М.Әуезов "Абай жолы" 1 том

в з ш щ eTi де, Tyci де акщыл келген. Бет 6iTiMi денгелек емес, сопактау ж эне жукалан. Кдсы, кв31 киылып тур. Бар тулга- сында незш келген бекзадалык бар. Дшденщ бар баласы рен жагынан Абайга тартпай, шешеге тартып келедь Bepi де акшыл саргыш. Шракмына бала сонымен 6ipre туысты, суйюмда. Абай Дшдемен онаша коштасты. Кеп сез айтыскан жок. Татулык, тшеулестнс аркасында кабакден таныскан. Сезге саран, сырга сырдан Дщде б1р-актшек айтгы: - K ep i шешен бар, жас балаларын бар. Б1зд1 ойламасан да, соларды ескер. Кеп саргайтпай келе жур! - деп кулген-дь Оншалык KypciHin, кпналып калатын емес. Ондайга Дщде шор как. 1ыпнде кеп нерсе журмейш. Журер болса, каткыл мшез, катандау унмен оп-онай айтып калып отыратын. Абай ейелше KemipiMMeH карап, иыгынан какты да: - Мен жешк iaflen бара жаткам жок. Адамшылык касиегш 1здеп барам!.. Соны уккайсын! — дедь 8бд1рахманды к тщ ц р ш турып, кетерш колына.алып, ш еш есш щ уйше келдь Бул шактарда недеу1р кзртайып калган Улжан баласыньщ жузшен кез алмай, кеп карады. Э бд1рахманды ез колына алып шскед1 де, Дшдега бердь А з гана KypciHin калып, Абайды да ез касына тартып, бетшен суйдь Куан тарткан ж узвде ана журегшщ терен 6ip толкыны сезщщ. — Карагым, ежен маркум ceHi жалгызым деупп едь Айналасындагы езге ерен-жараны 6ip тебе болганда, сен оган 6ip тебе едщ. Есщде бар ма, ж ок па? Сыркатганып жаткан шагында, зауал уакытында 6ip титек айтып еда. Осы кзрагыма езгелердщ тас бауыр, катыбас мшезш бере керме деген едг Сол сезд1 айткан анан да кетп!.. — деп токталынкырап кзлды. Э ж еа айткан жанагы сез Абайдын есшде болатын. Кдз1рде ез ш ешесшщ 6ipa3 езгертш айтканын да тусщдь Улжан тага да ойланып отырып: — Заман сенна, майдан сешю. Соларыннын бапуаны бол. Кдй жолмен журсен муратын орындалады. Оны енд1 б1зден де 63iH артык танитын болдын. Аягына орапга боламыз ба? Ж олын болсын! - дед!. Абай анасын бала кундегщей кушактады да, ундемей коштасты. Ербол eKeyi тыскз ш ы гап, атка мшерде, барлык ауыл ере шыккан. Дел женелер кезде Улжан ат устщде турган Абайды езш е карай шакыртып алып: 392

- Абайжан, Тойгулыньщ аулына бара кет. Экелерщ куда тусе кетшп. Осы ауыл тепе барсын деген екен. Мен кзйдан суйретшш журейш. Б1раксен бармасан, т а га да 6i3re ренжкш. Жолшыбай аз аялдап кете беререщ! — деда. Абай 6apyfa уэде бердь Сонымен, барлыкжуртпен тагы да узак-узак коштасып, журш Kerri. Улжан айткан Тойгулыньщ аулы дел жолда емес. Бул арадан кигашырак. Орда тауынын бектершде. BipaK Семей жаккэ Жидебайдан repi KipicipeK. Тойгулы — Мамай руынын улкен байы. Ty6ipfli, шогарлы жердщ 6ip шокысы еда. Сонымен Кунанбай осы кьгета куда болатын болты. Кдю жаксы, мал куши болгандыктан. Тойгулы кудаларга уакыт айткан екен. Кыз алатын Кунанбай жагы. Енд1 куда туспекке, конак боп кайтпакка сол Тойгулы аулына Кунанбайлар барыпты. Абай мен Ербол да келда. Кунанбай касындагы ылги карт cepiicrepi: бастыгы Кдратай, жорга Ж умабай, Жакып сияктылар. Тойгулыньщ уш тамы лык толы жиын. К ули, кызу дырду кеп. Абайлар К унанбай отырган уйге nipin, ундемей эцпме тындады. Сездщ кебш Кдратай бастап отыр. Улкендердщ эн п м еа эр сакка со гап кеп, 6ip кезде заман мен заман арасын салгастыруга ауысты. Кдратай ездерщщ жас кезш айтып, экелер заманын еске алып кеп, бупнп заманнын азганын, буп н п адамнын кунарсыз боп, жутан тартып бара жаткзнын айтгы. Абай осы туста мырс 6epin кулд1 де, кигаш сейлед1: - Бурынгы заманнын жаксылыгы со ма, катар отырган 6ip туыскан елдер 6ipiH-6ipi шауып, шаншып, сойканнан арыл- маушы efli. К ем тр -ш ал , катын-бала тыныштыкден уйкы уйыктап, тугел1мен асын iuie алмаушы efli. Осы турган Сы - бан мен Тобыкты арасында, Тобыкты мен Семей арасында жалгыз-жарым катынаса алмаушы efli. Алып кетедк жулып кетед1 деп, ылги гана жасанып журуш1 ед1ндер... Сол заман да жаксы ма екен? — деген. Карттар кенген жок. Ол кундерден эр турл! касиеттер тауып, барлыкты, байлыкты да санады. Бурынгы адамнын б т м д 1 келетш ipwiriH де айтты. KonmLniicriH сэз!не Кунан­ бай косылып кеп, тагы 6ip салмакты дэлел тастады. - Дэурен узаган сайын акыр заман б е л п а айкындай бермек. Адам кулкы езгерш, азгандай тусед1. Б1зд1н заманы- мыз езге-езгеш койганда, пайгамбар заманына жакынырак. 393

Bip табан жакын болса, шюм артыкта болар!.. - деген. Абай осы сезге т е жауап бердг Кдз1рп куйде бунын K0nmi шабыты келген акындай боп, шарпысуды, каржасуды тшеп отыр. Жайнап серпген ойы да киынга, бшкке мегзе- гендей болатын. - Ж аксылык пен и г л к к е алыс-жакын жок. Алатаудын басы кунге жакын. BipaK басында менп кетпес муз жатады. Ал бауырында неше турл1 гул, жемю, неше алуан нэубетгер ecefli. Жан-жануарлардын баршасы содан куат алады. Оздер пайгамбарга Абуталыптан жакын емесаздер. Ол екеЫ едг BipaK Абуталып Kanip болатын! — деда У й тола журт куле 6epin, басылып калды. Кунанбай кат- ты зекш калып: - Ж е , токтат! —дед!. А бай танкалып, алаканын жайды да, ундеген жок. Карттын 6api ездер1н1ц катты женшген1н ce3fli. Уй imi осыдан сон кулкщен де, бейпш энпмеден де ipidnin, томса- рып калды. Абайга iuiiHeH суйсшген Kici Каратай касында отырган Жакыпты Typ-rri де, кунк eTin: - Мынау e3i атгатар емес! Бас салып, карап тур гой! - деп калды. Аздан со н ет желшдг Абай мен Ербол ещц журмек боп KHiHe бастады. Кунанбай да тыска шыкты. Ш ыгысымен Абайды шакырып алды да, жакын жердеп тастак тебешйасе кеп отырды. Э ке мен бала оцаша. Кептен берп бетпе-бет кездесулер1 осы. Кунанбай салкын жузбен ынэлай карады: - С ен окыдын да, 6uiiM алдьщ, устаз кердщ. Bi3 надан ecTiK. BipaK сол 6miMiH журт алдында ата сыйлауды неге бщщрмейд1саган? К еп кезшше таласып кеп, экенш суршткенде не муратка жетпексщ? 0Keci женшгенш 6mirrri. Енга суык жуз1солгандап, улкен бойы басьшып, Kimipeftin калган. Элдекэндай бала сиякгы, KiHe тагып, екпе айтып отыр. Улкен алдында жас кзрызы, ата алдында бала карызы — эдеп пен сый екеш рас. Абай бутан дауласкысы келмегй. - Ол кш эщ з орынды. Айып менде екеш рас. Рафу eii- щз! - дед!. Осымен сез б т с е н шыгар деп ойлады. BipaK экес1нщ тагы да 6ip айтпагы бар екен. Ол азырак бегел1п отырды да, кайта сейледг 394

— Орайы келгенде айтармын деп жур ед1м. С ен щ басын- нан уш турл! мш KepeMiH. Соны тында! - деда. Абай: — Айтыныз, эке! - деп, Кунанбайдын жузше тура кара- ды да, тосы п калды. — Ец eyeni, арзан мен кымбатгьщ паркын айырмайсыц. б з в д е п барынды арзан устайсьщ. Булдай бшмейсщ. К оп кулиге, болымсыз ермекке асылывды шашасын. Жайдакрыц! Ж айдак суды ит те, кус та жалайды. Еюнпп, дос пен касты сараптамайсын. Доска досша, каска к ас та кырьщжок. 1шшде жаткан сыр ушыгы жок- Ж урт бастайтын адам ондай бол- майды. Басына ел уШршмейда. YmiHmi, орысшылсын. Солай карай ден койып барасын. Дш , мусылман жат санайтынын ескермейсщ !— деда. Бул сездердщ туюпрш Абай онай таньшы. Ж ас ж ш тгщ ез журепндеп нэр1М мен барым деп жургендерше шабуыл жасалып отыр. Экеге ермей, е з eMipiH езгеше бетгетем де- гендеп кеп сырлары осы арада болатын. Баласыныц басын- дагы баскалыкты К,унанбай да танып, тауып айтгы. BipaK Абай е н д т вз imiH дуниенщ кай куш1не болса да кенд1рмек емес. Намыскер журектщ ызалы толкыны 6minai. Жана уйде отырган т а к т а пайда болтан шабыт, кызу кайта келген едк Бул туста экес1н аяп кала алмайды. Сейлеп Kerri: — Осы уш айтканыныздьщ ушеуше де дау айтам, эке. ©3iMfliici дурыс деп айтам. Ен эуел1, жайдак суга тенгерд1щз. Крлында куралы бар жапгыз-жарымга гана пайдасы тиетш шьщыраудагы су болганша, куралды, курапсыз, K8pi, жаска тугел пайдасы тиет1Н ж айдак су болганды артык санаймын. EKunui, ел алатын тэсщш айтгьщыз. Ел билейтшдердщ мшезш айтгыныз. М енщ бшугмше, ел 6ip заманда кой сиякты болтан. Bip кора койды жалгыз койшы “ ай” десе epri3in, “ шайт” десе жусататын болтан. BepTiH келе, ел туйе сиякты болды. Алдына тас лактырып “ т е к ” десен, анырып барып кана бурьшады. Ал K33ipri ел бурынгы кврбалалыкган, нашар, момындыктан сейинп, кез1н ашып келед1. E aairi ел жылкы сиякты болды. Аяз бен боранда, жауын-шашында топ не керсе, соны керуге шьщаган, жанын аямаган, кар тесенш , муз жастанган, етегш тесек, жешн жастык кылган бакташы гана бага алады... Жанашыры бар, жаксылык пайдасы бар гана Kici багады... YmiHmi, орысты айтгыныз. Халык ушш де, e3iM ymiH де дуниенщ е н асылы - бипм-енер. Сол енер 395

орыста. М ен барлык т1рл1ктен ала алмаган асылды содан алатын болсам, ондай жер жатым бола ма?.. Жатыркап, кзшыктауым надандык болса болар, 6ipaK касиет болмас... — дедк Кунанбай тындап бодцы да, курсшш крйды. Шарасыздык ажары бшшдг BipaK ун каткдн жок. С ез осымен 6inceH efli. Абай коштасты да, журш KeiTi. Д ен басында ауыр оймен жалгаз отырып калган Кунан- бай киналган куйде. Тагы женивд. Баладан гана жецшген жок- Ендпт eMip мендеп барады. “Эларедщ, тозарлык шагьща ж етон ” деп тыксырып кеп, шетке кагып барады. 0 з баласыньщ аузынан еепген ун сол 6ip — “доуренщ e iT i” деген суы к сарыннын катан л е й едь Абайдын Акщокыга сога кететш жумысы бар-ды. Ордадан шыгып, солай кисая журдг Жол ж ок BipaK кар жука болатын. Ербол exeyi cap ж е л т отырып, Есембайды бауырлап кеп, Такырбулактусындагы жолга тусп. Bip шакга каладагы окудан кзйтып келе жатып, ауылды ансап, асыгып шапкан кек жазыгы осы eai. Кдз1рде аппак суы к кар баскзн. Алыстагы жоталар мен айналадагы влкелер де панасыз, жудеу. Айыкдас ауыр мунга баткан. Бул кунде Абай кенипне панасыз, кемтар KepiHeTiH бар сахарасыныц, бар халкынын куш де осы рендес. Bip кезде нангыш, таза бала журеп барлык ракат, бакыт осы кырда, ауылда деп алас урган болса, K33ip Абай кзйта жортып келедг Ещп 6ipaK сондагадай yMiT, бакыт тшепн каладан 1здеп, соны ансап келедь Бул уакытга Абайдын жасы 24-ке шыккан-ды. Коз ал- дынан e3i ш епп откен жылдардын б1рталай Kyitnepi шубаты- лып ©те бердг Байкал караса, ем1рдш б1рталай кат-кабаты- нан, шытырманынан, бел-белесшен отштг Bip шакга орге басып, ещц мше, кияга карай да орлеп келе жаткан Tepi3fli. Осындай 03 п р л т н щ буран жолын корд!. Княга кадам басканы рас. Bip кундерде жалан куздын басындагы такыр кум мен тастакгы жарып, элс1з нэзж шешек атып, ж ас шынар пайда болган. Сондай 6ip ©Mip гул шашкан. Ещц бул кунде сол шынга шыккан ж алгаз шынар балгын тартып, жас куаткз толыпты. Ka3ip оган кыс пен аяз да, TinTi, тау дауылы да катер болудан калган efli. 396

Рыпыми тцашктеме



“Абай жолы” (Bipim ni ютап) Эпопеяньщ алгашкы ютабы 1942 жылы жарык керд1. Осьщан кейш “ Абай” (6ipiHiui, еюнин) 1947, 1948, 1949, “ Акын ага” (ушшин) 1950, “ Абай жолы” (ушшци, тертйшп ютап) деген атпен 1953, 1955 жылдары басылды. Барлыгынын б1ргутастыкта шыгуы алты томдык шыгармалар жинагында (1956—1957 жж.) жэне 1961 жылгы ею ютаптан туратын жарияланымында болды. Алгашкы ютап дуниеге келместен алдымен оныц “Татьянанын кырдагы ен!” (“ Акын унше сахара мулг1д1” ) деп аталатын тарауынын Y3iHaici “ Казак эдебиетт” (1937. 10 аклан) газет1 мен “ Эдебиет майданы” (1937. № 4. 57—59-66.) журналында жарияланды. Ол кейшнен 6ipa3 езгерту, толыктырулармен романныц екшин ютабынын ен сонгы тарауы болып ешп. Романнын тутас калпы он ею томдык шыгармалар жинагыньщ (1967—1969 жж.) 4, 5, 6. 7-томдарына, жиырма томдык шыгармалар жинагыньщ (1980— 1981 жж.) 3, 4, 5, 6-томдарына енш. Роман-эпопеянын жеке басы- луы окушы сураныстарына орай 1961 жылдан кейш жиырма жылдай еткенде гана барып, 1989, 1997, 2000 жылдары жузеге асты. Елу томдык академиялык толык басылымга осы айтылган жария- ланымдар автор мурагатындагы колжазбалармен салыстыру нэти- жесшде дайындалды. Абактыдан босанган жазушы бугшп заман, жаца курылыс такырыбына бет бурам, шыгармалар арнаймын деп “ Туман айыгарда” , “ Колхоз ушш курес” , “ Тогыз тарау” деп аталатын романдарына xipicin те кегп. Алгашкысынын жоспары, жалпы нобайы жазылды. “Тогыз тарауга” байланысты жасалган келнлм- шартта шыгарманын сол жылы баспага тапсырылатындыгы керсетгдщ. Осындай багыттагы устанымдары мен енбектенулерш 1934 жылы еткен жазушылардын букшодактык тунгыш съез1 мулде жана арнага бурып ж1берд1. Осы съезде Алексей Толстойдын “ Б1ршш1 Петр” романыньщ жогары багага ие болуы квщл-кушне айтып жетюзпс1з шуакты желж экелд1. Сондагы шуакгы жел1к тусыган даланын олдене ecneKTi, внбект1 тчлегендей бусанган 6ip маужыр шагын орныктырган сияктанды. Жиырмасыншы жылдардьщ аягында Абылай такырыбы мазаласа, енд1 эркилы толганыстар кайта-кайта Абай 6iTiMiH колденен тарта берд1. Мунын акырында, батыс пен шыгыстьщ aprbi-6epri эдеби туындыларындагы осы тектес тулгалардын 399

жасалуы буюл iuiKi ой-дуниесш б1ржола медгерш алды. Осындагы шыгармашылык улпге жарайды-ау дегендерше ден койганда тек уйрену, кыр-сырын медгеру ymiH гана емес, толгамдары мен шеберлпс денгейлер1 кай дэрежеде екенш бшл-тукад де басты максаты етп. Кэне дву1рлерден бастап, берп Поль Бурже, Шатобриан, Альфред де Мюссе, Бенжамен Констан, Бульвер Литгон, Стендаль, Диккенс, орыстагы Степан Разин, Грибоедов, Пушкин туралы жазылган туындылар сиякты коптеген автор- лардьщ осы салага шыгармалар арнауына ден койды. Бул ретге олардын шыгарма озегше аркау етш отырган адамдарынын OMipi мен ортасы, айналасы, заманы, м1нез ерекшел1ктер1, asyip леб1 калай дараланды деген сурак удайы ойында турды. Осындай сурак, осындай байланыс толганыстарынын нэтижеа барып-барып акы- ры 1937 жылдын 7 желтоксанында жазушыны акынды корген, бшген, касында ж ур т , кызметшде болган адамдармен сухбат- тасуга отыргызды. Сондагы алгаш анпмелескендерй Сыдык Махмудулы, Тумабай Наданбайулы, Мадияр Тусшулы, Кдтпа Корамжанулы, Эрхам Ыскакулы. Булар: Абайдьщ 6ipi - туысы, 6ipi - атк,осшысы жэне аралас-кураластыгы бар жакын адамдар. Осылардын айткдндары жазылган алгашкы дэптерш жазушыньщ ез1 “ Кене дэптер” деп атады, оньщ беташары: “ Кеш-женекей энпме айт деп, артынан 03i айтатын” деген Сыдыктын еске алу сез1мен басталады. Сыдык - романда “ Юшкене молда” атанган Махмудтын баласы, Махмуд Кунанбай, Абай тусынын да молдасы болды. Коп жиын, сапарлар кез1нде ол Абай касында epin журд1. Мусакул согысында ерекше козге тускен Куаыншактын Тур- сынбай, Мунсызбай, Сансызбай, Наданбай деген улдарынын екеу1н осы окиганын ce6enmici болды деп Кунанбай Жетюуга жер аударады да, Мунсызбайдын уйш всерге, Сансызбайдын уйш Жортарга консы кып косады. Берт1н келе Ж1птекпен татулык женшде сез болганда Абай Наданбай баласы Тумабайды суратып, колына алады. Ол акын аулына алгаш келген кунш: “ Шетон адамдары 6ip созбен келш отыр екен. “ Ей, балалар! Сендерге кудай беред1. Аулын, отанына Абайды ага кып 6epinTi, enai Абайдын аузын 6i3re де босатып 6epinflepnii!\" деда” , - деп еске алады. Келшд1-кет1мдшер ерк1н сейлесулерше мумюнд1к бер- меген сон олар осыны айткзн. Осыдан аптасына 6ip-eKi рет келш- кетш ж ур т, акыры акын аулында туракгап кдлады. Ол аткосшы болып ж ур т , сол кездеп жиын, бас косулардын кебш кезшен керд1. Жттектен - Кенпрбай, одан Ералы, Косе болса, Еральшан - Бежей, Кеседен - Уайыс, Уайыстан - Tycin, Тусттен - Мадияр. Ол жазушыга Абайдын ем1рдеп едет-машыгы, жур1с-турысы, мшез-кылыктары туралы кеб1рек дерек берд1. Ал Абай ом!ршщ сонгы кезендершен мол маглумат берген адамдардын 6ipi - Катпа. Онын экес1 Корамжан - Тайшекенщ баласы. Кунанбай зама- нынан басталган араздык осы Корамжанныч Абай аулына келт 400

турганына шейш айыга коймады. Ж ттек Абайга карсы топтын сойылын согумен бодцы. Тэкежан жылкысын шабудан кешнп жене баска да даулы icTep тусында Оразбай, Медеулер айыптын ауыр басын Ждтгекке аударып кетш отырды. Осынын 6api оларды Абаймен жакындасуга итермеледк Абай оньщ жолын сураганда Бейсембк Буланабайлар: “ 0з1м1здщ аузымыздан болмаса, арадагы шагыстырушылардын тш н алма” , — деп, 03i момын, адал, сез! мен iciHe мыгым Корамжанды лабередг Корамжан алгашында акынга жакындамай, езш кашык устайды. BipTirmen осы ауылдын ен жакын адамдарынын 6ipiHe айналганы сонша, Абай оган Оспаннан калган сауданы журпзуд1 сенш тапсырады. “ Келгенде жалгыз кекшолак тай бар едк кайткднда бес-он кдрамен кайтгык. Yft iuiiMiaai тугел кшшпрдг 0з1м колында калдым” , - денш Кдтпа. 0м1ршщ сонгы кезешн коз алдынан вткерген Кдтпа онын отбасы, туган-туыс ортасындагы мiнезi, кунделназ OMip калпы, акындыгы. езше гана тэн адамдык касиетгерк ю-эрекеттер1 жо- шнде кеп-кеп сыр шертедг Ол тазын бишрмеу ушш алгашында бас кишш шешпей журеш, онысын сезгенде акын “ уялма, уяттын арты корлык болады” деп, шашын алгыздырады. Кэмалия мен Пэкизаткд тымагын ертегпред1жоне жума сайын касынан ж1бер- мей жаланбас отыргызады, энш тындайды, ocipece, “ Сакду кыз” деген энш кдйта-кдйта айткызып, онын арты немен аякталганына кызыгушылыгын биопредг К,озы багып журш, бйрде сусын imy ушш Абай жаткдн уйге ыргенде, Еркежан: “ Абайдын уйкысын бузасын” , - дегенде, ол: “ Б1здщ уйкы бузылады ден Кдтпа аш кете ме, бузылмасын десен бес бие байлап бер” , - дейш жэне емш-еркш Kipin шыгуына мумюндж бередь 0з1мен катар кызмет штеп журетш Жанабай, Жепбай, Кепбайлардын Жепбайы Кдтпаны боктайды. Осыган кдтты куйшген ол Абайга барганда “ Оубэюр тисе де айт” , - деп, оларды шакыртын алып: “ Сендер маган кедей болып келш ен, бупн байсындар, енщ руксат бердйм, босаттым, жвндер1щи табындар, TinTi ен болмаса Копбайды отыргызбаймын\", - деп, Эубэюрдш ара тускенше де карамай оларды сол кун1-ак кепнрш ж1беред1. Акын аулынын кодп-коны жайын Кдтпа былай баяндаган: “ Жазгытурым апрель шйнде кыстаудан кош т, Байтвбетке конады. Кузек кар бар. Одан Такырбулакка. одан Кокуййрйм, одан Кдс- кабулак, одан Тумага, кейде осылай да жылкыны келтзрмей топ устше кошш барады. Кейде Такырбулакка конбай, Ырсай колiне конады, кусын аулай да барады. Бул кош - 6ip жолгы кош. Кдйта квшкенде кейде Ералыга конын, ауызсуды Ерапыдан imin, жыл­ кыны Ырсай келшен сугарады. Кыстауына майдын аягында каитады, б1ракшапгынына мал ж1бермей корынады. Содан сырткд карай Келкдйнар конады. Домалактвбе, Шьщгыстау боктер1, содан Акбулакка конады. Кошекпен асады. 1ршт сапатын, бойбн шелер мшетш арбалар болады, сондыктан жайлы асумен асады. Акбулак - кунгейде, соган конады. Одан Барлыбай жазыгы. 401

Тонашанын озенше конады, одан кешкенде Эулиетасынын езе- нше тунейш, шаткалан болады. Одан кейш Байкошкдрга конады кейде Кокшеден коныс сурап алып, Бакзнаскз да конады. Бакд- наска барарда Каракунан, Богаспен немесе Юшекенмен келденсн асады, онда Саркелге конады. Каракунан - Акбайтаддын шыгыс жагы, Кыргыз шатынын батыс жаты” (29-бума, 197-198-66.). Тумабайдын, Мадиярдын, Сыдык пен Эрхамньщ естелйс- тершде жоне сел кейшрек жазып алган Хасен аксакал мен Букен Жиреншеулынын энпмелервде Кунанбайга кзтысты деректер кеп кездесед1. Оньщ эр алуан мшез кыры буган дейшл жарык керген зерзтеулер1нде де айтылган. Бул жолгы назарды жазушы керкемдж тургысына сейкес келетшдерше басымырак аударды. Эрине, сол жинаган деректершщ бэрш б1рдей кедеге жарата oep.Mejii жене бейнелердщ жан-жактылыгын арттырып, терендете, типтешпре тусуде олардын б|рде-б1ршщ пайдага аспай калганы Ел айтуындагы энпмелерге Караганда, ага султан, такуа, дшдар Кунанбайдын ел icTereH icri ютегендш, кунэл1, киянатгы, пендел1к орекетгерге де баргандыгы кер1нед1. Кус та салган, ацшылыкты да кызыктаган, сын да айткан, ортасына, айналасына тэн -пршшк-болмысты бастан еткерген. Сыншылыгы - бейгеге косьщыз деп, Тортебел деген атты келденен тартканда, олай- былай журпзш, керш алып: “ Урлыкка м1нген екен, багы кайткан екен - келмейд1, сою керек” , - деп, аска бармай, Kepi кайтып кетушен де байкдлады. Од Тобыктыньщ старшыны, ага султаны кызметш аткарып журген кезише касындагы ен жакын атарманы Бежей болады. Бежеймен курдас Майбасар \"орнынды маган ки\" деп журш, акыры оны Кунанбаймен араздастырып тынады. Ол кундерде Кекшен1 Каратай, Котзбакты Байсал, Торгайды Кулыншак, Юшекенш Tycin билеп турган, олардыц 6epi де К,унанбайга карсы жакка шыгады. Солар бар, атакты би Кдсык, тага баскалар бар - Каратай аулын- да топ курып отырганда Аргын-Найманньщ жаксысы, шешеш юм деген соз шыгып кзлады. Кдсык “ юм шешен?” , “ юм мырза?\" - легенде, Каратай: “ Кунанбай” , - дейдг Осыдан кейшп 6ipa3 энпмеден сон, “ Каратай созш бурып апды”, - деп топ тарап кстези. Сол бел1ну, сондай топ курудын соны барып Токпамбет пен Мусакулдагы тебелеске жалгасады. Токпамбет - Бежейдщ кыстауы. Эуел1 аттарын куып алыса- ды, соны ауылды шабуга жалгасады. Женген Кунанбай Бежейден бастап, тыгылгандардын барлыгынадуре соктырады. Сонда Элжан окталып, Кунанбайды атпакболганда, Бежей аткызбайды. Араздык мунымен бзтпей, Кулыншак балаларыньщ Майбасар мен атша- барларды сабауы себеп болып, Мусакул окигасын тудырады. Кунанбай колы Жидебайга, Ж1птек колы Мусакулга жиналады, ат куйрыгын сузш алып, шабысуы уш кунге созылады. Даудын арты ушыгып, ею жагы да Кдркаралыга барады, б т м сурап арада 402

Тотпмбет пен Баймурын журедг Кунанбай шнге коймайды, буган намыстанган Баймурын карсы жакты бие сойып шакырады да, Кунанбайды шакырмайды. Сонда Аргыннын ак серкеа атанган Алшынбайга Кунанбай: “ Менщ жауыма неге асын беред1? ” - дегенщ айтады. Буны еспген Баймурын да Алшынбайга келш: “ Шолак байтал Тобыкты менщ тещм бе еда, менщ асымды билемек пе!” - деп, “Аргынга созш бермеда” деп ашуланып, атын баска сабап, алды-артына карамай кетеш. Акыры татуластырады, татулыктын белгка болсын деп бала алмастырады. Кунанбай Айгыздан туган Кэмшатка бума-бума мата, уш тайтуяк жамбы, 6ip кун косып бередг Коп узамай кыздын да, куннщ де елгеш белгш болады, жаксы карамады деген сез шыгады. Булардын араздыгы ертеректе басталган. Бежеймен курдас Майбасар “ Саган 6ip олжа тускел1 тур, соны маган ки\" деп журш, старшындыкгы сурап алады. Оньщ шолак мшездер1 эбден ыгыр кылган сон, Божей ол кызметш Кунанбайдан кайта сурайды. Кунанбай “ озщ бердщ, озщ ал” деп ынгай бшпрмей кояды. Бул оклеге Оскен- байдьщ асында Мурын Божей (Бежейдщ нагашысы) “Тобыкты- дагы акымды алым бер” , - деп колка салганда, Кунанбайдьщ кулак аспауы косылып, Божей, Кдратай, Жиеншоралар астын аягын кутпей кетш калады. Ушнде жатып, осылардын борщ еспген Суйшдйс: “ Кырык уйлш! 6ipiHiH епн 6ipiHe жепзш ен, 0 з асын да бузылды-ау, 0скенеке” , - дегенш айтады. Осындагы Кырык уйл1 деп отырганы - Кокендеп Уак- Олардын озара кыркысы кез1нде Конай деген батырын колдаган Кунанбай карсы жактын камыс ш ш е тыгылгандарын орт койгызып шыгарып, кугызып журш дурелетпред1. Осы Конай- дын суду токалын Базаралы эдей1 i3aen барып беттнен суйгенде, “Япыр-ай, 03i Kopi, конин жас мына Kici кш ед1” , —д ейт. Сонда: “ Карагым-ау, элп арсыз Базаралымын гой” , —депп. “ Мына жакган келед! ак найзалы, Акылымнан таппадым еш пайданы. Тшешмнщ катыны ул табады, Оньщ атын койсын-ау, бай Байдалы” , - деген Кенпрбайдын тагы 6ip улы Ералыдан Божей туады. Божейдщ шешес1 жынданса да алады, узатыларда: “ Жындым, саган ден коймаушы ем, енш онерщш корсет” , - деп, ат пзпн1мен салып калып, алып журеш. Келген сон тш н теспреш, одан тузелгеншен толык айыгып кете коймапты. Туган-туыстары жындыны алга- нына кшо арткандай болганында, “ Осы ииркшнен 6ip Божей туа ма деп журмш гой” , - дейдк 403

Агайыннын эркялы дау-шары тусында xe6ipeK квзге тусетш Кдратай Кунанбаймен б1рде тату, 6ipne араз жагдайында кершед1 Олардьщ Аягвзге сапарынан осындай шындыктьщ Шр кыры елее бередт Жолда Кунанбайдьщ аты уркш, устатпай оны кеп еуреге салады. Бектас, Нурбайлармен келкйп алгандай Каратай атгы устасуга онша кулык танытпайды. Осыны пике туйген Кунанбай елге оралган сон бэрж де шакыртып алып, коныстарынан кешуге буйрык береди жанында отырган 6miepi оны куптагандай сынай танытады, Кдрсылыгын коргенде Кунанбай шабармандарына OMip е т т , оларды аякгарынан томен карай сапбыратып шпзт тастайды. Бугагы туеш туратын сем13 Карагай кусады. Кунанбай \"ещц де кетпейсщ бе?\" дегенде. ол: \"С ети мына зэрщ меш кепрмей коймас. Сен тек отыратын болсан, мен кетейш...” - дейш. Артык кеткенш угынган Кунанбай. “айыбыма” деп жуз тусак 6epin ж1бередь Таты б1рде осы Кдратай мен Бектастьщ аулында сияз втюдшрмек болып, соган уй, сойыс дайындауга буйрыкбереди Сонда Бектас: “ Е-е, Кунанбай! Жаркырап жаз шыклаушы ма едй Курюреп кун шыклаушы ма еди Кыстын айы алтау ехй, ещй сешмен жетеу болды ма” , - дейш. Сонда Кунанбай кулш-култ, атьш ерггетт, ж урт KeTinTi. Осындай-осындай icrep болганмен, олардьщ взара алыс-бергс, карым-катынастарында жумбагы, сыры мол есеп жат- кандыгы ангарылады. Онын 6ip апуаны мына 6ip сездерден де анык сезшеди Bip жер меселесшде Дугбай Кдратайга \"жердщ бэрш 6epin койдын\" дегенде: \"Менщ багыма терт аягыи емшек тагалы кылып, Кунанбайды бермещ ме” , - деп ашуланады жене ''Ку­ нанбай жаксы едй мен жан сактауга каншама барган едщ. Байсал да жаман, 6ip Кунанбайдан кем болганга Heci кетещ. Бежей де акылды емес, менщ азгырганыма апданды, акылдысы кдйсы. Мен KoiaueHi аман алып каламын деп алдадым”, - дегеш де бар. (29-бума, 138-6.) Кэттбак Байсал 59 жасында дуниеден втед1. Оны баласы Орынкожага катты уксайды дейш. Караторы, жщппке, имектеу, узын, Кызыл, кой кез, суду Kici болыпты. Жптгек жагына шыкканымен, 6ip жер моселеа кезшде кел1спей калыи, Кунанбай жагына кдйта икемделедп Сондыктан да Кунанбайды елге экеп тергегенде, ол кеп шындыкты жасырып, жещлдете айтады. Енд1 мына энгшеден олардьщ баска кыры, тагы да 61рде тату, 6ipae араздыгынын белг-ici кершедк Мунда Кунанбайдын Керей miinneri 6ip жиынга алдын ала Каратайларды ж1бергендйт сез болады. Ага султаннын келерш бшген ел уй Tirin, сойыс жинап, эбйерге туеш калады. Осыны корген 6ip тере: “ Bip сокыр казак келед1 деп, соншама e6irep болгандарын не?” - деп, Керейдщ басшы адамдарына реншпн бшшреш. Сонда Кдратай: “Улыккдн ит коштен калады, адаекдн тобет елден калады деген. Басы шыр айнала коз KiciHi сокыр дегеш Heci” . - деп, жанындагы Байыска карайды. Сонда ол: “ Ей, Кдратай-ай! Кей айуан бар - шеп жейш, кей айуан бар - бок жейш. Жылкы вз даусымен йёшейда; сиыр 404

ез даусымен мещрейдк ит ез даусымен уредк соя сиякты 6ip тере-дагы” , - дейдк Осы Байыстын Ж тте к Хангелге: “Сен балапан иек канды ауыз, Арам менен адалды Кабат жеген базды ауыз. Экес1 мен шешесш Атаусыз калдырган жалмауыз. Сен бие шуы шию бет, Елге кулген бэлекет, Маган салсан, эрмен кет” “ Керден-керден, керден бас, Кердендеген ерден бас. Кейде табар, кейде таппас жштсщ. Ай, кэшр-ай, Сагымдай кубылын, Сабындай бузылып, 9pi сайтан, opi жын Элде OTipiK, элде шын” , - деп, Олжай eciMoi адамга айткан сез! бар. Ал. кажылык санарына Кунанбай Ызгуттыны ерткен. Ол Каракерейдщ Жанболатынан тарайтын Токабай деген атасына барган карындасы Тайбаладан туган, оньщ шын аты — Шибай, Кунанбай бала кылып асырап алган. 0з экес! Мухаметжан, оньщ экеЫ Нуран, келген i3i, жолы к,утты болды деп ауыл оны Ызгуггы атандырып жйберген. Кджы- лык санарына К,унанбай осыны ерткен, булармен 6ipre Зейнептщ окесд 0нд1рбай да барган. Коныска да, жайылымга да жайлы Карашокыны Кунан- байдын улкен эйел1 Кунке мекен етедь Дерек беруцплер бул жерден Кодар куносi ушш айрьишы деген 6efiiM танытады. BipaK 1здене, ойлана-толгана келе мунын басю! да кыры кылан 6epin. бул дуниеде ктеген iciHHiii акиретке кетпейпн1 ойга оралады. Кезаде отызга дейш жеткен Ыргызбайдан тарайтын ауылдар келе- келе Ko6eci сегшгендей ыдырап, селд1реп калганы, ал, !ш1нде Шэкэр1м бар, кей1нп урпакгардьщ He6ip трагедиялык халдерд1 бастан откерген1 шаригат занымен де, TinTi, казакы салттын жолымен алганда да бул дуниеде ютелген icriH, киянаттьщ кайта- рымы, соньщ imiime б1реудщ казасына ортактасудьщ акыры ауыр болатыны, ол ешкандай жол-жорамен акталмайтыны, акыры барып 6ip жауапка TipeayiHinхакекен! кокейге туйшгендей болды. Заманынын шешешнк толгау толгарлык Kacneri Кунанбай! бойына да дарыган. 405

“ Байтал жуйрж - баркы жок, Кдтын жуйрж - наркы жок,, Каскыр жуйрж - желю жок, Тулю жуйрж - дыбыс жок, KynHiH 6eTi кызыл - н а жок, К,улдын мойны жуан - куш жок, О кулдыц ата-анасын 6ipey ел-прсе, Ар-намыспен ici жок” , - деген сиякты накылдык ойларды кептеп айткан. Ол Абайдын айналасындагы достарын онша куптай коймаган. “ Ерболдын басын Ыбырай апады, Ыбырайдын басын Ербол алады”, - дегеж сонын 6ipi гана. Кушж Тобыкты сайлауы кезшде Ербол Абай кзрсыластары жагына шыгып кетеш, сонда шарын Оспанга емес, Бекенцн Кунтуга салады жоне оны уйымдастырушылардын icine атсалысады. Сенген адамыньщ осыншалыкты томенджке баруы, алдауы акын жанын, сенпш кониин катгы куйзелд1редг “ Кеншм кайтгы достан да, душпаннан да” , - дегенш осыдан кейш айтады. Ерболга: “Жаманкул мен сенщ басындагы богынды алып ем, сен менщ басымдагы шогымды алдын ба? Жылан уш кессе де, кеЫрт- келж ejii бар” , - дешн (29-бума, 213-6.). Ербол Семейден кайтып келе жатып ауырып, кенегген жол устшде кайтыс болады, Ka6ipi басындагы кесенеш Абай тургыздырады. Осы кезде Оразбай мен Жиренше Шэкер1мге де icici салады, ол астыртын тшеулеепгш бщщргенмен, Абайдын касынан кете алмайтынын айтады. Куианбайды KeKyfiipiM басынан Акдюкыдагы бештше дейш, шайкалады деп, жиырма-отыз ж1пт кетерш апарады. Келей жы- лында онын асын берпзбеген Абай есесше Найман, Уак, Керей, Шатан —6opin шакырып, дурня, шайы байлаган мал, imiK, KniNwi коп таратады. Куандык, Уак: “ Ул туса Абайдай тусын, бундай байлаган жолды керген емесгпз. Bip гана айып бодцы, ен жаксы iuiiiai Алтайга берд1” , - дегенде, Жиренше: “ Уакгы тенгермеген1 шыгар” , - дептт. Ал, буны Абайдын ас берудеп жана ynrici деуге болады. 0йткен1 вдетгеп астардын ертеден калыптанган, халык- тык дэстурге айналган жол-жоралгьшары бар. Оны EciM хан асы, Абьшай хан асы, Кдздауысты Кдзыбек би, Наймандагы Нарынбай мен К,уттыбай асы дейтш астардан коруге болады. Казактын угымында “А с елж ymiH гана емес, ocipece, -ripuiep уш н керек. Олар вл1мд1 сьштау етш оздер1нщ абыройын, атагын, мактанын, айдынын да асырады. Сондыктан асты и м болса сол жасамайды, тек жуан, бай, кушретт куштшер гана жасайды. 6м1рде “ кедейдш асы” деген ас болмайтын ce6e6i де сол. Ал атактыга, жуанга, мыктыга жасалган ас сол елжтщ арткы тобын тагы ныктап, мыкгай тусещ. Сол ymiH ас бергендер вз ерекетш жанагыдай копке эшкерелеуге ынтык болады” , - деШц. Ас белгшенгеннен кей1н 406

сауын айтылады, ол жерге бегде ел конбайды. Аска алыс-жакын елдер шакырылады. Осынын себебшен ездершщ арыз, дау-шар- лары да шешшш кдлып жатады. Алдымен агаш басына жас бол- са —кызыл, Kepi болса —ак, орта жаста болса —6ip жагы ак, 6ip жагы кызыл, егер тере болса - ездершщ кызыл, ак, кек тулары rii'lnefli, ал тутас кара болса, онда ол ас 6epineai дегеннщ белпсш бициредк Будан баска бейгг басына кумбез орнату да езшдйс жол- жоралгымен етеш, оны “ киш ас” немесе “ бейге асы” , “ бейгг басы\" дел те атайды. Бунда да ат шаптырылады, кшп аска еш жуз, упкенше уш жуз, одан да кеп уйлер ттгшп, курес, жорга жарыс, бейгелер етшзшеш. Астын малы сойылудын алдында “ ошак асы” жасалып, кунан бейгесш шаптырады. Мундай шарапар кеп- шииктщ уйымшылдыгы нетижес1нде жузеге асатын болгандыктан, “ Аза —азада, сауга - саугада, олжа - олжада кайтады” жене “ 0лш корю - жыламак, дш керш - жырламак” , “ Мейггке газап кыл- дырдьщ, лерилтеге мазак кылдырдын\" деген сездер де айтылады. Ацыз бойынша казак-калмакка 6e;iruii EciM ханньщ Сарылкуласы езшщ асына сойылыпты. Сарып аталуынын ce6e6i, ол жай жур- генде аксап, бейгеге косканда жазылып кетещ екен. Бул жерде каламгер кудалык, кальщмал, жасау, енгш, елеул1 кундер, мушелге катысты ертеден келе жаткан салттарга катысты сездер мен таным-угымдарга да айрыкша кенш аударды. Олар - накыл сездер, макал-метелдер мен тацлактар, жумбактар мен жанылтпаштар болса, солардын катарына “ Мен кедейдщ Же- KeciMiH, жетш менен жеЫрдщ eKeciMiH” дейтш Ж еке К,ой- танулыньщ сездер! де жатады. Ол билжте едш, шешен, адап адам болыпты. 1830 жылы Манырак, Сауыр тауларыныц етепнде дуниеге келген ол 1914 жылы ем1рден отед1. Оньщ: “ Багы жок баска жаудыраган кез бггедг Дуасы жок ауызга саудыраган сез 61тед|. Кереге бойы кер жусан, Кертебел жесе ас болмайды. Кер кеткен ел кунде жиылса, Keneci онбайды. Таяз ой сырды батырмас, KjicbiK ок тузу атылмас. Ойлы кулак, милы бас Кездеп айтпай шатылмас. Бийм - бакхыц жйбермейтш казыгы, EiniMci3 бак - элдешмнщ азыгы. Былым Ty6i - тещз, imce сусын каналы, Надандык Ty6i - епз, мшсе бокты жагады. 407

Суйрендеген шешеннен кулактьщ курышы каналы, Суйретпел1 байлардан карынныи бурышы толады. Ханга 6eprici3 кара бар, Кылышка 6eprici3 ара бар. Кей кдранын ceaaepi Хан сезже барабар” , — деген сиякты сездер1 катты кызыктырды. Осы Жаке бидщ баласы Кдбылдын да айткан деректер1 кеп болды. Осылардьщ алгашкысы жогарьща айтылган Кдратай мен Байыстьщ Керей ш шдеп жиынга баруы болса, кейшпш - Байжптг Курбан мен Шуршгггщ кажы- лык сапарына атганар алдында, Семейдеп Абай жаткан уйге согуы жайындагы энпме. Сонда Шуринт Абайга пзерлеп келin колын бергенде, кдсындагы К,урбан амандаспай торге барып отырып алады. Шуршгт: “Абай мырзага неге кол бермедщ?” - легенде, \"Ym жуздщ хантайы емес, Аргыннын Алтайы емес, Найманнын Садыры мен Матайы емес, ак тобык атгын бойгесшен келген Тобыктьщан несше коркып жалпактайын” , - дейдк Абай оныц бетше бажайлай караганнан баска тш ката коймапты. Сонда гана Курбан: “Абай мырза, тау болса аскар бел едййз - белге шыгып дем алатын, су болса шалкар кел едвдз - кебтндзден тартып сусындайтын. Дуниеш тэрк кып кажы жолына кетш бара жаткан сон зауык уш1Н 6ip ауыр свз катгым\", - деп орнынан турып кеп, Абайдын колын алады. Мекеден орапган туста олар тагы да Абай токтаган уйге барады. Дастаркан жайылып, шай келед|. Абайга: \"Нан —иман деген, нан жещз” , - дейш Курбан. Осы кезде Абай: \"Апыр-ай, “естшеген елде коп, есек мшген сартга кеп” - деуин ед1. Нан иман болса, иманнын кеб1 Ресейд1н мужыгында екен гой” , —легенде, Курбан ун катпай отырып калады, ейгкеш онын аргы теп сарт екен. Осы Кабыл мен Нурлыбек Туйтеулынан жанылтпаш пен oripiK оленнщ, накылдар мен толгау создердщ алуан турлерш жазып алады. Ym ж1пт тэуекел деп шыкгы жолга, MmreHi ушеуара жалгыз жорга. Ymeyi мшгесш ап женелгенде, Кетед1 агып-агып жолмен жолга. Uleiuyi: Ат MiRaiM карала аяк кадандаган, Кел генде карсы жерге табандаган. Жштгер, 6uirim болсан memyin айт, Жиылып жеп молда таба апмаган. 408

Бар efli 6ip кара епз теснс екпе. Дамылсыз кылар кызмет кднша кепке. Буйдалап белге орасап токтатпайды, Кушке кенбес жануар кенер елке. Ак шашак, жалпак табан, сьщар кулак., Бажайып жэне аузынан агар булак. Ер ертгеп ер-токымга мшершде, Устай ал куйрыгынан жылдамырак. Шешуг. Жапанда 6ip от кердш жанып турган, Шарпуы аспан кекке барып турган. Осы отгыц ыстыгы бар неше есе артык, Кызуы жер мен кекп алып турган. 1шшде каткан суык 6ip муз жатыр, Япыр-ай, epin кетпей негып турган. Курсауы от пен муздьщ жалгыз-ак кыл, Музды ерггпей, от ж1бермей багып турган. Шешуш дэл айырып орнына кой, Шын бшпш жуйрпс болсан барып турган Шешуг. дегендей жумбактар; Атанбай соккан ушкат ок, Жуан бакан колга ток. Кырдьщ кызыл тулккл, Куыс кулак бултындак. Жана тускен женешем, Кызыл тырнак жылтылдак Тайдай тал туе болганда. Тай тагаласпакшы емес пе ен? Таргакты такыр жерге тайганактатпай, Кайырып келш жумырткалатпакшы емес пе еч - дегендей жанылтпаштар; Жел согады, дауылдатып турады, Уйткыи, жуйтюп, апай-тупей кылады. Кейде боран, кейде дауыл, кейде ккек, Кейде акырын сап болады, тынады. 409

BiTici жаман камысты су шанен ерт кылады, Туысы жаман житгп туйе устшен ит кабады. Бай тебетч анкылдап, байсал тауып урген тау, Балалы каздай байпандап, бэйбйие дэурен сурген тау, Ак, буркеншж салынып, ала берен киген тау. Курт бергенге к,урт берем, Сырт бергенге сырт берем. Бергщ келген Kicire Токтынды алып сок та отыр, Бергщ келмес Kicmi Ку сезбенен как та отыр. Жорга мшген такымыньщ курышын кандырып, желд1рт отырады. Кыран салган ж т т кумардан шыгарып, waipin отырады. Жаксымен жолдас болсан, кещл ашып кудщрт отырады, Жаман кабагын жауып, уй iuiiH булд1рш отырады. Жолыц болсын демей сез табылмайды, Жогары шык демей орын табылмайды - сиякты такпак, макал-мэтелдерге тарихтагы белгш1 тулгалар- дын мына секши шешендис накыл сездерй жапгасады. Кей акымак аузымен айды алады. Колымен косаяк сога алмайды. (Emmipitc) Кершбеген бш1мнен келбет артык. (Кулайгыр) Откд салып ер1тсен, алтын, cipe, жез болмас, Аякка шулгау кылсан да, асыл ж1бек без болмас. (Орманбет би) Арыстан айга шауып мертжсе, Артында калган бапасы арыстандык етпес деметз. Аксуцкар торга шйссе, уяда калган балапан TeMip канат болтан сон, уйрек шмес демешз. (Аргын Шокаи би) TeMip етж тоздырсац, TeMip таяк жонарсын. Коргасындай толкып балкысан, Бейнет керш алкынсан 410

Максуггы тура табарсьщ. Карадан хан койсац, касиеп болмайды, Улпс1зден би койсац, ecneri болмайды. Тумау Ty6i курт болар, туман туб1 жут болар. 0 п з муй1зд1 сиырдыц cyri болмас, Сиыр мушзд! епздщ Kyuii болмас. Жастык _ жалын, кэршис - кул, Кдрап отырганша 6ip нэрсеге жарап отыр. (Машан би) Мына темендеп жазбаларына “ 28-беттен 187-бетке дейш 160 окыдым, 6epi Торайгыр свздер1” , - деп жазыпты. Тау туралы: вкпек жел1 жер кдгып, майы шыгып турмаса. Акыр заман: Eipnix сактар кдлпынан Елщ кудер узд1рсе, Акыр заман сол болар. Ар: Ар деген - жаннын азыгы, Адамдыктын казыгы. Ар елгенше езщ вл. Ардан бурын жанды бер, Ар елее, т!рлис не керек. Кектеп кусты торга екеп, Туздеп анды орга екеп Tycipe-riH тамак-ай. Билйсп бура берпзген, Сонынан кулкын ергаген, Адалдыктан 6e3flipin, Тен кылатын епзбен, Тас тыгылгыр тамак-ай. Kepix: Акку кус - келд1н Kepiri, Ер жшт - елдщ Kepiri, Орманды тау - жерд!н Kepiri, Адал суду - ердщ Kepiri, ¥л мен кызы - жардыц керш, Эдииик ic - ардыц керш. 411

Жылкы: Ыскырса желге кетесщ, Айдаса жауга кетесщ. Макзл-мэтелдерк Алалдык, арды асырар, арамдык. иман кашырар, Акыл - адам Kepiri, акылдыц сабыр - cepiri. Жолдасын таппаган ер азады, Басшысын таппаган ел азады. Куинне сенбе, адал iciHe сен, Кцянаткз кенбе, ашлетке атса да кон. Араздын бэр! жау емес, сездщ 6epi дау емес. Ен улкен жау - елдщ жауы, ен улкен дау - жердщ дауы. Акын езден тусалады, шешен созден тусалады. Ер колынан ic келмес, сункардайын туйшмей, Буып белш тушнбей, зердесш ж1гер кайрамай. А к ауылдын сэш жок, топталып жылкы уйездеп, Нокталы кулын куйездеп, тарткдн жел! болмаса. Шешенджтщ сэш жок, созше сутгей ел уйып, Крлтыгына ел сыйып, басына бакыт конбаса. Кдйырсыз биден пайда жок, нашарга жэрдекн тимесе, Би мен бидщ сэш жок, елш коргай алмаса, Тура жолга салмаса, Ыстыгына куймесе, Суыгына тонбаса. Ejmi бастар ер кайда, ага султан асында, EiliHAi кзмап керге айда, барса келмес жерге айда. MiHe, улттык болмыс-шындыктардын аргы-берпсш сара- лаган кдламгер акын мен оныц замандастарын, заманын, елге белгип адамдардын дуниелер!н, халыктык муралардын алуан- алуан улгшерш бшт-туюге де айрыкша ден койды. Олардын тек- теркшш, теп мен 6iTiMiH, озге де касиетгерш саралауды непзп максаттарынын 6ipi етп жэне барлыгынын Абаймен, оныц болмысымен байланыстылыгы кдрастырылды. Абайды “орта сем1з, мойны кыска, сондыктан ат устшен бурылып карай алмай, ылги атын бурып, айналып карайды” - дейд1. Bip ютапты окып отырып ол: “ Мынау эйел мойны узын Айса бала емес, мойны жок мен емес - аралык екен-ау” , - депп. Жас кез1нде келе жаткдн ел адамдарына Ke3irin калып сэлем 6epinTi, былай шыга бере 6ip-6ipiwe “ ойпыр-ай, не керд^ндер” десед1, сонда Жумагелдшщ Айтуары деген: “ Мойны шолак екен, колы молак екен — мшез1 жет1 атамызга жетпей токгамас” , - 412 а.

дейдь Ол табигатынан колы ашык, береген, 6ipeyre атын сынатып, артынан “унатып турсын гой, онда ала гой, игипгще MiH” дейтЬп де болады екен. “ Кджынын алды тар eai, содан малшы, жалшы аузына келгешн айткыш болган” , - деп, 03i бала, келтдерй мен керпи-коландарына да алдын кен устауга тырысыпты. Мадияр сырттагы Квкше жайлауында отырган Абай уйше барганын енпмелейдь Барса, ол когалга кшз тесетш, керпе-жастык салдырып, жалан аяк, жалан бас, кейлек-дамбалшан отыр екен. Насыбайын атады да, шакшасын ею аягынын арасына, борбайына карай сыргытып Ж1бередй Атпак боп Мадияр колын соза бергенде: “ Кайда, кайда барасын, пэленшемщ жулайын деп пе ен” , - дейдь Содан уялган Мадияр ертесше Белагашка асып кегель Сол кеткен- нен елше терт жыл вткенде, Айткдзы елгеннен кейш гана кайтады. Кештетш Абай уйше келш отыра бергенде, кыраулатып Раззак Kipin келедь Оньщ шакшасын сурайды, сонда Абай: “ Менжш неге алмайсын?\" —дейд1 де, осыдан 6ipa3 жьш бурынгы болган жайды есше алады, “басымен алсан да, кажен етелген” дейд1. Б1раздан сон: “Сен Кекбай шыгарган Абылай елешн жаттадын ба, жаттасан, Актау, Ортауды кдлай шапты, сол жерш айтшы” , — дегенде, ол тшепн орындайды. Осы алуандас деректерд1 жинауга жене оны жазудын жол- жон1н карастыруга каламгер терт жылдай уакытын ж1бередй BipiHmi ютабы 1939-1941 жылдар аралыгында жазылады. Кейшп басылымдардын барлыгы да осы тупнускадан алыстап кете кой- майды. Не себепген екен1 белпшз, бундагы 6ipa3 кор1н!стерд1н кейшп басылымдарга енбей калганы жене алынып тасталганы бар. 6йткен1 коншшшнде жазушынын оларды сызгандары не баскадай белгшер1 кездеспейш. Олардан не керкемдиске, не маз- мунга нуксан келпрерл1к ешкандай олкылык-шикшк байкал- майды, керкемдйк езгерютер енпзуге ерекеттенген1 де кездеспейд1. Булардагы елеул1 6ip 03repic деп 1950 жылдарга дей1нп басылым- дардагы Дулатка кдтысты жерлерд1н идеологиялык кезкарастын талабына сэйкес езгерт1лген1н, баскалау курылгандыгын, оньщ аты Барласка ауыстырылганын, ондагы ойларга езгешелеу сарын енпзгенш айтуга болады. Алгашкы колжазбасында Дулатка: “ Сырымды мен1н сурасан, Туманын суык суынан. Кеудеме кайгы толган сон, Тунык жырмен жуынам. Соргалаган несердей Жырын тында Дулатгын. Ага султан, кдзынын Ел сипашп iciHe. Ауылдын аткам1нер1 - Жемтжке конган куш1ген. Майырдын алса буйрыгын, 413

Борбайга кысып куйрыгын. Ел пысыгы жортады. 03i елш коркытып, Алдына тусш томпандап. Жарлылардын торпагы Bip торпакка он болып, Пысыктардьщ ортагы. Кдрашыгын алымы Бай-кедейге бйрдей боп, Шаныракка салынып. Ел уйткысы шайкдлып, Тегш п судай акканы-ай!” - дегещй айткыздырып ед1, кейшп Барластын аузына мынадай создерш салды: “ Кулагын сал жырыма, Ойлана кара сырыма. Шат-шадыман емесшн, Кур куландай жортканмен, Кубылтып куй тартканмен, Кайгыдан Барлас куры ма?! Ага султан улык бар, Елге мшим кылыктар. \"в л ” легенде елмесен, “Жур” легенде журмесен, Малы курым курыктар, Юсен сапып кулыптар! Старшын дейтш экш бар, Пайдасын кврер жакындар. Кдлын ел1 тек жемг, Боранды кун тшскен Аш кдскырдай такымдар... ...Жарлы, зарлы демейш, Кен1нен салды кемейш. Тугтменен туйесш Жутам лесе, кай сорлы Калткы болып бегещи? Соны керш акыннын Аса тусш агы да, Ажымы да кебейш” . Бул жерде де еленге гана емес, ондагы ой желюнщ маз- мунына да взгертулер енпзш отыр. Бутан барудагы себепп жа- зушыныц мына 6ip сездершщ esi-ак керсетш тур: “ Ka3ip eid турл! орынды себеп, двлел бойынша мен Дулат атын романнан мулле оипремш де, онын орнына жаннан шыгарылган, жиын бейне 414

ретщце суреттелетш - Барлас деген акын атын колданамын. Бунын 6ipiHmi ce6e6i, 1951 жылы казак тарихы мен казак эдебиет тарихын зертгеудеп зибершген идеялык-саясаттык врескел кз- телжтер жешнде партиялык эдш сын, каулы-карарлар туды. Осы регге менщ езшнен де зор кателжтер болганын партия сыны эдш, айкын ашты. Сонын 6ipi осы Дулат, Шортанбай сиякты феодалдык-хандык салт-сананын жокшыларын зиянды турде дэрштей зертгеу болатын. Эдебиетшшж зерттеу жешнде бурын мен ойлаган кател1к шюрлер “ Абай” романынын осы тусында жанагыдай кертартпа сананыц халыкка жат бйрнеше акындарынын атын орынсыз атауды тугызган. Дулат сонын 6ipi болгандыктан еппремш, бурын- гы катемд1 тузеу рет1нде emipeMiH. Бул — 6ipiHmi себеп. EKiHiui себеп, романдагы бейнеленген Дулат образы осы кггаптагы бар сез, мшезц эрекеы бойынша емйрлж, тарихтык нактылы материалдан алынган образ емес. Автордьщ ез1жасаган, ершн суреттелген, жазушылык киялдан туган образ болатын. Абайга жас куншде жаксы эсер етерлж халык акынын корсетем деп, кеп жаксы сыпаттарды жаннан шыгара жазган болатынмын. Буган ертерек кезде Дулаттш деп сенш журген ед1м. Енд1 бул жешндел шындыктар ашылганда, Дулагга зиянды санадан баска касиет калмайды. Сондыкган enflirspi тарихтагы терю, жагымсыз адам Дулат атынан ез1м тудырган тын образды тазартып, арылтып алу ушш бурын ойдан шыгарылган образга енд1 ойдан шыгарган адам атын берд1м. Жэне бурын фольклор колжазбасынан алынган Дулаттиа деп фальсификация жасалыл журген жапалы олендерд! де алып тастадым. 0з1м жасаган шартгы образ Барласка енд1 ез1м жазган ауызша елендер костым. KefiiHri беттерде Шортанбай сиякты кейб1р аттарды да осындагы айтылган себеппен эдеш еинрдйм, езгертом” . Бундай ой, бундай шешшге итермелеу 1947 жьшы республика- нын Орталык партия комитетзнщ \"Кдзакстан Былым академия- сыныц Тш жэне эдебиет институты жумысындагы ерескел ка- телжтер жоншде” деп аталатын каулысынан кейш басталып eai. Ултшылдыкты, жау ниеттеп адамдарды ешкерелеу, саяси-идеялык кателжтер 13деу бул туста да токталмаган. 1951 жылы “ Правда” газетшдеп “ Кэзакстан тарихынын мэселелер1н маркспк-ленин- д1к тургыдан зертгеу” атты макала оны, TinTi, opiniriii ж1берд1. Дурыс болмаса да, жогарыдагыдай создерд1 жазуга баргыздырды, романына жоспарланбаган, мулде ойында жок озгер1стер енпз- Д1рд1. “0з1мн1н Абай жэн1ндеп енбектер1ммен байланысты 6ip топ меселелерд1 сынап эту нэтижешнде оз1мн1н енд1п кдрызым деп 6uieriniM, Абай жайындагы шыгармаларымды ерекше зер салып, непзп турде кадагалап кайта карап ету1м керек жэне кажет тустарымды кайта тузеп жазуым шарт. Бул жендеп м1ндетгер1мд1 романдардын кайта басылу карсацында орындамаклын. Жене де 415

Абай женшдеп романдарымнын сонгы штабы - “Абай жолы” романыньщ еюнш! кггабын идеялык, коркемдцс жагынан MiHci3 толык, етш аяктауым шарт. Бул женде сын рет1нде Кенесары мен Абайдан бурынгы дэу1р акындарын керсетудеп талаптардан баска. Абайдын езшщ тешре- пнде болган Кекбай, Шубар, таш баскалар сиякты адамдардьщ бейнесш сыпаггауды да капы зер салып, кайта карал етпекпш. Бурынгыдан да ешкерелей туст , олар жайынан катал ушм шыга- рып, Абайдын жасырын жаулары етш сурепеуш шарт” (“ Менщ кателерш”. 521-бума, 7-6.). Осындай амалсыздыктын шараларына 1932 жылы барса, м1не, енд1 тагы да кайталанып отыр. Ол кезде жана курылыс, жана бетбурыс, алгашкы бесжылдыктар iciH жузеге асырушыларга арнап шыгармалар жазамын лесе, бул жолы ом1рл1к кезкарас, багыт устанымдарына идеологиялыкталапка сай озгер1стер енпзе- мш дел, тэты да езш-ез1 айыптап. ез!н-оз1 жокка шыгаруга дей1н барды. Бул киянапын ен ауыр жагы - жузеге асырсам-ау, жана epiorepre кадам бассам-ау деген ойлары мен жоба-жоспарларынын быт-шытын шыгарып. одан жанылдырып-жанылыстырып ж!бер- генд1п eai. Эпопеянын 6ipiHuii ытабы 1943 жылы Жазушылар одагынын уйымдастыруымен еткен улкен жиында талкыланды. Баяндаманы белгип эдебиет сыишысы Есмагамбет Ысмайылов жасады. Сол баяндама да, езге ой-nucip 6шируш1лерд1н квпшш1пнщ cesaepi де басшьшыктын кас-кабагына карай еткен сияктанады. Ондай талкылау жазушыны канагапандырмады. ешкандай кемек, сеп- тшн типзерлш кер1нбед1. Шыгарма табигатын доп басар ойлар- дын коршбегенд1п кониине 6ip турл1 жабыркаушылык тугызды. Осы бет. осы багытпен жнын езшщ аякталар жерше келд1-ау деген кезде гана бэршен белек кияга ерлегендей ойды Бабит MycipenoB айпы . Кдншама кайталап окысам да, ылги жана 6ip ой, жана 6ip керкемд1кт1, бурый байкамай кеткен теренд^ктт табам дегендей, шыгарманын кеп-кеп касиеперш кергенд1п, оны шын кещл, шын шынайылыкпен ашкандагы жиын тынысына езгеше дел, женщине акелд1. Сонда ол ен непзп дел eiei ескертпесшй! барын бицнрдк BipiHmici - К,одар ел1м1 казак табигатына сэй- кеспейтш, онысы баска журт козше катал, мей1р1мс!з етш кер- сететтн керш е десе, eiciHuiici - жштгершн келшшектерш айыр- бастаулары туралы болды. EKiHmi ескертпеш жазушы кабыл алып, 1942 жылдан кейпнп басылымдардын ешкдйсысына ж1бермей койды. Сондагы кел1с1м 6epin, алып тастаганы мыналар еги: “ Осындай кеп елдщ баршасын камтыган дырду, жел!кт1н айрыкдна 6ip айгагы сиякты аса тосын 6ip жаналык шыкты. Ол ецпменщ ортасындагы адамдар - К,улыншактын немерес1 Манас пен ЗЮптек uuiHaeri сонын курдасы Кдрахан болатын. Кеп куаныш ш шде Манас пен Кдрахан куанышы, TinTi, 6ip белек, езгеше бол кезге тусе беретш. Будар ат уетшде болса 61рде 416 к

сабаласып, жарысып, 6ipae аударысып, б1рде сол ат устжен кушак- тасып, косила он салып кегель Торгай мен Жштектщ улкендерг бул екеуш1н кызыгына карал, айрыкша ырза боп суйсше тусетш. KeuiKi уакытта коналкага да eKeyi жубын жазбай 6ipre туседь Айналасына оралып, кошемет кып журген езге курбы-курдастары да кеп болды. Сонда желисп, дырдулы топ 6ip KyHi Кдрахан уйше кеп туст1. Жиынга арнап, сактап отырган мол кымыз бар екен. Аса 6ip куигп кою кымыз... Кузп кымыздын озгеше баптысы екен. Келген журт сшейе iuiin, катты кызып алып энге басты. Жекелеп айткдн, косылып шулаган дырду ортасында 6ip кезде Манас ceKipin барып, курдастык репмен Кдраханньщ сары Кызыл келшшегш кушактап алды да, касына отыргызды. Ержке коймай езймен 6ipre эн салгызып отырды. Энге соншалык уста, калжынга жуйрж, 03i онды, ашык-жаркын келшшек Манаска унап едь Ол Кдрахан кезшше бул кел1ншект1 курдастык жолмен аймалап суйш отырып, 6ip кезде Кдраханды касына шакырып алды да: - Уай, Карахан! Осы екеум1здщ достыгымызда шек бар ма? — Кдрахан: - Жок! - дедк - Ал куанышымызда... Майбасарды сабаган, Кунанбайды куган куанышымызда шек бар ма! - Ендеше, сол куаныштыц айта калгандай 6ip cepniniH екеум1з неге корсетнейм1з? - Ал аташы, керсетшй - Мен айтайын, тек сертте турамысын? - Сен меж жарга жыклассын! Тэуекел, турайын! - Олай болса, екеум1з озгеше 6ip туысайыкшы! - Ол кдлай? Сенде де, менде де бала жок! - Бала кажет емес! - Ешй кайтелж? Тамыр десе тамырмыз! Дос лесе доспыз! - Тапшы, кэне, ер болсан, тапшы! - деп, журттын бэрш ОЗШ1Н жумбагымен тандандырып, Манас 6ipa3 отырды. - Таппадым, курдас! Кысылып турмын! - 0 зщ таппасац, мен табам, дегешме еремкщ? - Шын ба? - Олсем де ерд1м, мэ, колым! - деп, Карахан ж ел ти келт колын берш. Бул, тепнде, аса морт, онай кулап кетюш кызба ж!пт болатын. Манас осы туста екшешп котершш ап: - Уа, осындай куанышта озгеше 6ip ерлерше куанайык! Айта калгандай ic ютейж! Кел, екеум!здщ мал басты арапастырган езге- ше туыскдндыгымыз сол болсын, тура екеум1з катын айырбас- тайык! - деп садцы. 417

Караханньщ катыны бул сезд1 ойын Kepin куле 6epin едь BipaK, Ж т т ек пен Торгайдын кымызга кызган желекпе жттгер! мез болын, суйсше кулш: - Уай, ер-ай, мынау ердщ ce3i гой! - Уа, мынау шын айта кдларлык серпш гой! - Тек колдарыннан келсш! - Ей, ею батыр, тек ер болындар да, ктецдер осыны! Дэл мынау кундерде соны кешпейтш жан жок! - десш, бар жиын кау кетердн Карахан осыган кызыгып кетш, атып турып: - Берд1М серпмш! Кешим ендеше! Ал бюмщда, аллауакбар! Кел, халайык, куе бол! Мынау катын саган бак берсш! Сениа маган адал болсын! Ал мшекн! - дедь Караханньщ катыны не дерш бшмей унйз ацырып, мелшиш калды. Ею жштгщ осы уоделер1 уэде боп, соз шынга шыкты. Манас пен бар курбысы осы тунде Кулыншак уйыктап жаткднда сол ауылга барып, одем1 кара сур келшшекп оятып кшншрт ап, жендерш айтпай Карахан аулына екелдт Оны осында тастап, Караханньщ кел1ншепн карсылыгына карамай KHiHflipin, кушактап кетерш алып, Манастьщ алдына onrepin бердь Сейт1п, 6ip-aK кеште не улкендерше, не катындардын оздерще 6ip ауыз соз салмай ею жаксы келшшекп дол мшш журген аттарындай айырбастап алысты да коя салысты. Ертещнде улкендер оянып бшскен, урюскен кезде мезгш о т т KeTiri ед1. Ею аусар ж1пт сол тунн1н пишде ею кел1ншектщ хсылауы- на, каргауына, карсылыгына карамай уйлешсл койган-ды. Кулыншак танертен Манас шымылдык irniwe уйыктап жатканда бул1нген болды. 03iH журт ceicneciH дей ме? Болмаса кимай ма? Эйтеу1р, даурыгым, камшы алып: - Не дейш мына кзншелек?! —деп Манасты урмай, шымыл- дыкты 6ip-eid тартып кетп. Онысы ашу емес, ушык-ушык боп шыкты. Сол куш кешке ею K03i бьлеудей болган келш колынан ас iiuin отырды” (“Абай” . Алматы, 1942. 225-228-66.). Сейттп, жанагы ею ескертпенщ 6ipi - Кодар елшше катысты айтьшганды кабыл алмады. Ел арасына кеншен танымал бул окига езш коп ойланып-толгануга салганы, оньщ шын сырына коз жетюзу ушш талай адамдардьщ енпмелерше кулак турген! бар, барып-барып тусшгендей болды да, каз1ргщей суретгеп жетюзу токтамына келд1. “ Кайтканда” тарауы колжазбада “ Окудан кайтканда” деп аталганы болмаса, басылымдардын барлыгьщда да тараулары сол 03repicci3 куйшде калды. Колжазбада да, 1942 жылгы басылымда да “ ед1” C03i оте жи1 колданылатын, 6ipaK сонынан оларды коп азайтты, кейде баска сездермсн алмастырды. “Жолда” аталатын тарауындагы “ Ертен ол да Каркаралыга журмек. Абайды касына ерте журсш деп-ri. Бул хабарды уй uni ун катпай тындады да, тепе 418

томсарып кзлды” деген сейлемдер 1955жылгы басылымнан бастал едэу1р кенейтщщ, толыктырылды: “ Ертецше туске жакын Абайды узак жолга аггандыргалы жакындары тепе сырткд шыкты. Сем1з пула жирен атты кум1с ер-токыммен ерггеп, Абайды соган аггандыргалы Жумагул устап тур екен. Абай ен алдымен кэр! ежеЫмен коштасып: - К.ош, еже! - деп кеп, ек! кдлымен ежесшщ юшкене Kepi колын кысты. Эжеш Абайдын мандайынан шскеп турып: - Эруак, колдасын, жолын болсын, Абайжаным! - дедг взгелермен алыстан гана “ кош, кош” десш, Абай атына карай журе бердг Uleineci Жумагулдын колынан торы аттын пзгшш алып, Абайды: - Кел! - деп шакырып ап: — ГОсмшдэ, - деп e3i атган- дырды. Баласы аткд конып, журуге ьщгайланып пзесш кымтай бер- генде, Улжан езшщ улкен ак саусактарын торы аттын жалына салды. Bip нерсе айтатын сиякты. Абай осыны ангарып, анасы- нын жузше Караганда, Улжан буган 6ipa3 кез салып турып: - Балам, улкендер б1рде тэту, 6ipae араз бола беретш. “ Кундестщ кул1 кундес” дегешн сен бшмей-ак кой. Божекенд1 корген жерде евлемщш тузу бер. Bip кезде жаксы жакынын ед1. К1м тентек, юм макул? Кдйдан бшдщ. Экен душпан десе, сен едш бол! Жамандыкка KiM табылмайды дейС1Н, жанашырдан айрылма! - дед!. Абай журш кета. Артынан б!рнеше бурылып Караганда, аналары уйге юрмей, узак карап тур екен. Ш ешесшщ сонгы ce3i Абайдын кулагына eni eerinin турган сиякты. Кдзйрде бунын жаны ашыган тшеулес1 - Бежей” (“Абай жолы” . Алматы: Жазушы, 1989. 74-6.). Белек-белек кагаздарга, кейде дептер бетгер1не жазылган косымшаларын кай тустан орын алатындыгын керсетш отыр- ган. Ал керкемд1п жогары керш1стерден енбей калгандарын бар- лык колжазбалар мен басылымдарды мукият салыстырып, анык- тап барып калпына келпрсе де артыктык етпейш. Меселен, Жа- нак акынга байланысты окига колжазба мен 1942 жылгы басы- лымда бар да, кейшп жарияланымдарында жок. Сол кейшп жа- рияланымдары “ Садак Кадырбайдьщ айтуында жай акын емес. взшше 6ip корген жан сиякты” дегенмен гана шектелген. Садак деп отырганы - Ж анак Жанак, Марабай сиякты, Абайдын ©те жогары багалаган акындарынын 6ipi. Мумкш роман окигасына тжелей араластыгы болмаган сон кыскарткан да шыгар, ал онын касиет дарыган акын екенд1пн мыналардын ез1-ак керсепп тур. \"Сонын мысалына осы Сыбан ш шде болган 6ip окиганы айтгы. Жанак Найманнын калын 6ip тобына келсе, кеп казы мен теренщ басын коскан жер1 екен. Журт акылдасып жаткан кез болса керек. Жанактьщ астына мшген шубар аты бар екен. Соны шщерлеп отка койып, e3i топ шпне келед1. Аты жайылып

журш окшау отырган ею-уш ж т т т щ тусына барыпты. Элп ж тггердщ 6ipeyi шубарга K03i Tycin отырганда, шубар аузын арандай ашып есшейдк Ж шт жантайып жатып байкдп кдпты. Шубардын тандайында бармактай калы бар ексн. Осыны белН eTin жанагы ж т т шубарга дау салады. Жанакты казыньщ алдына апарып, “ Мына шубар ат мешю, тай куншде жогалган болатын. Таныдым. 031ме алып берсендер екен” деп арыз етедг Жанак: “ 0з малым, кулынынан мэлш едк бекер айтасын” деп дауласса, ж!пт токтамайды. “ С е н т тайыннын белгю не?” легенде, тан- дайындагы кдлын айтып: ''Нанбасандар. аузын ашып керщдерин. Соным OTipiK болса, MeniKi болмай-ак койсын” депп жэне осы аггын 03iHiKi екенше жанын бередг.. Журт карап Ж1бергенде, ж тттщ айтканы дол шыпшы да, казылар шубар аггы жштке буйы- рады. Жанак сол арада ер-токымын алып, атты берл жатып: “Жанын берген Жанактын шубарын жер, Мына адам бул шубарды MeHiKi дер. Жаксы атынды жаманга саткан жаннын, Бар кудай, езщ бш п жазасын бер\", - дейдк Жштке ат тшп. Онай олжага куанып кеткен жалакор сол арада бел1ндеп белбеушщ 6ip ушын шубатып, шубар атгын мой- нына байлап жетектей жонелед!. Белбеушщ 6ip ушы езшщ белшде буулы екен. Топтан шыгып, эудем жерге барганда жолда 6ip юшкентай су кездеседг Жшт o3i содан ceKipin ете бередк 6ipaK шубар ат дол осы кезде уркш кеп Kerin, Keflin шепнш кал­ ган екен. Ж шт жанагы суды шалп етюзш шалкасынан кулайды. Соган ат мулле уркш ортки жонеледг Ж штп суйреп тепюлеп, быт-шыт кып кетедг С ойпп, даукес жшт елш кадады. Сонда жанагы журт Жанактын жанагы сезш eciHe алып, Kopi акынга шубырып кеп KeiuipiM сурайды. \"Ат сешю екен, ак адал малый екен, жаным. кайтып ал” , - aeiwi. BipaK Жанак: “ Атымнын куны толды, алмаймын” , - деп сол елден агсыз кетнгп. MiHe, Жане- кенде осындай окшау ipuiiK бар еш” , - деШи Сабырбай (2-бума, 401-402-66.). Жадны, жазушы озгнгн кажетсп деп тапкандарын сызып тас- тап отырса, ешн 6ip тустарда узак-узак жондеу-тузетулерше уштас- тырады. Ечбектенудщ сондай npouecTepi екншп жэне ушнпш ютаптын колжазбаларынан мол кездессе, ал, олар осы 6ipiniui ютаптын тупнускасынан оншапыкты байкдла коймайды. 0згерпп, жондеулердщ жш кдйталануы орюм-орюмдердщ эркилы niicip- усыныстарды айтуынан сон болган сиякты. Араб оршнде жазылган Gipiumi клал колжазбасынын кеп тустарын айырып оку кеп киынлык тугызады. Саргыш, сапасы нашар осы 6ip кагазда да улы туынды жатыр-ау деген ой кекей- ден кетпей турып алады. DipiHini ютаптын араб эршндеп жазыл- 420

ган осыдан баска нускасы жок. Ал екжин немесе езге ютапта- рынын 6ipa3 тарауларынын алдымен жоспарлары жасалган, онда не айтылып, не камтылатыны керсеттлген жоне оларда енбек етужщ килы-килы саты жолдары мейлжше коржйлн тапкан. “ Татьянанын кырдагы внжен” баска клал болып шыкканга дейш онын \"Окудан кайткднда” , “ Кат-кабатга” , “ Шытырманда” дел аталатын тараулары “Эдебиет жене искусство” журналыньщ 1939 жылгы 6, 7, 8, 1940 жылгы 10-11-сандарында, осылардын Анна Никольская мен Тем1ргали Нуртазиннж аударуындагы узшдшер1 “ Октябрь” , “ Литература и искусство Казахстана” журналдары, “ Казахстанская правда” мен \"Литературная газетанын” бет- тержде жарияланып eai. Осыларга Караганда, жазушынын рома- нын жазумен катар орысша аудармасын да 6ipre журпзш отыр- гандыгы коржедг Енш барлык басылымдар мен тупнусканы мукият салыстыру нетижесжде 1997 жылы жарык керген нускага мына секиип тузету. толыктырулар енпзилп, баспага усынылса, елу томдыкта сол басылым непзге алынды. “ Б1рак сол саналы кайгыныц ожес! мен анасы бар болса да, дэл езшщ OKeci Кунанбайдьщ, ага султаннын жок екенж антарды. Онын аузынан мурат-максатын таратып айткднын сездк естзме- д1 —естгсем дел ынтыккан жок” (44-6.); \"...ауылдары кайда тунец, кайда конып бара жаткднын” (51-6.); “ Аздан сон боктер тауды ара- лап огш, Кдрашокынын бауырындагы кок аланга шыкты\" (51-6.); “ Бэрш жиганда да Кунанбай эуел1 эр елдш ру басыларын касына алып отырып, артгагы копшшшне сол ру басьшары мен оз атынан селем айтып жигызган. Копбак Байсал мен ез атынан айрыкша селем айтып, шапкыншы кылып та Кот1бактын оз ж1гггтерш жумсап ед1. Сонгы уакыгга да 03i Кдрашокыны алганнан 6epi Кунанбай Байсалга 6ip уэде берген. Шынгыстагы кыстауы аз, саны мол Копбактын жерш молайтпак eai. Кот1бак Ж1г1текпен жерлес. Бурын бар Тобыктыны билеген Кенпрбай тусында Шынгыс imi- нен жаксы, куйкалы кыстаудын бэр!н басыл алый, eai ныкбауран келед1. Ешн басы ескен, малы ескен жене ол кундерде жер ececi дурыстап тимеген Кет1бакты сол Ж1птектен жер eiiepin ырзала- макшы. Жаз ортасынан 6epi жатыл алды. Бежейден жырып альш, бауырына тартканда, ecipece, айкын ceaflipin, кызыктырыл кояту- гын. Сол Байсалдын оз сыбагасына арнаган 6ip кыстау болатын. ол кыстау бугш Бежей отырган атакты Токламбет. Кунанбай eaip ез басы апар жер)н алганмен, Байсалды жай- латкызган-ды. Онын бер жагында Байсал Ж1птек жерш келемен, жолмен алатын шыгармыз деуш1 едь Кунанбайдан “ еперемтдГ еспгенде Байсал да ундемейтж. EKeyi 6ipre жасасыл, кабаклен угысатын болганнан 6epi, тепнде, Байсал ундемесе, од конгеhi 421

К^рсы болган жершде ол колма-кол 6ip-aK томырылатын. Мына жолы aai кунге сол ундемеумен келедк Кепбакты жаздан 6epi Кунанбайдын дегеншен шет жайылдырган емес. Билетш, ыркына K0Hin, тусшд! берт керейщ, кайда, кдлай апарар екен деп бай- Ал сонгы eici-уш куннщ iuii шатасып, шиелешсш барады. Енд1 Токламбет зорлыклен тимесе, берекемен тиетш емес. Зор­ лыклен жылатып тартып алып береке таба ма? Жэне, э ф есе, Жштек epi кэп, api аталы мыкты ру. взшде Кунанбаймен xipeciii журген Бежей бар. Ол Кепбакка ата кыстауын узак бауратып, к.утты к,оныс кып коя ма? Зорлыкгьщ да кайта оралар орайы болмай ма? Сонда Бежей Байсалга Токпамбегп байыргы, туракгы кыстау етш негып шыдап отырады? Негылса, зорлыклен алганнын Ty6i кайыр болар деп айту киын. Bip алуын алса да, артынан аударып тастап ж!бермесе. М ш е, бупнп кун ундемей, ауыз ашпай Кунанбай касында журген Байсалдын imi осылай едГ’ (64-6.). “ Кен уйдщ uui кулазыгандай. Дагдыдан тыс онаша” (69-6.); “ ...тагы баска окдшысты Kiclnep аркылы уйде отырганда окып отырам деп” (105-6.); “ ...бел шешш жайланып, осы егей шешесшщ уй1нде кала туратын болды” (120-6.); “ ...жэне жайлауга карай тартканда бул елдщ удере кешем деп жаппалап конып отыратын эдеп бар. Кещл косылар кун болса, жарык айлы тундерде ерке жардын онаша жаппасына xipy ертепдей ракат кой. вз1 кермесе де, Абайдын езге ересек жшттерден кеп ест!ген ракат шагы осы болушы еш” (127-6.); \"Абай бул келген елдщ бэрш керш, жай- куйлерш сурастырып, тепе жайластырып шыкгы” (226-6.); \"Асыл- бектермен айрылыспай, 6ipre сапар шегетшше Абай кеншденш калды. Ерболды осыдан сон сейлеткен жок” (241-6.); “ Елдщ ауыртпалыгын жете бшш, толык таныган жас ж ш гп ка:прде Кдцырбай езшщ 6ip тургылас замандасындай танып еш” (242-6.); “ Жут артынан ел атаулы елдлтнен айрылып, шдет керген малдай болып кзлатынын кез Kepin жур” (242-6.); “ Ойлары бар ма? Сондайлык баянсыз прлж успнде отырып ipreni елмш деп кайпп айтады. Жел кутан канбак болмай, ел болудын шаруасын ойлаган бар ма? Осы туралы...” (242-6.); ' ...аумаган ки1з туырлык, айны- маган терт тулж - баршасы да\" (243-6.); “ Ендеше, осы дуниедеп бар журтгы ез1нен кем санайтын казак, дэл сол дуниедеп ен панасыз журт екен” (243-6.); “ Журтган улгз алмай. езгеге берме- ген —сол б1здщ халык Ce6e6i не? Ce6e6i, жалтыз, окшау жасап...” (244-6.); “ BipaK сонда да журекте жалын жок, ойында байлау да жок” (249-6.); “ Кудайбердщщ сез1 рас. Кунанбай Абайды болыс сайламак болатын” (263-6.). Т. Эким 422

М А 3M Y Н Ы I. А Б А Й Ж ОЛЫ (роман-эпопея) EipiHini ютап Кзйтканда........................................................................................ 5 Кат-кабатга............... ............................................................... 63 Жодда.............................................................................................. 98 Шьпырманда..............................................................................147 Бел-белесте........................... 196 © Р Д е ............................ 251 Крада............................................................................................. 303 II. БЫЛЫМИ TYCIH IKTEM E

0УЕЗОВ MYXTAP ОМАРХАНУЛЫ Шыгармаларыньщелутомдыктолык жннагы 22-том Академиялыкшлыми басылым М. О. Эуезов атындагы Эдебиет ж ене енер институтынъщ гылыми кецестде бектт п, баспага усынылган Редакторы Б. Хабдина Компьютерлпс тершш жасагандар: Н. Салихарова, С. Курмангалиева Компьютерде беттеген Л. Корешкова Теруге 4.07.2005 тапсырылды. Басуга 31.10.2005 кол койылды. IluuiMi 60 х 84 7 ,6. Офсеттж кагаз. Kapin Typi “ Таймс” . Eceirri баспа табагы 26,5. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс №214 ISBN 9965-759-22-7 “ Ж 1бек ж о л ы ” баспа уй1 050000, Алматы каласы, Казыбек би кеш ей, 50. Тел.: 72-65-01, 61-11-09. Ж Ш С «КУРСИВ»