайды кересщ . Не кьшасын, тек усына бер! - дед!. 252

Баска ую тагу — бар куйеудщ эдеть Ол FaHa емес, Кызыл манат шапан мен бш к екш е erix KHin, елден ерекше узын тебе тымакка yrci тагып алу бул еш рдщ бар куйеуше жол болатын. Абайга ауылдан шыгар жерде Зере, Айгыз сондай ктмдерш эз1рлетш усынган-ды. Kepi еже эншейшде Абайдыц дегенше кене берсе де, бул туста ы рыкбермей, катгы буйрыкеткен: Ата-бабан жолы осы! Барган елщ ceHi кшэламайды. ‘0Keci — куйеу, uieiueci калывдык болмаган ба?” деп 6i3fli мш ейдг Ки! — деп, дел атганар жерде Абайга жацагы куйеу кш мш щ 6epiH кипздь Абай сол куш e3iHiH езгеше калпын баксы-кушнаштай керген. 0 з ауылдарынан шыгысымен, Улжанга кеп: - Япырау, мен куйеу болсам, Бошанга куйеумш, То- быкгыга, Тарактыга куйеу емес ем гой. Жолдагы елдщ 6epiHe мен куйеу деп, жынды Kicime жар шакыратыным не? Руксат eTini3, барар жерде киейш, 33ipine ез кш ш мм ен барам! — деген. Улжан муны терю керсе де, кенген-дь Сол Абай жанагы баксы мен салга уксататын куйеу кш мш aai кимеген. У к ш тымак. Кызыл шапан коржында. Жумагулдьщ жанагы айтка- ны сол. Арнаулы кшмд1 кимегенге ол e3i ырза емес-Ti. Енш Абайдын сескенген1н ебден тусшген Ж умагул тагы 6ip уакыт: - “ Курсаулы жаудан корыкпаган журепм кайынга бар- ганда женгелерден корыкгы” деп Барак айткзны кайда? К,ор- кзрын коркарсын! BipaK, eftTeyip, Ty6i кайыр. MeHiH 6uieTiHiM сол-ак, — деп, Абайларды Kynaipin алды. Ербол буган бурын айткан тшепн кайта айтып: - ©ftTeyip, кай жерде теж1м ету керек, кай уакытга туру керек, кай уакытга тымакгы кезден алып, кен отыруга бола- ды, берш ез1н айтып отыр! - деп етш ш тур. Абай Ерболдын енд1баскаша мшдетке ауысканына карап, ойланып калды. ByriH Абаймен 6ipre куйеу отет1н тар eciK, тас босаганын 6opiH бул да еткел1 тур. Соган бар ынтасымен кеткен. TinTi, Абай ойламаган жайдын бэрш де Абай ymiH бул ойлайды. Мунысы да достыгы. Абайга бар ынтамен бер ш гет. BipaK мынау Ербол мен анадагы Ербол кайда? Бул K33ip ею Kici сиякганып барады. Сонда кайсысы ыстык? Кдй- сысы кымбат? 253

Д ал осы кешке шейш Абайга тандатса, анау Ербол, кызьш еп з1не MiHin, таскын Судан Абай ушш етш келген Ербол аспанда тургандай жогары. Осы жолга ере шыккан куш Ербол Абайга аса 6ip взгеше сэлем екелш. Тогжан мунын Абай кзйнына 6ipre баратынын eciiin оты- рып: — А й баткандай кылды да, адастырып кета гой! BipaK сонда да жолы болсын! Жаксы кызык KepciH, сэлем айт! - д е г т де, Ербол кете бергенде орамалымен кезш басып, жы- лап капты. О сыны ecmeeni Абай жол бойында 6ip сейше алмады. в з ш 6ip буйрык куып, ерж аздш экеле жаткандай керетш. Осындай куйлерде куйеулер тосып турганда 6ip шакга сам жактан кулю естшда. Эйелдер кулккл. К елеи секундта кеп шолпынын шылдыры да ж ета. Куйеу алдынан шыккан кыз- келшшек екен. Кдлынтоп. Акжаулыкты келшшектер, укш кэмш ат 6epiKTi кыздар керш дь Айнала жупрген балалар да кеп. Абайлар топталып тур. Жакындай бергенде келшшек- тердщ аддьщгы катарында, орта тусында келе жаткан 6ipeynepi: — Абай кайсы? — Куйеу кайсы бул! — Б э р т щ KHiMi 6ipaefli Heci! Куйеуше неге кишбеген? - десш, жакындап кеп, амандаса бастады. Абай жанагы ундерд1 естпенде, сескенш , кысылып кал- ды. Енда6ipa3 бойын жинап, кулш: — Кдйсымызды уйгарасыз, сонымыз Абай болсын! — деш. Келшшектер кулд1 де, Абайдын взш дэл таньщы. BipaKтани сала 6ip келшшек: — К,ой, шырагым! Тобыкды тымагын аулында киерсщ. BiafliH аулымызда куйеу тымагымен жур! —деп буйрык берш. О сы жайды кулю eTin, калжындай бастаган келшшек куйеу KHiMiH i3flen, сурау салды. Жумагул шыдамады. Аты- нын канжыгасынан коржынын шешш алып: — Басе, ки десем 6ip кенбейдг Ал, MiHe, уйретш альщ- дар! Бар KHiMi мына менщ канжыгамда, - деп, келшшектерге берда. Осы кезде келшшекгерге epin келген балалар куйеу жют- тердщ атгарына екщен, уштен MiHrecin ап, шаба-шаба жене- nicri. Абайдын MinreHi - ак жал, сэры жорга ат. “ Куйеу 254

{ атымен кул тасы ” дейтш вдет бойынша, енда ак жал атгын | KB3i ашылмайтыны мэл1м. - 03i жорга гой! - Ойбай, ракат екен! - деп, м ш гесл алган уш бала сок- I тырып, тайпалта женелген. Алшынбай аулына куйеулер мен 4 барлык кыз-келшшек жаяулап кедщ. Куйеуге арналган уй взге уйлерден де ерекше, шатырдай | аппакекен. 1шшде жук, сандык квп емес. К ен болсын деп бос •| крйыпты. BipaK уйШН керегелер1 кершбейдг Уыктын карына 1 шейш жагалай тутылган ылги су жана ж1бек кшем. Ашык тусп 1 бояулары да, усак шебер epHeicrepiде уйдщ шине кызыл-жасыл I KopiK 6epin тур. Есжтен тврге шейш жайылган такыр алаша, I манат, макпалмен оюлап сырган уж ен-уж ен сырмактар. Соньщ I успнде кабат-кабатжана керпе, кесгеш жасгыкгар. У ж ен буйым- i нан - он жакта адеMi суйек твсек тур. Он бес катардай ж1бек i кемкерудщ устше куствсек, уж ен акжастыктар, шаги керпелер ; жиналыпты. Кекшш-кызгылт вщ бар шштерл! шымылдык. бшк тесекпн жогаргы жагын перделеп тур. Абай осы TeceicriH алдына кеп отырганда, ек1 жагынан ; Ерболдар отырган жок. Балдыздар, курбы кыздар, кайын би- | келер отырды. Солардан жогары таман Ербол, Жумагулдар орналасты. ^ Олар да б1рынгай екшел!п калмаган. Орталарында улкен сыргалы, кзмшат 6epiKTi кекселеу кыздар араласып отырыс- Куйеулер осылайша орналаса бергенде, жанагы 6ipre келген келшшектщ ушеу1 Kipin кеп: - Шымылдык, шымылдык Tycip! — десп. Абай кдсындагы аккуба кыз атып турып, атлас шымыл- дыкты сусылдатып Tycipin ж1бердк Свйткенше, вл п келш - шектер eciicri шалкасынан ашып: - KipiHi3, юрщ1здер! - деп, тыска дауыс берд1 де, куйеу­ лер жакка карап: — Ал, балалар! Улкендер! Енелерщ келедИ — Дед1. Абай, Ербол, Жумагул жвне кастарындагы бар кыздар орындарынан лезде турысты. Ш ымылдык Tycipyrii. Уй йише уш улкен вйел юрдь Ор- тадагысы Абайдын улкен eHeci — Алшынбайдын эйел1, ceMi3, кара бвйб1ше. Кдсындагы орта жаста, аксар ы вйел - Абай­ дын оз eHeci. Тусш тщ катыны. 255

- А л, шешелер, кершдж! - KepinaiK, кэш! - Болмаса, балаларынды керсетпейпйз, 6eTi уялады! - деп, алгашкы келген келшшектер кулген бойларында шы- мылдыкгын шетш устады. - Апывдар! К ер1м дк сендердаю! EipaK6i3re баламыздьщ жузш керсепндер, алындар! - деп, улкен бэйбшге колына шашуын алды. Сол сэтге атлас шымылдык шалкия ашылды. Куйеулер бул кезде тем ен и ш п , тэлам кып тур екен. Улкен бэйбиие: - 0шр-жасынузакболсын! Алдыннан жарылкасын, кзра- гым! — деп шашуын шашты. Лактырганы 6ip табак epiK, мей1з, кэмпит. 03flepi осы ауылдьщ балапары болгандыктан ишмей, Абайларга куле карап турган кыадар шашуды теруге тап 6epicn Kynicin, таласып алып жатыр. - Кдцамын кутгы болсын! Кдпыгын узакболсын, кара гым, Абай! - деп, Абайдын ез енеш де TuieyiH айтты. Куйеу- лердщ жауап айтуы шарт емес. Олар ундемей, сызылып капа тур. Сол кезде ею ене жакындап кеп Абайдын бетшен суйд1 де, кеп богелмей шыгып кеп-i. Абай бул кеште езш щ эзгеше хал1не уйрене алмай, кат- ты кысылумен болды. Узын тым акта квз1не Tycin, терлетш, мазасын KeTipin отыр. 0cip ece, киыны: келген мен кеткен де, eciKTen кдраган- дар да, жабыктан сыгалагандар да, мынау жагалай отырган кыз-келшшек те кайта-кайта Абайга карасып, кэздерш ал- майды. - К уйеу KepiKTi ме екен? - Баламызга сай ма екен? - К д й т т отыр екен? - деген, ылги 6ip бетен, кадалгыш кездер. )KiriTTi жптг емес, кел1н еткендей, елден ала бетен ки1м KHiHaipin койып, келденентартып: “ Mine, мынаны керщдер!” деген сиякты. Куйеулер уй1 аз отырып шай ш кен ш е оншапык жазы- лып, жадыраса алмады. Жумагул, Ерболдар уй ш ш е тугел жететтн калжын, эз1л айтпай, тек езд1-ез касындагы кыздар- мен гана акырын, сыпайы турде тш катысып отыр. 256

f Абай багана уйге юргеннен 6epi, езш щ жогаргы жагын- j ; да отырган ега-уш сэщц, суду кыздардын nimiHiHe кез са- 11 лып, 6ip нэрсеге кзйран болды. Бул кыздардын nimiHi сон- шалык аппак, 6errepiHiH ушы да дымырак ашык Кызыл ;i ревденш тур. | Абай бул жакгын эдетш бшмеупп еда. Кдркаралы ма-' нындагы Бошаннын ер жеткен кыздары бетгерще опа-далап жагатын. Шайдан кейш куйеулер уйше Тэкежан, Мырзахан сияк- ты багана белйпп кеткен улкешрек ж ш гтер келдк Солармен |6ipre эншшер, сауыкшы жолдастар жэне осы ауылдын вз жастары да коршалай кеп кдлды. Yft inii бул топтар келгамен j куле жайнап, даурыга кебейш , эзий, к ул ю а молайып, жан- I данып Kerri. Kyfleyai коршаган кыз-келшшекте сан жок. Б1ракосын- дай шат-шадымен думаннын тап ортасында боларлыкккл — i калындыкболса, Дшдэ болса, ол эл1 кершбедк Абайдын бул келкл: урын келу деп, жыртыс сала келу деп, кейде eciK коре келу, кол устау деп те аталады. Ен алгаш- Кы келю осы. 0зге келютердей емес, куйеу бул жолы алгаш- j кы кундерде талай нэрсеге кендне бшу керек. Сол езге- I шелпсгщ улкеш - калындыкты онай керсетпеу. EKi жакган табыскан ата-ана ayeni осы келудщ улкен тойын жасау керек. Той онай емес. К еп киын каммен, асык- пай ютеледг Сол тойдын артынан барып кана кол устау кепп болады. Сойтш, Абай алгашкы кун гана емес, тагы ею кун еткенше : де е з кзлындып>1 кандай екенш, ю м екенш кере алган жок, б inген жок. Булар келген куннщ ертещнде Ербол гана барып, Дшдэга I амандасып, жуз Kepicin кайтгы. Калындыкгын TyciH, отыры- сын Ербол айткысы кеп еде Ол 03i Дш дэнщ ажарына катты I ырза боп, суйсш ш келген. BipaK Абай айткызбады. Сезд1 , баска жакка бурып кетп. Жастарды кугпрген той Абайлар келген сон ушшпй кунде болады. Бул куш Абай отырган уйге келш кеткен катындар- дын саны айтып болгысыз мол едг Танертеннен 6epi элдене- ше топ бэйбш елер, кыз-келшшектер, урыскак, тентек жен- гелер erri. Бэрше сызылып сэлем етуге Жумагул мен Ербол жалыккзн жок. Абайды унем1 кайта-кайта: 257

— Ал, тур! — Ал, келш кдлды! — Ойбай, ана Kicmepfli кара! - деп, ылги у р к т п тургы- зып, тэяам етюзумен болды. Куйеу yfii бул кунде уздйссй шыркаган эн, мэз-мейрам ‘кулю, дамылсыз шашу, токтамай екелшш жаткан кымыз, шай, жиюсыз дастаркан болатын. М езги туске такай 6epin, жастар еттерш жеп болтан кез- де, тыстан: — Той! Той басталды! — А ткз, атка конывдар! — дескен ундер кедш. Абай мен барлык осы уйдеп еркектер тыска шыгысты. Куйеулердщ аттары тепе eprreyai, кермеде екен. А т усп ойын- сауывды кеп журтпен 6ipre керу утшн куйеуге де руксат етшетш. Вчыз-келшшектер ауыдда калып, Абай ез жолдастарымен он- он бес Kici боп белек аттанып, эрл1-берл1 журген кэлын топ­ тан окшауырак шыгысты. Куйеулер мен кудалар жаты ерте сайланып, ерте атган- тан екен. Абай Алшынбай аулынан сырткарырак шыта берш, Ерболмен 6ipre онашарактокгап, мынау кен жазыктагы ауыл- дардын конак куткен KepiHiciH тамаша кылды. Бул той Алшынбайдын улкен той етем деген 6ip MepeKeci екен. Ж иылтан конактардьщ аттары топ-топ. YffipiM-yfflpiM кара Henip боп KepiHefli. Жалгыз сол аттардын 03i де 6ip кос жылкыдай. 0cipece, улкен белп — тойта ттплген уйлер. Со- лар саны елу-алпые. Алшынбай аулынан 6ip шакырымдай жотары, калын кек шалтыннын ортасына узыннан-узак ею катар боп TiruiinTi. A c nicipreH жер ол уйлердщ мацында емес, жана Абайлар шыккан ауылдын шетшде. Кдз1р сол ас басынан анау алыстаты конак уйлерге карай кутушшер жо- сылып жатыр. KyT>nuiHiH 6api де ат успнде. Бастарын ак шытпен керте байлап алтан аспазшылар жиырма шакгы ж т т. Bip езгеш е салтанаты — осы ж1птгерд1Н 6epi де жорга MiHinTi. Аттары кан сорпа болтан, ещпен желкдйыкгай жьш- мандатан жараулар. Сол жиырма Kici кутупп конак уйлерге карай Алшынбай аулынан агыза жвнелюедп К,олдарына кос табак алтан ж!г1ттер пзгш дерш ауыздарына и степ апыпты. Арттарында егде тарткан жай шапкыншы сиякты улкен кутушшер бар. 258

Олар табакшылардын атын камшылап айдап, куып оты- рады. Ынтайпы, шапшан табакшылар ат устшен к е сш т т кеп, табактарынын сорпа-туздыгын текпестен усынып, конак уйлерщн алды-алдына тура-тура калысады. Уй алдында турган нагыз кутуин аксакал, кзрасакэлдар сол табактарды шапшан алып, уй iiuiHe cynriTin жатыр. V Сейтш , казаннан жана тускен ет, 6ip колдан 6ip кол га лып-лып етш, салкындамай. тоназымай лезде ж е т л тур. К,онак уйлер дагды бойынша кеп жедь Сол уйлер мен ас уй арасында жиырма табакшы 6ip емес, ек! емес, талай рет жоргаларын асыта тайпалткан едь Бул сыйдьщ басы Абайлар тыска шыкпай турып басталса, ешп булар тыста кеп уакыт тосып турган кезде де аякталмай, б!тпей жатты. К,онак уйлердщ iiuimre, эр жерге орнатылган ем1зпстеген сабаларды бурап болып, жанагы табактарды кургаткан кезде тана тойшы халык атгарына мше бастады. Тыстаты ойын: ат шабыс, кекпар, серке тарту, тенге алу, балуан KypecTipy — баршасы да осы кун1 болды. Ойын 6iTin. кун бата таркар кезде, Алшьшбайдын тойынан кайткан кэршер: - Тойы той -ак болды! - Экелген калынмалына сай Алшынбай да ке л -к е ар кылды! - Куйеу келген той дел 6ip астай болды, не кыл дейс1н? - десш, мактасып кайткан. Осы кун1 кешке Абай ен алташ рет калындытын керд1. Куйеудщ уй1не бул кеште халык сыймай, кернеп кеткен. Ka3ip мунда Алшынбай, Улжан, Ызтутгы бастатан exi жак- тын улкендер1, бас кудалары лы к толы. Абайлардын алдына шымылдыктус1ршш, улкендерден жастар жатын бел in тур. Уй iuHRae сейлесе де, кулсе де, ашык ун кататын сол тердеп улкендер. Шымылдык ш1нде тек сыбыр мен акырын кулк! тана бар. Онда да ез аулына ерюн кыздар кулед1. Осы жаймен 6ipa3 отыртан сон, eciK жакта улкен козга- лыс басталды. Босатата жакын отыртан келшшектер турегелш, шымылдыкты еакке карай созып турган уакытта, тыстан 6ip топ кыздар Kipfli. Солардын ортасывда басына кызыл ж1бек шапан жамылган, бепн тугел буркеп алган калындык бар. Абайлар Дшдэнщ бойын тана кердь Ол кебкш luemin жатканда сырт сымбаты талдырмаш, б!ракаса сунтак бойлы, биж Kopi11дi. 259

Абайдын тем енп жагынан орын босатылган-ды. Кдльщ- д ы ко сы арага кедin, шапанын басынан алмай, куйеуге азы- рак сырт 6epiHKipen, кырындау отырды. Абай амандасармыз деп ойлап еш. Кдлындык бетш бурган жок- Сондыктан exeyi амандаса да алмады. Дшдэ келюшен ас жасалып, тер де, шымылдык iini де ас жедк BipaK куйеу мен капындык кеп дэм таткан жок. Сол астын артынан терде отырган, Tyci Абайга кершбейтш 6ip молда неке окыды. Суы к су куйган 6ip кесе тердеп журтгы жагалап кеп, Абайга усынылды. Абай уртгады да, Дшдэга бердь Осынын артынан ею женге акырын xynicin кеп, Абай мен Д ш дэнщ алдына карсы отырып, ехеушщ де он колда- рын алып, 6ipiHe-6ipiH устатгырды. EKi колдын арасында 6ip кабат сусылдаган ж1бек жур. Сол аркылы устатады екен. Абай Дшдэнщ жщпыке саусакга- рын кеб1рек устап кап еш. Алдында отырган 6ip женге акырын мыскылдап, Абайдын колын тарта 6epin: — Токта, жабысып капсын гой! Bepi кел! Шаш сипа! - дедь Жакын отырган кыздар кул1п ж1берда. Женге Абайдын колын e3i KOTepin апарып, Дш дэнщ аркасындагы кос буры- мына типздь Эл1 де Абай колынын астында жанагы Ж1бек жур. Сол ж1бекпен Абай 6ip-eici рет сипап егп. К,ол устату, шаш сипату деген атакгы ырымдар осы. Шаш сипардьщ алдында куйеу жактан бершет1н улкен сыйы бола- ды. Ж анагы Абайды мыскылдаган ашык женге сол шаш си- парды Улжаннан 6ip сыбага кып <шган екен. Некекияр мен той салтынын 6opi вткен сон, улкендер Teric дауыстап бата кылысты да, жалпыга айткандай боп: - Кдйырлы болсын! — У зак кызык болсын! - К,утты, куггы болсын! - десть Шымылдык аркылы Абай мен Дшдэга айткан ата-ананын Tiaeicrepi едь Осьшан сон барлык улкендер кауырт KOTeplnin, шыгып Kerri. Олардын артында ipKlnin калган жастар да, бул кеште коп отырмай, ерте тарасты. Куйеу, калындыкгы онаша кал- дырудын камы сиякгы. Абай oai кунге Дшдэмен тш катыскан жок. Bip-6ipiHin жуздерш де жаксьшап кврюкен ж ок Жалгыз-ак eciicrcH келш, шымылдык imiHe Kipin, Абай касына отыра берерде гана Дшдэ 260

03 бетш ашпай, Абайды сыгалап керш калган. Онда да 6ip-aK сетке керген. Уй iiui сейше бере, жанагы шаш сипарды алган женге Абайга: - Ж е, earn 6i3 тесек жайлаймыз. Сен 6ipa3 тыска шы- гып, сейшш кел! — дедь Абайга бул сез 6ip турл1 турпщей тиген катгы турпайы- лы к сиякты керш дь BipaK бегелген жок, атып турып, тыска uibiFbin Kerri. Уй манынан барлык журт арылыпты. Куйеу жолдасы Ерболдар да кетш капты. Абай жалгыз. Тун жарык емес, булты бар ма, тастай карангы екен. К уйеу ж ш т жапа- жалгыз аяндап, узанкырап бара жатгы. Дшде да жолдас кыздарынан арылган. Жанагы eKi жен- гемен 6ipre калган едь Оны 6ip ж енгеа epTin, белек шыгып кетп де, екшнп женге улкен тес ек п бузып, шымылдыкты Tycipin, орын сайлай бастады. Д ш деш epTin шыккан ен жа- кын женгесшщ 6ipi болатын. Ол калывдыкты кушактап ап: — Ал, еркем, куйеу калай екен? Унатгын ба? — деп сурады. Дшде кымсынган жок: - Кайдан бшейш? Bip жуан кара гой! — деп, ап-аш ык комсынгандай сейледь — Крй, байкамагансьщ гой. Кара торыньщ efleMici гой! - деп, женгеш жубаныш айтты. Жалгыз кеткен Абайдын кенш1 каз!рде 6ip турл1 енжар. Журепн элдекандай ренш , еюшш баскандай. 0зшен-ез1 суык тартып, сулы ктусш , жудендеп барады. Барлык осы куйеулш жайын лезде кайта шолып erri. Мол дуниемен, саптанат, некермен куда, куйеу боп келють Мунда да конакасы, купм, той-жиын, сен-салтанат олкы емес. 0н ш ец ынтымак, мол тшек, жагалай бата. Bepi де ш ymiH? Ею жастьщ багы, кызыгы ymiH дейд1. BipaK eHfli багып кара- са, олар ушш емес. Сол улкендердщ ез ойларындагы сыпайы- лык, сыйластыкдэстур ymiH. Ал Абай мен Дшде болса, ел1, Tirrri, пшшщерш де керюкен жок. BipaK улкендер ymiH ол, TinTi, ойландырар да ic емес. Куйеу мен кзлывдык ен алгаш бш1скен, керюкенде анау са- лынып жаткан тесекге гана 6inicy керек. Абайдын окыган штабы кеп. Раш ык д ос, асыл жар де­ гендер буньщ eni кунге даксыз келген журегше соншалык 6ip би1к, пек затгай кершетш. Шугьшасына тал бойын уйыт- 261

кдн, ой-киялын сондайлык мушюл еткен Тогжан e 3i канша- лыкалыста. Булт кушкандай шарыктап елестемеупп ме ед1? Енд1п бунын жары осыншалык селекет ырымдар, уйрен- miKTi дэстурлер шинде буган соншалыкарзанга келгет Heci? Екеу1н малша табыстырып турган колдар не деген селекет? Неткен ce3iMci3, турпайы? Абай осы ойларга жеткенде кенип к ап ы жабыгып, iuiTeri киял мекеш ойран-асыр боп кулагандай Kepinai. Журекте де элдеб1р незйс суду шырак- тар KypciHin еш кендей болды. Аягы кайда басканын байка- магандай екен. Сыбдыр e c in i. Караса, баганагы женгенщ 6ipi i3aen кептк Кулш калжын етш: - Йемене, калындыгьща булданып журмгсщ? Неге сон- ша кутпрдщ ? - дед1 де, уйге карай алып журдь Т е се к салган женге жумысын 6iTipin KeTin капты. Мы- нау Д т д э ш epTin кеп, уй жанына койып, Абайды i3flen кет- кен екен. Абай уйге гардь Ш ымылдык rycipmni, тесек e3ip тур. Ж енге Д т д э ш юрпзбей турып, Абайды шешщщре бастады. Сы рт KHiMiH Абай e3i ineuxin ед1. Ж енгеи соны min к е л т , дел MaciHi шешерде, ырымды ecKepni. Етйс тартар дейтш 6ip алым т а га бар. Куйеудщ е т т н женге memefli де, тага акы алады. Абайдын калтасына uieineci сапып берген акша бар-ды. 1шшен аса ынгайсызданып оты- рып, Абай сол акшаны женгеге тастады. Ш епаш ам ен Абай тесекке аткып шыгып, шаги керпеш оранып, жатып кдлды. Д т д э уйге эл1 юрген жок. Тыста анда-санда шылдыр еткен шолпысы бшшедк Бу да жол бол- са керек. Тым курыса, шам барда да юрген жок. Женге Абай­ ды жаткызып, шамды алып тыскд шыкты да, е а к ашып Д тд э ш юрпздь Кдлындык карангыны жамьтып, ар уялар юке жузш гана уялтып, ез1 басып келе жаткзн сиякгы. Абай осы куйдщ бэрш е енд1 ыза болып. не к ь т сан о к ь т дегендей тек ж апы . BipaK Д т д э н щ бар козгалысын е с т п жатыр. Ол камзо- лын meurri. М эсю ш де тастады. Bip с э п е тесекке келдг Сон- шалык жасканбай, тура келд1 де, керпеш аша 6epin, орнын сипады. Абай тесектщ шетше ж уы к жатыр екен. Куйеу e3i алгаш капай жаткзнын байкамаган. Кырылданкырап шыккан каткыл дауыспен калындык: 262

- Ары жатшы! - дед1. Талай куннен 6epi сан ырымды жасап, мэпелеп, аялап келген ею жардын ен алгаш тш катысканы осы ед1. Абай урюп кэлгандай кдггы серпш п, ipre жакда б!р-ак,аунады. Кдз1рде Абай к е н ш кандай салкын болса, Дшдэ да сон- дай жалынсыз. Эдетге, жетекке epreHi болмаса, дэл журегшде ол да Абайды жатыркап келген. Сонын устше сен Кунанбай- дын баласы болсан, мен Алшынбайдын кызымын деген ер кенш де болатын. Элдеюмше жасканып. кылымсыган жок. Ж енгелер не буйырса, соны icTefli. Осы туннен соц Абайлар Алшынбай аулында он бес кун жаггы. Улжан он кун еткен сон кайтып Kerri де, куйеулер бес кундей кешндеп барып аттанган. Айрылысар кезде Абай мен Дшдэ 6ip-6ipiHe уйренюкен болатын, окта-текте калжындап та отырысады. Д шдэ Абайга суйюмдй сулу KepiHfli. Абайдын п и ш и т е Дшдэ да уйрендг BipaK iurreft eKeyi де 6ip-6ipiHe кабыспайды, салкын куйде кдлысты. Улкендер зор межен1н 6ipi деп 6uieTiH eMip бел1 урын бару болса, Абай содан асты. BipaK жас журепне жалынды от косып кайткан жок- Кдйта б1ркатар жарыкшак, акау салып, кеншмен элдекандай москал тарткэндай боп кайтгы. Абайлар келгенде ж урттепс Ш ьщгыс сыртында жайлау- да екен. 0 з ауьшдарынын шет1 Денгелек коныста отырган Кункен1н аулы. К,унанбай сонда едь Ауылды калын жиын конакбасып жатыр. Абайлар топ ш1нде отырган Кунанбайга кеп сэлем берд1. Кунанбай Улжан келгенде карсы апып, барлык жайга канган-ды. Абайдан амандыкган баска бетен жай сурамады. BipaK Кудайберд1 Абайды бул кун ез аулынан жiбepгeн жок. Бар жолдастарымен конак е т т , курбыдай Kyrri. Toyip керетш iHiciHiH ержет1п, улкенге косьшып, уйленуге айнал- ганын бул ауылда жалгыз К,удайберд1 куаныш еткендей. Ол Абай мен Ерболдан Бошаннын салтын, эдет-ырым- Дарын сурастырып отырып, осындайдагы дагды бойынша кайын журтган саркыт кып экелген жана эндер айтывдар деп колка салды. 263

Абай мен Ербол осы туш коп эн айтты. Энге Kipicep жерде Абай: — Кдркаралы б!здщ елден энпй болады екен! - деп еш, К,удайберд1 кущи де: — Каркаралы еш ш ме, жок, жана eciK Kepin кдйткан куйеуд1н Кении эш ш ме? Кайнынньщ эш де ыстык керше ме. KiM бш сш ? — дедь Уйдегшер Кудайбердш1 костап 6ipre кулш. Абай бурын- гыдай емес, бул жолы атасымен дауласкысы кеп: — Эдшётш айтам, Бэке! - деда. Кудайбердаш Абай “ Бэке” дейтш. — Ж ок, сен Кдркаралынын дауьш айтпа, энш айт! — Рас, ол дурыс екен! Дауын эн нщ 03i айтсын! Кел, Ербол, — деп Абай бастады да, Ербол ерда. Бул eKeyi эдем1 косылып кеп, аса тамылжытан, шыркау эн — “Топайкекп” айтып шыкты. Тобыкты еспмеген эн. Абай ез эндершщ уйдегшерге эсер еткенш байкзп: — MiHe, бул энд! не дей аз? — дедй Уйдегшердщ 69pi суйсшген екен. Солармен 6ipre Кудай- 6epfli де: — Ж аксы екен! — дедй — Ендеше, т а га тындацыз! — деп алып, Абай мен Ербол “ Ш ырайлым” деген жан,а эщн де айтты. Кудайбердне бу да унады. Мактай бастады. Осы кезде Абай мен Ербол куб1рлесш алып: — Енда тупке сакгаган эщй айтамыз! — д есп де, аса 6ip сэнда, салмакты, назды коныр эн айтып шыкгы. Э н — “А к кайын” болатын. Бул эннщ уш кайырмасы айтылды. Уйдщ iiui м1з бакпай, ун шыгармай, калта кдрап, катып тындап кал­ ган екен. Абай домбыраны конырлатып катып токтады да: — А л, Бэке, бутан не дей аз? — деда. У ш эннщ ушеуш де Абайлар Каркаральщан экелген, буньщ 6ipae-6ipiH Тобыкты эл1 бшмейдй Кудайберд! бар ынтасымен шын суй си ш де: — С е н щ C93in дурыс па деп отырмын. Ж аксы эн экеп- Ывдер! - дедь Абай осы орайда Тобыктыдан ездер1 салып барган “ Кэккаулан” , “ Маклал кыз” сиякты эндердан жарам- сы з боп калганын айтты. Ол эн нщ 6epi Каркаралыда мэл1м екен. Балага шейш бшетш ecKipreH эн. Ж эне онын e3i де Тобыкты ннщдепден артыкорнекпен айтылатынын сейледа. 264

Кенесе келе Абай Тобыктыньщ 03i э н шыгара коймай- тынын, эннщ кебш сол Кдркзралы, Баян, Кдраеткелден ала- тынын жэне сол алганын да оншалыккелкгпре алмай, бурып, ыргаксыз ra n экететшш айтгы. Кудайбердшщ алгашкы кал- жьщын enfli тойтаргандай. Атасы Абай га 6ipa3 танданынкы- рай карай отырып, сезш щ бэрш мэнд1 Kepin: — 03iH осы жолы сыншы боп кайтыпсьщ гой! — деп, 6ip колымен кушактап койды. Абай, шынында, бул жолда эр нэрсеге унше карайтын жэне кептен ropi езгешерек карайтын каткыл сыншы мшез косып алгандай. К ел еа кун1 оз ш ешесш щ аулына келдь Мунда барлык ел боп куанып карсы алды. Кэр1 эже эмсе узак игипк тшедк Жас шшер саганганын корсетщ, мойнынан кушактап, бауы- рына оралып, мэз болысты. Ауыл жайлаудын аса 6ip кен когалды, суду тебел1, мол сулы конысы — Ботакан ошаты деген жерде. Кеше К ункенщ аулында да eciTin efli. Бупн ез ауылдарында, TinTi, айкын бш/и. Тобыктыньщ барлык осы мандаты калын ел! бул кундер- де 6ip улкен мерекен1 Kyrin жур екен. Баланын да, ж1г1т-желенн!н де, егде-москал улкеннщ де - барлыгыныч аузында 6ip жаналык, 6ip хабар. Ол — осы жакында болатын ас туралы, Бежейд1н асы турапы. Былтыр Бежей олген кундерде басына кара тшкен ага- йын кыстан 6epi аска эз1рлен!п келген. Жазта салым, кой коздар кезде сауын айтылтан. Сауын астьщ болатын ай, кунш, . орнын жариялатан. Сол сауын бойынша каз1рде Ж1птек, Кет1бак, Бекенш1, Торгай былтырдан 6epi тобы-ж!пн сакгап кеп, Шакпак, Кдз- бала деген мол коныстарга жиыла коныпты. А с Кдзбалада болмак Мунда улкен бэйге болады. Соган лайыктай ас беретш жердщ 6ip жаты ат шабарлык кен елкеге таяу болуын ойла- сатын. Кдзбаладан 6ip кабат кара адырды аса Досымбай, Балкыбек, Акирек жактардагы кен далата шытатын. Бул eHipae Ж т т е к , KeTi6aigca ти!ст! шагын коныстар- дын !ш!нде осы Кдзбаладан лайыктысы жок- Сол Кдзбала- нын батыс жактагы аягы Улжан аулы отырган Ботакан оша- гына жалгасады. Абайдын шешелерщщ аулы аска 93ipaeHin жаткан калын елдщ кунбе-кунг! камдарын ертел!-кеш сурастырып, eciTin отыратын. 265

Елд1 сагынып келген Абай мен Ерболга ещц алдарынан шыккан мына хабар аса кеци ш Kepinai. Ербол ез ауылдарынын э з1р л тн ести сала, кайтпакка асыкты. Абай оган руксат erri. Б1рак Ербол ек! кун шпвде кайта к е л т , тага табысып, 6ipre болысуга уэде бердг Абай- д ы н тш еп солай. Келген куннщ ертеншде Абай шсшеамен узак энпмелесш отырып, ездер1 кеткеннен бери ел шпндеп жаналыктарды ecini. Сол эцпмелерге Караганда, Кунанбай кектемнен 6epi да- мылсыз жиын жиып, тынымсыз кимыл уст!нде екен. Алгаш келген кездеп коккаска, аксарбас сойылган топтардан баска кейш де талай энпме-дукен курыпты. Bipeyre сый 6epin, 6ipeyre серт, уэде 6epin, кейб1реулерд! салкын ызгар, сэлем хатпен тартып, ameyip, 6ip ай шама- сында талай руды кайырып, баурап апты. Сол ретте аныктап кеп колтыгына KipreH Кдратай сиякты белдшер бар. Бурын ара агайын боп, сулы к журген рудын кеб1н де жакынырак тарткан Tapi3fli. Кдюкасы, ел сыртка шыгуга бет алып, кыс- тау-кы стау тусынан кайтадан етер кезде Кунанбай карсы- сында калган шоктай топ, белгип уш-тэрт кана ру бопты. Олар болса кыстан 6epi Бежейдщ асына эз1рленемп деп, куш-кайратгын;, сэз бен кдмньщ бэр1н соган салып жур екен. Соны мен дэл сыртка шыгар кезде, К,унанбай он бес кыстау- ды кайта жоктапты. Байдалы, Байсалга куз бен кыста e3i уэде гып, агайыны колдан берген жерлердщ бэрш кайтадан кайтарып алатын бопты. 0 ткен кыс сол жерлерд! кыстап шыгып, меншйсгент калган ауылдардын бэр1не де сэлем айтыпты да, “ Кузд1гуш бул кыстаудан дэме кылмасын! К,оймаларын коймасын! Жа- так калдырмасын! Кьютау 03iMi3re кайтады” деп, эр ауылга окзпау-окщау хабар айткан екен. Барлык сэлемше дау айтып, кисы н айтпайды. Буйрык ж1беред1. С ей тш , о н тэ р т кыстау- ды кайтып алып, ж алгаз гана кыстауга келгенде, дегеш бол- майды. Ол — Ш ьщгыс ш ш д е , Байсал алган кыстау екен. Kaaip, мше, осы ауыл Ботаканда отырган Байсалга Кунан­ бай жарлыгын апарган Кдратай мен жорга Жумабай. Соларга Байсал эуел1 жай гана жен айтты. Айтканы: — Мырзага сэлем айт, бала жастан 6ipre жасасып келем1з. Содан 6epi менщ кыстаусыз, жерс1з екен1мд1 осы ел пишде 266

езшен артыкбшелн Kici жок, Кеше Бежей кыстауы Токпам- бетке шейш эперем демеп пе ед1? Були маган 6ip кыстау тиген екен. Мырза жериз емес. Он бес кыстаудын он тер л н кайтып алыпты гой. Маган тигешй калдырсын, орын теуш, шыгындап калдым! - депл. Сол сэлемш Кунанбайга экелгенде, ол ашу шакырып, керше MiHin, Кдратай мен Жумабайды сол тунде кайта ж ь 6epin, “ Сезд1 койып, кеш сш ” деген буйрык жолдапты. Байсал муны еслгенде катты бузылып, карсы кайрат керсетш: - Ж етв д ц айтып ем, xi6iMeai гой. Жерге тигешнктен шыкпайды, жетеге тигещйктен шыгады жан ашуы. М еж тек жатайын десем де, суцгшеп тургызайын деген гой! Сол жер деген боп, жегшей сонына тусш , кешеп кад1рл1 БежеШн де жугып efli. Содан жаным ардакты емес. Айтканымнан кайт- паймын! Осы цыстаудан кия баспаймын! — деш-i. Бул жауапты Кдратай тагы 6ip от шыгып кете ме деп, майдалап жетк1збек екен. BipaK К,унанбай: “ Байсал булай сейлемейд!, дегенш дэл жетк1з” деп, кадалып отырып апты да, Жумабай тугел айтып 6epinTi. Содан 6epi Кунанбай Байсал мен Байдалыга кайта южшул1 екен. Жапгыз-ак Бежейдщ асы келе жаткандыктан, сырттан тартынып отырган кер1нед1. BipaK Улжан тугел б ш п л . Шын- гыс асып, жайлауга кеше бастаганнан 6epi Байсал ауылдары мен Кунанбай ауылдары эр коныстын тусында иыкпен кагыс- кандай боп, ылги тайталаса келйтп. Барлыбай жазыгына бул ауыл конганда, Тонашага К елбакконган екен. Малый куды- ра 6epinTi Кунанбай. Содан сон Байсал К ел б ак конысынын Кунанбай аулы жактагы ш елне удайы ез аулын кондырып, бул жак не icTece, соны icTen келшл. Кызылкайнар тусында, Жыландыда, Балашаклакта да Байсал аулымен осы ауылдар ылги сыбайлас боп, Tipecin келген екен. Кунд1з-тун К ел б а к ж1птгер1 Байсал аулыньщ айналасында болады дейд1. Кунанбай аулы анау керш ш, жер шегше ipreciH кадап отыр. Болымсыз б1рдене болса, от шыгып, ушкындап кетелн сиякты. Кунанбай, acipece, омырау гып, соган эдеШ i3fleHin жур. Осы жайды ангарган Зере мына Ботакан ошагына едден бурьш кеп, Байсалга 03i керил боп коныпты. Онысы Кункенщ аулынша тимей, малшы, косшыны тыйып устамак. Улжан- 267

НЫН, acipece, камыгатыны мына келе жаткан Бежейдщ асы- на да Кунанбай бул калыпта кырыс карап, шырай беретш емес. О лшщ топырагын кермесе, тым курыса, жыл еткенде Ж1б1мес пе? Осынын 6epiH кеп курсшш отырып айткан Улжан Абайга улкен ой салды. Ел шпшц MiHe3iHe, экенщ тартысы- на баласыньщ кенш ш шындап бурып, шуйлеп салганы осы. Улкен iciHe араласатын кез1 жетп дед1 ме? Барынша ширы- Fbin отырып, ашыксейледк Абай езш1н катан ойларын сыртка шытарган жок, кабак туйш , iuiKe жиды. Осы кун куш бойы ешюммен жазыпып сейлескен жок, Тун бойы уйыкгай алмай, аунакшып шыкты. Ертещнде туске жакын Ербол кел л , ею ж т т улкен уйде кымыз iuiin отыр едк Тыста 6ip нэрсеге катгы ашуланып, акыра сейлеп. атган Tycin келе жаткан Кунанбай yHi естщда. Жалтыз екен. Уйге юре бере бегелш, есж алдында турып: — Ей, Жумагул, Мырзахан! Кел 6epi! — деп eMip erri де, уйге юрдь Е ю xiriT шесе келд1. Кунанбай терге шыгып оты- ра бере: — Аулымнын ipreciHe erecin кеп конып отыр гой. Егес- кендйсген жылкысын каптата жайып, 6epi ерютетш отыр. К ер ей ш мен Байсалдын ызгары мен айбарын. Бар дереу, колдарына шоклар, сойыл алындар. Анау жылкысын сойыл- дап-сойылдап, дел Байсал аулынын ар жагьгаа куып тастан- дар! Булжытпай орында осы айтканымды! — деда. Е ю ж ш т жапт бере женелдк Bip кезде сойылдарынын дыбысы ecTuiin, кермеден ат шешш жаткзндары 6iaiHai. Сол уакыгга Абай уйден шыгып, eKi жштке: — Ей, токгандар! — деп ун катты. Ана exeyi аттарына MiHin ап, тымактарынын кулагын жымыра байлап жатыр екен. Абай катарына кел1п: — Сендер кайткел1 турсындар! — деп ед1, Жумагул сырт карап жауап бердь — Бара жау тигендей етем1з! Heci бар? — Тим ейсщ олай, 6epi кара! — Е-е, мырзанын буйрыгын eKi етуш1 ме ем? - деп тебш е бердк Абай осы кезде катты булыгып жепп келд1: — К,утырма! Токта! - деп акырып калды. Ею кез1 канта- лап, ез1 суп-сур боп апты. Жудырыгы туюл1. Ею ж1пт ток- тай калды. 268

- Жылкыны кумандар! Сойылдама! Жай тана жылкы- шысына айтындар да, кдйтындар! - Е, буйрык ше? - Буйрык, осы! Айтылды! Осыдан тек, жалгыз-ак, бэле шыгарып кер, Жумагул, жазаныч улкенш сонда кересщ! Тап мына менен кересщ! — дедь Даусы соншалык зшдк Co3i сондай салмакгы, Жумагулдар epiKci3 кеш а де, аяндап Kerri. Абай уйге кеп, экесше ажарлана карап отырып: - Э ке, осы шшденщ куншде, ен жайлауда, шоп деген тутып турган шакта жер корыган, агайынга решш сапган не кисынга сыяды? — дедь Кунанбай бутан жалт erin, суы к карады. - Йемене, Байсалдын дауын айтар тш, жак ж ок деп пе ен? Кьютауымды кайырмай, кдсарысып отыртанын да кос- тарсын сен?! Абай кайткдн жок- У Hi каткыл шыкгы. - Кдгстау - жайлау емес кой. - Кьгстаудан жайлаута KemeTiH кекесш болмай ма екен? - Ендеше, туп-туйшдо айтады екем!з. Сонда кыстау жа- йындаты ашудын 03i эдшет пе? - Эдшет, сенщ ойынша, 6ipeyaiH басына кун туса, соньщ орнын тартып алу той? - Тартып алгыштыч басы, шынга келеек, Байсал емес, 03iMi3 той. Байсал алушы емес, алынушы боп келмеп пе efli бул кунге шейш? 0Mip бойы 6ip-aK кыстау сурап емшгеш взппз емес пе едвдз? Сол 6ip кыстаудын зарынан кеше с1здщ касьщызга epin, колынызды костап, TinTi, анау Бежейш са- басута да барганы кан1? Байсалга тиген 6ip кыстауды кутан — зорлык Содан ушкындап кеп, мына... - дей бергенде, Кунан- бай Абайды токтата бердь BipaK алташкь1 ашулы yHi бэсендепт! - Ж э, суырылма!.. Мен1мен жарыса туспек пе ен? — дедг Абай бутан аз ipicirai де: - ...Мына жайлауда белшбеген 6ip елдщ кедес1 уш1н туе шайысу, TinTi, жол емес! — деп токгады. Бурын Абай окесше осындайлыкел жайындаты сездерд1 айтканда, Kecinin сейлей алмай, курмеле беруш1 ед1. TLni де туткыр тарта беретш. Кунанбай бапасынын бул жолгы уншен езгешелш керд!. Уй inline айнала карап, байкап eai, Зере, Улжан да калт карап, 269

кэдала тындап отыр екен. Жанагы сез жалгыз Абай cesi емес пе, эдде? Кунанбайдьщ бетше батып айта алмаса да, сыртган бар жакын, бар туыскан осылай лесе ме екен? Осындай гып ойландырган суракгармен Кунанбай токырап, у н аз отырып кдлды. Аздан соц тынышсызданып козгалактап барып, келбей TycTi. Ш ынтактап жантая бердк Абай бшк тесектен жастык еперда. Кунанбай сол жастыкты колтыгына басып, Абайга сыртын 6epin, ойга тусш калып еда. Алгашкы сезш е карсы дурсе коя берген ашуды кермеген сон, Абай тэты 6ip сез бастады. - Уй iiui болсын, бала, бауыр болсын, ез ойындага макул дегенш ci3re айтуы шарт кой. Айта алмай жасырып калса, лайык па? С1здщ де ecrrin, 6LnyiHi3 лазым гой! Д 1ндэр экеге ютапшылап сейлесе, парыз, уажып деген сиякгыны еске алуы мумкш. Бул ece6i дурыс болган сиякш. Кунанбай Абайга кырындай карап, ендеше, айт дегендей штифат жасады. Абай енда бегелген жок. - Тагы 6ip жайды айтуга руксат етищз. Ол мына Бежейдщ асы туралы. Бул женде 6i3 ада кьшмаган агайын мшдетт кеп. Жалгыз-ак, енш мынау ас жалгыз Жштекке сын емес. EipHeme дуанны н елше сауы н айтып отыр. Агайынмын, адаммын дегеннщ бэрше сын. 0л1мшде окщау кап ек, ещп тым куры- маса, мынау асына ат салысайык! — дедк К унанбай еткен жылдын ызасын еске Tycipin: - М ен кдйтейш! К ед демесе, кимелеп барам ба? Барып турып, былтыргьщай кеудеге какгырам ба? - дед1 де, бул сезд1жактырмаганын сезд1рда. - Ендеше, ci3 барманыз. BipaK 6i3re руксат eTiHi3. Bi3 барамыз да, араласамыз. Сол жетедг Карсы болмасаныз, мен вз1м ада кьшайын. Тек касыма Ызгуггыны беродз. Жэне азын-аулак мал-дуниен1н шыгынын осы уйдщ, мына шеше- лер мен б1здщ epiciMi3re берпцз! Бул туста Абай кенш1нде ез^рлеп алган байлау бар сияк- ты. Онысы 6ip езш ен баска ешымге мэл1м емес. Улжан да KU3ip баласыньщ сезш ойлана тындап капты. Кунанбай басын KeTepin, тымагын KHin, туруга айнал- ды. У й imi жауап кутш , кадала карап отыр. Салмак салган- дай. Соны жактырмаган Кунанбай кырыстанып: - Мейшдер1н! Маган лесе, аягына бас ур Байдалы мен Байсалдын! - деш де, шыгып Kerri. 270

Кенгеш осы. Кдй кенш мен кенш? Кдналып, кынжы- лып кене ме? Кекесшмен коне ме? Оньщ ар жагын Абай елеген ж о к Тек карсы алыспаса болды. Енда шешелер1мен онаша отырып, ез ойьшша кдлай ара- ласатынын ап-айкын кып, таратып-таратып айтып бердд. Бай- лауынын 6api де орынды екен. Зере мен Улжан осы юке кемекнп болсын деп, Ызгутты- ны шакыртып, дэл осы куш Абайга акылшы гып крсып бер- Абай ез агайындарынын шпнен Кудайбердшщ болыспа- гын кажет деп биш . Оган 63i барып, узак энпмелесш , бар ниетш айтып, угысып кайтгы. Кудайберд1 А бай керек еткен жердемшщ 6apiH жетюзш турмак болды. Осы кеште Ербол Бекенип жаккз кзйтпакедт Атка мшер жерде Абайды онашалап алып: - Абай, бетен сез1м жок. Тек батана экенмен сейлескен ce3iiiai eciTKeni езщ е дэн ырза боп, достытыма суйсш ш ем. Барым сол тана. Енвд мен ана жаккз барып кептщ iciHe кол- дан келген кемепмд1 етешн! — дедт Абай руксат етп. Жалгыз-ак, Ерболдьщ ас жешнде кереп болса, шакыртып алмак болды. К ел еа куш Абай атка мшдЕ Кдсына ерткеш — жорга Жумабай мен Мырзахан. Бул ymeyi Кэзбаланы ерлеп, Кет1бак пен Ж тт е к тщ калын ауылдарын аралап отырып, сол елкенщ орта тусындаты Бежей аулына кедщ. Бул ещ рдеп ел тутасы- мен астын камында. Бежей аулынын жотарты жагындаты кен 6ip тескейге сансыз кеп уйлер тпсюзш жатыр. Астьщ кун1 жакындап калган. Карбалас мол. Ер атаулы ат устшде. А ска TirLnreH уйлерд1 арткан кештер пзбек-ттзбек боп, да- мылсыз атылып к е л т , жанагы тескейге куйылып жатыр. Абайлар ен алдымен Бежейдщ каралы уйше т у с т , куран окыды. Белдеуше кара TirwreH, ш ш е кымбат буйым атаулы- дан сеп жиылган, каралы тендер пзйгген улкен уй эл1 сол кзлпында. Бежейдщ жыл уагын кутш, азалы куйде тур. Тулда- ган кшмдер де он жакта щул1 куйшде. Эсем тускшздщ уст!нен LiiHinTi. Осы ауылдын касында ас иелершщ жиыны тугел екен. Абайлар Бежей уйшен кымыз ауыз rain , тыска шыгып, сол жиынга келдк Юшшеу тебенщ басында отырып, кейб1р ат- тыларды шакыртып алып, кейб1реулерт шапкыза ж енел тт, 271

aMip таратып отырган осы жиын. Ортасындагы улкендер! - Байдалы, Байсал, Суйщдйс. 1 Байдалы былтырилдан 6epi недэу1р картайып капты. Сакдл-шашынын агы кебейш , бурылга жакындаган. Кдста- рына Абай келш сэлем бергенде, бул улкендер бурынгыдай емес, он шыраймен амандасты. Байдалы мен Суйщдйс Зере мен Улжаннын амандык-саулыгын сурап, жас xirince каста- рынан орын 6epicTi. Осы улкендердщ буйрыгын Kyrin, кас- кабактарына карап журген жас жйтгтердщ шйнде Ербол бар. Абайдын бурыннан жаксы 6LneTiH 6ip танысы Жиренше де осында. Байсал Кунанбаймен араздасып кеткел1, Абай мен Жиреншенщ кездескеш осы. Жиренше де Абайга ешц жылы ушырап амандасты. Жана адамдар келген сон, улкендердщ езге icrrepi мен ceanepi бегелш токырап калган. А з гана жиын 6ipa3 ундемей отырысты. Абай осы уакытта Байдалыга карап: — Байдаш ага, - деп алып, сезш е Kipicxi. Келген жумысын кыска айтгы. Б1ракорныкты, байыпты кып жетюздг ...Осы жиынга сэлем айткан Зередей аналары екен. Сол гасщей улкендер xi6epiirri. Бежекеннщ асына агайын боп ат салыспак- Бурынгы шакта капы болса, енд! олай емес, калыс- паймыз деген адал ниетпен к е л й т . Байдалы Абайды тындап алды да: — Ш ырагым, бул сезщ е агайын ырза. Бетщнен жарыл- касын. Ещц калай KipiceciH, ойлаганывды е зщ айт! — дедг Абай сонан сон кеш еп шешелерше, Ызгутгыга, Кудай- берщге 63i айткан жобаларын айтып шыкгы. Крнакка Tiruiin жаткан уйлердщ ортасынан Абай ез! TiKKi3eiiH уйлерге белек орын тшейдг Ол улкен yftai осы б у т и т куннен калдырмай экелш TiryaiH мшдетш алады. Он уй — отыз-отыздан уш жуз Kici тусетш уй болмак- Сол уйлерге арналган iuiKi жасау, керпе-жастык, ыдыс-аяк - баршасы уйпермен 6ipre келедь Ж эне он уйдщ ертендькеш ас азыгы, бар сойы сы , барлык KyriMi езш е белек. Ол Абайлардын вз мойнында. А с ошагын да ездер! жайлайды. Аспазшы, Kyrymi, даяршы ж т тге р д щ бэрш де Абай ез1 камдайды. Улкендер осы ган сенс1н де, K33ip осы арада тапсырып, байпап б е р е т . Сон ан сонгы Абайдын тшейтйп: эр рудан, эр жакган келген конакгы осы мавдагы эр топ, эр ауыл м1ндетше алып жатыр 272

! i гой. A c Kejieci солай гой. Ендеше, Абай да мынау улкендердщ i буган арнайтын конакгарды этап бермегш сурайды. Сонда , жэне осы жиынга келетш ен кад1рл1, ен сыйлы деген елдщ | конагыньщ 6ipiH берсш, соны етшедг Байдалы, Байсал, СуШшиктер Абайдьщ езш eHfliri акыл- ! дарынын iuiiHe ала отырып сейлестг Бул аска Кдркаралыньщ Аргыны, Жетюудын Жалайы- ры, Садыр-Матайы, Сеиш-Найманы, Ылдидын Уак, Бурасы, ! Дагандынын Kepefti бар, талай улкен рулар келмек. Bapi де алыстан келедг BipaK осы топтардын imiHae, ecipece, алабе- тен, жолы баска 6ip топ бар. Ол - Найманнан келетш Бежейдщ нагашылары. Сол елде ертеректе Бежей аггы жак- f сы Kici болган. Кецпрбай сонымен куда боп, езшщ Ералы I деген баласына Бежейдщ кызын айтгырган. КеШн сол Бежей | кызынан туган немересщщ аты нагашысындай болсын деп Бежей аталган екен. Байдалы кыстан 6epi соларга айрыкша хабар жолдаган. Жакында жауап кепть Бежейдщ сол нагашы журты жиенщщ асына келмекке эз1рленш жатыр екен. K^iipri бар жиын Абайдьщ мейлшше жаксы ойлаган кзм- дарына сенген сиякты. Осы Бежейдщ нагашыларын Kyrin \\ алу езге конакган езгерек ретп тшейдь “Тапсырганда, солар- : ды тапсырса кайтер еда?” деген сездер шыга бастаганда, Абай: — Ендеше, Байдаш ага, байлау сол болсын. Бежженнщ | нагашысын б!здщ куту!м1з жол екен! Б1зге бер1ндер! — дедь Жиын ipKlnreH жок- Кеше Кунанбай, Бежейдщ аразды- | гын, жаманатын ecrrin келген нагашы журт ешн артын | кутюкещц керсе, керсш! Лайыгы сол екен дескен... Бул жайды ашып айтыскан Kici жок. BipaK салган жер­ дей Абай калай аш ы ктусш се, езгелер де солай таныган. Абай осы ауылдардын езге кзмдарын, шла peTrepiH жак­ сы бшетш юсшерден 6ip уш ж т т бершуш сурады. Оган Байдалы Ерболды, Жиреншеш, Базаралыны этап бердг Бар сез шешицц. Бар кам, барлык кимыл алда тур. Енда 6ip сетке де аял жок. Абай сол арада атына мшгел! орнынан тура 6epin ед1, Суйшдш буган ырзалыкпен карады да: - Жамандыктан жуккыш нерсе бар ма? Оны тапкдн, акылды болгандыктан таппайды. Жене тапканымен каркбол- майды. Шын тапкан деп, жаксылыктапкзнды айтат та! Бетщ, ниетщ дурыс екен, балам! Тек, жольщ болсын! — дедь 273

Абай осы топтын бетеш боп кершбей, ез адамы сиякты боп саналганына шннен куана Tycin, ырза боп, атына карай басты. 03i аткд MiHiciMeH жанагы бутан cepix болатын Жи- ренше, Базаралы, Ербол ушеуш epTin алып, уйлер Tirmin жаткан жерд1 аралады. ©з уйлерш тйетш орынды акылда- с ь т , сайлап алып, ас ошатын орнататын жерлерш де белгтледг Ол орайда акыл айтып, орын керсеткен Жумабай болатын. Барысымен уйлер кеицршедь Мырзахан мен Ербол eKeyi квшт1 алдынан тосып алып, жайлап кондыруга мшдетп. Абай e3i ол жактан келетш мал-дуниенщ берш эбден сай тып жонелткен сон тана келедь Оган uieicri мундаты icTepre База­ ралы, Ж иренше — бэрш щ де бас-кез болуын сурады. Бай- лауы шапшан, ce3i де, ici де жол керген юсщей орынды, ширак, Абай мен Жуматул ж е н е л т кеткенде, узын бойлы, суду жузд! Базаралы калтандарта карап: - Япырмай, мынау 03i ер жетш, nicin капты-ау! Тек айтканы колынан келсш, — деда. - Колынан келгенде, мыктап келедН Керерсщ! — деп, Ербол ceHiMfli сейледь - Ендеше, бетеннщ камы емес. Bip Бежекеннщ эруагы той. Кел1ндер, кемепнде болайык! - деп, Базаралы байла- уы н айтты. Ж иренше де, Ербол да шын бейшмен куптады. Абай Казбалага журерде катты тапсырып кеткендйсген, Улжан аулында улкен карбалас, эз1рлш журш жатыр екен. Мундаты icriH басында Улжаннын 03i жэне Ызгутгы, Куцай- 6epai болатын. Ботакан ошагына келйлмен, конакка т т л ет ш он уй жы- тылып, артыла бастады. Уйлерд1 жанагы yuieyi осы арадагы Ыргызбайдын бар аулынан тавдап турып атаган-ды. Абай сэры жорта атпен сыдыртып журш, бар уйда Tiryni кушнде керш шыгып, 6ip-eKi коныркай y3iri бар уши алмай, орнына баска туыскзндардын аппак уйлерш жыктырды. Сонымен, кешю жылкы суга келетш кезде, Казбалага карай салкар кеш боп женелген уйдан 6epi б1рдей улкен, шетшен аппак, KenicTi уйлер болатын. Э р уйдщ шйнде усталатын кшем, тускшз, сырмак, теке- мет, керпе-жастыгы да 6ipre ж1бершда. Ke6iHiH ыдыс-аягы д а сай болтан. Дастаркан, орамалдын да олкы болмай, жана 274

болуын, таза болуын Улжан ез кез1мен аткарып, кддагалап жберткен. Эр уйдщ Tirymuiepi каз1р 6ipre кеткен xirirrep . К ейш конак кугетш кутушшер де солар болмак,- Энш ен пысык, елгезек, сергек ж т т г е р екен. Bapi де Вежей iciHe бул ауьшдардын бет бергенш ш т ей шынымен макулдатан жастар сиякты. Teric кеншденш атганысты. Крнак уйлер женелтумен Абайлар ютейтш icriR басы тана басталды. Улкен, ауыр жумыстар эл1 алда жатыр. К е н т журпзш xi6epin, earn кун батар т а к т а тыста, улкен уйдщ алдында 3epeHi ортасына алып отырып, Teprey-6eceyi акыл- дасканда, калтан icriH киынын Абай енда тугел тусшдь — Не керек? Кдйтпек керек? — дегещн кезек-кезек айта бастатан Улжан мен Ызтутты еда. Кдз1р енщ ас ошагынын басына т т л е т ш уйлерд1 де женелту керек. Отан Абай 6ip-eici уй жетер деп ойлап еда. Ж ок, сойылатын малдьщ eTi уйде болу керек екен. Ендеше, бес-алты уй керек. Онын берше ас niciperiH, отын-су камдайтын халык ке­ рек. Ен алдымен сойыс не болады! Кунанбаймен акылдасуга болмайды. Не де болса, ездер1 шешедь BipaK, кен колдык, шыгымдьшык болса осы жерде кершеда. Отан Ызгуггы ipicmin, еш нэрсе айта алмады. Абай, эйтеу1р, саран болмау керек дегеннен баска, не лайык екенш дэлд1 бшмейтш. Бул арада Кудайберд! кемек етп. — Ещп ceHiH бетщ ipicinMeciH. Варган сон, баскаша боп бар! Он уйге арнап, он сем1з байтал апарындар. Уй басы eKi еркек к.ой барсын! - деда. О сы айтканы байлау болды. Улжан ас ошагынын басында улкен киындык барын, акьш керек екенш айта к е л л , ертен 03i бармак, болды. Касына Айгызды, Каликаны, Сары апанды жене 6ipHeine кутуmi катындарды ерте баратынын айтты. Осы кеште ун, шай, тэтп- дэмд; детеншн бэрщ де бар ауылдан тыгыз камдатгы. 0зге жайдын берш акыддасып, memin келгенде, бэршен киыны кымыз болды. Сауын биеш ол арата апарып байлаута болмайды. Ж ер тар, ел тыгыз. Кьшызын анау баска Kyrymi ел де кунбе-кун жетюзш турмак. Ботакан ошатынан Кдзба- лага кьшызды мол кылып, кдлет кылмай, кеиикпрмей ж етю зт туру ушш 6ip Абайлар емес, осы артга калтан ауыл-аудан- нын, Kepi-жастын 6opi кепш болуы шарт. 275

Ел жатканша осы мандаты жиырма ауылдын бар улкен- Дерш А бай мен Улжан тепе шакыртып ап, тагы кенес жаса- ды. Астын басы 6ip баска- Осы ауылдын езщде калып, унем! айдаушы боп отыратын аса мыкты Kici осында керек. Куцай- берд1 ол мш детп ез мойнына алды. Оган Жакып, Жумагул, Ырсай сиякты улкен туыскандар айкайшы болмак. Ыргызбайдын осындай к е п ш ш п бас коекзн кенес!нде Зере сейледк - Байлауын байладьщ. Enai, туге, жат жиыннын алдын- да жас балаларымнын жаксы талабын жер кылмандар. 0л!ге еткен кызметтен бастарьщ юппреймес. Араз-куразды умы- тындар, адам болсан! TipiciHue алгыс алмасан, енги, тым куры- са, ел! эруагынан к а р т е алма. Балаларым мен кел1ндер1м, сендер де тебенмен жур! Отымен Kip, кул!мен шык конагы- нын! Ердщ сыны шабуыл мен шаптыгуда емес — кш ш ейш , меШрде! Шалдыксанда кабак шытпа! Куанып, жаркырап журш кут! Дабырайып, ж е л т п те кетпевдер! Жым-жырт, момын журш кутщдер! Болмаса мынау агайынньщ терт кез1 тугел отыр той, MiHe, ел де маган! Bipi кырт, 6ipi даракы, мактан- шак, 6ipi ур да жык, дангой атанганда - осындай кеп жиын уетшде масайып, оспадарлык кылам деп, сондай атак ала- тын! — дед!. Сонгы айткдн “ мылжын” , “ мактаншак” , “дангой” де­ гендер! осы арада шынымен терт K63i тугел отыр еда. Мыл- жыны мынау - сэры сакдлды Жуман. Дангойы анау - Май- басар. М акганшагын айтса — Кунанбайдын улыкгыгын бу Kepin, осы Ы ргазбай шетшен беспе болатын. Зереге дау айтуга батылы бармаса да, Майбасар шйнен кыжалданып, мойнын сырт кайырып отыр. Бар Ыргызбай­ ды н анасы. 03iHiH ашуы эл1 катты. Томырылып кетсе, тшт!, Кунанбайды да коркыту колынан келедЛ Оны Майбасар та- лай керген. Ещи, ыза болса да, амал жок- Зере сезш бтргенде, Майбасар кдсындагы Улжан женгесш TypTin койып, акырын кункщдеп: — Кдп, мына тентек к е м т р ме! ИЫ Ыргазбайдын акса­ кал, карасакзлын жиып ап, кылып отырганын караты . Ене- Mi3fli эбден урды-ау, маскара-ай! Дангой л е г е т гой, дел мен, осынын! —деп едг Кдсында отырып сезш еспген журт кулш ж!берд!. Майбасар Улжаннын тасасына бугьщкырап отырып, кула- нып, кез!н кысып: 276

- 0He6ipey айткдны юм екен десещ ш , та гы буньщ? Ана “ мылжын” дегенш айтам! Ондай да бар ма ед1? - деп, токтай кап Жуманды кез1н1н астымен багап отыр. Сагал кез, сэры сацал Жуман буньщ мыскылын сезген ж ок екен. - Ой, сыгыр мундар, бшмей отырмысын? Мылжындеп, кырт кып. жазган, MeHi айтат та! - легенде, журттын 6api ду кулдь Ещн С03 6iTin, журт кысыр кенеске кететш тэр1здн Абайлар icKe асыгып, турып KeTicTi. Топтан шыга бере, Абай Жуман мшездерш еске алып, к у л т ж1бердь Бул туысканныц кырттыгы, шынында, дау- дамайсыз-акайкын. ©ткен кузде б1реулер: - Жидебай мен Мусакулдьщ арасы канша шакырым келед! екен? - десш отырса, осы Жуман: - Жидебай мен Мусакулдьщ арасын мен айтайын. Был- тыр айт намазынан кайтып келе жатып, колдан санагам. Дэл 6ip мьщ ею жуз отыз жег! “Л э илаЬа иллалла” болады екен депть Абай осыны еске Tycipin, imiHeH Жуман ушш жаман уял- ды. Мырс eTin: - Кудай-ау, неткен кок мылжын? “ Иллалламен” жер олшеу неше атасынан кдпды екен муньщ. Оны api айтып, api санау неткен бейнет? Не деген мылжын жындылык? - деп ойпаган. Осы тушн тынымсыз карбаласпен отюзген улкен ауыл тан саргайып атысымен, тагы 6ip улкен KOiirri жонелттг Ара- сында улкен yftnepi, костары, уранкайлары бар — жиыны сепз уй ас ошагынын басына т!гшетш боп Kerri. A c nicipriiu еркектер мен кэтын да, отыншы, сушы кызметшшер - бар- шасы да осы кошпен женелд1. Кун шыгып, ел турган сон кен поуескен! уш аткэ жекюзш, касына Айгыз, Сары апан, Каликаларды алып Улжан да журдь Артга калган eHairi ic — сойыстын малы. Сон ы тавдап уста- тып алып, Казбалага тез жетюзу бар. Абай мен Ызгутты кастарына уш-торт ж1пт алып, сол шаруага калган. Бойдак жылкыны ауыл касына ерте айдатып кел1п, К,удайберд1, Ызгутты, Абай yiiieyi ат уст1нен туспей жур1п, Tyimeri аталган он байталды ipiicren тандады. Эркайсысы эр айгырдьщ yttipiHeH белгшенген. Бул бай- талдьщ 6api де ©Mipi жуген, курыктимеген шу асаулар. Коп 277

мыкты Ж1ПТО кашаган кугыш бедеулер мен жуйрж ат-айгыр- Fa MiHri3in, колдарына узын курык, мыкты бугалык 6epin, асауларды устауга Kipicripfli. Ж айын куландай безш кашкан байталдар онай устаткан ж о к BipHemeyi жетюзбей жосып элек етсе, кейб1реулер1 мо- йындарына тускен курыкгарды жулып экетш, бар жылкыны урютп. Ауыл устшен кашкандарын иттер куып, Ботакан бойы азан-казан болды. ЖМтгердод Ke6i астарындагы атгарын кзн сорпа кып, вздер1 де талган кезде жет! байтал усталып болды. Енда 6ip жирен, eici кула байтал шыганга шыгып, мойында- рындагы бугалыгымен босып жур. Олардын сонына Масакбай тусш, сойылдап урып журш, коркытып экеп, калын жылкынын шине тыкгы. Сол кезде барлык аттылы-жаяу турган жиын байталдардын мойнында суйретш п журген аркандарга уш тен, тертген жабысып, та- бандап жатып алысты. С ей тш , сонты кашагандар да тепе усталды. ШынFыpып, булкынган жас асаулар туздщ тага- сындай арпалысса да, бастарына Teric нокта киш, мойында- рынан косакталып, Казбалага карай кетп. Ж иырма еркек кой да бул кезде жарым жолга барып капты. KeperiHiH 6opi тугелденген сон, Абай мен Ызгутгы да жортып отырып ас басына кедщ. Аталган жерлерге конак уйлер де, ас уйлер де пгшген екен. ImTepi де реттелш п. Э р уйдщ Kyrymi x irirrep i ез уйлерш щ жанынан табылды. Уй басына ею босагага eKi-eici улкен саба орнаган екен. Абайдын артын ала Lnece келш жат- кан кымызшылар улкен-улкен мес пен суйретпелерд1толты- рып экеп, жанагы сабаларды кезек-кезек курпшдетш nicin жатыр. Улжан да ез мшдетше сыбана KipicinTi. Ол ас ошагын Кдэбаланын суына жакындатып каздырып, мал сойгызуга KipicKeH екен. Жиырма шакгы жшт биелерщ актармалап сойып жатканда, Улжан тагы 6ip топ ж!г1ттерд1 алып, жиырма кой- ды н он шакгысын Кдзбаланын жагасына апарып, эр жерде кальщ-калын от жаккызып, уйтюзга жатгы. Мунысы - ас пен тойда кэп конакка ютелмейтш сый. BipaK Улжан сем1з жылкы eTi мен жас койдын етше уйткен койдын дэмд1 куйкз- сын да араластырмакбопты. Бейнет те болса, Абай уйлершщ ажарын арттыратын болды. Дэл нагашылардын Ьшндеп улкендерше арнап ею кебеже сур де экелпзген. К^стан кал- 278

FaHбар ecKi m e осы болатын. Крнактыц бэрше ж елезе алма- са да, ен елеул1 тобына езге астардын дагдысынан белек сэры ала тарткызбак Абай тиаазген уйлер кдз1рде бул елкедеп конаккд арнал- ган уйдщ бэрш ен окдтуырак,- Тысы да, iuri де езгеше боп айдынды кершдь Ен сый конактардын тусуше арналган жа- растыты мол уй боп тур. Суйшдпс пен Байдалы бул уйлердщ рет-ажарын Kepin, ас ошагынын басына келш, атгарынан туеш, Улжанмен аман- дасты. Елден ерек кзмдарды да эбден танып, iurrepiHeH ырза болыскан. Байдалы атына кайта мш ер кезде Улжан азырак токтатып, онашалап алды да: - Тамак пен KyriMi 6ip баска той. Ертен ат шабады, балуан куресед1. Э р алуан бэйгелер бар. Туйе бастаткан то- тыздан байте шытарыпсындар. Жаксы екен! Атайынньщ аянып калатын жер1 емес кой. М енщ балам ол улестерщнен де кал- маймын дейдт Сон ы н акылымен мына 6ip буйымды экел1п ем! - деп, кзлтасынан ж1бекке оратан 6ip кесек туйш алды да, Байдалыта усынып турып: — Бэйген1н 6ip тотызынын басы осы болсын! — дедь BepreHi улкен кесек KyMic - “ тайтуяк” болатын. Осы кун1 малдар теп е сойылып болып, азык-тулш ас уйлерге ебден жайтаскан шакта, ектан к е з в д е Казбалага калын конактьщ алды атылып, жете бастады. Байдалы, CyflinniK, Ызтуттылар конакуйлердан ортапык» жершдеп би1кше тебен!н басына шытып, келушшерд1 тосып турталы б1рталай уакыт болтан. К,онактар терт тараптын бершен кырык,-елуден, жиырма-отыздан лек-лек болып, ат- тарын жай-жай бастырып, жылжып келе жатыр. Э р топтын алдынан Kepemi кутушшер шауып шытып, селем 6epin, жендерш бшш, улкендер турган тебеге карай бастайды. Даг- ды бойынша шет елдщ сый конактары eyeai ас иелерше салемдес1п, аска береке тшеп барып, конак, уйлерге тусу керек. Кутушшер болса, эркайсысы езд1-ез уйлерше алатын конактардын руларын алдын ала бшетш. Абай ж1г1тгер1 Жиренше, Ербол, Базарапы, Мырзахандар да сол конак тосушылардын тобында жур. Абай e3i конак уйлершщ касында кырык-отыз жштгермен Жет1су жатыньщ конактарын тосып туртан. 279

Басында жуздеп келген конакдар кун батар шакда мынга жет1п, одан да асып барады. Ж т т е к , К е пба к, Бекеншшер т1ккен уйлердщ б1рталайы ез конакдарын кдбылдап, карсы алып жатыр. А ба йд ы н конактары ы м ы рт жабылар кезде гана KepiHfli. Б еж ейдщ шешеЫмен туы скдн нагаш ы агасы аксакалды. ке л б е тп ка р т екен. С о н ы н ез1 ке п т к Ол тебе басында езге Конактардан белекше белп жасап, атынан тусш, барлыкулкен- дерм ен куш акд асы п амандасты. Кдсы нд агы ж и ы ны мол. Жетюудан келе жаткан Сем1з-Найман, Жалайыр, Матай, Сыбан да тепе осы ю е ш щ манында екен. Алды сол нагашы- н ы н тобы . Олар елу-алпые Kici. Солардьщ артынша Найман ты макды кд л ы н топтар кауы рт керш е бастады. Нагаш ы тобы мен арткы атгылардьщ берше жататын уйлерш керсетпек боп Ы згутты, Суйшдйс алга тусп. Нагашылар жакындасып келгенде, Абайлар барлык ж т т - термен сэлем 6epin, Tycipin алысты. Аксакал нагашыга Суйшдж Абайды таные етш, К,унанбайдьщ баласы екенш айтты. Аба й “ к о ш келд1щ з, н агаш ы ” деп ко л кусы р ы п, тагзым- мен карсы алган. Барлык мол уйлерден мынау он уй езгеше, о кш а у т у р га ны н ко н а ка та ул ы атгары нан туспей туры п, ерте та н ы га н efli. Бул уйлерге ездер1 туспей, баска жерлергё орна- ласкан конакдар: “ А нау белек уйлер KiMre арналган? Онда KiM кабылдайды е кен?” д е с т , сураса бастаган-ды. Сол ретге , ол уйлер К унанб ай баласы п и а з ге н , Бежейдш нагашы журты- н а арнап TiicripreH уйлер eKeHiH де 6 m icin калган. . Аксакал нагашыны касындагы улкеш рек исшермен ipiicren о ты р ы п , А байлар дел ортадагы, ен жасаулы уйге Kipri3fli. ©зге топтарын да дамыл кермей карсы алысып, катар уйлер­ ге Kipri3in ж а тка н . Нагаш ы лар бейгеге коска пы 6ip баран, еьа кылан жуйрйс- TepiH э к е п т г К,уй р ы к-ж а пы сузул1, ycrepiHe бала м ш п зге н, YKLni-тумарлы атгар окш а у байланды. А л ы с -ж а кы н н а н келген ка л ы н топтарды н 6ep-6epi де e3ipuie осылай бэйгелер1н жутындырып, келбек кдкдырып келш жатыр. А л га ш к ы т о п ке л кл м е н езге конакдар да ipKinreH ж о к К е з б а йл анганш а о н у й ш н алтауы то л ы п калды . ©3ipre Жет1судын алые руы нын 6epi аталып жатыр. Ещц ымырт жабы лар кезде Кдзбалага Terlnin ж а тка н топтарды н к и ш

улгшерш болжау ки ы н. Кдй рулар екендер1 мэл1м емес. Т ек кдна кейб1ршщ кылан атгысы кеп, к е Ш р ш щ баран атгылы- ры кеп —улкен шогыр боп керш ей. Сам ж аккз карай бурылса, кумю ер-турман жаркылдайды. ©лкедеп калын не тр щ кергел1 жанада м ш ш ге н уШ рсек аттар KiciHeftai. А б а й уйлерш е келу- шшер саябырлап, аз тана толас бодцы. “ Е н д т ю сш ер ертен келер” десш, Абайлар алдынты уйлерге кы мы з тарта баста- тан. Осы уакытга Ербол Абайта келш: - Таты 6ip ка л ы н то п келд!! - деп, а кы р ы н хабар бердт Бул жиы н Найманнын Тобыктыга жакы н отыратын руы — Сыбан екен. Аргы m eri - Аягез, Крны рш эуш , А кш эуш де, 6epri жаты осы Ш ь щ гы с ты н сшемшде болады. То бы кты м е н сырмшез. BipaK 6eceKeci де ке п , тайталас ру. Абай жылдам басып, тыскд ш ыгып, бар ж iriтгep iн топ­ тал туры п, тэты да жа ксы карсы алды. Ж e p i ж а к ы н бол ган- дыктан, езге Жетгсу елшщ бэршен Сыбандар мол келген екен. Абайта тиген конакты н арты осылар. Бос турган уш - терт уйге соларды Tycipin, Аба й барлы к ко н а кта р ы н ж айгас- тырды да, ещц тамам ж ттте р м е н e3i коса, сарп урып ж у р л сыйлауга KipicTi. Oyeai кы м ы з. Содан с о н ш ай... Содан epi атпен таргкы зган табак-табак ет! Алые жолдан шалды гы п кел ­ ген, карны ашып келген конактарды тьщайтып, куйл ещ ц рт жатгы. Е т желш геннен ке й ш , шаршап келген кон а кга р д ы н алды жата бастады. « ByriHri ж ур ю ке м укалм аган Сыбандар екен. О лардын уйлерш е еттен с о н тэты да кы м ы з сапы ры лы п еда. Кеш бойы, кеб1несе, нагашы жагы ны н уйлерше айна- лып журген Абай Сыбан конакгарга ещц оралып кедш. Сы­ бан жиы ны ны н бул келю теп улкеш Кддырбай екен. Ол — акын Кдцырбай. Жас куншде э й гш Садак акынмен айты- сы п, “ Бала акы н” деген ат алып, сол Садакты елен сезде мущрткен осы Кдцырбай болатын. Онын кеп елещне Абай к з н ы к Б1ркатарын жатка бшеш. 0 з кр н а гы н ы н лншде Кдцы р­ бай болганына Абай ден ырза бодцы. Кдцырбай болса, батана тусер жерден-ак буларга арнал- тан уй - К унанб ай yftnepi е ке н ш бш ген-дЕ Ары сы То бы кты , 6epici Ы ргы збай ш п н щ кдты н-баласына д е й т бш е тш С ы - банньщ б1рнеше сезуар Kicmepi тек отыртан ж о к Батана кештен 6epi т ы ска ш ы гы п , ка стары нд агы ку т у и п Ерболдармен 281

сейл есш , осы о н уй д щ жай-ж апсары н, K yrym i иелерщ де Кддырбайпарга мэл1м еткен. Кддырбай 63i де келгеннен 6epri сэры кымыздан, дас- таркан мен ыдыс-аяктан, ш ай устщдеп тэта-дэм дш щ молды- гы нан эр жайды топш ылап отырган. 0cipece, туршген жас казы ны н катарында журген уйткен койдьщ етшен - мынау у й д 1Н сы й ы н езге уйлердщ сы йы на н баскаша деп багалаган. А с атаулыньщ бэршде болатын жалпы кургак сыйдан белек жатыр. EHfli осы сы йды баскарып ж урген Кунанбайдьщ 6ip жас баласы деген со н , Кдды рбай сол бала ез кзстары на келгенде штифат жасады. Абайга: — Bepi кел! О тыр, балам! —деп ш акы ры п ап, ез колынан кы мы з усынды. Кы згы лт коны р сацалы бар, келбегл, аксары Кддырбай А ба йга аса 6ip ке л ю л Kici ке р щ щ . Бул к о н а к Абайдан эке- шешелершщ сауш ылыш н сурастырды. Керсетш жаткан сый- курметше алгыс айтты. Абай ездптмен сейлемей, тек кана Кддырбайдьщ сураган сездерш е ж ауап 6epin отыр ед1. Ж ауапты кы с ка болса да, байыпты, орны кты гы п айтады. Жас ж1пттщ тус-тулгасын Кддырбай унатты бшем, тага да сейлетккл кеп: — О сы Барлас а кы н маган 6ip э ц п м е а йты п ед1. К,уне- ке ч н1 н о куд а н кд й ткд н 6ip жас баласы бар екен. Улжаннан ту га н , 3epeHiH кол ы нд агы баласы десе кер е к ед г Сол элде ^ *ce H 6 icin ? — дед1. Аба й уяльщ кы рап кулд1 де: — Барлас акы нны н б1здщ уйге кеп азырак ко н а к боп кеткен1 бар ед1, — деп, Кдды рбайдьщ ж узш е тура кзрады. Кдды рбай кул1мс1реп ко й ы п : — Балам, ендеше, сен кен1л1не алма, экен м е н мен кур- даспы н. Сонды ктан ерюн сейлей берем. А йтпагам : елен дегещ ц аса 6ip суй м е й тш Kici сенщ э ке н efli. С ен негы п елен с у й п ш б о п журс1н? О сы н ьщ ж е н ш айтшы? — дед!. У й ii ii i Кдды рбайдьщ кд л ж ы ны на куле бастады. Абай e3i у й Heci болганды ктан сы п айы л ы кж асап, аз сейлермш деген. BipaK м ы на Сы бандар ш ет елд1н адамдары с ия кты емес. Тобы кты ны н ез ауылдарыньщ адамындай кен отыр. Жауап айткы сы да келедь Айтар ce3i де даяр сиякты. Т е к конакка к е п о ты рган ул ке н KiciMeH жауаптасса, эдепс1здйс болар ма екен? — деп ею ойпы болды. 03i байкамастан тамсанып, басы н ш а й ка п eai. Кдды рбай ш алы п калган екен. 282

— К э н е , б1рдеме айткалы оты рсы н го й . Уялма, айт! — деда. —Ендеше, Кддеке! “0Keci курдастьщ баласы курдас” дейд! гой. О гат айтсам, гафу етвдз! BipaK аса 6ip к о н и н керен Kici болмаса, елецда суй м е й тш ж а н бола ма? М е н щ е ке м н щ де суйетш елещ болар. Ж ал гы з-ак, издан есвдзде калганы , э л п 6ip “ Ш уба р ы м , аргы м агы м, кер маралым, оз заны нш а бол- кенддк жандаралым!” деген еленД1 жа кгы р м а й , сы нап сойле- ген ce3i болмаса! —дед! де, акы ры н кул ш койды. Уйдач iu ii тепе елен етш, Абай жауабын баккан Кддыр- бай ка тгы кзр кы л д а п ку л ш ж1берд1. — Я пы рай, м ы на баланы н ез1ме с о гу ы н карай гор. Сен бул е ц п м е ш е с п ге н еке н сщ -а у, а? — деп, у й imiHe жагалай карады. - М ы наньщ айтып отырганын керд1ндер ме? Бул менщ Солтабайга айткан елещмда н ускап отыр. К у н е ке н соны естйенде, маган: “ Несше жалына бергенсщ?” деп, сын ай­ ты п еда, балам, сен дауы вды тауы п а й п ы н ! —деп тагы кулда. Абай осьщан api ундеген жок. Тепнде, сонгы кезде бар- л ы к улкендерге талас сезде сокты гьщ кы рап сейлегенш катгы унатуш ы еда. 0 3 i ко й м а й свйл еткен со н , Кдды рбайга айтка- | нына да е кш ген ж ок. Кдйта мундайдагы каткы л кец ип 6ip ырзалыктапкандай бодды. Бул уйдеп конактар узакотырып, кеш ж апы . Орында- ры н жайласты ры п, Teric ж а ткы зы п болы п, тунлйсгерш ж а п - кы зы п, Абайлар ас ош агы на карай кайтканда, жаздьщ кы ска таны саргайы п аты п келед1 екен. Казбаланын тустйс жагындагы улкен коны р бийсгер боз- гылт тартыпты. Жулдызы сиреген ке кш ш аспанда Тезектщ Кдраш окы сы айкы ндап кершеда. “ Т ан келедаш” бул атырап- ты н катпарларына, уйкы сы калын квленкел! сай-саласына елдщ алдымен сол мэл1мдеп тур га н Tapi3fli. Абай, Ербол, Ы згуггы лар ас уйлерге ж а кы нд а й 6epin, взара кункщдесш: — Кдз1р тан атады. Б ули уйкы бола коймас! —Уйкыны кояйык! — Оты н-су ерте кдмдалсын! — Кдш ыз! Кдш ы з кешйспесш! Бар уйдщ де сабалары саркьшып калды! —У й кы н ы койы п, тез кам кылайык! - десш, келеи к у т а н камына жумылды. 283

Келер кун ец ауыр кун н щ 63i болды. А сты н дел улкен куш осы. Абайта тш сп конактар бул куш туске шейш кешеп уйлерш ен козталган ж о к . Танертеннен 6epi ш ай, кымызбен сы йлап ке л ш , д эл туске такай бергенде, барлы к он уйге ет таратылды. А ба йд ы н бул жолы жасаган TepTi6i конактарды да, квлденен елд1де, ас иелерш де катты суйшщцрдь Табактартуга енш енжорга атгарды сайлапты. Барлыкат кум ю ер-токы мм ен ерттелген. K y ry n ii ж ш тге р бастарына тепе *i6eK орамал байлапты. А с ошатымен ею арада булар кос табактан алып, катар ызтытып жвнелгенде, елке бойы жай- нап кеткендей болады. Наташыларта арналган ку п м н щ капысы ж ок, окщ ау сый болды. А с т ы н к у н д о п е тш осы уйлер тугел ж е п болтан кезде, Байсал 6ip улкен акбоз атка м ш ш , касына кырык-елудей топ ерпп, колына улкен б и ж агашка орнаткан каракшыны алып, атой 6epin ш ы кты . К р н а кга р атка MiHciH, ез1рленсш деген белп. Енда байте, курсе, ат уе л сауы к басталмак А сты н кальщ думай, кы зу ордасы кайнады. Э нпме, дукен каракшы айна- ласында болады. Байсалдын хабарын кулактана салысымен, барлык ж урт аттарына умтылды. Ж ал-куйрыты сузшген бэй- гелер де KHiraue басы п, о йкастап ш ы кты . А з уа кы гга кальщ ел ат уетш де 93ip болды. Ж и ы н ы н Аба й тепе болж ай алмады. Ол атка М1нбеген, MiH6eioHi де емес. в й тке ш м уны н сыбагасына тиген ко н а к­ тар алые е л д т адамдары болгандыктан бупн тарамайды. Ен- деш е, к е ш ю сы йы на тэты 93ipneHin туру керек. Сол себепл Абай мен Ызтуттылар ез шаруасынын карбаласында жур. М аны ндаты ж1г1ттер1 де тапжылмай, кастарында калган. Абай ешкайсы сы н босаткан ж ок. Т ек жалгыз Ербол тана кептщ кы зуы на ел1г1п, шьш ай алмай: - Тым курыса, сендерге хабаршы болайын. Не бопж ат- каны н айтып келейш , —деп тура женелш , ш апкьшап кетет те, тез оралып келш , ты н хабарлар айтады. Кешеден 6epi ж и ы л та н ж у р т гы н сан мелшер1н бш ген Kici ж о к efli. Ербол “ талай м ы н бар екен” деп келш. Абайдын конактары аттарына MiHin, белп к у т т туртан- да, Байсал уран салып, каракщысьш аспандата квтерш, Тезекгщ Кдраш окысы на карай шапты. С оны н ар жаты - кен ж а зы к 1стщ 6api сонда болмак. 284

Кдракдш ж е н а та м е н , сонын 6eTiH багып турган бар- лык топ-топ аттылар да дурюрей шауып, кдптай женелди Абайлар ещй керди колденен етш , селдей агып жаткан ха- лыкгын саны ушан-тешз екен. Бул кезде ас уйлерден Улжан, Айгыздар да шыгып, барлык Kyryuii кызмепш атаулынын баршасы тамашалап, карап калысты. Ж ер кайыстырып, агыла ж уйтю ген журтты н 6ip шет1 осы ас уйлердщ жаны болса, анау ш ел кез ушында. Сол exi арада кара Henip кумырскадай кайнап кетп. Талай уакы т арыл- май, кош кен булттай ж е н кш п жатгы. Алые елдердщ конакгары 6ip copi болса, Тобы кты ны н езшен де ат жалын тартып м ш ген еркектен 6ipae-6ipey кэл- матандай. Bip уакытга Ербол шабатын атгы н санын айтып келдй Ж пы ны н Байдалы санатканда, жуз елу ат бопты. Со н ьщ ишнен он атка бэйге аталыпты. Бэйген1н 6opi де тогаз-тогаздан. Алдьщ ты бойге - туйе бастаткан тоты з, exiHuii — жам бы бастаткан тогы з. Ол жам бы ке ш е п У л ж а н экел ген ку м ю едь Содан арга тогыздар да тугел саналыпты. У лкен астьщ Kypeci де улкен. Балуандар 6aftreci де сон- д а й л ы к то гы з-тогы зд ан. Абай осы хабарларды eciTin болы п, оз icTepiHe кзй та KipicTi. Б ули тусте шешелер1 Абайды ш акы ры п алып, мэл1м е т т eai. К,онакгар ертен тустен1п агганаты н болса, ет азды к етеш. Уялы п калмас ymiH кдз1рден кам ету керек. Абайдын ас кы зы - гьгаа бармай калганы сол болатын. Ол Ы згутгы мен М ырза- ханды Ботакандагы Кудайбердие шаптырды. Бегелмей, тез гана кы сы рды н бес тайы н устаты п ж1берс1н деп тапсы рды . Сол сойы сты Kyrri. Ж эн е артгагы ауылдар ас 6irri е кен деп салаксып калып, ертенп кымыздан кур тастамасын. 0зге журттыц деш кеш ке тараса да, Абай конакгары кайтпайды. С о н ы 6uiflipin, кдцагалау керек. У з д ш ш к и ы н д ы к оты н-с у жагында. О ны н Камы да Абай мойнында. С е й т т , астьщ улы дакцырты болмаса, ки ы н бейнеп болмаса, баска em6ip кы зы - гы н кормеген Абай осы кущ и жэне келер туш и туп-тугел тынымсыз карекетпен етк!зди Крнактар кеш ке жакдлн кайта ка й ты п келгенде, ш аны ты п, ш елдеп, Tyririn келд1. Алдары- нан дэл кешегщей сыпайы, конагуар, жылпос ж т т ге р кылан уры п карсы алды. 285

Эуел1 салкы н сэры кы м ы збен азы н-аулак шелдерш бас- ты ры п ап, соньщ артынан шай тартты. Ы лги ею-уш жйтг ке те р ге н , ею иш д е рш ен бусана ту с ш тьш ы с алган сабадай- сабадай cap самауырлар Kipfli. K ip fli де, бар конактьщ куйщ кел1спрш, кециин тапты. Бул он уЙШН б у гш п бейш -курм еп кеш епсш ен асып туспе- се, ке м болган ж о к . 0 з ге ко п уйлердщ конактары к у н батар- да аттаны п ке тке щ ц кте н , Байдалы, Байсал, С уйпадктер де осы нда кел ге н . Оларды У л ж а н мен Аба й ке ш бата эдейшеп ш а кы р ты п алы п, нагаш ы кон а кга р д ы н тобы ны н ш ш д е бол- сы н , 6ipre оты ры п, ездер1 де ко н а к болсын деген. Осы кеште А ба й icTereH с ы й -кур м е тке , ж аксы ретке олардын ездершщ де K03flepi эбден жеткен. Абай бул тунде де уйыктамады. Осымен уйкысыз, ауыр т у н н щ ymiHmici e r ri. K eaeci к у ш ту е ю асты ерте астырып, конактарга ерте берпзген. Дэл осы астын дастарканы жиыларда, Найманнан келген Kapi нагаш ы Абайды ш акы ртьш алып, бейшденш бата 6epin, улкен алгыс айтгы. Д эл сол уш пнш кунн1н туе кезшде Абайдын пшйнше кездер1 ту с ке н У л ж а н , Ы згутгы , Ерболдар жас ж т т п катгы MycipKefli. А б а й д ы н щ й ка н-селден айры лы п, наукастан турганда й. EKi кез1 канталап, ю р т ш п , жактары солы п, 6ip Typai ж уд еп, у р п ш п капты . Рас, Ы згутгы мен Ербол да сондай алжа-алжа болган екен. Y iu e y n e p i6ip-6ipiHiH ажарларын айтысып, к у л к ш алды. Ербол: —Тура кеш е п ыстыкта бэйгеге шауып, жолшыбай бол- ды ры п кап, тунде тагы тан асып ш ы ккан карашанын кек ш окайындай боппыз, не керек! - дедг - Е н д т бар арман - 6ip уйкы . Т е к осы турган жерге кулай кеткендей боп турмын! - деп, Абай б1ржолата титы к- таганын айтгы. Сол уакытта буларды Байдалы келш , Бежей у й ш е ш акы рды . А с ты н a n i аяктам аган арты бар. Оны сы Бежейдщ тулдаган атгарын сою, уй пншде былтырдан жиыл- ган ce n ri таркату, каралы тещ и бузу. Бул гстен ж акы н агайын шет кала алмайды. Бастыгы нагашылар болып, барлык Тобыктынын калын журты ешп соган бетгедь Байдальшар Бежей у й ш щ жанына келгенде, уй ш пндеп былтырдан 6epri каралы эйелдер тыска шыкты. 286

Содан сон Байдалы белдеудеп кэраны суы ры п алып, Байсал- га бердг Ол ырымын ютеп, караны жерге сулатты да, таба- i нымен басып, сындырып тастады. А с етп. Кдралы жы л тол- ды. EHfli азалы кундер 6 iir i дегеннщ 6enrici. Байдалынын тапсыруымен С уйщ ш к калын елд! бастап а к уйге Kipfli де, кдралы тецдерд1 бузды. Б у да жанаты дай белг1. Осы уакы тта Беж ейдщ эйел1 м ен eici кы зы о н ж а к ка : Tepic карап оты ры п а п , дауыс айтты . У й ш й н д е п барлы к жиы н ундемей жыласты. Бежейдщ еруагына арналган сонты дауыс, сонгы кез жас осы. Ещ ц ен со н га куран окылып болган сон, жиы н тепе ты скз ш ы га п турганда, тулдаган exi ат келдг Кдтты сем1рген курен мен кара к е к асаусып кетйтп. EKeyiH де Б еж ейдщ туы екзндар ы жы л асы п тур ы п жы к,- ты да, Байдалынын езше бауыздатгы. Ж анагы караны ж ы ккан Байсал, ceirri бузган Сушндпс, енд1 м ы нау тул атты бауыздаган Байдалы ym eyi де ке й ш “ жол” алды. Булар осы кауы м нын epi улкеш , epi Бежейдщ [ узенп жолдастары. Сонды кган ас артынан болатын ырым- н ьщ уш еуш сол уш K icire оры ндатудьщ ай р ы кщ а м е т бар. Бул атгын етш жемей кетуге тага болмайды. Кдлти­ т у л ги оты ры п, сол етгщ nicKeHiHe Аба й зорга ж еткен. Е к т ш кез1нде Бежей уйш ен ет жеп болып, ещ ц улкен- дермен кош тасы п, журуге рукса ттш е п ед1. Сол уакы тта Б а й ­ сал Абайды касы на ш акы ры п алы п, м авдайы нан шскеда де: — Балам, мен осы ш акка ш ейш сешмен тш кэтысып, жы лы ушырап ке рю кен ж о к е м . BipaK. барлык. керген-сезгеш м ес1мде. А на 6ip ж ы лы Кдркаралыда сенщ ажарынды унаты п, Meftipi Tycin ке тш , Б е ж ж е н бата 6epin ед1-ау! С ондаты ce3i есщ де болар. Сенен ул ке н деме r a n , бата берген еда. М е н онда жакты рмап ем. Агайынта едшет ойлап айткан жаксы лебвщда eciTin ж ур м ш . Б у гш м ы нау кундерде Б е ж ж е ц е адал iHi боп, бетщ ш аштьщ. Ж аксы атанын зор дем есш емсе естш актатайсьщ! Актарсын деп бшемш! Актар-аксьщ, шырагам. Т е к eMip деген ит жансак, бастырмаса екен! © р к щ адца! Бетщ дурыс! Д ел осы бетщ нен жары лкасы н! — деп бата берда. Байдалы, Суйшдак, Кулы нш ак та жаксы бейшмен кос- тап, 6ipre бата кылысты. Абай еш нерсе айтпады. Т е к кана улкендерге epin бата кы лы п: - Ракмет! Батанызга ракмет! Д егеш щ з келсш , Байсал ага! - дедг Осыдан с о н у й imiM eH кош тасты да, Ерболды 287

ертш а ткз мщ щ . Бул уакы тга У л ж а н да арбасына MiHin ж у р т кеткен екен. Абай мен Ербол желе жорты п, ат журклне зорга шыдап отырып Ботаканга жетп. Улжан булардан бурын келш, конак yftai онаш алап, сонда eKeyiHe де кал ы н тесек салгызып ко й - ган екен. Аба й ке л ш улкен уй ге KipreH жерде еж е а м е н амандаса сала, Улжанга кдрап: — У й кы , уйкы ! Ала, жалгыз гана уйкы! - деп, тердщ алдына жантая KeTTi. 0Mip бойы нда А ба й д ы н е н алгаш рет у й кы сы з тундер в т га з т , кабагы каты п, кзж ы ган жолы осы еда. Кдз1р шешесшщ у й ш е KipiciMeH, дэл ерке баланы н к у й т е келд1. У лж ан Абай м ен Ерболга 6ip-6ip кесе кы м ы з im id 3 fli де, e3i epTin барып, ко н а к уйге жаткы зы п, устер1н жауы п салды. О сы кезде ж а сты кка бас ко й га н eKi ж !п т осыдан осылай у й ы кт а п ж ары ска нд ай бо п currecTi. Келес! к у ш тусте 6ip о я н ы п , кы м ы з iiiiin алып, ке ш ке шей1н кайта уйы кгады . Ы м ы р т жам ы ла ж э н е 6ip о я н ы п алы п, тагы калгы п оты ры - сы п , елден буры н тагы уйкы га ке тп . EiciHuii ку н н щ сескёсшде гана бары п бул eKeyi ел катары на Kipin, а н ы к се р п п турды. Е ю тун, 6ip кун уйыктаган Абай осы калын уйкы ны н уагын- да езш щ кандайлы к абыройлы, атакты, жаксы ж ш т атымен оянганын бшген ж о к едг 3 Бул кундерде бар жайлауларды кернеген жалгы з э нпм е - Бе ж е й асы туралы. А с берген ел, а скз барган ел ж э н е уйде калса да, баргандардан к е п э нп м е ге ка н га н ел — тутасымен 6ip ж а й д ы а ны з етед1. Сол лакдп 6ip Т о б ы к ты н ы н imi емес, алыс-жакындагы, ой мен кырдагы калын рулардын барша- сы на да тарап, селдей ж а й ы л ы п Kerin жатыр. Аба й e3i ас ошагы мен ко н а к уйлершн арасында соншалыкбейш салып, сарп урып жургенд1ктен, бул астын канш алы к улан-гайыр уакига болганын байкамапты. А н ы гы нд а , Б в ж е й д щ асы 6ip Т о б ы к гы емес, rinri, бул eH ip, бул аты рапта талайдан болмаган ас дел!нд1. М о лш ы - лы к, сый-сыяпат, рет сы пайылык — барлыгы да улп-внеге 6epepniK бопты. 288

Б у п н п ку н осы ндай гы п дакпы рты н ке р ге н Kepi-куртан, лапт-желен, кдтын-бала, эрине, бул уакнганы онайлыкпен умытпайды. Э нпм е erynepi жаз бойы емес, кузге де, кы скя да созылады. Дагды бойынша, мезгш eTin, уакы т алыстаган сайын, бул астын айналасына талай коспа вцпме, жансак жамаулар да жабысады. С ейтш , келеа жылдарда осы аста ж ы кка н балуан, осы аста бэйгеден келген жуйрйс, осы аста жаксы айтылган кдпжын, жаксы созбен корш ген шешен жан- дардын аты о кш а ул а ны п, ум ы ты лм ай ере ж у р е тш болады. Булай болатын себеп бар да, себешш бар. Ол сол ас беру- шшерден ш ы гады . А с е л ж у ш ш тана емес, acipece, Tipinep у ш ш керек. Олар ел1мд1 сылтау етш е зд е р ш щ абы ройы н, ататын, макганы н, айдынын да асырады. Сондыктан асты : и м болса сол жасамайды , т е к ж уа н , бай, Kyuiperi куш тш е р , тана жасайды . 0м1рде “ кедейдщ асы ” деген ас болм айты н a: ce6e6i де сол. А л атактыта, жуанта, м ы кты га жасалтан ас сол вл1ктщ | арткы тобын тагы ны ктап, мы ктай туседа. Сол ymiH ас берген- дер вз эрекетш жанатыдай кепке эшкерелеуге ы нты к болады. Солардьщ данк 6epin flopim eyi бойынша Тобы кты орта- сы будан былай осы жылдарда тутан баласыньщ жасын Б еж ейдщ асымен санайтын болады. А с ж ьш ы тутан бала тана | емес, астан 6ipep жыл бурын тутан, б1рнеше жы л ке й ш ту- танды да сол астын “ ар жак-бер жаты” деп, аскар белден бастагандай межелеййн болады. Бежей асынын ататы сон- 1 дай. Ещ ц осы жы л тускен кел1н, осы жыл елген жас-Kepi, I осы ж ы л болтан кудалы к, бала сундеттеу, ку й е у ке л у де — I баршасы да асты н жы лы м ен саналады. Т е к адам жайы емес. i Кейде кей1ндеп барып атак алатын бойгелер болса, солар да Б еж ейге ас берген ж ы л ы тай efli, ку н а н ед1 немесе iuiTeri кулын ед1деп сейленетш болады. Улы дуб!р, улкен астын осындай боп, уакы т олшеу1не айналып кететш1 аны к. Bipep буынга ш ейш умытылмастай есте калатыны бар. Ерте кунде болтан TepeHiH асы, Бопы - ны н асы дегендер дэл осындай боп, умытылмай келген. Тобыкты imiHiH каз1р мол дабыры да сондай боп, ен жайлаудьщ барлык тау-сенпрш , ой-олкес1Н катты жангы- рыктырды. MiHe, осындай улы ny6ipfliH арасында сол аска жаксы кызмет еттп, жаксы атакалган жандардын аттары да Ka32ip8r9i кунде кептен-кеп айтылып, ауызга LniHin Kerri.

А сты жак,сы баскарган Байдалы, Байсал, Суйшдпсгер 6ip тебе. BipaK к е п аузына олардан да буры н LniHreH жас кана ж М т — Абай аты бопты. А йтуш ы л ар Абайды ен эуел1 К унанбаймен шайкастыра- ды. Тоны ж1б1мейтш, 3epi катгы кырыс е кеш Абай капы юнэлапты-мыс. Талай мын конактардын шпнде Абай куткен конактар езгеше 6ip естен кетпес сый Kepiirri. Бар лы к ж и ы нн ьщ MempiMiHTycipin, тепе баталарын алып- ты. Сондай 6ip журтка жа н ы аш иты н. жаксылы кты кексейтш , акы л ы кемел 6ip бала ш ьны пты . Б1рталай улкендер Зере мен Улжанга да ке п алгыс айта- ды екен. “ Бет нускайты н - Зере. Ел анасы боп, ке ггп н тщеуш, к е п п н ам анды к, ты ны ш ты ты н тшеуге туске н Kici гой. Неме- peciH баулы п о ты рган e3i екен. BipaK а к c y ri акталы пты ” десш 6ip койы саты н. Баласына 63i epin барып, жен-жосы кты унем1 айтып, талмай енбек еткен улгин ана Улжанды да мак- тасатын. Бул энг!м е нщ 6epi де Абайлар уйы ктап жаткан шак- тарда, Зерешн аулына жан-жактан агылып келш жаткан- ды. T im i, К е п б а к, Ш п т е к , Бекенш1 жайлауларынан келген бегде Kicinep де осы ндайды айты п келд1. К е кш е ш аралап, Баканасты бойлап жур1п кайткан Кдратай да костап келд!. Кдзбаланьщ бойындагы Бежейд1н ез ауылдарынан тараган хабар да сондай екен. Баканас, Байкошкардын аяк жагын жайлайты н дуаны баска Керей де тепе солай e cin m i. Абай м ен Ербол yuiiHuii кун1 тур ы п ап, езен бойы на бары п, узак ж у ы н ы п , шешелер уй ш е ш а й га келген eni. Зере немересш ез касына шакы ры п ап, катар оты рга- зы п , алдына ш а й ы н усы нды да: - Айналайын, коны р козым, —деп, аркасынан кагып, мавдайы нан HicKefli. У л ж а н 6ip табакка салган тоназы ган бас пен жамбасты Абайдын алдына койып: - М ы н а у сенщ адам болганына арнап, шешелерщн1н этап со й га н малы eai, жендер! - дед1. Абай тавданы нкы рап сейлед1: - Апа-ау, бу нен1н акысы? - С енщ кеш еп ку н п енбегще агайын-анжы ырзалык айты пты . У й к ы басы п, не бшд1м дейс1н екеу!н! Ж урт мактап жаты р! Адам бопты дейд1. С о н ы н акысы! - Тэй1р1, енбек дейтш кдй тауды кулатыппыз. Кеппен 6ipre к о н а к куткен1м !з бе? BipaK, ettTeyip, сорлы козы н ы н 290

| вл1мше сылтау таусылган ба? Ж е л к, Ербол, кел! - деп Абай етке Kipicri. Арада уш-терт кун о тп. Бул уакытга Ербол тэты да ез I ауылдарына кетш едь Енщ бупн козы жамырап жаткан кез- ( де астындагы а к сур аты н терлетш , катты ж у р т ке п , де н | басында жалгы з журген Абайды тапты. Жолдасынын асыгып келгенше Абай бул жолы жаксы [ умилен кдрады. Талайдан 6epi Т о гж а н ж а кта н Аба йга Teyip солем экеле j алмай ж урген Ербол каз1рде сез бастамай туры п, oyeai Аба й- ды н басындагы ты м а гы н ж ул ы п алды да: - Ш у й ш п п ! - дедь EKeyi де 1штер1мен та н ы сы п , Kynicin I ж1берщ. - Ж ол болайын деп тур, не кы ласьщ !- дед1 Ербол д е м т п л ку л ш туры п. — С у й п а д ктщ Kiuii баласы Э д ш б ек б у п н кз й - нына журдг Урын к е т . Кдсына СуШ ндк, Асылбек - 6opi де ере к е т т т г К е п те н 6 ip сейлесе алмай ж у р ем. Э дш бек * ce3iicreHin ап, м еш ж акты рм айты н болтан со н , Т о тж а н н ы н 03i тугш , женгесше де жолай алмадым той. Ал бупн тусте барып, Асылбек отауында кымыз iiu in отырып, женгемен эбден кенеспм. Тогжан с е т сагынып жур. Кайта-кайта аузына ала беред! дейдт О н ы н устш е жак,сы атагы н елге ж а й ы л ы п, мактауш ы ж ур т екеу1м1зге ко п болы скан, бшем. О сы е щ р д т жасында Абайга тен ж !п т ж о к кой деп, женге мен кайын ciwaici коса макхасыпты. Енд[ олген де 6ip, ир ш ге н де 6ip. Д ол осы кундерде барып кездерше 6ip KepiHLui. С оган келд1м. Барлык жайды жолда сейлесем1з. Тез, ат алгыз да, 6ipre жур! - дедг Байпау осы. Абай катты толкып, куанып к е т . EKeyi ымырт жабыла бергенде Бекенпп жайлауы — Ж ош бекке тарпы. Абайдьщ MiHreHi а к жал, сэры ж о р га ат. Ерболд1ю а к сур. Екеуш щ шапан, тымактары да суртылт туей. Ж еркылан мшген, кыланнан киген ею ж т т кеш ю сапкынмен ecin ж у р т кеткенде, кер бетеге, боз кеденщ арасынан зорга кершгендей. TycTepi де, жургстер1де козге туспей, урлана журуге беШмделш апты. Кара адырдьщ сыртымен журсе, жолшыбай ел кдлын, козге туседь Ею жас ж й гггщ мезгш аз, тунделетт журген! ce3iicri к о р т е д г С онды ктан булар Т е зе ктщ Кар а ш о кы сы н 291