экеткеж есжде... Тамашалап карал тургандар да калай болганын анык ацгара алмапты. Bipeyaepi: «жерге тусе калып, жаяу шайкастьщ* дейдь Енд1 6ipeyaep: -шеке тускен аттыц устжде отырып-ак, калмакты найзамен кетер'т экеттщ» дейдь 8 йтеу1р, 6api де адам ажыратып улпрместей кас кагым сэтте болтаны хак. Бул eciH жиганда, каракекаргымакоскырынып, ойнап шыга берд1 де, Кертабел, cipa, б1ржер1 майып болган секюдр иесж жаяу калдырып, сол орнынан турмай жатып калды. Сонадай жерде Аркауыл жатыр тебедей болып. Найзанын ушы кабыргасын каусатып, бел омырткасын опырып еткендей болью efli, тш тартпай кеткенге уксайды. Аргы жагы — каптама согыс. Кальщ калмак жан ашуы устжде ортада жаяу калган Кабанбайды таптап eiyi де мумкж еде Дал осы сэтте арт жактан келе калган Шаныш-кылы Бердщожа батыр езжщэйпл1акбоз атын муньщалдына келденентарта койганы... Басшысынан айрылган калмак колы будан ары табан Tipen coFbica алмады. Рухыустем казак ж1гптер1 ездержен саны басым жауды бет каратпай туре куып, толык женюке желт. LUipKiH, Бердщожалар нагыз ер ед'| той! Ол содан кейж де жанына балаган акбозын будан кайтып алтан жок- Урыс аякталган сок Кабанбай ракмет айтып, атын езже кайырмак болганда, Бердщожа: - Жок, Кабеке, мен енд1 азден бул атты алмаймын. Мен б1рдеке бюсем, акбоз нагыз иесж жака тапкан секюдь Алые жол, алапат жорыкта ci3re cepiK болсын! - деп шылбырын зорлагандай мунык колына кайта устаткан. Кабанбай сол акбозды бертжге дейж мжю журдь Жануар @3i де нар туйедей, узак журюте 6eai 6ip босамайтьж, тулпар теки жылкы efli. Кыркыншы жылдары Шыктыстаудагы шайкаста окка ушты. Айтпакшы, Кабанбайдьщ «Дарабоз» атануына ce6enmi болган да - сол акбоз ат-тугын. Неше кун бойы алдырмаган Шагандагы жау беюнюже карсы кальщ колды бастап тура шапканда, акбозбен окбойы алга шыгып кеткенж батырдьщ e3i де акгармапты гой. Сонда тебе басында ту устап, урыс алакын кезбен шолып турган Абылай: - Ау, мына дара бозьщ KiM? 03i тым алга шыгып Kerri гой... Кезс1з батыр мерт болмаса nri efli! - деп api суйсжю, api катты алакдаган екен. Кейж. ойрат колын ойсырата женю, Шатан шаткалынан айдап шыкканда, мана акбозга мжю дара шапкан батырдьщ Кабанбай екенж 6inin, Абылай катты разы болган-ды.
- Кайраусыз втер кара кылышым-ай! Даккка жетк1зген дара бозым сен екенсщ гой! Егер б итке 6eKiHin алган жау камалына кальщ колды кетерт сен шаппаганда, 6yriHri шайкастьщ немен 6iTepi негайбыл едь Бупннен бастап Кабанбай атыкхан уранына айналып, жорыктагы eciMiK Дарабоз болсын! - деп кушагына алып, услне алтын зерл1тонын жапкан. - -Дарабоз» дедщ бе, хан нем? Апыр-ай, онсыз да менщ журт койган атым аз емес едИ - деген Кабанбай карк-карк култ. - Бтем . Сен екеу1м1з азан шакырып койган ез атымызды умыткалы кашан! BipaK сенщ 6yriHri е рлИ к вз алдына 6ip ат коюгататиды, - деп, сол куш анау-мынауга желп етпейлн Абылай масайраган куаныш услнде ез байламын кепиллж алдында жариялап ж1берген... Алайда сол согыста атакты акбоз окка ушып мерт болды да, Кабанбай жаксы аттык зарын кайта тартты. Былайша, БэйжИтте жылкы кеп-ак- Мэмбет-Каракурсактыц ез дэулел де желп жатыр. BipaK сол кеп жылкыныц шЛнен батыргалайыкб1р тулпар шыкпады деген не сумдык?! Элде жаксы аттар шабындыда жау колына ту с т Kerri ме, не болмаса eci шыккан ел ат-айгыр сурыптаудан калган ба, эйтеу1р, тулпардьщ тукымы курт азайып кеткен1 анык едК Былай карасан жорга да, жортакы да, жуйрж те толып жатыр. BipaK, кереп не,алысжорыктабел!босацсымайтын, жаумен жекпе-жекте Кабанбайга канат 6iTipep тулпар жок- Элп Букар жыраудыц: Жал-нуйрыты цабадеп, Жабыдан айтыр салмацыз! Цальщ малы арзандеп, Жаманнан цатын алмацыз! Жабыдан айтыр салсацыз, Жауга ммер аттумас. Жаман катын алсацыз, Толка к/рер ул тумас! - деп зарлайтыны осы екен гой. Батырга cepiK болар 6ip тулпар табылар деп, жалгыз Бэйжют кана емес, иЫ Каракерей ат i3flen сабылды. BipaK жай сэнге мжелн бут артар к е л т болмаса, кентдеп жылкы табылмады. С е й ш жургенде, осыдан жел-сепз жыл бурын, ел жайлауда отырганда, Кабанбай касына 6ipтоп адам ерлп, ел iuimiH элдеб1р 100
шаруасымен Каракерейдщ Мурын бутагына жататын Боранбай бид1к ауылына барып тускен. Мурын - бес Байыстьщ 6ipi, nci Бэйжттке нагашы саналады. Бастыгы Боранбайдыч 03i болып, букт ел Кабанбайды чурач ушып карсы алды. Тай сойылып, чымыз куйылып жатыр. Дастарчан басында сезден сез шыгып, эчпме тагы да ат женже чарай ойысты. Боранбай бул елкедеп атакты атбеп, белгш1 ат сыншыларыньщ 6ipi efli. Ол Kici бурын да Кабанбайта лайыч ат i3flen, кез-чулач боп журед1 екен. Бул теч1ректен де ондай жылчыньщ табылмаганын еюшшпен айтып отырды. - Ондай ат 6ip шычса, Цуланбайдыч жылчысынан шыгады. Кейжп жылдар аламан шабыста сол ауылдыц аттары байге бермей жур, - дед1осындагы ел адамдарынын 6ipi. - Иэ, Куланбай жылчысынан чазанаттар тучымы узшмеу- uji efli. Сурастырып керелн екен, - деп Боранбай да ойланып чалFaн. Булардьщ Куланбай деп отырганы - осы Боранбай бидщ немере iHici. Мурын ш н де Мырзастан Калчаман мен Мулкаман тараса, Боранбай - Калчаманнан, Куланбай - Мулкаманнан туады. Жасынанел бил1пнеараласып, атустжде журген Боранбай орташа даулетт1 чанагаттутчанда, ата байлыгы тугел!мен дерлж Куланбайга чонганы рас efli. Кейжп жаугерштж жылдары шмжч де болсын дэулел шайчалып, терт тулж малы шагындалып чалды гой. Соньщ ез1нде 4a3ip Куланбайда бес мычдай жылчы бар десетж. Ауылдарына заумен жолы тусш 6ip келгенде, батырга тачымы толар ат мжпзбеуд'| ел атына намыс Kepfli бтем, Боранбай сол жерде отырып, туысы Куланбайга хат жаздырды. 8yeai ушбу хаттыч басында бул елге Кабанбайдыч чоначча ке л т жатчанын, батырга жорычта MiHeTiH ат керек екенж, ол ат басча жерден емес, Куланбай жылчысынан табылады деп умп- елп отырганын тэплштеп келд1де, одан ары болашач тулпардын сынына точталды: «BniKTiri ез!чдей болсын, меслп ез!мдей болсын. Желгенде екшжнен жел ессе, аяцы Казыбекпч сезждей болсын. Кулагы чамыстай болсын, ерш талыстай болсын. Eki K63i - ботаньщ кезждей, шекесЫч арасы чарыстай болсын. Кабагы - 6ypKiTTin чабагындай. шычшыты бураныч сагагындай болсын. Жылкыцыз- дан осындай 6ip тай табылса, MyciHi межч чойган талабымдай болсын. Жануардьщ жалы ж1бектей, часча Tici куректей болсын. Мойны чаздычмойнындай.ж1герйбабынакелгентулектейболсын.
р Белдемеа цанатты болсын, жаясы жалпац. алапты болсын. Bip каргендер уш керерлж, осындай сулу, жарацты болсын. Сауыры кулындай болсын, кекш1 балага койган тулымдай болсын. Ерегесте ер cepiri болатындай, ел есжде цалатындай, eni-Tyci б1рьщгай болсын. Денес1 шымыр болсын, туягы жумыр болсын. Куганда цутцармайтын кайыспас тугыр болсын. Куйрыгы те п л т турсын, талданып certain турсын. Самсаган нальщ кол ш нде турпаты ерек б е лж т турсын. Tmepceri темен, eKi буты алшак к е л т, артынан Караганда тес суйеп KepiHin турсын!» деп сэлем хатты аяктады да, дереу кол-аягы ж ецт 6ip ж И пен Куланбайга 6epin ж1берд1. Отыргандар ani Typi-Tyci белпаз болашак тулпардан repi Боранбайдын сыншылдыгына, акпа шешендтне суйсж т едк - Эй, осыншама касиет6ip бойынан табылатын кыл-куйрыкты кезше кояр ма екен?! - Tirrri Борекец айткан сындардьщ жартысына толса да, нагыз тулпар боп шыгар efli-ay! - дес!п жатыр уйдегтер... Кейж, журттьщ айтуынша, бул хат Куланбайды да терек ойга калдырган кержедь Ел шетже Кабанбай ке л т жатыр дегенд1 еслп, Мурынныц баска да аксакал, карасакалы жиналып, ат жайын акылдасыпты. Осыншама кеп жылкыдан батыр мжетж 6ip ат табылмау деген ел атына намыс. Bip амалын табу керек. Ел корганы Кабанбай секшд1 батырга тумарлы тулпар MiHri3inTi деген атагынын, ез1 неге турады?! Б1рак, кырсык кылганда. Боранбайдыц койып отырган талабы тым жогары болып тур. Атбегшер, сыншылар жиналып, сол теКректеп дамел1 деген талай жылкыны атаса да, барып кергенде ешкайсысы айтылган сынга толмай калды. BipeyiHiH журю, екждлсжщ суйек 6iTiMi, ушжилсжщ Tyci келмейДи Акырында капы дагдарып. туйыкка лрелген Куланбай езжщ бас жылкышысы бсербайды шакырып, акылдаскан екен. - Ес 6mreni жылкымен кезщ шыгып, осы тул'жтщ ш н де келе жатырсьщгой. Б1здщжылкы костарынан мынадай сынга толатын аттабыла ма? - деп оган хат сезж кайталап окып 6epinTi. Осербай да б1рден жауап бере алмай, желкесж касып кеп отырады. Бул, acini, Куланбайдьщ бес мьщ жылкысын тугел тустеп танитын, солардьщ кулынындагы сакауы мен кунанын- дагы TiceyiHe д е й т колдан еткерт журген, эркандай асаудын албастысын кагып алып, тез жуасытатын, Камбаратаньщсырьжа аса канык ж И т efli. Осербай кекала мен торыаланьщ ужрлерж 102
кез алдынан 6ip-6ipflen етшзгендей узак ойланып отырады да, 6ip мезетте жуз1балбул жанып, басын кетерт алады. - Таптым, таксыр! - дейд1 Куланбайга карап. - Мен б1рдене бтсем, ^a3ip аздщ жылкыда 6ip гана пырак бар. Борекецнщ сынына 6ip толса, сол толатын шыгар. - Не дейднау?!.. Аузьща май! - дейд1 Куланбай орнынан ушып кете жаздап. - Кайда жур ол пырагьщ? - Осы 63iMi3fliH жылкыда. OKeci - казактьщ казанаты, eHeci - туртпеннщ теке-жэум!т!. Биыл денен. Соньщ езжде букт жылкыдан шоктыгы асып турады. EHeci нагыз кашаган куатын жуйр1ктщ e3i efli. Содан кайтып кулындаган жок, жакагы торы дененд1 уш жыл бойы арда eMi3in келедг.. Жануар, торы дененд1 айтам, кулын кунжде жет1 кун бойы жел1ге жатпай койып еде Сонда-ак кез1м ту с т, Ty6i тулпар боп шыгарсьщ деп ырымдап ед1м. Айтканым келд1: каз1р жердщ ер-енюттандамай аунагацда, бесжше тербелт, еш жатына кезек Tycin отырады... Егер Ардаемген батырдьщ такымына толмаса, онда бсербай будан кейш колына курык алмай-ак кояды! - дейд1ол нык сежммен. Куланбай эл1 де сенер-сенбесж бтмей, атбеплер1 мен сыншыларын ерлп, жылцы косына барыпты. бсербай оларды калын жылкыны аралатып, езже таныс уй'|рдщ касына таман экелед1де: - Мен нускап керсетпей-ак кояйын. Осы жылкыньщ арасы- нан Ардаемгенд1 танымаган казактьщ кез1 агып кетсж! - деп, e3i тула бойын мактаныш кернеп, 6ip шетгетурып калады. Айтса айткандай-ак бар екен. Ардаемген кеп жулдыздьщ imiHAeri шолпандай, кезге б1рден оттай басылады. Тулгасы нар туйедей болганымен, эл'1 кулын мушеа бузылмаган, нагыз томага кез, тобылгы торыньщ e3i екен. EKi бугыньщ арасы ел кешкендей... Жаясы теккертген астаудай. Жумыр туяк, серке сан, камыс кулак, каз мойын, ж1бек жалды... кыскасы, Боранбай айткан бар касиет 6ip бойынан табылгандай. - Осы!- дейд1 сыншылар б1рауыздан. - 1здегежм1з - осы! Кабанбайдай батырга осы Ардаемген гана cepiK бола алады! Сол кун1 кешке таман Боранбай ауылына сушнцд сураган Kiciflep келдг Батырга лайык ат табылыпты. Тек 6ip гана шарты бар: осы отырган ип жаксылар ертек туп копарыла Куланбай ауылына барып, сыбагаларын жеп, жумбактулпарды сол жерде гана керу'1керек. Тэй|р1, жайлауда ею колын алдына сигыза алмай epirin отырган журтка конакка бару да сез болып па. Ертецжде юз
Боранбай, Кабанбай бастаган топ тустж жерде, вкпетшщ батыс сшемжде отыртан Куланбай ауылына барып ошарылды. Уй лплген, тай сойылтан... Ауыл ycTi той в т т жаткандай мэре-сэре. Bipan Кабанбай кашан белгюз тулпарды кергенше, 1шкен асы бойына тарамай, тьщыршумен болды. Шалкар тустщ шагы болатын. Журт кымыз iujin, куырдак жеп бола берген 6ip мезетте, даладан дабыр-дубыр свздер ecmin калды. - всербай гой мынау! - Ардаемгенд1экеле жатыр... - Пай-пай, жануардьщ 03i де атан туйедей бар екен-ау! - дескен дауыстар шыгады. Жалгыз Кабанбай емес, ат десе шкен асын жерге коятын казак бггкеннщ кулаты влек ете туст1. Будан арты отырыста мэн калматан. Соны сезген зор денел1, кызыл курек жузд1, сулу муртгы Куланбай вишен бакыт нуры шалкып, жадырай кулд1де: - Ардаемгенд! экелд1 бтем. Будан ары батырдык твз'1Мж тауыспай, ayeni тулпарды кезден Keiuipin барып, дастарканга сонан сок 6ip-aK жайтассак кайтед1? - дед1 конактарына жагалай кез салып. Осы сезд1к ауыздан шыгуы мук екен, журт орындарынан дурк к е те р тт, жапырлай далага беттедг Улкендер сыртка шыкканда, всербай аттан Tycin, Ардаемгенд1 кермеге байлап жатыр екен. Bapi солай карай аякдады. Ауыл адамдары да тайлы-таяты калмай epin келедк Булар жылкы кермей журген жок, батырга лайыктулпар кандай болады, соны кермек. Кабанбай атандай адымдап, ек алда келе жаткан. Алыстан а дегенде кезже шоктай басылганы - Ардаемгеннщ Tyci. Ырыкгай шымкай торы. Сонан сок кезже тускеж - аттык eciK пен тврдей туркы мен шоктытыньщ бжкпп. Журт «атан туйедей» десе дегендей-акекен... Алдэл касынакелгенде,«мынажер1былай»деп еш текеж белт айта алмады. Кез'| б1рден тунып кеткен. Жылкыда болатын асыл касиеттщ бэр! 6ip аттык басына жинакгалганда, оньщ элдеб1р мушесж белт-ж аруга болмайды екен. Бар бтетжс Боранбай айткан белплердщ кебиак Ардаемгеннщ бойынан табылатыны аньщ. Онык кез алдында каз1р алып куш пен аскан сулулыктьщ эсем уйлеЫм1 тур efli. Куанганнан Кабанбайдьщ кезжен жас ыршып Kerri. - Жануарым-ай!.. Зарыкканда кездескен тулпарым-ай! Дуниенщ терт бурышынан i3flen ж урт, акыры e3iKfli вкпетжщ 104
ершен таптым-ау! - деп Ардаемгеннщ мойнынан кушактап, ж1бек жалына тумсыгын кеме июкеген. Жануар Ардаемген де б1рдецен1 сезгендей окыранып, жер тарпыды. Былайгы журтта жамырай куптап, шуылдасып тур: - Уа, тулпарын, кутты болсын, Цабанбай батыр! - «Ат - ер манаты» деген осы да... - Жортканда жольщ болып, Еайып-ерен, Кырьщ иллтен колдасын! - 0Mice жауыцды жайратып, халцьща кут-береке экелетш бол! - дест-актшектерж айтып жатыр. KenminircriK дабыр-дубырына Боранбай гана араласпай, ani де Ардаемгеннщ макайын тек!ректеп жур. Аттын аузын аштырып, TiciHe, тацдайына ужлдк Жалыныц астын, куйрыгыньщ тубш тутамдап керда. Астаудай сауырын сипап, кабырга, белде м е ле р !н щ ж !пн е са уса кж упр тт б а й ка ды .Б !р ак б идщ е к!н де бетен бело жок, тек ырзалыц бары байцалады. Жай ырзалык емес, таццаныс, суйжш! Ец соцында Ардаемгеннщ алды-артын тагы 6ip айналып шьщты да: - Бажап!.. Айтар жок! - деда Кабанбайга карап. - lUynip, казак жершде элi де тулпардын, тукымы узшмеген екен! Ардаемгеннщ бойында мен айткан сынньщ 6api бар. TinTi мен айтпаган нышандар каншама! Кабыргалары б1лектей. Цанша шапсак бел! кайыспайтын канатты тулпар деп осыны айтады. Танауын кердщбе, Kimi-ripiM адамнынжудырыгы сиып кеткендей. ЕнтшпейтЫ кек тыныстыц белгю. Туягы да курыштан куйгандай жуп-жумыр, канша жортсан, да табаны кызбас тарланньщ e3i... Жануардык MiHe3i кандай жайлы: алые сапар кезжде койган жержде туратын, ен далада ер жастанып уйыктап кетсек, так ата e3i ке л т оятатын нагыз тулпар осы!.. Айтпакшы, умытып барады екенмж гой, - деда Боранбай Ардаемгеннщ сулыгынан устап, - ез!к жануардык бас бтм ж е коз салшы: кез жарым кесер баста 6ip жапырак артык ет бар ма?! Деген бакен кабак, елж бастьщ 03i емес пе?! Айтайын дегежм: Ардаемген деген ез аты да жаман емес. Б!рактым ерке, тым сыпайы. Сал-cepi, бозбаланьщ атына жарасады... Маган 6ip ой ке л т тур: Бул тулпарды «Цубас» деп атайык. ЦаЬарлы батырдьщ жан cepiK атына осындай айбынды eciMлайык. Буган недейсщ? - Болсын! - деген кецвл! тасып турган Кабанбай ойлан- бастан. - Кубас каз1р денен, - дед1 Боранбай сезж жалгап. - Бул эл1бестюше де й т толады. Цашан кемел1не к е л т толысканша ер 105
салушы болма. Шыда. Жат жерде yfiipiH ацсап, жудеп ке тт журер. Осы жолы енешмен 6ipre экет. Кашан суалганша шер-цумардан шыгып емепн болсын! Бэр! де сол Боранбай айтцандай болды. Кубас ат ез енеа торы бедеуд1бестюже дейж е м т, кейж колдан беретж сутке куныккан. Кабанбай оган алты жасында ер салып, алые сапарларга мже бастады. CoKFbi жылдары казак-калмак арасында азамат пен ат карымын сынайтын улы дуб1р шайкас азайганымен, кугын, барымта, Kimi-ripiM кактыгыстар токтаган жоц. Сонын бэр'жде де Кубас кецтден шыгып жур. Ал iprenec отырган Аргын, Найман, Керей елжде ететж аламан бэйгеде эз!рше алдына кара салмай келедк.. Сейткен агайыннык карызынан калай кутылуга болады? Ocipece, Кубастай тулпарга колын жетшзген Борекеннщ - Боранбай бидщ кызметж калай умытарсьщ?! Бупн, мже, ол да сенщ кимасынды сурап отыр. КУДай косса куда болайык деп, киян шетке баласын ж1берт отырганы анау... Жастар езара жарасса, ак жол тте п , бата бергеннен баска не амал бар?! V III Булар аламан ойыны ететж жерге келгенде, ж1пттер 6ipHe- ше топка б е лж т, жаттыгуга Kipicin кеткен екен. Bip тобы жуз елу кадамдай жердей серкенщ TepiciHe садактан нысана атып, екжил 6ip тобы аттылы-жаяу кидаласып жур. Ойын кезжде устагандары -- нагыз семсер емес, догал деп аталатын жай кек тем1р, немесе капы агаштан жонылып, бояп алган калакшалар. Алыстан колбасынын, келе жат-канын керш, жИттер онан эрмен ектене туседь Б1рак мына кержюке Кабанбайдыц кабагы ашыла коймады. бйткеж Дэулетбайдыц жуздИ тугел жиналмапты. Асып кетсе елу-алпыстай гана адам. Keniuiniri жузбасынын ез1мен аталас Жумык жИттер|. БайжИт imiHfle катты ескен ата - Жумык. Бул кунде eHin-ecin, бутактанып кеткен, алты Жумык аталатын: Саты, Сайболат, Караша, Кожан, Болат, Тэуке ауылдары шындаса жуз емес, бес жуз ж1пт шыгара алады. Ал бупнп мына Tipfliicrepi бепмен кеткен берекес1зд1ктен хабар бергендей. Колбасыньщ кабагындагы Kip6iHfli байкап калган Дэулетбайдын жаны шыркырады. Ага алдында не деп акталарын бтмей, ж ттгерж е сырттай ю жж т, урыскан болып жур. 106
- Иттер-ай!.. Кеше FaHa эр ауылга Kici ж1берт, адамша тап- сырып ед1м. Кезщ тайып кетсе ютейтждер1 осы. Бупн Кожан ауылында той бар, 6spi сонда жур, дэу де болса... Кабанбай эл1 де кабагын аша коймай, TyciH суыкка салып, ренжи тш цатты. - Bipeyi тойга. екжшю койга кетсе, колына кару алып ел коргайтын KiM сонда? - Бул журт кудайын умыткан, - дед1 Дэулетбай езжше себеп таппак болып. - Ел ipreci тынышталып, жау карасы кержбегенге аркаларын кекге салып. мулде жайылып барады. - Жау карасы кержбей тур деп KiM айтты саган? - дед1 Кабанбай мырс е т т . - «5i3 жакында казакты шабамыз» деп, калмак кашан хабар айтушы efli? Жау кашакда сенщ осындай маткапы, бейгам кез1цд1андиды. - Соны айтам гой. Б1здщ казакты унем1 Kayin астында кылпылдатып устау керек. Bip кун нокта кимесе, асаусып шыга келеди. Сонан сок “КУР касык ауыз жыртады» дегендей, ежмаз ойыннан сарбаздар да жалыгатын секшдк - Сонда не icrey керек, сенщ ойьщша? - Сарбаздардьщ ден1 бурын урыс кермеген жастар гой. Соларды жорык устжде баулу керек пе деймж. Каскыр екеш каскыр да койга шапканда 6enTipiKrepiH ерте ж урт, ауыз- дандырмайтын ба efli. Тумсыктары жылы канта ти!п, дэнжсж деген1... Макул керсе^з менде 6ip ой бар. - Иэ, айта бер! - дед1 Кабанбай жузбасыньщ жузже сынай карап. -Акшэулщен ары Урыжар, Катынсубойында калмакауылдары сыксып отыр гой. Bip-eKi дуркж тунделетт барып жылкы алайык. Жтггтер жорыктьщ дэмж татсын. Калмакпен кактыгыс басталса, сонда керейж мен бул елдщалаксыз уйыктап жатканын! - Осы ма, ойлап тапкан акылык? - дед1 колбасы екжен суеты ызгар 6iniHin. - Жака каскыр туралы айттык гой. Сен сол каекырдык куш1ктеген кезжде, кашан 6enTipiKTepi жеттгенше, ез уясьжа жакын жердеп ешюмнщ малына тимейтжж бтесщ бе? бкше i3iM 6m'min калмасын, адамдар eujirin, уяда жаткан урпагымды куртып ж1бермесж дегеж... Bi3 де сол каскыр курлы акыл болмаганы ма? Дэл ipreciHfle отырып жылкысын шапсак, калмактык карымта кайырмасын кайдан б тдщ ? Алдырган KiciHiK колы катты, ызасы 31лд1 болады. Bip тумен колмен капыда Kenin бассалса, карсы шабар каукарык кайсы? Анау ма - аламан 107
эскерщнщ TYpi? Анык жуз найзаньщ басын курай алмай турып, оцай олжа тапцыларын келед1 Tafbi... - Сонау Улытаудан к е л т, Желсудагы жокгарды талай цан кацсатып кеткежм1з есМзден шыгып калды ма, сардар ага? - де д Дэулетбай да 6epice коймай. - Еамде... Иэ, езщайткандай, онда 6i3 Улытауда болатынбыз. Калмактар жылкысын Сарыарканьщ кай калтарысынан 1здерж бшмей, сандалып кала беретж. Ал каз1р ipreciHfle отырмыз гой. Сойдакталган i3i туп-тура ауыльща бастап экелмей ме?! Дэулетбай ундей алмай калды. Аккуба жуз1 курецтп, терлеп Kerri e3i. »Осы ж1пт тым дуниекорлау болып бара жаткан жок па? - деп ойлады Кабанбай ш нен. - Жаудан тускен олжаны белюуге келгенде ne3i тунып кетелж болушы еде 9 лi де сол мжезжен арылмаган с е к тд к BipaK ол Дэулетбайды кайтпас кайсарлыгы, урыста еле кимылдайтын табандылыгы ушж жаксы керетж-дс Сондыктан ержурек батырды тым жасыта 6eprici келмей: - Дегенмен сарбаздарьщнык ынтасы жаман кержбейд1, - дед1 эр жерде жаттыгу жасап жаткан аламандарга кез ж1берт. - Жур1цдер, таяу барып тамашалайык. Аттылы-жаяу 6ip топ ж1пт кылыштасып журген ею сарбазга кызыктай карап тур екен. Колбасыга жамырай сэлемдесж, жарыла жол берд!. Кабанбайдыцтац калганы, мына екеужщатка мжбей, жаяу сайысып жургеш едг Кешпендтерде ежелден-ак жаяу эскер болмаган. Жекпе-жек, урыс-шайкастык 6api дерлж ат уетжде етед1 гой. Ал мыналар... EKi сарбаздык кимылына 6ip сэт кез алмай карап турды. Устже жекж бектер сауыт кйген, талдырмаш ж1пт езжен бойы элдекайда биж, алпамсадай караны жан таптырмай, устнуетже шабуылдап, тыксырып барады. - Эй. Цолбай, шепнбе... Жасканбай алга умтыл! - дед1 Караша Тама батыр ат уелнен копакдап. - Булар жмдер? Неге жаяу калган? - дед1 Кабанбай манадан жарыстыц басы-касында турган Тамага бурылып. - EKeyi жана гана нысана атудан жарыска тускен. Содан араларында ерегестуып, атка мжуге муршалары болмай калды- ау деймж. Колбай деп турганы Караша ауылынык ж1г т екен. Ал анау Кенже деген жас сарбаз - Саты, Дэулетбайдьщ немере iHici KepiHefli. Нысана атудан балак ж1гггке ececi кеткен Колбай ызага булыгып, карсыласына кылышпен тап берсе керек. Бэр'| 6ip Жумыктык баласы бола тура, ауылдастардын канга кызып
турганы байцалады. взара намыска шауып, штей егесуден ауыл басшылары Тама мен Дэулетбай да КУР емес сеЮлдК - Кенжен1 сайысца ез1м уйреткем... Колбайды TinTi колына алар емес кой, - деп Дэулетбай кэд1мгщей ж елш нт тур. - Bi3fliK Колбай найзаласуга мыкты. Кер де тур, осыдан тубжде жекпе-жектщ батыры шыгады! - дейд1 Тама да ез ж т т н кетермелеп. Эйткенмен сайыс онша узакка созылмады. Bip мезетте кара терге ту с т болдыртан Колбайдьщ колынан ceMcepi ушып Kerri де, Кенже догалынын, ушын онын кеудесже Tipen тура калды. - Жарайсьщ, Кенже! - Намысты колдан бермедщ!.. - Куш атасын танымайды деген осы! - десж ат устждеплер жас ж Итп кетермелеп тур. Кенже кидаласудын кызытында ж урт, кастарына юмдердщ ке л т турганын байкамаса керек. Кенет колбасыны K63i шалып калып, 6epi карай аякдады. - Армысыз, сардар ака! - дед1 оц колын кеудесже койып турып. 0 ц1нде алабурткан жецю желИ бар. - Бар бол, бауырым! - Кабанбай ж1гпт1ц ок жак иыгына кумю шырмалы сарыала камшыньщ ушын Tipefli. Бул улкен курметтщ белгю efli. - Аяк алысьщ жаксы. Тек жылдамдыгынды устемелей туе, - дед1 жылы ун катып. - MepreHfliriK калай? - Жаттыгып журм1з, - дед1 ж!пт балбул жанып. Кезжде от бар. KiMre де болса жасымай т т е карайды екен. - Кане, жебелер1кд1 керсетшП Кенже таяуда турган атына жупрш барып, ердщ алдьщгы касына min койган ок толы корамсагын алып келд1. Цорамсагы сэнд1, улпа жаргактан кестелеп лплген. Жебелер1 эр алуан: кебе бузар, козы жауырын. BipeH-саран томар ок, Ti3 октар ушырасады. - Акшылык курады екенещ гой? - дед1 Кабанбай томар ок- тьщ 6ipiH устап Kepin. - Балкашталзокпен уйрекатушы efliк. Ал мына жакта кектж - тен баска ештеце кержбейдк - Асыкпа. Кустык кекеа - Алакел мен Зайсанда. Садагыкды сайлай бер! - О-о, отан жетелн кун болса! - Жетесщ! - дед! Кабанбай. - Кэне, нысана атып керш!, карымьщ кандай екен? 109
Кенже садагын оцтайлап былай таман шыцты да. езжен ею жуз кадамдай жердеп ак ешкжИтерю т кап кездемей-актартып калды. Сэл ысцырып дыбыс шыгарган сур жебе nip дога жасап барып, ак тержщ кара куйемен дацгелектеп сызып койган дал ортасына барып кадалды. - Жарайсьщ! - дед1 Цабанбай. - Аткан орыц эмюе осылай жергетуспесж! Сонан соц сонадай жерде солбырайып турган Колбайды шакырды касына. - Эй, сен 6epi келил, ж т т м . Кай ауылдансын? Жежнд| айтшы. Касына келгенде байкады: тым жас та емес, отызга ке л т калган ж тт. Жакагы жецмлстен кейж эл1 eciH жия алмай тур ма, MiHi Tycin, темен карай бередс Былайша, денет мыгым, куш жагына сорлы емес сектдК Тек жтер желспейдь жанарында от жок- - Мен - Колбаймын. Цараша Хамзаньщ баласымын, - дегеннен езге жарытып ештеке айта алмады. - Ay, 03iK карпуы жетпеген кжздей неге болбырап турсыц? Аздап былай ширасайшы! - дед1 колбасы езутартып. - Ж ектдм екен деп жасыма! Дуние кезек: бул жолы капы кетсек. келет жолы карымта кайтарасык— взщ басынды кетерш, маган тура карашы! Е, солай... Сен азат елдщ азат улысыц, уктыц ба? BipeyfliK корасына Kipin, колга тускен урыга уксамай, ексекд1 кетерт, басыкды т!к устап жур. Ecinfle болсын, жауды айбындыратын - алып дене, аскан кайрат кана емес. мукалмас жтерщ, карсыласьщнык ецменжен ететж, кеккетолы жанарык! ¥ктыц ба? - Уктым, - дед1 Колбай зорлана езутартып. - Уксац, бара гой. CeHi элi де ширата тусуд! Тама батыр колга алатын шыгар. Кабанбай сарбаздардык текге ту , камшы тастау, найза шан- шу секшд1 ойындарын кезден Keuiipin, тагы 6ipa3 журд1 де, ауылга кайтуга ыцгайланды. Мына касына ерген жастар аламан ойынын тамашалауга калды да, Тама мен Дэулетбай оны eflayip жерге д е й т узатып салды. Манагыдай емес, Дэулетбай кектдЬ Кенженщ мактау ecTyi оный да 6ipa3 шнэсын шайып кеткен сетлдЕ.. Ал Тама батыр сардарга жанасалап, манаты Колбай жайын TyciHflipin келедь Экес1 жок, желм. Ана 6ip жылдары шешеамен 6ipre калмактык колына Tycin кеткен екен, елге берлнде оралыпты. Туткында ж ур т жасып калган жайы бар. Эйтпесе куш-кайрат жагы жетедс но
- Туткында болды дейсщ бе? Ол жакта канша журд'| екен? - дед1 Кабанбай елец eiin. - >KeTi жыл шамасында оралды-ау деймж... - Басе, ез1м де 6ip кттипаны бар-ау деп ойлап ед1м, - дед'| колбасы муртын тютелеп. - Туткында узак уакыт болгандарды жасактан босатындар. Шаруаларын icren журе берет. - Неге, сардар ага, сенбейсЕз бе? - Сенбегенде, мен оларды жау жагына шыгып кетед1 деп тургам жок- Узакка созылган шрттарлык текке кетпейд1, оныц ой-санасына кулдык тацбасы болып басылады. Суйекке сщген коркыныш-урейден ол 6api6ip арылмайды. Ал эскер ш н де коркактардын болуы - жукпалы дерттен де катерлг - «Куилпнде таланган ит каекыр алып жарытпайды» дегенЕцЕз гой, - дед1 Дэулетбай оны костап. - Иэ, соган жакын. Мэселен, Колбай манагы Кенжеден купи жетпей жецшген жоц, >Kirepi, тэуекел1 жетпедЬ - деп аз-кем бегелд1 де, eHfliri сезж Тама мен Дэулетбайга б1рдей арнады. - Жалпы, естер1нде болатын жайт: жЕг!ттерд1 жасытпай еркж устацдар. 8p6ip сарбаз езжщ еркж елдщ ерке уланы екенЕн 6ip сэт жадынан шыгармасын. Цулдык - Алаш улына жат. Ол не жекед1, не азатгык ушж басын беред1 - еюнщ 6ipi! Соны айтып, батырлармен коштасты да, Кубастьщ булак куйрык жур!с1мен ауылга карай соза тартып ж ур т Kerri. Тагы да сол казактьщ бейгамдыгы, етекбастылыгы туралы ойлар мендеп келедК 0з карауындагы елден туракты жасак курмак болып канша жанталасканымен онысынан ештене енетж емес. Баягыда Касым хан мен Хакназар ханньщ, Тауекел мен EciMHiK заманында, казак хандыгы Сыр бойындагы калаларга ие боп турган кезде, бул ел бекжю-корган сайын туракты аскер устаган кержедк BipaK ол flayip келмеске кеткел1 кашан... Хан кецеанде Абылай дурыс айтты. Казактьщ Ka3ipri аламан эскер деп жургеж - колдарына каруды амалсыз устаган малшы шаруа. Не керек, бул женжен iprenec отырып, итжыгыстусш журген жонгарга жете алмадык кой. Жалпы калмак кауымын туп-тугел мал-жанымен кешт журген эскер десек, олардьщ куш-куаты - тем1рдей TapTi6i мен баскан i3iHe кан уйып калатын каталдыгында. Баягы гун дэу!р1нен, Шьщгысханнан калган енеге бар оларда. Канша дегенмен Каганат баскарган ел гой. Ал б1здщ казекец кашанда капыда калып, корганыста жургеж... Осы шрттарлык пен цулдык макдайымызга мэцп жазылып калмаса не кылсын?!
Осындай ойлар нушагында 6ip-eKi белдщ астындагы ауылына да таял цалган. Кезецге шыга келгенде байнады: ауыл маны нара-нурага толып кетттс Bip шетте шегертген жукп туйелер, матастырылган ерттеул1 аттар... Булар KiM болды екен?» дел танданып улгергенше, нарсы алдынан сулжтей наракек атка м1нген Шынножа батыр шауып шынты. Кыснаша аман-сэлемнен кейж: - Ой, сардар aFa, келгенщ1з мундай жацсы болар ма! Енд| болмаса ci3fli i3flen шынналы тур ед1м, - дед1 басына болат дулы Fa, уст1не жецаз кебе к и т, бес каруын асынып алган Шынкожа астындагы атын кекке шапшытып. - Иэ, не бол налды? Тыныштьщ па? Мына ошарылып жатцан- дарьщ KiMдер? - дед1 Кабанбай ауыл жацты нуснап. - Калмактар гой... Елилм1з дейди Араларында 6ip-eKi орысы бар... Цалганы - Кашнардан шыннан саудагерлер. - Орыс дейсщ бе? Bi3re келе жатыр ма екен? - Жок. Жоцгардан найтцан 6eTi болса керек. Жетюарайга1, одан ары Омбыга асатын кержедК - Булар сендерге налай кездест жур? - 5 i3 бупн нарауылда турдын ной. Кун кетерше Алакел жан беттен 6ip туйдек шан керждс Анысын андып к уш жаттын та, жанындаганда тарпа бассалдын. Ойраттардьщ кеудес1 жогары, TinTi жауап 6eprici келмейдс Царсылын керсеткендерш ептеп «ушынтап» алдын- - Шын елил болса, бекер тиюкенандер, - дед1 нолбасы атын тебж е туст. - Жур1цдер, бара сейлесейт. Булар кермеге аттарын байлап, настарына жанындаганда, нонан уйлердщ сыртындагы кегалда 6ipiHin иыгына 6ipi суйежп он-он бестей адам отыр екен. Кшец наусырма жагалы, ен'ржен нигаш туймелейтж нызыл курен шапан киген, найырма налпанты налмантар. 1штерждеп eKi орысты гана бос нойып, басналарын нолын артына найырып байлап тастапты. Калмантын да Tayip ки1нген уш-тертеу1 елил де, налгандары кутуил, норгаушы, жасауылдар KepiHefli. Ал 6ipre келген саудагерлердщ булармен Timi ici жон, тоганантарын Tycipin, ауыл сыртына шатырларын Tirin, жайма- ларын жая бастапты. Ауыл адамдарынын Kenuiffliri саудагерлер манына топталса, енд1 6ip белей enuimepfli норшап алыпты. Бул 1 Ол жылдары Семейд/ журт бурынгы атымен •ЖеПсарай•деп атайтын. ■Семипалат■деген орысшаатау седан шыннан. 112
елге калмак тапсык емес-Ti. Жиналган журттыц бар назары - ек'| орыста. Олардьщ 6ipi - жас шамасын айырып болмайтын каба сакалды, москалдау Kici екен де, eKiHiiiici - кеплдор кездер1 аспандай мелд1реген, жап-жас, шикш сэры жют. E«eyi де ез елжщ улпшмен 6ip сыдыргы Tayip кжнген: бастарында кел1ауыз 6epiK, ycTepinwe асыл булдан тИлген кайырма жагалы каптал шапан. Сабалак саргыш шаштары кездерже ту с т, кою сакал-мурттан бет-ауыздары зорга KepiHefli. - О, тоба, орыс деген осындай болады екен-ау! - Кездерж карашы, туздай! - Сакалдык кекеа осыларда екен. Мыналардыц касында б1зд1нсакал койдыкдеп жургежм1з бекерштж! - Аузы тукт1 кэтрмю И деген осы-ay! Тым курыса тамак iuieTiH жерж окашалап, мурттарын сэл басып койса кайтед1 екен?! - де с т, eMipi орыс кермеген журт таныркаса гу-гу етед!. Кабанбай журпниллердщ касына келж, жагалай кез жупрте карал шыкты да: - Иэ, мырзалар, KiM боласыздар? Кайдан келе жаткан адам- сыздар? - дед! байыппен т!я катып. Элплердщ арасында айдарын бшемдеп epin тастаган ецге- зердей егде калмак бар екен. Бэржщ атынан сол жа-уап катты. Денес1 дурдей кер!нген1мен, даусы шэнк'тдеп, 6ip турл1 кызык естшедк - Ал езщ KiM боласьщ? Bi3 кез келген казакка жауап беруге тию емесп1з. - дед1суырдык айгырындай шак-шак е тт. - Мен бе? Каракерей Кабанбай батыр дегенд1 естулерНз бар шыгар... Мен сол KiciMiH. Кабанбай атын еспгенде калмак елилсж'щ кез шарасы улкей- in, «мынау шын айтып тур ма?» дегендей, батырдьщ бас-аягына суз'1ле карал шыкты. - Солай де... Б'1здщ талай ойраттыц канын теккен Кабанбай деген жойт бар деуип efli. сол сен екенсщ гой. Болса болар! - Ырак мен, елил мырза, ойрат ордасын aai 6ip рет барып шапкан емеспж, - дед1 Кабанбай езу тартып. - Ал казак жерЫе каскыр бол тиген калмакты аямаганым рас... Сонда KiM дейм1з ci3fli? - М е н - орыселжесапаршепп бара жаткан улыконтайжыныц елшМ-Ошыржапболамын!-дед! елил езжэл1детым аскакустап. - Ал мына касымдагы Kici - Жоцгар ордасына барып кайткан орыс enujici Угримов мырза... Ж1пттерщ шeтiнeн бейбастак, тым
эдеггаз екен. Царуымызды сыпырып алып, 63iMi3fli зорлыкпен байлап экелд| осында. - Колдарын шеилндер! - дед1 колбасы Шынкожага бурылып. - BipaK каруларын бермей тура турыкдар. Байлаудан босап, ес жиып алган сои. калмак eniuici кайтадан кушейе бастады: - Тарбагатайдын, бул капталы тугел1мен улы контайжынык иел№нде емес пе ед1? Сендер бул apaFa калай к е лт калган- сыкдар? - деген мацгаздана ту с т. Шамасы, Ошыржап елшшщ с е з д т корында -ci3* деген сы- пайы сез жок болуы керек. Элде алдын-ала ыктырып алгысы келген Typi ме, жмге де болса «сен» деп эспенси сейлейд1 екен. Кабанбай мырс е т т кулд1де: - Жоцгар атынын туягы тид1 дегенИ з болмаса, бул snip - казактьщ байыргы мекеж гой, елил мырза. Мен бтсем, ойрат колыныносы шепнгеж - шепнген. Keneci 6ip келгенНзде, кудай буйырса, cia бен 6i3 Барлык тауыньщ бауырында кездесет!н шыгармыз! - дед1эр сезж балгамен ургандай шегелеп. Ошыржап бул сезге жауап катпай, батырды окты кез1мен ата 6ip карал койды... Кабанбай eciMi аталганда еж орыс 6ip- 6ipiHe MaHicTi кез тастап, езара сейлест отырган. Ошыржаппен арадагы эцпме саябыр тапкан кезде, жакагы каба сакалды егделеу1 буган карап б1рдецелер айтты да, калтасынан тушке салып шиыршыктаган кагаз алып усынды. Кабанбай тупкшеж колына алып, орауын жазып керд1 де: - Кап, мына Tepic жазуды окитын Kici керек кой! - дед1 айналасына карап: - Ж уст-кожа кайда екен, шакырыидаршы! Bip ж1riT жупре женелш, элден уакытта Жуст-кожаны epTin келдг - Молдеке, ci3 орысша бтуил ме е дН з ? Мына ирек жазуды окуга калайсыз? - Окимыз гой... Жас кез1мде бул журттыи ттж е н де хабардар болганым бар. BipaK кейш куран кариммен араластырмайын деп, аузыма алмай к е тт ед1м, - дед1 Ж у с т кагазга селкостау кол созып. - Ештеке етпейдг Зэруреттз гой... Адамдар арасына дэнекер болуды Апла-тагала кунэга жазбас, - дед1 Кабанбай кул1п. Жуап-кожа Хусни хатпен ернектей жазылган кужатка кез жупрт1п карап шыкты да: - Орынбордагы орыс улыгы берген куэлж кагазы екен. Елил Угримов мырза Жоцгар ордасына барады. Жол-женекей Казак
ордасын басып етедс Арадагы KeniciM бойынша, елчлге ешюм тоскындык жасамайды делжген... Аягына мер басылып, шекара комиссиясыньщ колы койылган, - дед1 ол эр сезж мэнерлей созып. Тамашага карап турган ауыл адамдары дуылдасып: - Апыр-ай, б1здщ молда орысшага да агып тур екен-ау! - Хат таныган Kicire осы жазу б1ткеннщ TepKiHi 6ip ме деймж... - Tampi, орыс Tini кураннан киын дейсщ бе? Bapi де калам- шариптщ касиел гой! - дескен дауыстар еслледк Илмаш табылганга орыстар да куанып, енд1 Жуст-кожага 6ip- децелерд1 бастырмалата айтып жатыр. Ара-арасында -Кабанбай батыр- дегеж кулакка жылы есллгежмен, баскасын угып турган ешюм жоц. Каба сакалдыны зейж коя тындап алды да, Жусш- кожа еж1ктеп аудара бастады: - Орыселила айтады: б1здщулкен улыктар Кабанбай батырды сыртгай ecTin б!лin отыр дейдк Бупн С1зд! сэл Tycin кергенже ете куанышты... Егер Кабанбай батыр б1здщ бекжютерге конакка, не саудамен келсе, кушак жая карсы аламыз дейдс - Онда мыналарга TyciHflipin айт! - дед1 Кабанбай. - l3ri ниетжеракметде.Дэмтартыпжатса,алдабарыс-келюжасармыз. Алыстан келген сый елдщ елшю гой, уйге Kipin сусындасын. Бупн осында конак болсын! - Сонан сок жокгар елшю Ошыржапка бурылды. - Цаз1р арамызда жаугерштж болганымен, казак- калмак ки1з туырлыкты, агаш уыкты агайындас елм1з гой. Ci3 де, елил мырза, конак уйге Kipin, 6ip малдын басына бата жасап KeTini3! Соны айтып, елштерге мал сойып, конакасы 6epyfli жжптерге тапсырды да, e3i касына Шынкожаны ерлп, уйге карай бет алды. 1шке Kipce, Майсара кызыл танау карбалас успнде екен. 8лдеб1р тендерд1акгарып, кымбатактержерж алып жатыр. Мына келген саудагерлерге етжзш, кажетл буйымдар сатып алмак. Ауыл адамдарына, acipece, эйелдер ушж кайдагы 6ip елидден repi окта- текте сагындырып келелн Бухар мен Цашкардьщ cayflarepnepi элдекайда сыйлы еде - Катындардык кектен TinereHiH жерден бергеж-ай! - дед| Кабанбай леюте култ. - Кун капырык екен. Кымыз aKenflipuii. - Ka3ip, каз'ф! - дед1 асыккан Майсара тецнен алын-ган каекыр, карсак, тулж тержерж кызметил эйелге белек-белек будырып жатып. - Енд'| кайтейж? Ержеткен ул, бойжеткен кыз 115
устап отырмыз. Жасау-жабдьщ алуымыз керек. Мундай керуен ауылга кунде келе бере ме? - Ендеше, ракметщ1зд1 маган айтыцыз, жепеше! - деп Шынкожа сезге араласты. - Мен гой — буларды алдыма сап айдап экелген. Эйтпесе, тете жолмен тарта 6epyi де мумк1н едк - Уйбай-ау, arrepic кайным да к е л т калган ба? - Карбалас- кан Майсара босагада турган ж1г1тт! енд| байкады. Аталары Кожакулдьщ аты кетед1 деп, бул ауылдын эйелдер1 Шынкожаны •arrepic» деп атайтын. - Саган да ракмет, айналайын! Кудай езще окынан жолыктырыпты. - Булар сонда асыл терщен басканы алмай ма? Малга айырбастауга калай екен? - дед1 Кабанбай тердеп орнына жайгаса бастап. - Ол жагын сейлескежм1з жок. 8з1рше алып жатканы - тек Tepi, - дед1 буынып-туйжт болып калган Майсара. - бзщ де сол жакка барсайшы. Бэлжм, зэру заттар кездест калар. Майсара даяшы жИтке дастаркан жайгызып, кымыз экел- flipfli де, e3i 6ip топ эйелд1 бастап, асыгыс женелдк Такертекнен ат услнде ж ур т, шел1ркеп келген батырлар кымызга бас койган. Алгашкы eKi-уш кесесж жедел-жедел тартып ж1берт, шел басып алган Шынкожа колбасыга мынадай сурак койды. - Осы мен б1рдеце бтсем, ежелден-ак Ак патша мен ойрат 0рдасыныць1мы-жымыб1р-аудейм1н. Араларында елилкепжуред1 гой? Осылар 6i3re карсы одак курып журген жок па екен? - KiM 6mciH. Ашык шартка кол коймагандарымен езара imKi есеппентабысулары эбден мумжн.Акпатшаньщб1згесипатпаган мылтыгы мен зецб1репн ойраттын колынан кергенде, мен де сондай ойда каламын. - Ал 6i3flin Эбшкайыр хан не 6iTipin жур? Оньщ да орыс патшасымен достасканына 6ipa3 уакыт болды емес пе? Орыс терелерж ез1не бежмдей алмаганы ма? Кабанбай жымиып кулдк Жас та болса Шьжкожаньщ алгырлыгына, пайымдылыгына разы боп калды. Б1рак жас батырдыц кежрепн кернеген кай сурагына жауап 6epin улпрерсщ. - Сол Эбткайырдьщ да орыс улыктарыньщ алдында бедел1 к е тт болды-ау деймж. EciyiMue, ол биыл кектемде так Myparepi Цеван Доржига кызымды берем деп Жоцгар ордасына enmi ж1бер1пт1... Орыспен достасып шекес1 кызган KiciHin кылыгы емес кой бул. 116
- Ал саган керек болса! - Шынкожа ацырайып отырып кал- ды. - Эбшцайырыныз сонда ею арада журген шере-шере 6ipey болды гой? - Соган жацын. Ал орыс - ойрат арасына келеек, Ак патша жонгарды б!ржола кушейтт ж1бермегежмен. ептеп колтыгына дым бурюп койганды Tepic кермейд1. - Неге? Казакта басып алсын дегеж ме сондагы ойлары? - дед1Шынцожа жанарынан от ушцындап, - Казак жерж жонгарга тутасымен устата саларлыктай, Ак namjafa ондай кек пейтд1кп KiM береж?! Арамдыктык астары одан repi терекде. Жонгар хандыгы шыгыстан тыныштык бермей кыса туссе, Абылай мен Эбтмэмбет ездериак к е л т колтыгымыз- га тыгылады дел ойлайды. I - Олардык осы ойын Абылай б те ме? - Бтгенде кандай! Ол каз1р жокгар жолбарысы мен Ак патша- арыстанньщ эр кимылын багып отыр. - Курысын. Муньщ e3i анау-мынау адамнык миы жетпейтж, бытысып жаткан пале десек1зшН - дед1 Шынкожа колын сер- Bipa3 журек жалгап, кымызга канып алган сок, булар да далага шыгып, жакагы жайма базар жакка беталды. Цас пен кез- fliKарасында кала орнап калган ба дерещ, ауыл сыртындагы теп- секге кызылала, кекала шатырларды Tirin тастапты. Кашкардан шыкканы бар, Бухарайналып келген'| бар, ктенала шаланды, ала такиялы сарт-сауан каптал жур... Не жок дейсщ бул жаймаларда: Кашкардык матасы мен былгарысы, кытай ж1беп, шыны-шэйнек, ыдыстар, Бухар KmeMi, Ауган мен Парсыньщ сауыт-сайманы, алдаспан кылышы, неше алуан дэрЬдэрмек, бояудейсщ бе, мьщ- сан туспен кулпырып, кезд1н жауын алады. Бул саудагер дегендер де айрьщша кызьщ жаратылган жандар гой. Бук1л аспан асты осылардык ез yfii Tapi3fli. EumiMfli алаламайды, ешюмд1 жатыркамайды. Казаксьщ ба, калмаксьщ ба, орыссьщ ба - оларга 6api6ip. Ел мен елдщ арасындагы шекара да оларга бегет емес. Саудагерде дос та, душпан да жок, тексатып алушы - каридар гана бар. Казак пен калмактык кырык жыл бойы кыркысып жатканы олардьщ кабыргасына батпайды. Кайта сонысы жаксы. Согыс ел басына муктаждык экелед1, зэру затгар кебейедт Мына сиякты сауда керуендер1 согыскан эскердщ ара-арасымен е тт, ез Keci6iH 1стей беред1. Кайда барса да - аксап кутш отырган халык. Тал 6ip кырьщ жыл кермеген туысын кергендей, жамырап алдарынан шыгады. 117
«Bip есептен, буларджй де улкен енбек кой, - деп ойлады Кабанбай жаймаларды аралап келе жатып. - Кысы-жазы каланы далага жалгап, аттыц жалы, атанньщ комында кешш журу окай дейсщ бе?! Bi3 рой, терт тулin малдан тел алганымызга мэзб13. Ол да - табигаттын, тарткан сыйы. Ал мыналар тиыннан тиын тудырады гой. 6л1 заттын езж ep6iTin, арасынан пайда туаредк Кашанда отырыкты, кентп халыктардын упайы тугел, ездерже келетж пайда мен зиянды тез актарады. MiHe, ойраттардык Оцтуспк Кашкарияны басып алганына жетп!с жылдан асып барады. Есепке ж уйрт уйрырлар жокгардык кайкы кылышына ездержщ тетеп бере алмасын жаксы бте дь Каласын, кыстэрын гастап, 6ip жакка ауа кешетж де жардайлары жок. 0з шамаларын елшеп керд1 де, 6ip тал ок шыгармай, жокгарра багына салды. Кашкарияда ойратгар кызыгатын жайылым жерлер де кеп емес- Ti. Оларра Keperi - сауда базары, уйгырдыц матасы мен кшем1, acTbiFbi мен жемю-жидеп. Алым-салыгын уагында телейдь Баска буйым керек пе? Мархамат, келщ1з де пулын телеп ала бер'Щ'з! Сейтш, уйгыр халкы кеп жылдан 6epi сырттан келген зорлыкка жер тагандап шыдап келедс Дегенмен ешкайда кешin боскан жок, ездержщ кара орын, хан тагында отыр. Туп- Tin тубжде ece6i тугел. Ka3ip олар сауданьщ аркасында, ел кожасымыз деп идренген калмактардык да калтасын кагып алатын болтан. МЫеки, жокгар тумендержщ ат туягы жетпейтж жерде Кашкар саудагерлер1 емж-еркж жортып жур. Bip тарткан жэб1р1 - ойраттар Кашкарияньщ 6ipa3 уйгырларын 1ле бойына куштеп кеилрт эк е лт, епн салдырып жаткан кержедь Мунда да улкен утылыс жок. Кайта epici к е к т, жаца, кунарлы жерлерге коныстанып жатыр... Жалпы, баягы Мойыншор тусында деу1рлеген уйгыр мемле- кел IX-гасырда кыргыздар тарапынан талкандалып, ыдыраган- нан кейж, бул журт отырыкты елге айналып, атыс-шабыс, жаугершт1ктен бойын аулак устайтын болтан. Согыстан repi Kecinne, бейб№ л р л тк е бей1мдеу. Булар Шьщгысханды да, одан кей1нгй Шагатай-моголды да кан Tericci3, кол кусырып купп алган. Ka3ipri ойраттармен ара-катынасы да солай. башен куш! басым эркандай жат журттык баскыншыны «келщ, ака!> деп кошеметтеп карсы алады да, кетержде анасынан 6ip боктап шыгарып салады... Кабанбай осындагы кыр казаты мен кала саудагержщ ттде - су, арбасу теснине карап 6ipa3 турды. Кешпенд1 казак сауданьщ 118
кай китуркысын 6 min жатыр. BipaK, езшше, сонысын ce3fliprici келмейдЕ - Эй, тамыр, мынауьщ канша турады? - дейд1 ауыл адамы элдеб1р e-riKTi, не камзолды керселп. - Bip мыскал алтын, немесе еж тулкшщ Tepici. - Ту-у, удай кымбат кой, тегИ - дейд'| казенен, так 6ip талай базарды аралап, дуниенщ арзан-кымбатын тугел 6min туртан адамдай. - EHfli канша бересщ? - Bip тулкшщ Tepici де желп калар. вйткеж тулж деген сенщ алдына «мэ, TepiMfli ала гой!» деп e3i к е л т жатпайды. Кансонар да i3iHe Tycin, кумай тазыта, не кыран буржтке алдыруын керек... Kepflin бе, канша машакат? - ETiK те езд'|пнен лпл е салмайды, ака! Алдымен TepiHi илеу керек, былгары жасау керек... - CeHiKi, cipa, сатпайтын дуние болды той! - деп к азак та езшше кулыкжасап, кетуте ынтайланады. - Онда тулкшщ устше 6ip карсак косьщыз! Осылайша айырбас-сауда жалтаса бередК Мына келгендер несиеге буйым бермейд1 екен. Айтты-айтпады, турлаусыз, ойпыл-тойпыл, жаугериллш заманда кейш кешпел1 казакты кай куыстан i3flen журед1? 1луде-б1р болмаса, Tipi малта да айырбас жасамайтын KepiHefli. Мынадай уры-кары кеп кезде батып- катуды, коралап айдап журуд1 киынсынады. Майсара еткызумен 6ipa3 дуниеге сауда жасатан екен, экелген Tepmepi соньщ жартысына да жетпей калыпты. Буйым- ды Kepi кайтарайын десе Ke3i кимайды. Bip мезетте сол манайда журген Кабанбайта ж у п р т келдЕ - Ан Tepmepi аздьщ елп жатыр. EHfli кайтлк? Мыналармен сейлесил: жетпегенше мал алар ма екен? - Натыз делдалды жана таптын! - flefli Кабанбай калжындап. Эйтсе де, «батырта да жан керек- дегендей, эйел сезш далата тастаута болмайды. Амал жок, керуен басын шакыртты. Басына зерл1такия, устше жасыл жолакты жадатай шапан киш, мелщей кап-кара сакал-муртын денгелете шырпып койтан керуен басы майлы касыктай жылман кагады. - БаИадур ака! Оздщ атагьщызды алыста журсек те е с тт жатамыз. Ci3fli букт турж журты бтедк Эдеж Kipin сэлем бергел'| тур ед1м, 03ini3 келген'щ!з кандай тамаша болды! - деп асты- уст1не тустЕ 119
- Алдымен саудацды реттеп алсайшы. Салем цайда кашады, - деп кулд1Кабанбай. - Мына 6i3flin бэйбшенщ экелген Tepmepi жетпей жаткан кержеди KeMTiriH малмен толтыратьж бол. Жарамды ат аласын ба, туйе аласык ба, тацдау ез1цде, - деген. Керуен басы цатты киналган тур байкатып, сэл ойланып турды да: - БаИадур ака! Bi3 acini Tipi малга айырбас жасамаймыз. Жер шалгай, жаугериллж заманда айдап жетмзу) циын... Ал а з уийн 6apiH де icTeyre болады! - дед! итетагзым eTin. - Малдан цорыцпа! - дед1 Кабанбай. - 0зщ бара жаткан ■Жетгсарайга»д е й т тугелб1здщулыстык адамдары. Ешжмкиянат жасамасын деп, кольща кагаз жазып берсем, жете ме? - Эп, бэракалда, БаЬадур ака! Егер ондай кагаз жазып берсежз, онда ipi кара малга алансыз айырбас жасап, жэне ол малды орыс каласьжа е тш зт, eni жакты пайда табар е дт! - деген керуен басы куанышын жасыра алмай. Майсара телепне атан епз, атберетж болып.тагы 6ipa3дуние алды. Осьжда керуен к е л т жатыр дегенд1 ecTin, кезек астьжда отырган Ханбиб1 де жеткен екен. Кабанбай кос кундесгп бэсеке таластырмай, бэйб1шенщ де кектж тауып, керек-жарагын тугендеп алып 6epfli. Ертенжде елиллер тобы ездертше белек жолга шыгатын болды да, сауда керуеж осы ауылда ani де 6ipep кун аялдап, асыкпай ел аралап журуге бел байлады. Бурын олар бул тежрекп елаз, иен жатыр деп ойлап, жеке журуге журектер1 дауаламай, елиллерге эдеж inece шыккан екен. Енд1, MiHe, саудага сусап отырган шимандай елдщ ycrriHeH ту с т, Кабанбайдан сежм кагаз алган сок, коркыныш жайьжа калды. Буларга кереп де осы efli. Жол-женекей казак ауылдарымен сауда жасап барады да.жинап алган асылTepmepi ментерттулж малды орыс калаларынабулдап 6TKi3in, ол жакган алган буйымды кайтарда тагы саудалайтын болады. Елиллер аттанар алдында Кабанбай эдеж кош айтуга келген. Кешеден берп сый-курметке риза болып, квк<лдер1 жайланган жолаушылардьщ кабактары ашылыл, кунап калыпты. 0 зжше emKiMfli менанбей, tuipeHin шекесжен карайтын Ошыржап та бупн токторыс куйден шыгып, жылы шырай танытты. - Шыгыска карай жайдан-жай кешпеген шыгарсыз, Кабанбай батыр. Батыска бас урганнан герГ, 6i3fliH улы контайжыга 6ip табан болса да жакындаганьщыз гой бул. Ойрат журтына 120
деген ыцалыс-пейтщ1зд1 кешеден берп курметщ1зден де Kepin жатырмын, - дед1ол ез сезше эр алуан астар 6epin. Оган Кабанбай да т е жауап катты: - Дурыс айтасыз, мархабатты Ошыржап. Мен ез басым ешюмге жаулыч тшемейтж адаммын. Казак - чашанда конак- жай халык. KiMre де болсын TepiMi3 дайын. Ал кеш жайына келе- TiH болсак. контайжыга емес, ез1м туып-ескен атамекенге бет алып бара жатчаным рас. 0зщ13 жолда керген де шыгарсыз. ча- 3ip Жонгар кацпасы атанып журген Токта-Барльщтьщ бауырын- да менщ экемнщ б е й т жатыр. Cipe, кештщ басын кжд'ж чаным тамган сол елкеге лремей точтамаспын! - дед1 езМ ч ceptTi сезж тагы да кайталап. Ошыржап та eTipiK кул т, езжше сез астарын ацдамаган болды. - Бэсе, ежелден-ач ауылымыз аралас, чойымыз цоралас екен гой. 5i3flin улы контайжыньщ колтыгы кеч. Tin табысып, татулассач чазач-чалмачча жер деген жетедП - дел аяч жагын жаймашуачтап ж1бердс Казач батырына орыс enujici Угримовтьщ да айтары бар екен. Дэл журерде Кабанбайды очашалап, ттмаштычча Жуст-чожаны шачырып, б!рнеше сауалга жауап 6epyiH етждк - Казач елi уш жузге белжед1 екен. Улы жузтугел'|мен дерлж жочгар чоластында. Ал Kinii жуз ханы Эбшчайырдьщ осыдан он бес жылдай бурын Ресей патшалыгына бодан боламыз деп ант бергенж 03iK'3 бшеаз. Сонда Орта жузд1ч не ойлаганы бар? Орта жуз ханы Эбшмэмбетпен Абылай султан 1740 жылыОрбекжюже барып, Ач патшага адалдыч, сауда-саттыч туралы KeniciMre 40л чойды да, содан чайтып ол жачча ат i3iH салмай Kerri. Осьжыч ce6e6iH бшес'13бе? - деген муньщ бетже сынай чарап. Орыс enujici былайша аччаусыраганымен ею ел арасындагы чатынасты жачсы бшетж, байыпты адам екен! байчалады. - Ол жагьж, елип мырза, сол Op 6eKiHiciHe барып, KeniciMre 40л чойган Эбтмэмбет пен Абылай хандардыч ездержен сураганычыз жен гой, - дед1 Кабанбай езу тартып. - Мен ол сапарда болган жочпын. 5i3 болсач - чара халычтан шыччан батырлармыз. С1здершеайтчанда, эскер басы. Мемлекет аралыч мэсележ б\\зце хандар мен султандар шешедг Кабанбайдыч шетелдж чоначча сыр ашчысы келмей турганын enuji де TyciHfli. Кеплд|р K63i ушчындап, кедедей уйысчан сачал- муртьж тулата кулд1де: 121
- Бекер олай дейаз, Кабанбай батыр. Ka3ip казак елж баскаруда батырлардьщ улеа ете жотары екешн 6i3 жаксы 6meMi3. Мэселен, Жэжбек батыр, С1здер оны Шакшак Жэжбек дейс13дер гой, езже карасты 6ipa3 рулармен 6ipre Ресей патшалыгыньщ камкорлыгына бе ле н т отыр. Ал аздщ беделщ1з Ka3ip кез келген султаннан жогары. Соган карамастан, осы кунге дейж Ресеймен арадагы 6ipfle-6ip келюсезге, не ант беруге катыспауыныз калай? - дед1 ортан колдай гып орап алган темек1сж кушырлана сорып. 1ле-шала танауынан будактаган кек тут1н сакал-муртына с щ т, бейне орман ертент жаткандай 6ip кейтке тустК - Ел мен елдщ арасындагы татулык. достык катынасты мен де курметтеймж, - дед1 Кабанбай. - Эйткенмен азаттыкты бэржен жогары коямын. Bipeyre KipinTap болуга, бодандыкка жан-тэжммен карсымын. Gcini батырдьщ парызы - ез елж жат журтка багынышты ету, кулдыкка Tycipy емес, колынан келсе оньщ бостандыгын коргау, туган жерже кез аларткан жауды жолатпау. Мен ез мжделмд1 осылай тусжемж. - BipaK кеп жылдан 6epi казак жержщ 6ip белей жоцгардыц табаньжда жатыр гой. Оган калай тезin жураздер? Ресейге арка суйемеген жагдайда ертекг1 кун1м1з будан да мушкт болады деп ойламайсыздар ма? - дед1елш1 батырдан ani де кезж айырмай. - Капыда соккан жоцгар колыньщ 6ipa3 жыл устем болганы рас, - дед1 Кабанбай. - BipaK казак елжщ жагдайы дел ci3 ойлагандай мушкт емес. Bi3 таяу жылдардын imiHfle, ешммнщ кемегжс1з-ак, баскыншыларды туган жерден айдап шыгатын боламыз. Мже, к е р т турсыз гой, жау шебже каншалык такау кел1п отырганымызды! - Иа-иэ, осыдан eKi ай бурын мен жур1п еткенде бул елке мулде иен жатыр efli, - дед1 елш1оны костап. - Сонымен, жакында шабуылга шыгасыздар гой, шамасы? - Ол жагын Kecin айта алмаймын. Агтаныс Mep3iMiH б1зде хан Ke^eci шешед'|. «Тагы да бултарып Kerri... Басе, Абылай хан неге кыцыр тарта 6epefli десек, арт жагында Tipen турган осьждай жаужурек батырлары бар екен гой» деп ойлады Угримов. BipaKсырттай сыр берген жок. - Айтпакшы, Ka3ip Барак султан кай коныста отыр? Bi3 журе- TiH Семипалат жолыада емес пе? - деп a^riMeHi мулде баска арнага бурып ж1берд1. 122
- Барактыц ауылы аздерге тым бурые кой. Ол Ka3ip ¥лытау ещржде, Кецпр езенжщ бойында отырган болар... Елиллер сэскелж кымызга канып алган сок кеп бегелмей аттанып Kerri. Арадагы экпмеден Кабанбайдын 6ip ангарганы: патша aKiMflepi Орта жуздщ басты адамдарын сырттай ж тке Ti3in, зертгеп 6min отыр екен. Ант устауга юмдер келдг шмдер келмедЕ шмнщ жел1 кай жактан согады - 6api алакандарында. Казак даласы - каз1р камсауы жок. жыртык костай. Отыз лстен шыккан сезотыз рулы елге кетедк Кайшыалысып жаткан елиллер - мынау. KyniHiK бит1ндей epin журген саудагерлер - анау. Ел iuiHfleri жагдай, есек-аяк орыс эюмдержщ кулагына жетпей жатыр дейсщ бе?! Арада 6ip-eKi кун еткенде, саудагерлер де шатырларын жыгып, тоганактарын арта бастаган. Дэл журерде керуен басы flayiT келд1батырдык уйже. Ракметж айтып, коштасып аттанбак- Кур кол емес, эрине, тарту-таралгысы бар: Кабанбайга кумю кундакты парсы кылышын, Майсарага шым ж1бектен токылган Кашмир шэл1сж сыйга тартты. Сез лэмже Караганда, «БаИадур акасына» дан риза. Саудасы кусет болып, шаш-етектен пайда TycipinTi. Будан кейж де бул елге жинжж к е л т турмак--- BipaK Heri3ri буйымтайы бул да емес, кемейжде астыртын айтар ce3i бар сектдЕ Дастаркан жиналып, уйде eneyi оцаша калган кезде сыздыктатып экпме бастады. Керуен басы жай гана саудагер емес, патшалыкгар ара- сьждагы ахуалдан мол хабардар, acipece Жокгар ордасьжык Ka3ipri жагдайын жаксы бшетж сукгыла Kici болып шыкты. Саудасын ютей журе акпарат жинап, 6ipeyre б1реудщ сэлем'ж жетжзт, купия тапсырмалар орындайтыны KepiHin тур. Бул сапарында да Кабанбайга Ka3ipri ойраттык хан тагынан умпкер, азулы нояндарынык 6ipi - Эм1рсананьщ ауызша айткан сэлемж ала келштЕ Баркытбелдщ кунгеж мен терюкейж мекендейтж хойттар мен Дурбптердщ жас нояны дэл ipreciHe Кабанбай бастаган Найман кешжщ ошарыла конганын е с тт- 6iflin отырган KepiHefli. Дурбгттщ Kiuii нояндары мен желгабыз жайсакдары ездержше намыска шауып, казак кешжщ алдын туре кумак болганда, Эм1рсана басу айтып токтатыпты. Ty6i улыс бепнщ казак хандыгымен туе жыртысатын ойы жок сежлдк BipaK хан ордасыньщ басынан аттап арнайы eлшi ж1беруге журеп дауаламай, мундайда парыз-карызы жок, ел аралап журе беретж Даун сиякты сауда адамын колай керген. Дэл аттанарда 123
Эм1рсана бурыннан таныс керуен басын онашалап: -Кабанбай батырга сэлем айт: ipreflec келш конганекен, мумкжд1пншетату- Tarri керил болайык. 8з1рше б1здщулыстарапынан казакка каут тене коймас. Олар да 6i3re жаулык ойламасын. 0з басым казак ордасымен одактасу жагындамын. Осы сэлем1мд1 келденек кез жок жерде батырдыц езже гана жетюзерсщ» депт'1. - 9м1рсана мундай сэлемд1 жалгыз маган гана айтпаган болар? Хан ордасына жолдаган талап-тшеп жок па? - дед1 Кабанбай саудагерге сынай карап. - Иэ, айтпакшы, Абылай ханга жазган хаты бар. Омбыга барар жолда Кекшетауга coFbin, ез колыммен табыстаймын, - дед1 керуен басы, «мже, кердН з бе, азден ештеце жасырмаймын» дегенд1 кез карасымен уктырып. Кабанбай ойланып калды. Бул не сонда? Ноянньщ бул сэлем1жай алдаусыраткан булак куйрык емес пе? 5i3fli камсыз- дандырып койып, 6ip куж капыда coFbin журмес пе екен? Осы кудИнщ шет-жагасын шыгарып efli, flayiT саудагер басын шайкап кулдс - Эй, олай бола коймас. Калмак нояны да езжщертекп кунж ойламас дейаз бе?! Онын айтуынша, каз1р Жоцгар ордасы eKire жарылып тур. Эм1рсана, Дабашы бастаган нояндар осыдан eKi-уш жыл бурын Халдан Цереннщ ортаншы улы Цеван Доржиды экесжщ орнына такка отыргызып, жас баланы ез ыкпалдарында устамак болган екен, оган щорстайпасынан шыккан аксуйек шонжарлар кенбей, булж шыгарып жаткан кержедс Олар хан тагына ез колайларына жагатын, Халдан Цереннщ некеаз улы Лама Доржиды отыргызбак. Егер билж басына Kecin алса кан шыкпайтын безбуйрек Лама Доржи келсе, кан тепе, кыркыстьщ aneci сонда болады. 8м1рсана, Дабашылар, мже, осыдан кауттенед1 екен. Ертек элдекандай заман орнап, бастарына кун тугандай болса, iprenec отырган казак eniH пана туткысы келе ме, KiM бшеж кандай ойда жургенж... Керуен басы осыларды айта келт: - БаИадур ака! Ежелден TmiMi3, flmiMi3 6ip, дж карындас, туыскан елм1з гой. 0з басым кашанда казак бауырлар жагын дамын, - дед1 оц колын журепнщ тусына койып турып. - Б1здщ Кашкарияда эз1рше жокгарга карсы бас кетерер шама жок. Ана жылы с1здер как мандайдан сокканда. б1здер кек желкеден туре куатын жежм!3 бар efli, on да колымыздан келмедь.. Сондыктан шама-шаркымша аздерге кызмететжм келед1. 124
- Рацмет, бауырым! Сенщадал к в н тщ есе н ем гой. Жортканда жолыцболсын! - дед| Кабанбай коштасарда. - Кайтарда ауылга согып, керген-бтген1чд| айта кетерсщ. - Келемж, баИадур ака! Свз жок. келемж! - дед1 fleyiT басы жерге жеткенше ninin. Сауда KepyeHi козгалып кеткен соц, Кабанбай еспген-бтген- AepiH ой таразысына салып, узак отырды. Андыскан жауыньщ алыста жатып, жалбакгап салем жолдауы - эрине, жаксыльщтык белпск Ойрат шонжарларыньщ казак ел1мен санаса бастаганы. Абылай Сарысудагы хан кецесжде отырып: «еткен жылы жокгардьщ купи б1зден басым едь биыл тепе-текге жакындадык. Ал Keneci жылы асып тусем1з» дегенде, ол вз MYMKiHfliriMi3fli гана емес, жау кушжщ калай ыдырайтынын да есепке алган екен гой... BipaK ол осыньщ барж калай болжап 6mfli? Элде Жокгар ордасымен астыртын катынасы бар ма? Эй, солай болар. Канша дегенмен, Халдан Цереннщ алдын к а р т, ею жыл сол елде текке журд'1дейсщ бе?! Бшетждердщ айтуынша, ол вне бойы камауда отырмаган. Мырза туткын ретжде калауынша ел аралап, емж- ержн кыдырып журген. Timi Дабашы, Эм1рсана сеюлд1 жас нояндар Абылайга айрьщша т т и п а т б т а р т , ойын-тойга, серуенге шакырып, кеп курмет керсеткен. Демек, сондагы сыйластык i3i afli суымаганы гой. Эм1рсана мен Дабашы бурын да Абылайга астыртын Kici ж1берш, жагдайды хабарлап отырмаганына KiM кепш?! Сонда муньщ аты не? Жеке адамдар арасындагы дара сыйлыстык па. жок. элде ею елдщ болашагьжа курылган саясат па? BipaK бул Абылайга шеказ сенедК Ол халыктыц муддесж аттап, элдеб1р ойрат ноянымен купия одак куратын Kici емес. Саудада достык болмайтыны сеюлдЬ согыста да солкылдактык журмейдк Ka3ip хан мен караны, би мен батырды 6ipiKTipeTiH 6ip гана максат бар. Ол - казак жерж жау колынан азат ету. Осы максат жолында акырына дейж алысатын адамдармен Кабанбай дос та, одан бас тартып, тулю бултакка салатындармен 6iTicnec жау. Ол хан ба, кара ма, 6api6ip, турысатын жерж айтсын, кылышын канга малмай тынбайды. IX Биылгы жайлау ycTi ypKiH-шапкьжнан ада, мамыражай, бейб1т erri. Bip-6ipiHe жау саналып келген ею ел Акшэулжщ кос капталын иж Tipecin катар жайласа да, e3ipuje кез алартыскан 125
eumiM болган жок. Казак шаруасы да, калмак араты да цантепс согыстан, атыс-шабыстан эбден кажыган-ды. Eki жацца да тыныштьщ керек efli. Егер цыргын согыска зорлап итермелейтж контайжы мен хан, ноян мен султан б тм ге келсе, былайгы царапайым хальщ езара барыс-келю жасап, араласып кететж Typi бар. Бурынгыдай барымта-сырымта да жок, apbi-6epi еткен аякты малды e«i жакта киянатсыз кайырып беретж болган. Бурынгы согыстарда колга тускен, не шабындыда кеткен казактыц талай Mtirirrepi карыс жердеп дурб!т ауылдарында туткын боп сорлап журед1 екен. Ауыл арасы жакындаганда солардып Ke6i аман-есен елге оралды. Тагдырдьщ жазуымен казакка келж болып, арттагы туыс-журагатын 6ip керуге зар боп журген калмактын талай кызы осы жазда теркжже барып кайтгы. Касына эйел1 Шойкараны ертш, калмак журтына кайындап барган жИттщ 6ipi - Шагалак. Шойкаранын туыстарымен табысуы да кызык. Б)р куж, ойында ештеке жок. катындармен 6ipre керий ауылга тойга бара жатса, жол-женекей мал карап журген калмактын жылкышысы кездесе кетедЕ Туе салып караса, элп адам Шойкаранынтуган агасы болып шыгады. E«eyi сол арада аттан тусе калып, бассалып керюедЕ.. Жен сураса келгенде, ауылдары еж-уш кезен астында, т т п жакын отырганы мэл1м болады. Не керек, сол жолы Шагалак кайнагасын уйже ертш келш, конак кылып, ат MiHri3in ж1берген. Арада апта еткенде Шойкара бала-шагасын шубыртып, терюндеп барып та кайтты. ШешеЫ ani Tipi екен. Элдекашан елд1ге санап, yMiT y3in койган кызын кергенде байгус KeMnip куаныштан журеп жарыла жаздапты. Шагалак кайын журтынан туйе жетелеп, ат MiHin кайтгы. - Бшмей журед! екенб1з гой, “Алтын шыккан жерд1 белден каз» деп, баягыдан калмакты жагалауым керек екен... Бэржен бурын 6i3flin уйдеп кеген кездер жакыннан 6epi нагашысы бар балага уксап калды! - деп Шакан KS3ip муртын сылап отырады. Шагалактьщ жыры бКе берген кезде ауылда тетенше жана- лык болды. Акшэулщен ары, Урыжарда отырган хойт тэйжю Банжыр Кабанбайды ерулжке шакырып, арнайы Kici ж'|берттК Бул TinTi кутпеген жагдай efli... Андыскан жау болганымен баруга тура келедЕ Казак угымында дэмнен улкен ештене жок- Шакырганга бармасан, корыкканга, не менежбегенге жоруы MyMKiH. Мундайда сактыкойлап. бугып'калу - намыс. Ал Банжыр менежбейтждей Kici емес efli. Атакты Халдан Цереннщ Уй neci 126
казацша агып кетпегежмен, б1ршама таза сейлейдк Дастаркан басыкда ездержщ ата-баба, зэузаты женжде экпмелеп отырды. Булар тепннен ойрат imiHfle «ак тулы Хойт- аталатын аксуйектер эулетже жатады екен. Аргы аталары XVII-тасырдык 30-жылдары торгауыт тэйж1с! Хо Урлюкке mecin, Е д т бойына ауып барган кержедк Кейт, арада алпыс жылдай уакыт еткенде, хойт эулел сондагы торгауыт ханы Аюкемен сиыспай, осы жуз жылдык басында Ci6ip wepi аркылы Жокгарияга кайта оралыпты. - Демек, б1эдщ аталарымыз еткен flsyipfleri казац-калмак кактыгысына катыскан жок, - дед1 Банжыр конакгарынык алдында акталгандай болып. - Керекдесец1з, аргы эжелер1м1здщ 6ipi казак болган кержедк Содан ба, казакка буйрепмнз бурып турады, - деп емен-жаркын к у л т алды. - Ал экем1з Уйзер- хошы деген Kici Е д т бойынан кеш т ке лт, Халдан Цереннщ карындасына уйленгеннен ке й т рана согыс iciHe араласа бастады. 1723 жылы 6i3fliK жокгар acnepi казак жерше басып тргенде, мына мен жет1 жаста, ал менщ iHiM Эм1рсана He6api 6ip жастагы бала болатынбыз. Осыдан-ак байкап отырсыздар, e«i елдщ арасын егер кылган еткендеп кыргын согыстарга б1здщ титтей араласымыз жок- Банжыр осылайша кте к к°нактарыныц кектжен шыгатын жагымды сездер айтып отырды. Соган карап, бул батыл кадам- ньщ жайдан-жай жасалмаганын, муныц 6ip ушы сонау Оркашар тауын жайлаган 8 м1рсанамен жалгасып жатканын ацтару киын емес едь Эйтеу1р, Жокгар ордасыньщ дал каз!р как жарылып турганы, таяу мезгтде так ушж тагы 6ip шайкас басталатыны, сол кезде кейб'|р нояндардык казак хандыгын арка суйеу .eTKici келетж1 бесенеден 6enrmi едг Уй иесжщ он уш-он терттерге к е лт калган Муней атты ерке кызы бар екен. Балаларыньщ улкеж, суынык туныгы. Бозбалаша киж т, бес каруын асынып, KyHi бойы аттан туспейтж кержедК Конактардан жасканбай, уйге еркж Kipin-шыгып жур. Тал шыбыктай майыскан жасесп1р1м кыз толыса келе хаса сулудык e3i болып шыгарында кумэн жок. - Bi3fliK когенбасы улкежм1з, - дед1 Банжыр кызы далага шыгып кеткен кезде. Сонан сок терде, экесже таяу жайгаскан бозбала Элте кул1мдей карап отырды да, Кабанбайга бурылып. - Б1здщ тукгышымыз ci3fliK кенжек1зге тустас келед1 екен. Ежелден тескейде малы, тесекте басы косылган елм1з гой, егер кальщ малына шыдасакыздар, кудалыктан да кашпаймыз, - деп каркылдап кулд|. 127
Бул сезге конактар да разы болысып, дуылдасып калды. Cipa, Муней кызды 6ip кергеннен унатып калган ба, мундай цудалыкка Элжщ e3i де кетэр1 емес сиякты, eni бет'1бал-бул жанып, улкендер не айтар екен дегендей, экесжщ аузына карай калыпты. - Heci бар, б1здщ казак кейде калмактьщ хандары мен нояндарынан зардап шексе де, кыздарынан еш жамандык керген жок, - дед1 Кабанбай. - Калмак кызынан ecin-ент, урпак жайган казак аз емес. Кешеп улы ханымыз Эз-Тэуке де Жэнпр ханньщ калмак эйелжен туган. Бупнп бас ием1з Абылай да калмак ханшасын кушып отыр... Дэм-тузымыз жарасып жатса, ата жолынан 6i3 де кашпаймыз, курметп тэйжИ - Ой, бэрекелдП «Судьщалдын шым бегейд1, даудьщалдын кыз бегейди дейд1 б1здщ казак- Болашак татулыкка балаларымыз дэнекер боп жатса, оган жететж не бар?! - дед1 Тебет би де оны костап. - «Жаксы сез - жарым ырыс» дейд1 гой. Кудай сол ттекке жетюзсж, - дед! арадагы эцпмеге метрлене тускен Банжыр. - Осы мен 6ip HepceHi тусжбеймж. BipeyiHiK желкесжде Кытай айдаИары, еюнилсжщ желкесжде Ак патшадай арыстан те н т турганда, езара жауласатындай осы б!зд!к казак пен калмакка не жетпей барады? 5ip-6ipiMi3fli канга 6eKTipin, кыспакка алтанда не ушпакка шыгамыз? Одан да ауыз б1рлжке ке лт, enfliriMi3fli, KymiMi3fli сактаганымыз жен емес пе? Кырык жылты кег!м1зд! куа бермей, т т табысатын, татуласатын мезгт жеткен жок па? Осытан ci3 калай карайсыз, Кабанбай батыр? Кабанбай алдындагы кымыздан 6ipep жутып, сэл ойланып отырды да, кесте сейлеп Keiri. - Ce3infli бекер демеймж, курметл тэйжь Казак-цалмак кжз туырлыкгы, агаш уыкты, eMip бойы катар кешт-конган ел едж. Кейде шабыстык, кейде табыстык-ТертойратКытай менХалкадан ыгысып, батыска коныс аударганда, алдымен кешкен дурб1т пен тортауыт казактьщ колтытына Kipin, 6ipa3 жыл сайыпкыран Тэуекел ханньщ кузырына багынды. Кейж кальщ тортауыт, жака езщ айткандай, кен, коныс i3flen Е дтге кешл. Аягына тусау, жолына бегет болгамыз жок- Арада кеп жылдар еткенде, хойттар мен торгауыттын тек жарымы Жонгарияга кайта жеккшд|. Оган да кесе-келденек турмадык— Сейтсек, ойрат ордасы казакка кай жатынан тиюерж бтмей орагытып жур екен гой, - деп аз- кем тыныстады. - Жана 6ip сез1цде ез эулетщнщ казакка карсы жорыкка катыспаганын еске салдык- Бэлшм, солай да шыгар. 128
I BipaK еанде болсын, тепнде бале бастап, coFbic ашцан - Казак хандыты емес, Ойрат ордасы... Ал матан келелн болсак, экем Кожакул да, арты атам Мэмбет батыр да калмак колынан каза ] тапты. Тутан агам Есенбайды жиырмата шытар-шыкпасында flYp6irrepenTipin Kerri. Жалтыз мен емес, осындаты азаматтардыч 1шшде жочгар шапкыншылыгынан зардап шекпеген, от басы аман отыртан 6ipi жок- Осыдан-ак б т е бер - юмнщ кеп юмге ! ке тт жатканын... - BipaK, курметп сардар, осы кунге дейш соньщ ececiH он есе, жуз есе гып кайтарган боларсыз? Ka3ip бул елде Кабанбай батыр келе жатыр десе, жылатан бала уанады. - дед1 Банжыр оньщ сез1н белю, - Артык айтып отырсыч, тэйжМ - дед1 Кабанбай сэл-пэл шытынып. - в й тт урей тугызатычдай, e3ipre ойрат елше ойран салтан жер1м жок- Керек десеч, тутан жер1м Токта-Барлыкты 6yriHre дейш дурб1ттер жайлап отыр. Судыч да сурауы бар, терелюж ез1ч-ак айтшы, осыныч 6apiH жоктамай, тектемей, казак калай тыным табады? Bi3re ешгамжч 6ip сабак «i6iHi4 кажет1жок, тек ез жер1м'1зд1кайтарып алсак болтаны! Банжыр затында алды-артын ойлай бте тж ачтарлы, акылды жют сектд1. Жуйел1 сезге таласпай, жытылтан тур байкатты. - Айткан сез1ч!зде капы жок, Кабанбай батыр. «Bipeyre op казба, op казсач тереч казба - ез'щ TyceciK\" деп мен де атайындарыма унем1 айтып журем. BipaK 6i3fli KiMтычдап жатыр? С1здерде калай екен, б1зде хан ордасында отыртандар дуниеде- ri еч акылды адам 63iMi3 деп ойлайды, - деп сез аятын эзжге айналдырды. - Улыс беп 9м1рсана ноянта менен сэлем айт, - дед1 Кабанбай ani де сабасына тусе коймай. - Елже бейбгг береке тте п , б1збен тэту тургысы келсе, эр кезде колдан кеткен казак жерш тугел кайтарсын. вздюжен кайтармайды екен, алда 6ip улы шайкастыч Kyrin туртаны анык. Бупн, MiHe, ci3 бен 6i3 ойнап- Kynin. 6ip дастарканнан дэм татып отырмыз. Ертеч eneyiMi3 кан майданда жекпе-жекке шыкпасымызта KiM кепш? KiMHi4 басы KiMHi4 канжытасычда KeTepiH Алла бшер, эйтеуф, ак найзата кезек тиген соч, аянып калмасымыз хак, - деп узын мойын Банжырдыч ой Tycin туртан шуркылтайына 6ip карап койды. - Зорлык журген жерде адалдык, достык адыра калады. Жача айттым той: бейб1т б тм ге келуд1ч 6ip FaHa жолы бар. Ол - басып алтан казак жер!н карымтасыз кайтару. 129
Уй neci сезге шалымды, ете сез1мтал wiriT екен. Конактар мен e«i арада элдеб1р салцындык орнай калганын ацгарды да, тез ойнакы калыпца кеилп: - Буркыннын, e3i сакгасын, согыспен коркытпанызшы KiciHi! Каны тасыган езге калмактар не icrrece де e3i бтс ж . Ал ез басым Кабанбай батырга царсы жекпе-жекке шыгатындай, жанымды тастай алмай жургем жок! - деп e3i де к у л т, журтты да кулюге карык кылды. Осыдан кейж ею жак та андыскан ресми сездерге кеп барыскан жок. Сол куж тустен кейж конацтар калмак жтггтержщ ат ycTi ойындарын тамашалады. Казак ж1гптер1 тенге ату жарысына катыскан. Абырой болганда, елу кадам жердег1 сырыктын басынан кумю тенгеж атып Tycipin, бас бэйгеж Баймурат батыр ж е нт алды... Ертенжде конактар уй иесжен руксатсурап, кайтудын камына жрюкен. Банжырдын кун1бурын эз1рлеген сый-сыяпаты бар екен. Калмак жылкысы шетжен кара бола ма, калай, дэл аттанарда Кабанбайга сулжтей кара жорга ат MiHri3in, атан туйе жетелетп. Калган аксакалдар мен басты батырларды да кур коймай, оларга да б1р-б1рден сэйгулж тарту eni. Сей-rin, казактар ездержщ андыскан ата жауы калмак ауылында конак болып, кеп сый-сыяпат керш, олжамен оралган- ды. Бул, шын мэн'жде, улкен 6ip жорыкта жауды ойсырата ж ент кайтканмен пара-пар едТ Жок. TinTi манызы жагынан одан да жогары деуге болады. Майдандагыдай кан Terin, курбандык берген ешюм жок. Кас душпанды айбынымен ыктырып, мысымен басты деген осы емес пе?! Осыдан артык не керек бул елге? Жалгыз Кабанбай гана емес, оган шескен жас батырлардын да мереж ecin, enceci ке те р тт-а к калган... Тек ойда-жокта Арка жактан жеткен жайсыз хабар колбасынын тасыган кентж су сепкендей басып тастады. Б у г т туе элепнде Тер жайлауда отырган Кабанбай ауылына 6ip топ адаммен, сонау Акшатаудагы Кызайдьщ бас батыры Есенгелд1 к е л т тускен-дк Солар алгашкы аман-сэлемнен кейж, кымыз iiuin отырганда, Аркадагы елдщ жай-куйж баяндай келт, бул макай эл1 кулактана коймаган тосын хабар айтты. Осыдан 6ipa3 кун бурын Барак султан Kimi жуздщ ханы Эбткайырды enTipin KeTinTi. - блпргеж калай?! Не айтып отырсын езщ?! - Кабанбай кутпеген суыкхабарга с е лт е т т, шошына караган. 130
Есенгелд1 де бул окиганы аньщ ез кез1мен кермеген. Осылай карай жургел1 отырганда, Улытау жактан келген жолаушылардан ecTimi. Кан те п о ш накты цалай болганын ол да тэплштеп айтып бере алмады. I / - 9cifli, жамандык жатпайды гой. 03ipme узынкулактьщ жетжзгеж осы, - дед1 ол еж уштылау жауап 6epin. - Эйтсе де, Эбткайырдьщ каза тапканы рас сиякты. Журттык айтуынша, Торгай мен Ыргыз езенжН аралыгында улкен кактыгыс болган. Эбткайыр хан Каракалпак кешж шапкалы келе жатканда, Барак султан ара тусе ме, элде Барак султан бастап бара жаткэн кеишн сокынан 0бшкайыр куып жете ме, эйтеу1р, eneyi кеш женекей кездеседк 03iKi3 6meci3, булар 6ip-6ipiHe бурыннан TiciH басып журген жандар гой. Сол арада кактыгыс болып, Барак султан жекпе-жекте Ббткайыр ханды шауып елт1рген. - Сумдык ной бул!.. Казакка енд‘|п жетпегеж осы едП - Кабанбай аузына баска сез туспей, унс1зтунер!п отырып калды. Тула бойын ыза ма, ежжш пе, жш тагуга болмайтын кат- кабат сез1мдер билеп алган. Сонымен 6ipre шарасыздык та бар еде Онын жанына батып, куйзелткен нэрсе - api-6epifleH сок, Эбткайыр ханныц мезгшаз мерт болуы да емес, уш жуздщ басын енд1 кураймыз ба деп жургенде, ел iujiHiK кайта булжгеж, тагы 6ip ежмаз даудык басталганы efli. 0бшкайыр мен Барак арасыньщ барган сайын шиележеш, б тспес ештшке айналып бара жатканын осы журттык 6api бшетж. Алайда араздык Ty6i булайша ел1ммен тынар деп ешжм де ойлаган емес-Ti. О заманда, бу заман, бул елде агайынды екпеге киса да ел1мге киган бар ма efli?! Казак казак болгалы ата жаумен айкаста, кан майданда басын берген ержурек хандар аз емес. BipaK бурынды-соцды ез ханынык басын 63i алган жайт болмаган. Мундай катыгездж - дш1 жат, Tini жат, так ушж туган экесж де аямайтын Kanip кауымына гана тэн болып есептелетж. Ханнан кад1р, елден береке кетп деген осы, эрине. Барак пен ©бшкайыр, баска уакыт курып калгандай, тап мына улы аттаныстык алдында кылыш суырысканьж кермей- ciK бе?! Жокгар ордасы ituTen ipin, кыркысып жатыр деп, сонык элшрегенш Kyrin отырганда, кас кылгандай, мына хан- султандардык ел iiuiH тагы да ала-тайдай булд1ргенж караты! Мунын арты жаксылыкка сокпайтыны белплг 0з хандары канга боялып жатканда, Kirni жуз шонжарлары кандай эуенге басарын кудай бшеш. Уйже жеткен борщей азуларын айга б те п журген Нуралы мен Ералы султандар экелержщ кунын жоктамай, уназ
калардеймющ?! Канга - кан, жанга - жан деп, Барактыцсоцына Tycyi де мумкж-ау! 0зжЩ карауындагы ханы, кузырындагы кулы Эбшкайырдьщ цазасына Ак патша да ара туспей, сурау салмай карап отырмас. Осыныц 6apiH есепке алганда, ел шжде тагы 6ip жазылмас жара, 6imec пэле басталды дей бер... «Кара жер хабар бермесж* дейд1 гой мундайда. Шындыгына келсе, Кабанбай эу бастан-ак Эбшкайырды унатпайтын. Бул дегенде оньщ да iuji-бауыры елж1реп турганы шамалы ед1. Eneyi eMipбойы салкын сэлемнен арыга барган емес. Актабаннан кешн казак хандарынык арасында eTi Tipici, api согыс енерже икемдга сол болды да, Эбшкайыр 6ipa3 жыл казак эскерже колбасы боп журдк Bipaeme урыста ханньщ карамагында coFbicyFa тура келдь Сонда 6ip байкаганы: Эбшкайыр езжщ хан тукымы, аксуйек екенж 6ip сэт умытпайтын, карадан шыккан батырларга аскактап жогарыдан карайтын, мжез'|уйткымалы, кытымыр адам сиякты кер1нген. Оньщ жатса-турса ойлайтыны - казак жерж жау колынан босату емес, эл устжде жаткан Болаттьщ орнын басып, уш жузге хан болу flecin журд1 бшетждер. Шубаркел, Буланты бойындагы, Балкаш жагасындагы алгашкы жецютен кешн, ол Timi бурынгыдан да мейманасы тасып, эспенст кеткен. Ал, шындыгына келгенде, бул жещстер - Эбшкайырдьщ ецбег! емес, кемержен асып буырканган халык KeriHiK карымтасы, сол халыкты сокдарынан ерте бшген батырлар ецбегжщ жемю едь Кабанбай езж айтпай-ак койсын, Канжыгалы Бегенбай, ШакшакЖэжбек, Жасыбай, Малайсары, Сацырак, Баян, Тайлак батырлардьщ данкы сол кезде кетершген. BipaK Эбшкайыр соньщ барж 6ip ез‘|иемденгю келдь Ол Эбшмэмбет пен Барак султандарга да отандасым, кандас бауырым деп емес, хан тагына барар жолдагы карсыласым, бакталасым деп карады. Султандар мен батырларды 6ip-6ipiHe айдап салып, apaFa жш lycipin, содан e3i пайда кермекил де болды-ау! Ек бастысы, ханньщ imi шынашак айналмайтын тым тар едь 1730 жылгы Акыракай шайкасында он сепз жасар Эбшмансур жекпе-жекте калмак ханзадасы Шарыштьщ басын алып, «Абылайлап» жауга шапканда, белпаз балак ж1гКке журт назары б1рден аударылган. Эбшмансур осыдан кейж-ак Абылай атанып, оньщ epniri кепке дешн сез болып журдь Не ушж екен, жас султанньщ аскан epniriH тек колбасы Эбшкайыр гана жактырмады. Батырлар бас коскан б1р жиында Абылай eciMiH ататкызбай: 132
- Пай-пай, жюттер-ай, алдындагы атан туиеж кермеи. артында шашылып калган кумалагын керед| екенандер. Ата- бабаларык eMipi жауга шаппагандай, атын шыгаргалы журген кайдагы 6ip елерменнщ iciH сонша мадактагандарьщ не? - деп елердей ке й те т есжде. Батырлар арасында Эбткайыр тек езжщ карындасын ал- ган куйеу1 Шакшак Жэжбекп гана бауырьжа тартып, оны кепе- nepiHey Орта жуз колынан б е л т экегп десе де болады. Аттаныс, не корганыс алдьждагы кенесте урыстын амал-айласы сез болганда, ол ез сезжен баскага кулак аса коймайтын. Жауды алдаркатып какпанга Tycipy, кос бутрден кысу, ойда-жокта кек желкеден согу сиякты сыннан еткен ежелп тэсшдердщ талайы оньщ тусьжда юке косылмай калды. Сол ушж Кабанбайдьщ да, Канжыгалы Бегенбайдык да колбасымен талай рет туе шайы- сып кал-ганы бар. Кызу канды Малайсары батыр 6ip жолы оны кылышпен турап тастай жаздап, касындагы cepinrepi камалап зорга устап калган... Эбткайырдьщ осы кылыкгары айналасы 6ipep жылдьщ 1ш1нде-ак казактьщ min алар ип жаксы- ларын тугел туктд1рт болган-ды. Оньщ eKfli будан ары аскер басында калу-калмауы етталай ед1. Эбткайыр да, баскалар да наукасы созыльщкырап кеткен Болатханныцбет1 калай карарын Kyrin журген. Болаттьщ eniMi кулк1лдеген талай 6iTey жараньщ бет1н ашты. Сол жылы кузде босап калган Уш жузд1ц улы тагына жанадан хан сайланды. Шарга тускен адам ушеу efli. Bipeyi - Эз-Тэукен1к HeMepeci, Болаттьщ улкен улы Эбшмамбетте, ежншю - Болаттьщ iHici, Орта жуз ханы Сэмеке, Ушжшю - Kimi жуз ханы, api бас колбасы Эбшкайыр. Былайгы журтгык кеб1-ак Улы хан осы жолы Эбткайыр болады д е с т журген. Ырак хан сайлауы кез1нде билер мен аксакалдар акылдасып койгандай. 6ip ауыздан Эбтмэмбет жагына шыгып Kerri.... Сондагы Эбткайырдыцтулан тутып тулаганын керсец! Кеп кештпей-ак оньщ казак жерж жаудан азат ету ушж емес, тек хан тагына бола согысып жургеж эшкере болды. MeHi Улы ордага хан кетермед1цдер деп екпелеп, Алакелдег! айкастын сокын кутпестен, Kimi жуз жасагын соцынан eprri де. урыс даласын тастап журе 6epfli. Оньщ соцынан кеп кеш1кпей Шакшак Жан1бек Kerri 6eniHin. Сэмеке ханнык iiuiHe де кызганыш курты TycTi.... Егер сол жолы казак колы бытырамай. жокгарга карсы шабуылды удете бергенде, казак wepi жаудан элдекашан азат болар ма едг кайтер efli.
Олай дейпж; дал сол жылдары Цеван Ребдан е л т, кундес катыннан туган ею ул - Халдан Церен мен Шуно Доба такка таласып, ойрат ордасынан береке кетin турган-ды. Оньщ успне шыгыстан Цытайдьщ кезекп 6ip шабуылы басталып, e«i оттыц арасында калган жокгардьщ непзп куцл сол жакта жур efli... Амал не, кудайдьщ 03i кисынын к е л тр т турган мумюнджл б1здщ казак пайдалана алмады. Ала ауыздыктык кырсыгынан, колда турган жец1с кызыл тулюдей буландап, кыр асты да журе бердК Эбткайырды жек кергенде, Цабанбай оньщ баска усак-туйек мжездерж емес, тап сол жолгы опасыздыгын кеилрмейдь Эбткайыр содан 6epi шыгыс аймакка ат i3iH салып, жонгарга карсы 6ipfle-6ip урыска катыскан жок- Ыргыз бойына барды да, тым-тырыс жатып алды. Жок, тыныш жатпапты. 0з туыстарынан еш алып, есе кайтару учли, алыстагы Ак патшага хат жазып, карауындагы карашы хал-кымен 6ipre орыска бодан болатынын 6mflipinTi. Ашу устжде азат басын кулдык ноктасына калай сугып алганын e3i де ацгармай калса керек. Ресейдщ де акдыганы осы ма, KiM 6mciH, кешжпей Петрбордан 6ip шокынган башкурт к е л т, Эбткайырга да ант 1ШК1з т , шокындырыпты flecin журд1 бтетждер. Бул елдщ Эбткайырды кермегенже канша жыл болды 03i? TinTi eni-TyciH де умыта бастапты-ау... Сокгы рет Цабанбай оны Сэмеке ханньщ жаназасында керген. Одан 6epi де он бес жылдьщ жуз1 болыпты-ау. Эбшкайырдьщонда жасы кырыкка жана тжген, сакал-шашына кылау туспеген, ак борыктай эдем1 кез1 efli. Кейж кергендер тым ерте баршындап, картайып KeTirrri flecin журдь Бэлюм, солай да шыгар. Bipeyflin кузырына кул болып багыну, патша эюмдержщ кектж калай табам деп жалбактау, балаларын алма-кезек аманатка беру окай дейсщ бе? Сокгы жылдары юлек eKi оттьщ ортасында, устараньщ жузжде eMip cypfli гой маркум. Онымен 6ipre адасып опьщ жегендер, арт жакта лагынет айтып, каргыс жаудыргандар каншама! Ак патшанык куилмен Yui жузд1 езже каратып, ¥лы ордага хан болгысы к е л т efli, казактьщ басын коскысы келмеген кожалары ол ниетж колдамады. Орыстан от кару, уйреттген акдыз аскер алып, соньщ к¥Д|рет1мен жокгарды туре куып, казак-калмакты так калдырмак болып efli, Ак патша кешпел1бодан журтка сенбед1 ме, от карудьщ макына жолатпады. Ек сокында Едт-Жайык еш езеннщ арасынан коныс алып, тым курыса сокынан ерген рулардьщ epiciH кекейтпек болган: Жайьщтык жака кожалары жер бермектугт 6eKiHicTepiHiK макынан да журпзбедь Не керек, 134
ы/ifm 6ip сагым куып сандалумен, кусалыкпен erri гой маркумнын, бар eMipi. Зайыры, патша aKiMflepi Эбткайырдын «бодан болам» деген 6ip жапырак кагазын алып алган сон, оны керек те кылмай тастап койды-ау деймж... Соган Караганда, байгусты кан тартты ма, элде жарыкдуниеден уаз кеимп, Барактьщ кайкы кылышынын, астына e3i барып туст1 ме, KiM 6mciH?! Калай болтан кунде де, хан тубже султаннын жету1 жаксылык емес. Рас, Баракта - хан тукымы, кешеп Шыгай ханнын шебересь BipaK 6api6ip казакка жат кылык, штей ipin тозайын деген елдщ necnipi. Эбткайырды - TepiciHeH туган жуттьщ жулдызындай, кудай о баста кьщыр ж упртт efli, акыры ол да ез тубже ж етт тынды. BipaK жамандык, жаулык атаулы осымен тына ма? Ол салган солакай сокпак ертен-ак шубырынды жолга айналып, бупн ол киген кулдык нокгасы ертек болашак урпактьщ басынан туспей койып журмей ме? MiHe, бар гэп осында... Кабанбайдын, басында осындай сан алуан сурактар туындап, тыгырыкка Tipenin отырган 6ip туста Есенгелд1 адейтеп келген шаруасын айтты. Бул да - кец'т кеншгтерлж эцпме емес, агайын арасыньщ мэнп б)тпейтж ырыц-жырьщы. Шьщгыстау, Акшатау, Аягез eKipiHfle иж Tipecin, уймелеп отырган Каракерейдщ Мурын, Сыбан тармагы мен Матай-Кызай арасында биыл жаз жайлауда epic-коныска таласкан кактыгыстар болыпты. Царакерей жагы Ыргыздан таяуда кеш т келген Тобыкгыларга, кУДа-жегжат ретжде, 6ipa3 коныс Kecin 6epin, оныц ececiHe керштес отырган Кызай ауылдарын шем1штен кыскан жайлары бар кержедЕ Содан, кашанда ел берекесж ойлайтын Есенгелд1 агайын арасын ушыктырмай, кызу канды Кызай жшттерже эсте-эсте басу айтып, ayeni сардардьщ алдынан ету ушж осында эдега келштЕ.. Кабанбай онык сезж ширыга тыкдап отырды да: - Жер дауы epic тарлыгынан туып отыр ма, элде кецш тарлыгынан ба? К е н т сиса, Шьщгыс ен!ржде коныс деген ж етктж л емес пе? Бегде болса 6ip жен, 6ip Телегетайдын баласы езара т1л табыса алмагандарьщ ба? Сол елде Актамберд1 мен Боранбайдан, Куттыбай мен Еспембеттен асатын дау бар ма efli? Олар кайда жур? - деп Есенгелдте ажырая карады. Кызай батыры колбасыньщ тым ашулы отырганын ce3in, кипактап калды. «Кап, Эбткайыртуралы жайсыз хабардан кейж осы энпмеж бекер бастадым-ау» деп eKiHfli шжен. - Олар бар гой... Бэр'|бар, - дед1 ол бул жолы да жер жылжыса жылжымайтын сырбаз мжезжен жанылмай. - «Лухман Хагамнщ ез eMi e3iHe ем болмапты» деген сез бар. «Ит уяласын каппайды, 135
капса да Tici батпайды» дегенд1 де осы ел тепн айтып журген жок. Ауылдагыныц аузы сасык деп, ез агайындары солардьщ айтцам уэжже кенбей жур-аудеймж... Сонан сок, амал жок, -кашканньщ да, куганныц да сиынары - 6ip кудай-деп, алдымен езщ1зге келт отырмын, сардар aFa! Кабанбай ойланып калды. Иа, осыньщ 6api тек кекш тар- лыгынан емес, ку жердщ тапшылыгынан. Руларды да ата- коныстан айырып, мидай былыцтырган жаугершМкгщ салдары. Бурын Найманньщ Каракерей, Матай рулары Шьщгыстауелкесш калмактан босаткан соц ездер1 жеке иемдент, еркж жайлап жатушы еде Соцгы бес-алты жылдьщ келемжде аржагынан Тобыктылар к е л т кол созды. Кушпен емес, эрине, агайыншылык жолымен. Бул кезде Тобыктыда куш керсетерлж каукар жок болатын. «Ацтабан шубырынды» заманында Арка жерж айнала кеш т, катты азып-тозган рудьщ 6ipi - осы Тобыктылар. Булар а дегенде Сыр бойынан ypKin, Жайыктык жогаргы агысына, Ордьщ карагашына дейж барган-ды. К е й т Kiiui жуз Ресейге карап, Ор езенжщ бойына орыстар камал орната бастаганда, ур'жкен жылкыдай кайта cepnmin, Ыргыз бен Торгай аралыгына ке лт Коныстанган.Б1ракбулжердеоларгатуракты пана болмады. Кара тартып барган туысы, Ж ел момынньщ 6ipi - Шакшак Жэжбектщ де орыска бет бурланын байкап, Тобыктыньщ басшысы Мамай батыр енд1 кеш буйдасын шытыска карай бурып еде Элri Тобыкты Караменде бидщ: Басында Сырдан кешт, Орла келдт, Табан ти/пжуре алмай зорга келд/к. Кул алдында курулы талк,ыдеген, Бул жзккз бакка келмей, copra келд/к/ - дейлж дал осы кез. Мамай батыр бастаган Тобыктыньщ он шакты ауылы сол кешкеннен мол кеш т, Кекен, Орда, Догалак тауларыньщ бектерже к е л т коныстантан-ды. Ka3ip де Уак пен Найманньщ аралыгында сынадай сытылысып отыртан жайы бар. BipaK булар шалый да болса кеп кеш т, ысылган ауылдар ед‘|. Мамай сиякты батыры, сурыпталган сойдауыл азаматтары, Караменде, Кенг1рбай Tapi3fli eTi Tipi 6nnepi бар. Орда, Догалак манына кел1шмен iprenec отырлан Найман руларымен кыз алысып, кыз 6epicin, тез-ак ара-ласып кеткен. АЛыстан арып-ашып келген аз ауыл агайынга будан баска утымды жолдьщ e3i де жок едл 136
Соцгы кезде Тобыктылар Кекен, Догалан, тежрепндеп Уак ауылдарымен сиыспай, туспкке карай жылжып, Шьщгыстауга 6ip табан жакындай тускен... Солардьщ думпу1 енд1, мше. Матай мен Мурын арасында жер таласын тугызып отыр. Осы жайларды 6ip сэт оймен шолган Кабанбай жол-жорага жети, жорга Tinfli Есенгелдте жан тарта жылып карады. Кызай басшысынын кайсыб1реулерше бар к!нэны карсы жакка аудара салмай, «сездерш тычдата алмай жур, жер тапшылыгын олар да керш отыр> деп агайынды арашалап, кеп туйшдерд1 астарлап, майдалап жетшзгенше разы болды. - Жарайды, онык да 6ip жен1 табылар. Еакген Kipe сала тер MeHiKi деп жатса, Тобыктыга да токтау салып коярмыз. Айтып отыртанын, - ет пен терши арасындагы ушык кой, кудай сети салса 6ip ушшргеннен калмас! - деп кектдене кулд1. - Манаты айткан хабарьщ шын болса, бупн-ертен Арка жактан шапкыншы келмес деймющ. Шамасы, сендер жакка жол ту с т тур ма, калай? Оган дейш осында бола турычдар. Айтканындай-ак, арада eKi-уш кун еткенде, Абылай ордасынан жаушы келд!. Эр рудык атка мшер аксакалдары мен билерш epTin, туар айдын ортасында ордата жетс1н делшген. Шутыл шакырылтан кекеслк Эбшкайыр-Барак iciHe катысты екеж айтпаса да TyciHitai. Айтылтан мерз1мге ani де айта жуык уакыт бар. кабанбай касына Есенгелд1н1, Тертуыл Тебетби мен Жумык Тама батырды epTin, ал АктамбердЬ Боранбай, Еспембетбастатан Мурын, Сыбан KiciaepiH жол-женекей косып алмак болып, алые сапарта атганып Kerri. X Жол бойы булак, бастау кур емес, канатын жайып катар контан ауылдар. Биыл кектемде Аркадан ауып, улы кешке 1лескен кальщ Бэйж'1пт пен Тума, Токпак, Сем1знайманы бар, Каракерей эулет1 жана коныека жапа-тармагай жай-тасканы байкалады. Акши мен Аягездщ басын сонау 0кпет1ге дейш Тертуылдар жайласа, Аягездщ орта атысы мен Акшатау, Шьщтыстау @KipiH Мурын мен Сыбан, Матай мен Кызай алып жатыр едь Кабанбай 1штей шук1рл1к erri. Кырык жыл кыртын болса да, халык ш1рк!н курымайды екен той. Аз жылда ертекге шыккан алшындай кайта каулап. ecin кеттть Тутш саны тана емес, жарыктьщ терт тулш малдьщ да басы куралып калган екен. Осылай ел ipreci тыныш 137
болып, аман-есен турса, Ty6i кара агаштай калык Найман ен жайылтан ежелп калпына кайта баратын xypi бар. Калын ел бас колбасынык жолын бегеп, журпзер емес. Bip малта бата жасаткысы келетждер, тым KVPbica уйге Tycin, кымыз iiain аттаныныз дейтждер каншама! Айтар алтыс, ыкылас-пейшде шек жок. Казактык узын кулагы Кабанбайдык энегунп Банжыр ауылына бартан сапарын эарелей дэржтеп, жалпак елге жайып болтан кержедк -Кабанбай отыз адаммен барып-ак, ойраттык тэубес1н бойына TycipinTi. Калмак ханы конакка шакырып, KeiuipiM сурапты. Аятына жытылып, ат-шапан айып телептП. дел гушдескенде, к ш уйлердщтундИ желп-желп етедЕ Сонан кейж 6ip байкатаны: казактьщ кэрнжасы алдагы аттанысты асыта кутед1 екен. Калмакты шытыска карай туре кусак-ау, с е й тт, ел ырысы ЕмтдЕ Токта мен Барлыкты, алтынды Алтай мен Маркакел, Зайсанды аман-есен керсек-ау дегенде, KeKipeicrepi каре айрылады. Сол кунге кашан жетерж эркайсысы колбасыньщ вз аузынан ecTirici келедЕ.. Алдын тосып, шылбырына оралатын атайын кунд1з журпз- бейтж болтан сок, журпншшер енд1 кешж салкынмен тунделете жортуды жен керген. Осылайша арата уш конып, тертжил кун дегенде, булар Акшатауда отырган Есенгелджщ ауылына келж TycTi. Кешелер жолда келе жатып-ак, кериллес отырган Мурын мен Сыбанга, Тертуыл, Матайга Kici шаптырып, алдаты сапардык да жайын хабарлап, аксакал-билердщ осында шугыл жиналуын буйыртан. Кабанбайдык бул рет жол бойындагы кальщ Каракерейд1 как жарып етж, Кызай ауылына ат басын TipeyiHfle де улкен мэн бар efli. 0cmi, казактык вз Ы ндеп дау-шарды тындыртаннан repi сырткы жаумен шайкаскан элдекайда жекш1рек. 0Mip мен ел1м белдескен кыртьж согыста, эйтеу1р, мэселенщ басы ашык кой: не женеак. не жекжесщ. Адам тагдыры ак бтектщ куил, ак найзанык ушында, кез алдыкда кержеу шешжш жатады... Ал ез iujiKAeri агайыннык кекжж табу, ел 6ippiriHe нуксан келлрмей э д т е т таразысын текустау дегенщ - жаткан 6ip киямет. «Ауру - астан, дау - карындастан» дегенд1 бул казак неге айтгы дейсщ?! Жеке адамдар тана емес, рулар муддеа безбенге тусетж мундай жагдайда iprefli, жуан ауылдардык шамына тиж екпелетпеу, шэкене, шатын руларды шетке какпай, шем1штен кыспай, сыбаганы тек белу аскан бтпрл1ктЕ ж тл1кп кажет етедЕ Билж айту киын емес-ау, 6min айту киын. Мундайда Кабанбайдык талай рет сыннан етж зт, кептен устанып журген ез жолы бар. Ол
- anci3fli демеу, жакын туыс пен алые агайын дауласып алдына келсе, туыстан repi агайынньщ жогын жоктау! Канша карманса да, таразы басын тек устаудык будан баска жолын таппаган. Бас сардардьщ жол бойындагы елдщ ешкайсысына токтамай, ез ауылдарына ке л т Tycyi Есенгелд1 бастаган Кызай жИтгержщ ] ецсесж кетерт-ак тастады. Конактарды арнайы тИ лген ак < уйлергетуарт, сойыс цамдап, царбаласып жур. Жонгар шабуылы . цазактьщ талай руларын цутты конысынан айырып, калыптаскан 3 TipmmiK калпын бузып, Kipimap, босцын куйге Tycipfli гой. Сондай арып-тозган елдщ 6ipi - осы Кызайлар. Осылар ездержщ бауыр бас-кан ежелп ата мекендершде журсе, б уй тт epic-коныс дауы туар ма efli? Эншейшде алыстан сыйласып, бал жаласып отырган агайынды 6ip-6ipiMeH араз, ащы ететж де - жердщтапшылыгы. 9cini, Матайдьщ Аталык, атты бутагынан тарайтын Кызайлар баягы ел ipreci тыныш кезде Алатау бектершдеп Аксу, Капал, Каратал бойын алып жаткан, бакарлы-шакарлы, ент-ескен журт efli. Сол жерлерд! жау колында калдырып, ойда-жокта боекындыкка ушырап, кержгенге трме атанып ж ургет - соцгы отыз-кырык жылдьщ айналасы. Жокгар какпасы аркылы Жетюуга ойрат колы басып юрген- де, осы Есенгелд1 жетгеепздеп бала екен. Жау acnepi жакындап калганда, aKeci Кудайназар батыр калыц елд1 мал-жан, бала- шагасымен Аркага карай Keujipin ж1берт, e3i жуз ж И т е н цалмактардык жолын батей туру ушж асуды кузетт калган KepiHefli. 8йел1, юшкентай e«i улын 6ip атка мжгеелрш, кешпен 6ipre кете барады да, бойжеткен жалгыз кызы Кулайым экесж киып кете алмай, тоскауыл топтьщ касында калады. Кулайым аткан огы жерге туспейтж аскан мерген екен. Киын асудьщ шыгар аузына бекжген жуз ж И т кара курым калмакты eni кун бойы 6epi еттзбей, арыстанша алысады. Жакын келгежн жебеге туйреп, алыста сай табанында жургендерже тас домалатып, жау эскерж кеп шыгынга ушыратады. Акыры октары таусылып, эбден титыктап калжыраган кезде гана асуды колдан беруге мэжбур болады. Ек аяныштысы - жацагы жуз ж'|пттщ 6ipfle-6ipi Tipi калмапты. Не бас саугалап кашпаган. Bapi де туган жер, ата коныстары ушж жан киган... Арада 6ipa3 уакыт еткен-де, уржкен елден адамдар шыгып, калгандардык хабарын бшейж деп кайта оралганда, шетжен жебеге туйрелт жайрап жаткан жтгггерд1 кередк.. Алдымен Кудайназар батырдьщкасындагы кызынаоктисекерек. Кайран ер кызын коргаштап орнынан кетерше бергенде, езжщ 139
де ту сыртынан ажал жебеа кадалып, eKeyi кушактаскан куй1 жан узют1. Баргандар сол жерде эркайсысына жеке-жеке «a6ip казып, цурбандарды арулап кемють Кергендердщ айтуынша, «Кызай корымы» аталатын тас бейптер сол манда эл1 де турган кержедь Осы окиганы Кабанбайга ана 6ip жылы Есенгелджщ e3i айтып берген-дк KeKiperi каре айрыла, кезже жас ала отырып энпмелеген. Не ушж екен, осы энпмеден кейж ол Есенгелдж1 бурынгыдан ары жан тартып, жаксы Kepin Kerri. Цаз1р ойлап отырса, екеужщ муны 6ip екен той. Азаттык ушж алысып, жау колында казатапкан экелер, кыршын кеткен апалар мен агалар... Бул TipniKre тутан жер1м1зд1 кайта барып керсек-ау деген ортак арман буларды катты жакындастырып ж1берген. Содан 6epi Есенгелдш1 азапык жолында акырына д е й т алысатын, жауды жецбей кеп бггпейтж нагыз ceniMfli cepiK, кайтпас кайсар iHi дел танып efli... Уйдег'шер кей1н1рек ацгарды: ауылда конак кутуден баска тагы 6ip карбалас бары байкалады. Мана кеш баткалы Есенгелджщ e3i конактардынкасынаорныгыпотыра алмай.элденегеаландап журген сиякты efli, eHfli 6ip мезепе iume Kipin, улкендерден KeiuipiM сурагандай кысыла турып женж айпы. Kepmi отау уйлердщ 6ipiHfle айел1 толгатып жатыр екен. Мана кунд1з булар келгенде тып-тыныш журген Kici аяк астынан сыр 6epinTi. Cipa, б1рден жан алкымга алып, капы келген толгак созылынкырап, ана байгус киналып тур ма, баска ауыл адамдарыньщ жузжен де кобалжу бюжедь - Толгак гайыптын ici гой. Ойда-жокта осылай кабапасып турганы! - дед1 каптаган жаудан кайтпайтын кайран ер мундайда шарасыздык танытып. - Е, КУДай caTiH салып, аман-есен кол-аягын бауырына алсын! - Алланын рахымы мол гой, келж1м1з TiKeHiHeH арылсын... - Кудай буйырса шюдеханага катысатын болдык кой! - десю жатыр терде отырган улкендер. Есенгелд1 будан кейж де байыркалап отыра коймай, алан кенюмен Kipin-шыгып журген-ди - Сардар ага! - дед1 6ip мезепе конак уйге кайта оралып. - Ci3 кудай артык жараткан шарапапы адамсыз гой. Kiceni3 бен кылышынызды 6epiniami: кысылганда к е л тИ з г е медет 6epin, бегет боп турган i6mic-uiattraH болса куып тастар ма екен?! 140
Кабанбай сезге келген жок. Орнынан лып erin турды да, керегенщ басында myai турган сарала Kiceci мен сала кулаш кып- шацы кылышын кынабымен 6ipre ез колымен алып 6epfli. - Мэ, ала лой! Ырым еткен екенсщ, тэ ф р жар болсын, бауыр- ым! Есенгелд1кюе мен кылышты аса 6ip киел1 заттыустагандайтэуе eTin, ерн1не тиг1зд! де, асыгыс шыгып KeiTi. Конакуйде отыргандар экпмелерштоктатып,б1рсэтунс1з калган. Бэршщенждеэлденеж куткен мазасыздык, кобалжу бар. Адам баласыньщ дуниеге келу1 кацдай киын efli?! Шауып алар жау емес, не билж айтар дау емес. Осында отырган батыр да, би де тугел дэрменс1з. Уацыт еткен сайын Цабанбай да шиыршык атып, мазасыздана бастады. Уй neciHiK жакагы ырымынан кейш болашак нэрестежц тагдыры ез1не карап тургандай, 6ipTypni ьщгайсызданып отыр. «Япыр-ай, кырыкгын 6ipi кыдыр деуил efli. Кудайы конак болып отырганда кадамымыз кутты, кол-аягымыз ж е цт болса екен! - деп Tinefli ш нен. - Я, кудай, жан Fbin жаратканыц рас болса, байгус анага ок толгагын бере гер!». Арада еткен бие сауымындай уакыт жылдай узак керждИ Мундайда айтылар эцпменщ де киюы кашады екен. Aprbi-6epri шеж1реге жуйрж Тебет би осыныц алдында гана сонау EciM хан заманынан сез козгап отыр ед1, журт назары баскага ауып кеткен сок, ол да токтап калды. Адамдардьщ жуйкеа жукарып, шыдамы 6iTin, шьщгырта бураган домбыра шепндей 6ip куйге жеткен. Толгаткан жалгыз гана эйел емес, дуние тугел толгатып тургандай. Дел осы мезгтде... Элде кудай сэт сагатын салды ма, элде курсакта жаткан сэбидщ жарык керер мерз1м1жака толды ма, не болмаса даккты батырдык Kiceci мен кылышы эл1 курыган анага шынында да куш-кайрат, медет 6epfli ме, эйтеу1р, керил уйлердщ б'ф'шен шар ете калган жас нэрестенщ даусы есттдь Уйде отырган улкендер устертен з1л батпан жук тускендей дуылдасып, те^рек лезде куаныш унше толып Kerri. Кегшкпей Есенгелд1 Kipfli уйге: - Суйшил, сардар ага! Дуниеге ул келдМ 0з елш жаудан коргайтын тагы 6ip сарбаз келдИ - дед'1 куаныштан eni балбул жанып. - Айналайын агатай, бул да аздщ шарапатыкыз!... - Япыр-ай, жаксы болды-ау! Ал cywHuiiKfli, ала гой! Тумацнык бауы 6epiK болсын! - дед! Кабанбай да толки тш катып. - BipaK мен туралы жацагыдай KynipniKсез айтпа. Ебепке себеп демесец, 6api 6ip Алланьщ колында. 141
Ол бупннен бастап e3i жайында тагы 6ip ацыздыцтарайтынын ойлап, 6ip жаты содан цысылып отыр ед1. Уйдеплер дуылдай жамырасып, Есенгелд1ге кутты болсын айтты: - Иэ, жшкентайдьщ бауы 6epiK болсын! - «Кутты конак келсе, кой eri3 табады» деген осы!.. - Иншалла. сардардьщ шарапаты тиген бала гой, ол да жаужурек батыр болатын шыгар! - десш жатыр. Bipa3 Kyrripin, кобалжытып келген куаныш кандай! Будан ары актуйенщ парны жарылгандай, мереке-шаттык шарасынан асып, конакасынын, арты тойга айналып кепп efli. Лезде ауылдын, энил-куйил, жыршылары жиналып, дырду-думан туннщ 6ip уагына д е й т толастаган жоц. Ертенжде туске таман Ацтамберд!, Боранбай, Еспембет, Кугтыбай бастаган Мурын мен Сыбаннын атка мшер басты адамдары да келш жеткен. Солар келюмен оцаша тИлген уйлерде epic-цоныс тарлыгынан туган агайын арасыныц дау- шары женшде anriMe басталып Kerri. Жер таласы кезшде eKi ел арасында кактыгыс туып, Кызай жагыньщ 6ip-e«i wiriTi соккыга жыгылган екен, соныц да айып-анжысы коса сез болды. Кабанбай eKi жагын да арылта сейлетт, кезек тыцдап алды да, билж айтуды Каракерей мен Матайга б'|рдей ара агайын есептелетж Тертуыл Тебет бите жуктедг 9cini, Тебет кара кылды как жарган туралыгымен nci Орта жузге дацкы шыккан беделд1 билердщ 6ipi efli. Казацтын аргы-берп зак, дэстурже жуйрж, к1мнен де болса тайсалмай, бетке айтатын мжез1 бар. Оныц ycTiHe Тертуыл - терт Телегетайдьщ кенжесг Кай жагынан да жол coHiKi efli. Тертуылдын, 6ip бутагы Акбарактан: Бука, Шетж, Еллзер, Суйжджтараса, Тебет би мен Баймуратбатыр - Буканьщ HeMepeci-тугын. Аргы атасы Бука батыр - Салкам Жэцпрдщ тусында кол бастап, ел курметже беленген Kici. Ойраттар ек алгаш Алтайдан 6epi асып, Баркытбелге сугына шргенде, кепке дейж табан Tipen, арыстандай алыскан ерлердщ 6ipi сол Бука батыр болатын. Бука эр жол ыурыска шыгар алдында:«9лткетсемамалжок, ал кез1м Tipifle туган жердщ топырагын ата жауыма бастырмаспын!» дейд1 екен. Батыр сол сезжде турды. Ата журтынан 6ip адым шепнбей, акыры куш! басым жаудьщ коршауында ерлжпен каза тапты. Ерлж болганда TinTi тетенше. Бука батыр шагын гана жасакпен келе жатып, ойламаган жерден ойрат эскер1мен бетпе-бет кездест калады да, каптама согыска куил аздык ететж болган сок. амал жок. калмак батырларын жекпе-жекке шакыра 142
6epimi. Сол арада едел-жедел бес б1рдей калмактык басын кагып алады. Ацыры карсы жак шыдамай ке ш , арты каптама урыска айналады. Казактар кеп кушке тетеп бере алмай кыргын тауып, ене бойынан цан саулаган Бука эбден эларегенде барып, колга TycinTi. Ойраттардьщ да канына карайып ешжкеж сонша, оншактысы кабатынан к е л т, жаралы батырды уыкка шанышкан шацыракгай, найзаньщ ушымен тж кетерт алган кертедй Сонда е с т ер соцгы рет т1л катып: «атака налет, ит калмак, елеем де сендердщ тебелер1цде турмын гой!» деген екен. Сол ce3i кейт накыл боп, жалпак елге жайылып Kerri... Батырдык зираты бул кунде Каргыба езенжщ басында, «Бука шокысы- аталатын Баркытбелдщ 6ip шаткалында жатыр... Осы кунге | д е й т Тертуылдык келЫдер! батыр атамыздык аты кетед1 деп, | зенпбабанык еркепн «зор мойын» деп эспеттейдЕ Кабанбайдай колдаушысы колына билж берген сок Тебет би тартынган жок- Экпмеж арыдан козгап, Каракерей мен Матайдык, Мурын мен Кызайдык асты-устт жездей кактап, орагытып келд1 де, KeciMfli с е з т 6ip-aK айтты: - Кайран, Бореке-ай! Дариянык касынан КУДЫК каз-гандай, сен отырган жерде сез бастап, билж айтам деп ойлап па ед1м. Бул тек1ректе езщнен асар сез бар ма efli? Teni мен тентепкд! тия алмай бупн, мже, аульща топ Tycipin отырсьщ. «Перште калгып кетсе, жын-сайтан ойына келгенж ютейди деген екен бурынгылар... От басынык киктж М ерши-ерши агайын кеселже айналыпты. Ендеше меж де 6ip тыкдакдар, жарандар! - деп Каракерейдщ бас 6ni Боранбайды жекш-ж елт туйреп eiri де, се зт онан ары жалгап aKerri. Тебе бидщ бул сезтде Боранбайга каратылган курметпен 6ipre агайыннык екпе-наласы да бар efli. - Уа, Мурын мен Кызай! Екеущежелден бернакб1ртуйенщ кос еркешшдей, 6ip биенщ кос емшепндей куп жарасып, епз ескен ел едщ. Арыга барсак, екеущ - 6ip Телегетайдык баласы, 6epire келеек - 6ip кюш’щ кызынан туган 6eneciK. Аналарык - апалы- с1цл1л! Нурбике мен Кунбике - ¥лы жуз 6ip Бэйд1бектщ кызы емес ne efli?! Нурбикеж енелер1мен аттас болган сок, абысындары «Кызай- атандырса, Кунбике анамыз мурындылау Kici болган сок , кайындары калжьщдап, «Мурын- атандырып ж1бер1птк Се й тт етектержен ул саулаган казактык eKi кызы еж рулы елге ана I болып кана коймай, сол елдердщ eciMiHe, уранына айналыпты. Бул кунде Мурынньщ KeniHflepi аргы эжем!здщаты кетед1 деп, бул елд1 -Беттщ керш- деп атайтынын ездерщ13 бтеаздер, - дегенде уй imi дур лйт, козгалактап Kerri. Мурын мен Кызайдык ейел аты
екенш edice де, eweyi 6ip KiciHin кызы дегенд1 6ipey бшсе, 6ipey бтмейд! екен. Scipece, бертжде, жаугерш^кте туган жастар жагы бшщюремейдс Эр тустан: - Япыр-ай, солай екен-ау! - Кандасып журсек, карын беле боп шыктык кой... - Аруак атгагандай. 6i3fli цудай урган екен! - дескен дауыстар ediflin калды. - Солай, жарандар! Мен муны жанымнан шыгарып отыргам жок, атадан балага мура боп калган шеж1ренщ ce3i осы, - деп Тебет би сез Ti3riHiH кайтадан колына алды. - «Ек! аяктыда беле тэту, терт аяктыда бота тэту- дейд1 б1здщ казак. Жатыры жакын, енеге-тэл1м1 ортак болган сок айткан шыгар... Мурын, сен беленд| бетен санап, жакыныкды жарга итергенде не мархадам табасык? Кызай, сен ез агайыныка екпелеп, TyciKfli суыкка салганда кайда барып оцасьщ? Бул кылыктарьща кешеп Нурбике мен Кунбике аналарымыздык аруагы кук(ренбей ме?! Бетеге кетед1, бет калады. Bip булактык суына, 6ip сайдык шебже бола туе жыртыспацдар, агайын! Береке керек бул кунде. Bip колдык бес саусагы - жумылса гана жудырык, жеке турса кылдырык. Жауьща сыр алдырма, жакынньщ кен!лж калдырма. Renin сиса жер жетед1 казакка. Абылайдай ханьщ, Дарабоздай батырын аман болса, epiciK ani де кеки бередс Басьща Баркытбелд! жастап, аягыкды Алакел, Балкашка созып, ерюн кестетж кун алые емес. Соган дейж барга канагат, жокка салауат епндер. Сондыктан меюнайтар билИм: Мурын баса-кектеп тартып алган eKi конысты Кызайга кайтарсын. Есту'|мше, ею жакта да сойылга жыгылып, сорпа imin жаткандар бар KepiHefli. «Бас жарылса 6epiK imiHfle, кол сынса - жен илжде». Тепсж1скен тентектер 6ip- 6ipiHe сый-сыяпат апарып, KemipiM сурасын... Ал eKi рудьщ агасы Боранбай мен Есенгелд1 астындагы аттарын ауыстырып MinciH де, осымен дау тынсын! Тебет бидщ KeciMiHe ею жак та карсы ештеце айта алмады. Буйрек бурары, бура тартары жок, агайыннын э д т ce3i деп багалаган. 0з кен!лждеп межеж деп баскан сукгыла бите Кабанбай да дан риза болды. Ерте^нде конактар аттарын ерттеп, жол журудщ камына KipicTi. Осы TenipeKTeH косылган Боранбай, Актамберд1, Куттыбайлар да солармен 6ipre аттанбак- EHfliri беталыстары - Кекшетаудагы Абылай ордасы. EKi ара - жайлап журген Kicire жарты айшылык жол. Мундай алые canapFa шыгардагы едет бойынша, журпншшер кос артып, сойыс камдап алысты. 144
Дэл аттанар алдындагы сэскелж нымыз устшде Есенгелд! ani беаккедесалынбаган энеугунп ктжентай нэрестеж кундагымен натерт келдк - Сардар aFa! Мынау - элп ayeni нудай, сонан сон ез шарапатынызбен дуниеге келген бала рой. С1зден налган жэд'1гер-ескертк'1Шболсын, осыган енд1 дуалы аузынызбен ат ной- ып берщ'1з! - дед1 еЫк кезжде Tin турган налпы. - Солай ма? Апыр-ай. а... бул жИтке — KiM деп ат нойсан екен?! - Кабанбай жепелдемеде не айтарын бшмей, абдырап калды. Эргам эр турл1 кенес 6epin жатыр. Тебет би: - Осы балага ез атынды нойсан найтед'|? К е й т еске алып, айта жургенге жансы! - деп efli, Боранбай отырып: - Эй, ез атын ауырлау болады гой. Юшкентай неме кетере алмай журмесе! - деп сантын 6utflipfli. Бул кезде Кабанбай орнынан сел кетершт, жас баланы иолына алган болатын. - Осы балага ыныласым Tycin тур. 0з атымды-ан нояйын, - дед1 Есенгелдте нарап. - Менщ атымды кетере алса - Кабанбай болар. Кетере алмаса - Жаманбай болар! - деп журтты 6ip кулд!р1п алды да, нэрестенщ нулагына енкейт турып: «сен'щ атын - Кабанбай!» - деп уш рет айгайлады. Кепштш жан-жантан жамырай нолпаштап: - Дэу жют болсын! - Кабекен cenmfli бул да е л т норгайтын аруанты батыр болып ecciH! - TinTi осы атты аман-есен кетерт журудщ 03i 6ip назанна аз олжа емес ной! - flecin гу-гу етедс.. Сонымен, тары 6ip Кабанбай келд1 дуниеге. Ол улкен Кабанбайдын орнын не басар, не баспас, afrreyip, Tipi журсш деп тл е е т уйдеплер... Bipan кундердщ кужнде осы нуртанандай сэби- ден талай урпан ент-есерш, олардын Кызай iiuiHfle Кабанбай деген белпл'| pyFa айналып, арада еж жуз жыл еткенде сол рудан ез елшщ азаттьты уилн антын демше д е й т айнасар нагыз ерлердщ шыгатынын онда ешжм болжаган жон efli. XI Урымтал, тете жолдармен суыт ж урт отырган Найман Kicmepi жол-женекей Карнаралы, Баянауылды басып, айналасы он неше кун шамасында Кекшетаудын да нарасын Kepin налып efli. Сапар алые дегенмен, ж урт жайлы болды. Жол бойындагы Каракесек, 145
Атыгай-Карауыл, Канжыгалы руларын аралай, белг1л1 ауылдарга кона-тустене отырып, Абылай ордасына уэдел! мерз1мнен еж-уш кун бурын желт. Алгашында Аргын улысыныц бас султаны бола ж урт, 1735- жылы Сэмеке хан елген сок. Орта жузгехан кетертген Абылайдьщ Кекшетаудыжайлапкалуыжайдан-жайемес-Ti. Аргынага баласы, алты арыстьщ шжде жен-жосыгы улкен efli. Царымы мол, epici кек, api Эбтмэмбет ханньщ колдауымен Абылайды алгаш такка MiHri3reH ipreni журт. Актабаннан кейж Арканьщен даласын ерюн иемдент, б е л ж т жарылмай тутас отырган ел де - осы Аргындар. Булар будан кейж 6ip жактан коныс i3flen, ауа кешпейтждей болып, тубегейл! орныццан. Ал ежелп ата конысы жоцгардын, карауьжда калып, эл1 де кеил-кон устжде ipre тебе алмай, ар жерде шашырап журген Наймандар мен Керей. Уак туралы оны айтуга болмас efli. Сондыктан аксуйек хан эулел езара сыбага белюкенде: Найман улысы Барак султанньщ улесж етит, Керей- Уактьщ Ti3riHi Эбтмэмбет ханньщ улкен улы Эбтфежздщ колына 6epmfli де, Аркадагы калык Аргынньщ ортасын ойып, Абылайдьщ e3i коныс тепкен. Абылайдай азулы султанды алыска ж1бермей, орталарында устауга Аргын рулары да муддел1-тугын. бйткеш таяу болашакта тек Орта жуз гана емес, уш жуздщ улы тагына Абылай отыруга THic болатын. Келешек так Myparepi туралы сез болганда, улы хан Эбтмэмбет ез балаларыньщ ешкайсысын ауызга алмай, так neci деп Абылайды атаган. Бул - осыдан бес жыл бурын, Абылай жоцгар туткыньжан босап келгенде, той устжде айтылган сез efli. Эбтмэмбеттщ: “Ол ушж MeHiK eniMiMfli Kyrin отыру шарт емес. Абылай кай кун! Улы хан болтысы келсе, тагымды Tycin беруге 33ipMiH!« деген ce3i KenTiK кектж ен шыгып, ез хандарына деген КУрмет-ceHiMflepi арта тускен. BipaK так Myparepi a3ipuie асыгар емес. Ел би/iiri6ipTe-6ipTe ез кузырына ете бастаганымен, немере агасынык астындагы тагы мен басындагы багына кызыккан жок. Онык ececiHe Аргын рулары Абылайды eHfli ешкайда жыл- жымастай eTin, ipreciH бейте TycTi. Хан ыкласы тек 6ipeyiMi3re гана ауып кетпесж деген KayinneH, езара бэсекеге тускендей, Аргыннык азулы деген алты руы алты кызын 6ip кунде Keiuipin эк е лт, орданьщ касына ак отауларды Ti3in тастады. Сонымен, Абылайдьщ Ka3ipri сепз эйелжщ 6ipi - каракалпак, eKiHiuici - калмак та, калган алтауы - тугел Аргын кыздары-тугын. Эйтсе де, уакыт ете келе мэл1м болга'нындай, муньщ да еж жагы 146
б1рдей екен. Кудалык, чан араласу адамдар арасын жакындата тускен1мен, «куйеу атымен кул тасы» деп карайтын казачка хан KaflipiH KeTipeTiHжер1 тагы бар. Кунде керш араласып журген сок, агайынарасындаырын-жырыч.дау-жанжалдаболмайтурмайды. Со к™ жылдардагы Абылай мен Бекболат арасындагы араздыч - осыныч 6ip делель Мундайда Орта жуз ханы касындагы чайын журтынан repi алыстагы ара агайын Найман мен Керей-Уачча кеб1рек арча суйеп, таразы басын течгерт отыратын. Ал кейжп кезде Абылайдыч Ордадан узап, алые жорычча аттанбауын ж ечт ауыз ж тптер сан-сачча ж упр тт, оныч басты себебж жас nic жача отаулардыч кебеюжен керш жур. Абылай ордасы биыл да Кекшетаудыч Бурабай кел'ше жачын, шок-шок кайыч, карагай ескен, кек шалтынды сулу бектержде отыр екен. Уакыт шалкар туст1ч шамасы болатын. Кезечге шыга келгенде жасыл алачкайга катарлай Tirinген кеп ак уйлi, сэнд1 ауылб1рденжаркетткезгетустс0данарыб1ршакырымдайжерде малшы-косшы, телечпттер ауылы карауытады. Хан ордасынан да, ханымдар жайгаскан ак отаулардан да белепрек, 6ip шетте каз- катар конак уйлер TirmreH. Журпниллер алдан шауып шыккан телечпт-жасауылдьщ бастауымен сол уйлерд1ч сырт жагындагы кермеге к е л т токтады. Жасы улкен аксакалдарды, батыр, билерд1 аттан колтыктай Tycipin, курак ушып журген даяшы ж1гптер... Алые жолдан келген курметп адамдар алдымен осы конак уйлерде бел шешт, шел кандырып, ханга сонан кейж гана т т д е с т , селем беруге тию еде Найман Kicmepi ездерже арналган ортадагы улкен ак уйге Kenin Kipfli. Кермедеп алуан тачбалы, турлше ер-турманды аттарга, керил уйлердеп абыр-сабыр кимыл, дабыр-дубыр эчпмеге Караганда, таяу мачдагы Аргын гана емес, алыс-тагы Керей-Уактыч, Tifrri Улытау Наймандарыньщ да атка мжер ил жаксылары кешел1- бупн ке л т болган сектдк Булар асыкпай жайгасып, кымыз imin отырганда, керил уйлерд1ч 6ipiHeH Баганалы батыры Оразымбет келдл Чырыкка жасы енд1 тж ген, жалпак жауырынды, сакал- мурты сиректеу, узын сэры ж т т еактен к!рген бойда даурыга селем бер'ш, тердеп улкендермен тес туйюлре амандасып шыкты. Мунысы - баскалардан мен'щ жежм белек, журю!м алые болганмен, туысым 6ipre, MiHe, ез yftipiMe косылдым дегенд1 ашыч бшд1ргенл Онымен шурчырасып бола бергенде Кызылсу- Шар, Цалба теч1репнен келген Кекжарлы Кекжал Барак пен Бура Акпантай, Саржомарт Танаш батырлар к е л т косылды. Сейтт,
кептен кер1спеген Найман батырлары бупн хан|ордасында кайта бас косып, дуылдасып цалып едЕ Оразымбеттер Улытаудан кеше к е л т rycinii. Булармен катарлас ез тобымен Барак султан да к е л т жеткен кержедЕ Кецеске келген басты адамдар каз1р Абылай айналасында. Енд1 6api жиналып, тебе би - Каз дауысты Казыбекп кулп отырса керек. Казыбек келсе болтаны, Барактыц iciH карайтын билер кецеа ез жумысын бастап кетпек. Оразымбеттщ сонан кейж 6ip айткан жацалыгы - хан ордасына сонау Орынбордан орыс enuiici к е л т жаткан тэр!здЕ Елшжщ бул жолы кандай мацсатпен келген1н эз1рше былайты журт бше бермейдЕ Алыстан келген ж урпнштер шел басып, журек жалтап алтан сон, Абылайта сэлемдесу ушж 6ip тобы хан ордасына карай бет алды. Bapi емес, эрине. Ka3ip Кабанбай касында эр рудан 6ip-6ip адам: АктамбердЕ Боранбай, Тебет билермен коса батырлардан Кекжал Барак, Оразымбет, Баймурат, ЕсенгелдЕ Еспембеттер тана бар... Орта жолда булар хан ордасынан шыгып келе жаткан 6ip окшау топпен ушырасып калды. 6цшен, шошак 6epiKTi, камка шапандарынын, етеп пушпатына тускен, каба сакалды б1реулер. Шетжен шепр кез, ш икт сэры. Cipa, орыс eauimepi осылар болса керек. Цабанбай тобы !зетпен бас и зест ете бермек болып едЕ ен алда келе жаткан ецгезердей басшысы булардьщ тусына таятанда аз Kipipin, ез ттж д е б1рдеце айтты. Таныс кюдей e3yi жайыла к у л т тур. Кабанбай енд1 тана шырамытты: осыдан ею-уш ай бурын ойрат ордасынан кайтып келе жаткан орыс елилсжщ дэл ез). Тоба, муньщда журмейтж жер1 жокекен! Ол муны керген жерден таныса керек, касына ттмашын шакырып алды да: - Сау-саламатсыз ба, Кабанбай батыр? Мже, кердМз бе, дуние кандай тар?! С1збен тэты кездестт! - дед1 кец1лденетш ка- тып. - Елил мырза, 63iKi3 де аман-сау барсыз ба? Ci3fli бул жолы жонтар сапарында емес, Казак ордасында керген1ме куаныш- тымын! - дед! Кабанбай да сэл байыркалап. - Елшжж керген куш осы гой: б1рде онда, б1рде мунда, - дед1 Угримов ecKi таныстарша жан тарта сейлеп. - Bi3 жака тана Абылай султанньщ кабылдауында болып, коштасып шыктык. Ертекдер, куда каласа, ж у р т кетем1з бе деп турмыз. - Жолыныз болсын, елил мырза. Казак ордасына келуМздщ алды-арты бул болмас. - Мен де солай ойлаймын. Кош боАыныз! 148
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
