Қ. Жұмаділов. Дарабоз т1

Бегенбай бастаган 6ip тумен аскер солтуспктеп Цалба, Каргыба- Базар, Шорга багытына тусп де, непзшен Телегетай жасагынан куралган, Кабанбайдыц ез1 бастаган бес-алты мыц кол кунгейде, Катынсу, Емш, Алакел, Барлык багытында жылжитын болды. - Осы жолы Дарабоздьщ обалына калмайык, Алакелге бет алган жорыкты ез! бастап, ата журтына азаттьщ туын e3i Tirin, шер-кумардан 6ip шыксын! - деп усыныс жасаган Абылайдын, e3i едК Ал Малайсары, батыр Баян, Ералы султан баскарган бес мык сарбазды Абылай ез карауына алып калды. Ондагы ойы - Ж оцгар какпасы аркылы тете жолмен Буратолага асып Tycin, сол макда Намеху-Жыргалмен согысып журген Эмярсана мен Дабашыга кол ушын бермек. Ат-келж, кару-жарагы сай бул тетенше топты ханньщ e3i бастап баратын сьщайы бар. Бул жолы Кабанбайдьщ ез коластында калганы: ЕсенгелдК Еспембет, Баймурат, Даулетбай, Касабай, Шынкожа бастаган мыкдыкгар болатын. Сардар жорык алдында жасакты сапка тургызып, 6ip шеттен мукият карап шыкты. Аламан аскер арасында талай согысты бастан еткерт, калмакпен талай кидаласкан сэры TicTi, сака сарбаздар да, мундай жорыкга багын 6ipiHmi рет сынагалы турган жас мипттер де аз емес-Ti. Кабанбай баска журтка улп болсын деп, осы жолы езш е карасты жет1 улдьщ ауылдагы мал-жанга ие болатын Умбетей мен Байтоктан баскасын тугел атка кондырган. Буларга Мырзатай, Назым сиякты кыз-куйеулер мен Муней секмд! жас келшдер де калмай ере шыкты. Солардьщ б1разы Дэулетбай жасагына, Элi бастаган жастар жагы Еспембеттщ ертауыл тобына косылыпты. Бул жастардык 6api де ani кунге дей1н ез кездер1мен кермеген, тек улкендердщ экпмес1нен гана б т е л н ата журтка жеткенше асык едК Найманньщ бул рулары ежелден жаумен жагаласып, кун- де кылыш суырысып келе жаткан сыралгы журт кой. Сауыт- сайман, кару-жарагы б1ршама толык керЫдК Тек ат-келж жагы ал1 жетше коймаган. Куйс1здеу. Амал жок, колда барды канагат етуге тура келедЕ BipTayipi, ат арып, тон тозатындай жорык жолы кашык емес, жаудьщ me6i iprefle т и т тур... Кабанбай мьщ басы батырларын сокынан ертт, Кубастьщ алшандаган аяцымен саптагы сарбаздарды 6ip айналып шыкты да, орта туска токтап, жорык алдындагы сезЫ айтты. - Ал, бауырларым! - деген саккылдаган зор дауыспен. - Ата журтка атбасын бурсак-ау деген б1рарман кунд1з ес!м1зден, тунде 351

TYCiMi3fleH шьщпаушы еде MiHe, бупн сол ацсаган кунге де жеттш. Кайда барам, мммен сотысам дейтж емес, ата жауыц - алдында. Туган жердщ сай-саласы, ой-шукыры - жадыцда. -Айдаболдын, асына шаппатанда, атацньщ басына шабасыц ба?- депт гой баятыда 6ipey. Сол айтцакдай, кимылдап калатын кездерщ келдЬ Мундай арманды кунге жеткен де бар, жетпеген де бар, жют- тер. Жеткешм1з жете алмаганымыздын, кепн алайык! Баска не айтам: жортканда жолдарын, болсын! Ата-бабаныцаруагы колда- сын сендердШ! Эр салтык алдында колбасымен талай жорыкта 6ipre болтан ж асамы с сарбаздар тур efli, солар эр тустан найзаларын кекке сермеп: - Жаса, Кабанбай! - Tanip тебесже тутсын! - Бул кунд1 6i3 куткел1 кашан?! - Казакка талай ж е н т anepin едщ, енд1 Барлыкка карай басташы. Ердж сокыкнан! - д е с т дуылдасып Kerri. Осындагы мьщбасы батырлардьщ ец жасы - Тума, Токпак, Байгана жюттерж бастап журген Шынкожа болатын. 03i мынбасылык шенге биыл жепп, алып ушкан Ke^ini ani басылмай туртан-ды. Кабанбай алдында ез'ж ерюн устайтын эдет1мен, сол 6ip сурак к°йды: - Акшэулще ту Tirin, ата жаута карсы атка кондык. Сонда т'1зпн тартар жер1м1з кай мелшер, сардар aFa? Байкамай еткызумен шуршит асып Kerin журмейж. Токтайтын тусымызды 6ip айтып койынызшы, - деген журтты ду ку лд рт. Аттаныс алдында сарбаздьщ саты сынбай, кентд1 жургеж бек жаксы. Кабанбай да косыла култ, э зт д е й жауап катгы: - 03ipuie аттык басын ipiKneft шабуылдай бер, бауырым! Межел1 жерден атындап е т т бара жатсак, шаужайьща жарма- сып: «батыр, сабыр ет. Осы алтан жер1м!з де жетедК деп ескер- тем1з той! - дегенде ке п ш тж тэты дуылдасып калды. Алайда сардар тез байсалды калыпка кешш efli. - Баратьж жер1м1з тым алые емес. Баркытбелд1 бектерлеп журш отыртанда, Катьжсудан eTin, Акшокыдан ары ассан, туетж жерде KapayKrip дейтж езен мен Шэуешек деген кала бар. Солтустж меже - сол ара. Ал TycTiriMi3 Е м т, Алакел, Токта-Барлык тауына дейж кете 6epefli. Бул жолы калмакты EMMi/g ерлете, Барлыкты бауырлата куып, Жоцтар какпасынан ары етюзш тастасакдар болтаны!.. - Е, жакын екен той! - Караукпр деген1ц узаса уш куниллж жол емес пе?! 352

- Тоцта-Барлыктыц тебеш, эне, KepiHin тур. Bipep айда калмактын апай-топайын шыгармаймыз ба?! - д е с т жер жадысын бшетждер куанысып тур. Алайда бул ею ара онша кашык болмаганымен, кейб1реулер ойлагандай, желе-жортып ете шытатын керуен жолы емес-Ti. АлдатыУрыжар, Катынсубойы .Емт мен Алакел алкабы сынсытан калмак. Калмацболтанда, эл1 мацдайы таска ти т , месел! кайтып кермеген жанкешл дурб1ттер. Олардьщ кырык жылдан астам бауыр басып калган шурайлы елкеж окайшылыкпен колдан бермеа анык. Рас, каз1р ойраттар ез ш н е н б1рнеше жжке б ел ж т, езара кыркысып жатыр. Бас нояндар мен аскер басылар Дабашыньщ, немесе Намеху-Жыргалдьщ тежрепнде жур. Ал шеткер1 жаткан улыстар 6ip-6ipiHe кемек берерлж халде емес. Тарбагатайдыц тер^кей! мен Ертю бойындагы торгауыттар таяуда ездерже карсы козгалган Бегенбай мен кекжал Барак колынан коргану камында болатын. Туслкгеп хошауыттар, щорстар мен хойттар Алатау егОржде ¥лы жуз жасагы мен Цоканга карсы шайкасып жаткан-ды... Цыскасы, Ж окгар хандыгынык Ka3ipri жагдайы тус- тустан камалаган арлан тебеттержщ арасына тускен кекжал каскырды еске салар едг Эйтседе, осыньщ барже бой бермей отырган ойрат эулетжщ кайсарлыгында капы жок- Кезж согыспен ашкан журт кой булар. Ойраттык туракты acKepi кайсы, жай шаруасы кайсы - айырып алу киын. Эскердщ 6api - кеилп журген малшы, малшыньщ 6api - кару устаган аскер... Казактардьщ биыл Аягезде кол жинап, Акшэул'|детут1пп,жорыккааттанганындурбптердеестт отырган сиякты. Найза устауга жарайтын еркек кшдйпн атка кондырып, жау кольжа алдымен туседнау деген жылкысы мен ipi карасын шыгыска карай бетгетт, каруын кайрап, жупн буып дегендей, неге де болсын a3ip отырганы байкалады. Акшэул'|ге такау конган шетю курекдер казак колыныц карасьж шалысымен-ак, жаппай ipre KeTepin, шыгыска карай кеше женелген. Казактар кешкен елд1 бегемей, терттулж малый гана басып калды. Асыгыста кжз уйлер, жасау-жабдык та калып жатыр... Дурб1ттердщ куре салдырып, кептен кордаланган 6ip мекен1 Урыжар макы болатын. Ал калмактык кудай уж - куре турган жерд1 жан сала коргайтьж эдет1. Казак жасагы табан TipereH алгашкы карсылыкка осы арада жолыкты. Эскер саны кеп емес, узаса терт мыцныц айналасы. Урыжар езенЖщбатыскабагында кэд1мпдейтузем курып, дакгыра-дабыл 353

согып, урыстьщ б укт урд1с1мен-ак карсы алды. Сан жагынан басым казак колы да тым астамшылык керсетпей, турыстык беретт жерге таяп ке л т токгаган. Алдын-ала белгтенген тузем TapTi6i бойынша, Еспембет мыкдыгы - макдайда, Баймурат пен Шынкожа - eKi канатта, Есенгелд1 мен Дэулетбай арткы тугкауылда тур. Каптама урыс кезЫде юмнщ как макдайдан согып, к1мдердщ кос буифден кыскаштай кысатыны куж бурын тэттш те лт, белгшент койылган-ды. Мундай кездесу жекпе-жеказ етпейпж 6enrini. 9cini, жеке сайыска шакыруга аскер саны аз, элаз жак кеб!рек мудделк Максат - уакыттан уту, caii ту с т жатса жаудык бас батырын мерт кылып, сагын сындыру, сол аркылы куш TenecTipy... Мунда да солай болды. Кеп кеилкпей карсы жактан калмактык каба жалды, жатаган торысына мЫген 6ipey ортаFa келбекдеп шыга бердк Цалмак жагы: - Жекпе-жек! - Жекпе-жек! - дес'т шуласып тур. Казак жасагында бурын жеке сайыска шыгып ысылган батырлар аз емес-Ti. Цабанбай мацындагы Баймурат, Дэулет­ бай, Еспембеттер осы жолгы кезек мешк! дегендей, каруларын сайлап дайын турган. Б1рак жас батыр Шынкожа бэршщ алдын орап Kerri. Астындалы кертебелд1 ойната бастырып, колбасыга такай 6epfli де: - Калмак батыры да жас ж И т екен, сардар aFa. Так 6ip ма- FaH арнап ж1бергендей тен-тусым кершедк Аттаныстык алгашцы айкасы гой... Батакызды берщ'1з! - деген, аттан каргып ту с т, 6ip гзерлеген куж. Кабанбай алгашкы сайыска Tic каккан, егде батырлардык 6ipiH шыгарам ба деп тур едЬ б'|рак жИттщ меселт кайтаргысы келмедк - Жолыкболсын, бауырым! Жауыкды жайратып, абыроймен кайт! - дед1 ыкылас 6шд1рт. Шынкожа будан ары бегелген жок- Лып е т т атына MiHfli де, Кертебелге камшыны басып Ж1берт, куйгыта женелдк EKi жакта аттарын баяу бастырып, айкас алацына такау ке лт турысты. Дал ортада колбасыны коршай Еспембет жасагы орын алган. Кабанбайдьщ кенжеа3ni мен кыз, келМ де осы топта efli. acipece, бастарына алтынды дулыга, устер1не женш бектер сауыт KHin, садак асынып, семсер тге н кос ару - Муней мен Назым eri3 козыдай жарасып, кездщ жауын алады. Жастар эрнеж сез 354

erin, ез алдарына белек турган-ды. Ортадагы калмак батырынан кез алмай карал калган Муней кенет элденеден шошынгандай: - О, TaKipiM! Мынау - Серенжап кой! - дел калды. - Ол him - Серенжап деген? - дед1 касында турган Назым да |сол жакка кез салып. - Колка зайсанньщ баласы. Атакты сайыскер, журген жер1 лак ед1... Arrepic кайнаганы жазым е т т журмесе жарады... - Сен оны кайдан танисьщ? - деген мына жактан Эл1 де кандауырдай кадалып. - Е, танымай... Колка зайзан экемнщ кол астында, б1здщ ауылга таяу отыратын. - Б1здщ Шынкожа батыр ceHiK Серенжабыкды каз1р-ак жер каптырады! - дед1 елденеге китыгып калган ЭлЕ - Оны менщ Серенжабым дел KiMайтты саган? - деген Муней де бер'юпей. Бул кезде Шынкожа мен Серенжап арасындагы айкас басталып та кеткен. Булар егде батырларша тэжжелест жатпай, i б1рден каруга кол койган-ды. 93ipre б1р-ек1ден найза с т т е с т erri. Шакылдаган найзанык, кышырлаган калканнык дыбысы ecTinefli. Калмак батырынык астындагы жатаган торы сагымдай сусыган жылдам жылкы екен. Иесжщде кимылына кез теспейдЕ Кекжалды шалган тазыдай оп-окай орагытып, найзаны окды- солды сштегенде, эншешнде шапшак саналатын Шынкожаньщ e3i зорла корланыл жур. Ал Мунейдщ eKi кез1 - карсы жактагы калмактарда. Ду- 1: ниенщ асты-ycTiHe келт, алмасып кеткен1 сонша, жас келЫ кез j алдындагы мына KepiHiCTi санасына сидыра алмай турган. Куж I кешеанатургандармуныкауылдасы, кандасы.туысы саналатын. Були кас душпанга айналып, карама-карсы беттест тур... Сонда бул каз1р KiMHiK TineyiH Tineyi керек? Дос, туыс KiM? Душпан KiM? Карсы алдында - Tmi, fliHi, каны 6ip калмакгар. Касында - киын | кунде пана болган, алаканга салып аялаган, жар кушагын ашкан ] казактар... О, TanipiM, адамды ecTin те азапка салады екенс1к- I ау! “BipaK осы калмактардьщ fliHi, T'mi 6ipre болганмен, Tineri, flmi 6ip ме? - деген ой келд1 Мунейд1к басына. - Tmeri, flmi 6ipre болса. осылар MeHiK 8м1рсана кекем мен экем Банжырды неге сидырмады? Дабашы мен Намеху-Жыргал неге 6ip-6ipiHe карсы жан алып, жан 6epicin жур? Калмактардьщ ездер1 неге 63i5p5- 6ipiMeH жауласады?!»

Осы арада экес'жщ биыл кектемде Жокгарияга аттанарда айткан соцгы ce3i туей eciHe: >б1здщ ойраттар кудайдык кар- гысына ушырады. Ty6i не болары 6enrici3. Сен енд16i3fli ойламай, келген жерщнщ тшеуж тше, кызым! - деп efli цоштасып турып. - Сен енд1 Банжырдьщгана кызы емес, Кабанбайдьщ келжющ... Ал Кабанбай жалгыз саган гана емес, 6apiMi3re де пана болуга жарайтын адам». Осы сездерд1 еске алысымен жалт е тт, езжен сэл кигаш. саптьщ алдында турган кайын атасы Кабанбайга караган. Мын KiciHiH ш н е н бойы асып, казактар -Кубас* деп атайтын нар- дай кубацан торыныц уетжде таудай болып жеке тур. Егескен жауын жерге тыкпай коймайтыны сырт тулгасынан-ак KepiHin тургандай. Ал осы таудай казактьщ керемет MewpiMfli, балажан екенж Муней кунде Kepin жур. 0з кызы Назымнан кем кермейд1 МунейдЕ -Шацырак иеа - кенже келж» деп, ауыл адамдары да муны ерекше курметтейдЕ Жалпы, казактар - калмактай катал емес, аккецш, MefiipiMfli... Осы ойлардын басына Kenyi мук екен, Мунейд1 элдеб1р мактаныш сез1м кернедЕ «Иэ, мен - казактьщ, бас батыры Цабанбайдьщ келМмж» дед11штей куб1рлеп. Ортада Шынкожа мен Серенжап эл1 шайкасып жур. Жас келж ез ойымен элек болып турып, жана акгармай калыпты. Ат арыны басылып, бшек талган шамада ею батыр найзаларын жерге шаныша салып, цидаласуга кешкен екен. 3cmi Шынкожаньщ каИарлы каруы кылыш болса керек, айкын басымдык бай- калады. Карсыласьж жан таптырмай тыксырганда, анау уршыкгай yfiipmin, тез тайкып к е тт жур. Ал келеЫ 6ip кезекте Серенжап ершелене умтылып, кез inecnec жылдамдыкпен yerri- уст1не тепелей женеледЕ Екеужщ де кимылында капы жок. Кун нурына шагылган кос алдаспан кезек кайшыласып, камшыдай ер'тгенде, батырлардык басында лапылдап алау жангандай эсер калдырады. Серенжаптык атакты сайыскер екенж Муней жаксы б'шедЕ Осы 6ip басбузар, тентек жюттен журттьщ 6api жасканатын- ды. Ал Муней одан катты коркушы efli. Онык кез1 туссе болды, жылан арбаган торгайдай калтырап коя бере^н. Серенжаптык жасы будан он жастай улкен болса да, езже елт-еилп караган еркектщ уьпты жанарын бул 6ipiHuii рет осы жюттен сезждЕ Он- да Мунейдщон тертке жака шыккан кезЕ Элп жанардык сумакы, етюрлИ сонша, катты TiKciHin, коркып кеткен. Жиын-тойда, немесе аскер ойыны кезжде онык кезже туспеуге тырысушы efli. Сонда да 6api6ip, сук кездщ 6ip калтарыста кисынын тау- 356

ып, ез'ше кадалып турганын сезетж... Ке й т Серенжап Мунейд1 айпырмак болып, Банжыр ноянга Kici де салган. BipaK мунын aKeci «кудаларды- пзесже де отыргызбай, КУР ауыз кайтарды. ■Колка зайсанньщ баласы шамасына карасын. Ол ханзаданыц кызын алуга эл! жеткен жок* flerrri кыска кайырып. Содан кейт гой, Серенжаптын Банжыр ноянга ештест жургенК Алдыцгы жылы ел iiui ewire белжгенде, ол езжше Банжырдан кек алмак болып, Шабдардьщ жасагына косылып Kerri... EHflirici мынау - елее ез бетшше елмей, Мунейдщ дэл алдына ке лт, майдан ашып турган!.. Сайыс созылган сайын колбасы Кабанбайдьщ кентше де кобалжу wipe бастап едК Мыналар 6ipiH-6ipi жене алмай, жекпе-жектщ тек аякгалуы да мумкж-ау. Иэ, мундай жагдай ете сирек, 6ipaK шуде 6ip кездест турады. EKi батыр да калжырап, бес карудын кайсысын колданса да ештене шыкпай, сайыстын кызыгы кете бастаганда, эр eKi жактын колбасылары KepiHicKe шыгады да, жекпе-жект1 токтады. Будан ары сайыска баска батырлар шыгуы мумкт. Не уакытша б тм ге Kenin, урысты орта жолдан уз1п тастауы да гажап емес. Алайда, калмак жагы болмаса, дэл каз1р казакгын б тм сурайтын жен1 жок. Демек, мунын арты жаппай шабуыл деген сез. Осы жайды Баймурат пен Еспембетке ескертпек болып октала 6epreHi сол ед1, кенет арттагы калын, кол шу ете тусп... Дереу урыс аланына жалт караган. Кез1не алгаш тускен1 - Серенжаптын колындагы кал­ каны мен кылышы ушып кеттт1 де, ез1 калмакы ерд1н касынан устап, енкейе тукырып калыпты. Ал Шынкожа узенпге илренген куй1, алдаспанын кулаштай кетер1п, кас жауын кек желкеден кия шабуга умсынып калган екен. Сттесе болганы, дулыгалы бас домалап жерге тускел1 тур... Тен1ректе тырс еткен дыбыс жок. EKi жак та стт'щей тынып калган. Алайда Шынкожа кару жумсамады. 9лдеб1р ой тускендей, кылышын жайлап кынабына салды да, калмак батырын шылбырынан min алып, ез тобына карай жетелей женелд!. Кастарына келгенде байкады: Серенжап жаралы екен. Торгай кез бадана сауьптын эр жержен шыпылдап кан шыгып тур. ¥лы денеге дендеп дарымаса да, кыпшакы кылыштын кандауыр ушы тула-бойын шурк-шурк кылып шабактай 6epinTi. Он жак бетш де KencipiriMeH коса ырсита Tinin тускен екен. Саулап аккан кызыл жоса кан устПбасын жуып KeTinTi. Арттагы калын топка жете в е ­ ре, естен танган Серенжап аттан ауып Tycin калды. 357

Шынцожанын да сол жак иыгы мен кара санына найзаньщ ушы дарыпты. Ырац жек!с буына мастанган жас батыр жецт жараны е ле йтт емес, колбасыга карап аксия кулд1де: - Калмак та болса ер екен! Жаралы жютп елпруге дэт1м бармады. - дед1 акталгандай. Кабанбай буларды дереу артгаты бацауыл топка женелт- Ti. Жау жатынан жекпе-жекке шытам деп талпынган ешшм кершбеген сок, жедел дабыл кактырып, жаппай шабуылта белп берген. Манадан аркасы козып, тыкыршып арен турган жИттер таскын селдей б1рден лап цойды. Айгай-уран кулак тундырады. Цалмактар да тайсала коймай, 6ipa3Fa де й т Tipecin бакгы, арине. Алайда кыргын шайкас 6ip шай кайнатымнан аспады. Казак колынык ею канаттан орап бара жатканын ce3in, ойраттар аттарынык басын Kepi бурып алган. Бурынырак кимылдаганы тым-тыракай каша женелд! де, кепиЛлю коршаудан шыта алмай, колга TycTi. №лец жуй piк ат мжген Еспембеттщ ертауыл тобы кашкан жаудык екше 1зшетускен-д1. Арада етасым уакытеткендеоларда кайтып оралды. Така 6ip шалдырмай кеткеш, уры сайларда бутып Калганы болмаса, б1рталайын-акжебеге жем кылтан турлер1 бар. Бул жасакта жастар кеп. 8ai, Мырзатай, Назым, Муней ceKinfli Кабанбайдык аз балалары да осы топта болатын. Мыцбасы Еспембет буларды шеттержен мактап келдь Жастардьщ 6api де мергендИмен кезге тускен. Соньщ imiHfle, acipece, Мунейдщ басынан кус ушырар емес. - Келж1К'3 е зН зге тартыпты, сардар ага. Ж1берген жебеа жерге тускен жок. Эй, жаудьщ кемжде он шактысын 6ip e3i жер каптырган шыгар-ау! - деген суйжшлн жасырмай. - Мунейдщ аты ушкыр. Ол баскамыздан repi жауга 6ip табан жакын журд1, - flefli Эл1 кызаракгап. BipaK Назым оньщ ce3iH ерге бастырган жок: - Жарайды, Элг.. Намыстанбай-ак кой. Кек жерде нысана атысып та кердж емес пе: 6i3fliK Муней Мырзатай екеущнен алдекайда мерген! - деп бауыры мен куйеуж оп-онай жыгып бердк __ Жастардьщ жаудан кайтпас ерлИне Кабанбай да мерейлент туре». - Бэрекелд1, балаларым! Алгашкы кадамдарьщ carri болган екен... Осы беттерщнен таймакдар! Куда каласа, Барлыктьщ баурайына ту Tirin, ата журтка барып аунайтын кез де алые емес! 358

- деп балаларын кезек-кезек кушагына алып, acipece, келМ Мунейге мол ыкылас 6mflipfli. Колбасыны бул жолы тандандырган - Мунейдщ MepreHfliri де емес, терк1н журтына, кешеп кандас бауырларына карсы колы калт етпей ок атуы. Жас келждг ез лле п бойынша, осы жорык- ка ертуж ерлп шьщса да, урыс кезжде езж калай устар екен деп штей алакдап журуил едь Бупн Keniai орныккандай болды. Обалы кэнеки, Муней алгашкы сыннан суржбей eni. «Булар - айткан серлнде ньщтуратын, 6ip беткей, бержхалык цой. Мусылман fliHiH кабылдап, казацтып 6eciriH тербеткен екен, калмак кыздары бул жолдан ешкашан айнымайды, - деп ойлады Кабанбай e3i бшелн 6ipa3 эйелдерд1 еске Tycipin. - «Катын алсац калмактан, тер1цде жатып салмактан» деп Букар жырау тепн айтты дейсщ бе?! Ty6i менщ осы келМм де келешек ент-есер урпагымньщ кут-берекеа болар-ау!» дед1iimefi ырым елп. Булар Урыжар бойында 6ipep кун еру болып, алгашкы жегис тойын мерекеледь Кепшшж маре-сэре. Кос сайын кеккаска жыгып, аксарбас сойып жаткан журт... Кеншге каяу TycipMece де, куанышка керегар болган 6ip гана жай: сол куннщ ертенжде туткындагы Серенжап кана esiH-eai мерт е л mi. Емиллер оньщ жарасын танып, flapi-дэрмек imKi3in, белн 6epi караткан сиякты едь Алайда калмак батыры жарык дуниеде калгысы келмеген. Калтасында журген уы бар екен, соны iuiimi де, сеспей катыпты. «Kanip неме жаИилдыгына баскан-ау» десл былайгы еслген журт. BipaK шын себебже уцшген eumiM болмады. Серенжап такертек гана аман-сау, итарканьщ келенкесшде отырган- ды. Кенет ол темендеп булак бойынан Мунейд1 Kepin калды. Тацданган жок, оньщ казак арасында екенж бшелн-д|. Касында - казактьщ жап-жас ж И л. «Кабанбай батырга келж боп тусл деп едь Мынау - куйеу! болды-ау, шамасы» деп ойлады ш нен. Eneyi су жагасында карама-карсы отырып, бел-колдарын жуды. Bip- 6ipiHe су шашып ойнады. Содан кейж 6ipiH-6ipi куып, тал айнала wyripfli дейсщ, сьщылыктап кулд1дейсщ... Bip мезетте буракдап, жорта суржген Муней ж1гптщ колына тусш калып ед|, ана пале тас кып кушактап, шалкалай кулген кыздьщ акторгын тамагына сул1ктей жабыссын келт!.. Серенжап дал осы сэтке дейж eMip мен ел1мнщ кайсысын тандарын бшмей, eniдай куйде отырган-ды. Мына кержютен кейж берж бешмге келдь Ол кыз кезже мынадай мююн халде KepiHrici келмеген. «Кеше маскара болып жектген1мд1 де Муней ке р т турды-ау!» деген 6ip гана ойдьщ e3i ж1пттщ езепн ертеп 359

кет-in efli... Ол будан ары кеп ойланып жатпады. Жан дэрмен iiiJKi калтасында журген шынашактай шишаны 1здеген. Сонысы орнынан табылганда, кереметтей куанып Kerri езь.. X IV Казак колы шыгыска карай жылжыган сайын, Кабанбай- дык K63i жеткен 6ip нарсе: жалпы ойрат аулет1 зауал шагына жакындап, куж батуга айналган екен. Байтак елдщ басынан бак тайды дегенше, оныц ханын да, карашысын да кырсык шалды дей бер. бйткеж жер басып журген ap6ip жеке адам ез ел1мен тагдырлас. Елщнщтасы ерге домалап, туы бжкте желб1рептурган кезде, сен де ерсщ, ежетсщ. Жебек жерге туспейдТ кылышьщ каратасты какбеледг Алтуьщтеменжыгылып, ел ei-tceci енкейген кезде, 6api баскаша: ханыцда касиет калмайды, байыц балпан, батырык жалтактартады. Коскан miк кьщыр жупр1п, тте п ушкан кусыцтулк! алмайды. Дурб1ттер Катынсу бойында тагы 6ip ретбас курап, ездершше турыстык бермек болган. BipaK ол талаптарынан да ештеке шыкпады. Жеке сайыска шакырган Бадынжап зайсанды Жумык Дэулетбай батыр еж айналымга келлрмей найзамен min тастады. Жецю кусыныктубегейл! колга конганына Кабанбайдын кумэны калмаган.Енд1пс1текуакыткабайланысты.Сондыктаноласыккан жок- Урыстарды мумжндИнше шыгынсыз еткеруге тырысып, межел1 жерге карай 6ipTiHflen тге р те й 6epfli. Терт тулж малый тастап, Акшокыдан аса кашкан дурб!т кеилне де кедерл жаса- мады. Урей билеп, урке кешкен калмактар, жыртык каптан сусы- ган тарыдай, жоцгар шеб!не карай шубыра босып жатыр... Согыс- кан екенсщ, уакытша устемдж куратын онык да ез закы бар. Сол зац бойынша ж ттте р дщ колын олжадан какпады. Терт тулж мал дейсщ бе, жасау-жабдык, асыл буйым дейсщ бе, еж Tayip кыз-кыркын, бала-шага дейсщ бе - 6api де колга тускен. BipaK колбасы олжага айналган адам мен мал-мул!ют кашан белюке тускенше шабуылдагы аскер арасына токтатпай, бакауыл тобын баскаратын Шагапактьщ карауына ж1бертжзт отырды. Булар тау бектерш жайлаган ойраттарды Акшокыдан ары асырып, Каражтат езежнен 6TKi3in тастады да, тз п н тартты. бйткеж -Актабаннан» бурынгы жокгар uie6i осы туе болатын. Сол макда еж-уш кун еру болып, бжк тебелер басына шекаралык о ба -белгтер орнатты да, ат басын туспкке карай бурды. 360

Бул арадан Барлыктын, батыс стемже д е й т узаса eKi кун- | шшж жол. Одан ары Алакел де ™ in тур. Ырак булар асыкпады. )[ Бактыны бауырлап, Карабас бжпнен асып тускен соц, Аркарлы |f кыратыныц шыгыс капталын ала жайлап жылжыды да отырды. г Еж аралыктагы Емт, Шагантогай езендержщ бойларында II сьщсытан налык калмак бар-ды. Шолгыншылардьщ айтуынша, олар да бас курап, кортаныска дайындалып жаткан кержедк Алайда Кабанбай олар куткендейел imiHe6ipfleH сугына коймады. 1 Алдымен жер жадысын жаксы бшетж Касабай, Шерек, Есенгелд1 бастаган жолбасар жузджтерд1 ж1берт, Ем т бойынан б1рнеше дуркж жылкы айдатып алды. Мунысы -эдей1 алыстан жасаган айбары. Мундайда жаудык тжелей шапканынан repi «ойбай, ке л т калды!- дескен думлу1 киын болады. Бопсага шыдатаны отырсын, шыдай алмаганы урей билеп, урке берсж. Колбасыныц бул ойы да кездеген жерден дэл шыкты. Булар тустжкежылжыгансайын калмак курендершщ ipreci cerinin, алды шыгыска карай ыгыса бастаган... Кешпей табан Tipen отырып калгандары да аз емес. Дурбгг зайсандары уйымдастырган сондай 6ip карулы топ Шагантогай езенжщ бойында кэд1мгщей карсылык Kepcerri. Жау карасы кеп емес. узаса уш мыцнын, о жак, бу жатында. Онда да ойлагандары - казак эскержщ шабуылын тубегейл1 токтату емес, уакыттан уту, алды козгалып, арты абыр-сабыр жук артып жаткан курецдерд1 аман-есен бел асырып ж1беру болса керек. 6 йткен1 кимылдары тым сылбыр. вздержше тузем курып, шыцдауыл coFbin, урыстын барлык YPfliciH сактагандай кержгежмен, 6ipa3Fa дейж ортага ешшмд1 шьтармай, найкалып ж урт алды. Казак колыныц жарты шакырымдай жерге ке л т к у тт тур- гакдарына да эжептэу1р уакыт еткен. Еспембет мына Kiflipicne шыдай алмай: - Сардар ата, мыналардМ - кержеу уакыт созу гой. Осылардын, ыргалып, жырталтанын Kyrin турамыз ба? Одан да как мацдайдан тура согып, таптап ете шыксак кайтед1?! — деген астындаты текбткекп кекке шапшытып. - Асыкпа! Асыккан - сайтанньщ ici, - дед1 Кабанбай бай- салды калпын бузбай. - Сотыстыц да ез зацы, жол-жоралтысы бар. Оны капай болса солай аттап етуге болмайды. - KyuiiMi3 каптал ж етт туртан сок алып та, шалып та жык- паймыз ба, сардар aFa?! 361

- Онсыз да ашынган жауды тым кыса бермейш те! - деда колбасы. - Жарайды, калмактьщ мыцы кырылар. Б1рак сенщ жуз1цд| ала жыгылады гой... Мен жец!ст1 6ipep сагатца тездетем деп, жуз шаныракка кара ту йвдре алмаймын! - CoFbic болган соц КУРбандыксыз бола ма?! - Курбацдык - шарасыздыктан болатын нэрсе. Ал мына- лардыц онсыз да куйысканы к е те р тт турган жок па?! Душпан K93i кып жекпе-жекке шыкса шыгар. Сонан кейж-ак шыгыска карай жосып бермесе, маган кел! Айтканындай-ак, дал осы сэтте карсы жактан астында куйрык- жалы теплген каракек аты бар 6ip дэу калмак желе-шокырактап ортага ujbiFa 6epfli. Арт жакта тургандары «жекпе-жекке» басып даурыкканымен, жеке шыкканы онша ж е лК т те кеткен жок. Соган Караганда, талай шайкасты бастан еткерген, кырыкпа сакал кыркылжыкнык 03i болса керек. Казакжасагы каз1р Барлыктауыньщ батыс баурайына жакын, бас колбасы Кабанбайдьщ кждж каны тамган жерге таяу ке лт тур. Осы 6ip сокты шайкаста кайрат керсетт, кезге т у с т калуга батырлардык бариак ынталы болатын. TinTi Еспембет, Дэулетбай, Касабай батырлардык арасыцда ептеген бэсеке де жок вмес­ те Бурын да емеурж танытып, ентелеп журген сол жИттер колбасьжык алдына катар к е л т, руксат сурады... Кабанбай жаксы керет'ж ж терж щ кайсысына кезек берсем екен деп, сэл ойланып калган. BipaK дэл осы кезде Тертуылдык бас батыры Баймурат элплердщ алдын орап, келденецдеп тура калды. Баймурат кезжде жекпе-жектщ хас me6epi атанып, даккы ерте шыккан батыр болса да, ез басы анау-мынауга желп етпейт1н, ете байсалды Kici-тугьж. Кей1нп кезде жеке сайыска да кеп сугынбай, ал каптама урыста кабыландай кайрат керсетт, калык колга жол ашып отыратын-ды. Сол Баймурат бупн твтенше мжез танытып, ортага шыкты да: - Амал жок, ж1птгер, бул жолы кезею-i маган бередакдер! - дед1 жакагы ушеу1не куле карал. - Ауыл e3flepiKfliKi гой... Мен де e3iMfli сокына сактап жур ед1м. Кабекекн1к туган жер1нде маган да 6ip сыбага тиетж шыгар?! Сез тапканга колка жок- Каракерейд1к уш батыры ата ба- ласы - Тертуыл батырына жол берд1. Батырлар арасында- гы бэсекенщ ойда жокта оп-окай шештгенже Кабанбай да разы еде 362

- Жолыц болсын, Баймурат батыр! Расында да, бул жолы кезексен1к1... Бука бабанньщаруагы цолдап, жауынды жайратып кайт! - дед1 шын ыкыласымен. Осы сездщ ауыздан шытуы муч екен, Баймурат та астындаты Наркызылга цамшыны басып ж1берт, айчас алачына чуйтыта женелд1. Аты 6enrini егде батырлар сайыска шыкканда алдымен жан сурасып, peTi келсе карсыласына ащы-ащы саздер айтып, аруак шацырып, арча чоздырып алатын эдеп той. Мундайда тауып айтылтан 6ip сез м!рд1н, отынан кем болмайды. Арттаты чальщ чолдыч да намысына тжп, ж1герЫ чоздыратын - осы сездер... Калмак батырыныч денеа домбай болтанымен, даусы жатымсыз, цлчктдеген неме екен: - Ал жежчд| айт!.. KiMcin сен? Тал тусте ел шауып, булж бастап журген кай бузакысыч? - дел касына жакындатан Баймуратка б1рден дурсе коя бердЕ - Ата журтын азат етуге к1мдерд1ч келе жатканын еопмей, бшмей отыртан шытарсыч жаманнан катты?! - дед1 Баймурат астындаты атын кекке шапшыта.пзпжн зортатежеп. - Осы каз1р жанычды алатын эз1рей1л - атакты Бука батырдыч немерес1 - Баймурат батыр мен болам! Осы жерд1н кожасы, казак колын бастап келе жаткан эйг!лi Кабанбай батыр эне тур... Ал енд| журтта калган кушжтей шэу1лдеген ез1ч KiMcin? Кабанбай атын ест1генде калмак батыры айтар сезшен жачылтандай, сэл Myflipin калды. - Мен бе? Мен - баяты Олжежыртал ноянныч HeMepeci - Мечке-Жырталмын!- дед1 даусын барынша айбынды шытарута тырысып. - Кабанбайда атамныч куны бар ед1. Жаксы болды той... Ендеше матан сол колбасыларычныч 03i шыксын! - Ойдойт дегежч!.. Дэмес1н карай гер! - Баймурат мачайды басына кетере карк-карк кулд1. - Сен, бэлк1м, жекпе- жекке Абылай ханды шакыратын шытарсыч?! Кабанбай сен сияктыларта колын былтамайды. Алдымен мына мен'| жеч1п ал! Егер баскамызды баудай Tycipin, шак келлрмей бара жатсач, Кабанбай да карал турмас. Кане, сайыска шытасыч ба? Жок, элде осыпай мылжычдасып турамыз ба? - Баймурат соны айтып атыныч басын бурды да, межел1 жерге карай шаба женелд1. Калмак батырыныч жачаты сезЫ анык еслген Кабанбай ез кулатына e3i сенбей, тачданып тур. «Мынау, шынында баяты блжежырталдыч HeMepeci ме екен? Иэ, солай болуы да мумюн- ау! - дел ойлады штей есепке кеш т. - 0Tin бара жаткан заман... 363

влжеж еллргенде Кабанбай он алты жаста efli. Содан 6epi де, мжеки, аттай кырык жыл STinTi. Айтпацшы, сол жылы оныц 6ip улы цайнына аттангалы жатыр емес пе efli... Timi сонда туган бала да кырыкца келш цалыпты-ау! - дед1 басын шайцап. - Бэржен де бул кудайдыц шеберлюн айтпайсыц ба?! Барлыц тауда блженщ ел1мжен басталган канды кек цырыц жылдан кей'ж айналып к е л т, оныц немерес'жщ цанымен аяцталса, тагдырдыц бул да 6ip хикмет1 шыгар?!» Кабанбайдыц ойын кенет жер жацгырта кетертген айгай- уран бел in ж1берд1. - Абылай-Абылай! - Кабанбай-Цабанбай!! - Баймурат-Баймурат!!! - Туйреп таста атаца нэлеттН - дескен дауыстар цулац тундырады. Урыс алацында айцас цызып жатыр efli. Баймурат пен Мецке-Жыргал ею-уш дуркж найза cmTecin eni. Кабанбай Тертуыл батырыныц цалт ж1бермес кэжп шеберл‘|пне разы боп, суйсже царап тур. Баймуратгыц жай кундеп мжез1 сон- дай ауыр болганмен, шайцаСтагы цимылы шалт, кез inec- пейдр Кайратыныц цапталдыгы, машыгыныц молдыгы 6ip- ден ацгарылган. Калмац батыры кара терге ту с т, ар жолы кектен танген кек суцпге эрец дегенде тоскауыл койып жур. Bip рет Баймураттын найзасы тес суйектщ тусынан miHin те калып efli, Мецкенщ аты окыс жалт бер'ш, neciH 6ip катерден сактап калды. Элде тертжшр элде бесжил peTKi сурапыл соккыдан калмацтыц кол ьжда гы болат калкан туткасьжан узшш, сонадай жерге ушып Kerri. Жекпе-жекге калкансыз калу анык ажалга бас коюмен б!рдей. Урыс тамашасына бершген журт Баймурат eHfli найзаны кай тустан кадар екен деп, соны кут'т турган. Калкансыз калган Мецке-Жыргал да колындагы найзасын оцды-солды сермеп жанталасты. Алайда Баймурат бул жолы елдщесже келмеген мулде тосын тэс1л колданды. Epflin алдыцгы каптальжда «барыпкел» аталатьж шокпары журуцл efli. Бул - ею кулаштай шынжыр бауы бар, 6ip ушы ердщ алдыцгы шетппне бектлге н , аумагы Kiuji-ripiM цумандай домалак шойын... Ектндеп шауып келе жатцан 6eTi «барыпкелд^ inreriHeH агытып алды да, найзаныц етжен цалай жалтарудыц амалын таппай жанталасцан Мецке-Жыргалды тусынан ете бере дулыгалы бастан кездеп турып, бар пэрмежмен nepin кеп ж1бердр 364

Сол куй1 артына царамастан, агындап ете берген. бйткеж мундай соккыдан ешюмнщ сау калмасына, калмак батырыньщ каз!р-ак ат устшен кескен теректей цопарыла цулап тусерже ceHiMi кэмш едК Менке-Жыргалдьщ жусанды далада шан, кауып жатканын ол eflayip узап барып, артына цайрылганда гана керд1. Манадан осыны Kyrin тургандай, дурб'|ттер де атыньщ басын шыгысца карай бура берген. Олардьщ сокынан казак жасагы да лап койды. Ек алда алдаспандары кун нурына шагылган сака сарбаздар, олардан сэл кежжрек садакшы жас мергендер Kerin барады. Атка жект, кимылы ширак жастардьщ кезге тусетж кез1 де, мже, осы туе. 0л1, Муней, Мырзатай, Назым тертеу1 бупн де жуп жазбай, катар шауып келе жаткан. ¥заса жуз, жуз елу кадам жердеп жау аскеры ту сыртынан санап ату - жастарга 6ip Typni кызык, api MepreHflirinfli сынауга таптырмайтын нысана. Казактар ceKinfli дурб1тгерд1к де сауыт киген1 некен-саяк. Kenminiri - кшз туткырлы, не желек шапанды бейбактар. Кек желкеден кездей тартылган садак огына оп-оцай жем болады. Козы жауырын, не сауыт бузар жебелердщ ыекыра зулай ушып, жауырын ортага капай барып кадалганы, жака гана даландап шауып бара жат­ кан салт аттынын eKi eTeri жайылып, аттан калай ушып тускенЬ не узекгще суйрет1л1п бара жатканы 6api-6api кез алдында етш жатады. Мынаган обал болды-ау деп ойлауга мурша жок. 9йткен1 согыстыц закы солай. Сен оны елт1рмесек, ол ceHi еллреди Булар кашкан flyp6irrepfli Емш мен Шагантогай ангарын ерлете, Барлыкты бауырлата куып, TycriK жерге барганда лзпн тартты. Карулы шер1ктщ кутылып кеткендер1 тым аз. Квпшм1г1 кылыш пен жебеге жем болып, казак жершде кансырап калып койды. Кугыншылар кун бата жер кайыскан кеп малды алдарына салып, табыспен оралды. Олжага тускен кыз-катын, бала-шага да баршылык. Така 6ip асырауга кенбейтж тагысы, не аксуйек бекзадасы болмаса, былайгы калмактар казакка туткын болуды бэлендей жан шошырлык нэрсе деп ойламайтын. 0йткен1 казакта кул базары жок. Туткындар кулдыкка сатылмайды. Айдау, кинау, камау, капас азабын да тартпайды. Казак кауымында олжага тускен адамдар epiKTi. Урыста колга тускен ересек адамдар, егер 03i каласа, туткын айырбастаган кезде ел1не кайтады да, шабындыдан тускен бала-шаганы казактар ез бауырына салып,

улын-ул, кызын-цызетедк Алжасэйелдеросындарыер-азаматтыц зандызайыбынаайналады.Олжататускенкыз-келжшеккетандау бертгенде: «мен пэленшекеке тием!» деп кергитжж кайтерсщ!.. Казацтын, кек колтык мжезжен туган бул дэстур мьжау байтам далада халык саньж кемггпеудщ, жаугершшжте селд1реп калган урпактын орнын толтырудьщ басты 6ip амалы efli. ] У Кальщ кол сеп жайып, Емшдщ темени сагасы/^ен Алакел жагалауын, Барлыктын батыс с'темж тугел cy3in шыкты. Жан- жакка аттанган шолтыншылар бул тек1ректе Tipi калмактык калмаганын, тайлы-таягына д е й т жокгар шебжен eTin кеткенж айтып келдк Токтанык 6epri 6eTi мен Жокгар какпасыньщ кос капталында да ойрат эулел жок деседК Cipa, осыдан 6ip ай шамасы бурын Ушарал, Кектуманы басып еткен Абылай жасаты Алакелдщ TycTiriH жайлаган калмак курендерж шыгыска таман ысырып, ездер1мен 6ipre ала кетсе керек. Алайда Кабанбай Барлыктык батыс сшемждеп арасан булаты бар кек коныста 6ip-e«i кун ат шалдырып, ж1rirrepfli тыныктырып алды да, калык колды бастап Жоктар какпасьжа де й т барып кайтты. Барж ез кез1мен Kepyi, шекара шебже оба-белплер орнатып, ресми турде журю ету'| керек болатын. TaKipiM-ай, кырык жылдан 6epi бул елкеж ка р т турганы осы! Таныс жер, таныс аспан. Осы жердщ эр тасы, эр бутасынан 6ip туыстык сезтедк Ту-у, мына 6ip сарайыкды ашып аккылдаган салкын самалды-ай! Мана такертек аткжил жакбыр жауып eTin efli. Сол жацбырга берткен караган мен тобылтыньщ, жусан мен изеннщ nici танауды жарып, экетю барады. Алгаш шыр eTin жерге тускенде окпесж кауып, нэр берген туыс ауа гой бул! Бала кезжде козы кайырган кокыр белдер, жылкы жусаткан жылгалар... 9Keci согыста мерт болып, жолдастары суйепн артып экелгенде, Кожакул ауылы сонау 6ip калык ши ескен кек езекте отырушы efli... Ал Ерасыл атасы Есенбайдык кепн жоктап, жалгыз 03i жорыкка аттанганда, Мэмбеттер бул арадан ypKin, Катынсу бойына шепню кеткен-fli. Кабанбай аскер косынын 6epri тау бектер'жде калдырып, e3i шагын колмен Токтанык сыртына шыкты. 03iHe таныс Сарыбелте кетертгенде, баягы кыртыз жют Ерденемен кез1гелн ecKi кыстау, тунделeTin барып влжежырталды кум каптыратын сонау 6ip езен бойы кез алдында мен мунда- лап тура калды. О, жасаган! Содан 6epi арада канша заман eTTi десейил!.. «Ат баспаймын деген жолын уш басады, ер

кермеймж деген жерж уш керед1» деген рас екен. 8йтеу1р, керуге жазыпты Алла-тагала. Сонда ез туган жер1цд1 кайта айналып керу ушж, кырьщ жыл кыргынды бастан еткеру кажет болганы гой?! Булар Токтадан Kepi кайтамыз дел турганда, шолгыншы- лар Тентек езенжщ басындагы Уйгентас жайлауында калмак курецдержщ каллы курамай отырганын айтып келдь Осыны ести салысымен Кабанбай эскердщ аттары нарау жарым-жартысын Барлык бектерже кайтарды да, e3i уш мык колмен Уйгентаска карай бет алды. бйткеж шекараньщ бул бетжде ойрат тукымы калмауга тию. Калса, кезге шыккан суйелдей, еж жакка да жаман эсер бередь Алакелге куятын Тентек езенжщ жогаргы акгарын жуздеген тутж дурб1т ауылдарыньщ жайлап отырганы рас екен. Елбасы нояндары мен зайсандары Жокгариядагы iumi согыска аттанып, калгандары кай жакка бет тузер'ж бтмей, эз1рше ездерже сырттан тенген Kayin болмаган сок, журт кезжен кагаберю салкын жайлауда отырып калган ceKiAfli. Бул тежректщ Уйгентас аталатьж себебк езен бойьждагы казан шункыр кек алкапта элденеше уйшген оба, тастан каланган бей1ттер тур. Сол тас обаньщ 6ipi - казак жер1не тукгыш баса кекгеп жрген ойрат контайжысы Цеван Ребданньщ моласы деген сез бар... Мына калмак курендер1нщ табан Tipen отырган тагы 6ip ce6e6i: бес жуздей жасауыл осы молаларды кысы-жазы кузетет1н кержед1. Сол жасауыл тобы бар, онан-мунан куралган баска да карулы жасагы бар, мьщдай калмак бас курап карсы шапкан болып efli. Оларды казактьщ ipinreareH уш мык «irm буйым курлы керген жок, ортага таман енпз1п, коршап ала койды да, лезде уйпап ж1бердг BipaK ездер1 mipireH бай немелер екен. >KiriTrep терт тулж малый олжалап, ездер1н туп котара кеш1рд1 де, бектерге карай тыркыратып айдап тустк Сол куй! казак жержен коныс таптырмай, Жокгар какпасынан ары 6TKi3in тастады. Айкас аякталып, ап-сап басылган кезде Кабанбай 6ip топ адаммен езен бойындагы уйшген обаларды керуге келген. 0зен суы шаймайтындай жасыл алкапка жагалай конган ауыл секшд1 каз-катар Ti3inreH тас бейггтер... Цонтайжынык моласы делжген ек улкень api сэуле-rrici дал ортада тур. Аумагы - он еж канат хан ордасындай, 6niKTiri - туйел1 KiciHiK бойындай. Акгардык кесек-кесек жумыр тасынан жымын б1лд1рмей эдем1 жиналган. Bipeyaep эдей1ке л т копармаса, жауын-селге миз1мей узакуакыт 367

тура берели Typi бар. Кайдан б тсж , урпацтарым осы жерде мэцп жасайды, солардын, ортасында мен де мэцп тура берем деп ойлады той. Кабанбай Кубас атты баяу бастырып, обаларды жеке-жеке тамашалап ке р т шыцты да: - Ойраттын ордасын ойрандасак та жетер. Моласына соктыцпай-ац коялыц! - дед1 касындаты cepixrepiHe ecripTe сейлеп. - Казактьщ байтак жержде шмдердщ басы калматан?! Кайта казак жерже жмдер басып юргенж, 61здЫжммен сотысып цан теккен1м1зд1 келер урпакка осы обалар эйплейпн болады. - Моласы курсын... Кэтрдщ елюне Tnicin нем1з бар?! Тек кейжп 6ip замандарда ойраттар осында ханымыздьщ басы жатыр деп жер даулап журмесе болтаны! - дед1 Еспембет элдеб1р уайымныц шетж шыгарып. «Иа, ол да мумкж-ау! - деген ой келд1 Кабанбайдыц басына. - Осы 6ip шытыс аймацтарга казактьщ да 6ip ханын жерлеп, Алаша ханныц моласындай басына кумбез туртызу керек еди. BipaK цазац хандары шетжен эулие той. Мундай туктрге келж жатар деймгац?! Бул кунде хандарды былай койып, жай кара- шы бектердж e3i Туркютандаты Кожа Ахмет Яссауи мазарынан орын алгысы келедь.. Элде осынау шекара шебже ез1м келж жатсам ба екен? - деп ойлады ол, элденеге тула бойы flip ете калып. - Ka3ip емес, эрине. Кейж жасы желп, картайган кезде... 0Mip бойы желдщ е л, жаудыц бетжде журу пешенеме жазылтан сыбагам едК Олгенде де тек жатпай, казак жержщ 6ip шетж кузетт жатпаймын ба?!» Арада тэты ею кун еткенде булар Барлыктыц бауырындаты Heri3ri колта к е л т косылды. Анада к'тек тау бектер1мен тетелей тарткан жасак Алакелге бурыла алматан-ды. Кайтар жолда эдею кел жаталап отырды. Келдщ бул жаталауы коталы копа, нар камыс ескен, жолбарыс жортар калык жыныс. Дал арасанта бурылар туста кумдауыт, ашык алац бар екен. Осы арада басын саздауытшиден алатынЖарбулакаттышатынжылтаатыпжатыр. Сол жылтаны бойлап жацаты ашык алацта шыкты да, кальщ кол Алакелге келin ошарылды. Ka3ip тамыз айыньщ ортасы, кун капырык ыстык болатын. Апта бойы ат устжде, бел шешпей, тер сасып журген сарбаз- дар аттарын матастырып тастап, келге барып тырдай жалацаш койып-койып кетютг BipaK кыр казаты жузе женелуге жок, 6api дерл1к тотыткан койдай топырлап 6epri жаталауда жур. 368

Ал Кабанбай б и т жаркабактьщ басында келден кез алмаган куй1 ат устжде ani тур. «Кайран Алакел! Куцд1з естен, тунде тустен шыкпайтын асыл айдын, саумал кел1м! - деп нитей теб1ренедг - Шарага куйган кымыздай кебюцсынып, кемер1цд1 cy3in, бэз-баягы сол орнында жатыр екенсщ-ау, жарьщтыгым! Ал мен ceHi 6ip керуге зар болып, eMip бойы ансаумен журд1м...» Кенет батыстан ацкылдап самал ecin коя берген. Сол-ак мун екен, кел 6eTi Kenipuiin, ала канат толкынга толды да Kerri. Бейне мык-сан аккулар 6ip мезгтде келin кона калган секшдК Ту-у, танауды жарган мына 6ip етене таныс nicTi айтсайшы! Тузды теКздщ, шалкар келдщ Mici... Акыры Кабанбай да шыдамай Keiri. Аттан каргып Tycin, шылбырын косшысына тастай 6epfli де, апыл- гупыл шешше бастады. Найзасын жагалауга шаншып, сауыт- сайман, кшм-кешепн соньщ тубже уШп койды да, жартылай жалакаштанып, келдщ жиепне келдк Бала кез!нде Еммдщ суына да, Алакелге де талай шомылган. Б1ршама жаксы жузуш1 efli. КУРбыларыньщ шжде осы Шагалак кана су жыландай сусылдап, басы кайкайыл, жетюзбейтж. BipaK одан 6epi канша заман етп?! Эйтседе, адам жас кезжде уйренген машыгынан есейгенде де жакылмайды екен. Алые жорык кундержде Сырдарияга, не 1леге жолы Tycin калганда, бул улы езендердщ ар жак. бер жагына epniH малтып ете беретж-fli... Ka3ip де келд1 Keiuin, шылбыр бойына д е й т жалдап барды да, терецге жете бере кулаштап есе женелдК Па, ujipniH, дуниенщ рахаты мунда екен гой! Тула бойына I б1рден салкын леп урды. Шел кысып келе жатыр efli, ол да сап I тиылды. Бойды буган капырык ыстык та 1з1м-кайым жок болды. Кабанбай апайтес, алып денеамен жай кобыланып кана жаткан майда толкындарды кемедей жарып, eflayip узап Kerri. Bip мезгтде артына бурылып карап efli, жагалаудагы адамдар курттай кужынап, зорга шалынады. Баска батырлар колбасыныц суга тускен1н жака байкаса керек, «енд1 узамакыз» дегендей, колдарын булгап шуласып тур... Кабанбай тагы 6ipa3 жерге жуз1п барды да, кейж кайтты. Кайткан жок, айдын те сте кол-аягын жазып xtifepin. шалка- лап жата кеткен. Кел суы макпалдай жумсак, api жылы екен. Батырды аялай аймалап, беактеп сэбидей баяу ыргап тербе- тед|. «Кырык жыл ат уетжен туспей, эбден арып-шаршадыц 369

гой. Сен де 6ip уакыт кушагымда байсал тауып, тыным алшы!. Дейтж секшди.. Bip мезгище кайтадан аунап тускен Кабан- бай келдщ суын кжздей царпып, тагы 6ipa3 кулаштап алды. Жагалауга 6ipep аркан бойындай аралыкта гана кимылын баяулаткан. Судан шыккысы келмейд1. Bipeynep итмалтаумен буган таяп келш, 6ipaK одан ары узауга журектер1 дауаламай, Kepi кайтып жур. Судьщ тазалыгы сонша, келдщ Ty6i KepiHin жатыр. Кабанбай алабугаша б1рнеше рет шаншыла сукпп, бала кунп эделмен, сонау терекнен эр турл1 тастар алып шьщ- ты... Тек кумары канып, ыстыгы басылганда гана жагалауга бет алып едк К и ж т турып, тагы да кел белне караган. Айдынньщ ортасын- дагы Аралтебе мына жерден TinTi т и т тур. вспеген де ешпеген, сол баягы калпы. Кысы-жазы б1рдей асаутолкынтепжсте калай шыдап тур екен? Баягыда жаз бойы соны туратын Аралтебеге кыста муз каткан сок Мэмбет ауылдары мал апарып кыстатушы едк Тек кектемде, муз туспей турганда курлыкка желп алуык керек... Айтпакшы, осы Аралтебе жайында 6ip акыз бар сиякгы efli-ay. Акыз емес, болтан окига. Bip жылы Аралтебеж кыстап шыккан бай ауыл кектем шыга курлыкка кеилп келе жатканда, аяк астынан муз ойылып келп, терт тулж мал да, шубырган кеш те харап болыпты. Жагалауга тек, аты ceHiMfli байдьщ 03i гана аман шыккан деседК Бала- шагасынан, б укт дэулелнен 6ip-aK сэтте айрылган бай бул KacipeTKe шыдамай, келге батып елмекил болады... Тек сол кезде жараткан нем элпге ун каткан екен дейдк «Пендем, сен ейлп кушрлж жасама. Осынык 6api мен'щ эм1р!ммен болып тур. Бупнге дежн жасаган кунэк уш т мен ceHi жазаладым. Егер осы таукыметке T63in, тэубеке к е л т, кайтадан хак жолына тусер болсак, мен саган алганымньщ 6apiH кайтарып берем. Ty6i кайыр болады...» депл... Элп адам Алланык эм'|рже кулак кояды. Жакадан шакырак кетерт, лрнектеп мал жия бастайды. Арада тагы 6ipa3 жыл еткенде, сол адамнык бала-шага, мал-жаны тугенделт, кайтадан байып кеткен деседь «Бул Алакел де, Аралтебе де - турган бойы сын мен Te3iM гой! Шыдаган Kici гана жетеда муратка деп турган жок па, мына калпынык 03i де?! Мен де Алакелмен кауышар осы 6ip арманды кунд1 кырык жыл KyrriM емес пе?!» деп толганды Кабанбай, ак жоккалана кетршш жаткан ала канат толкындарга сузше карал турып. 370

Колбасынын кец1л1 бупн керемет кетерщж efli. 0Mipi мундай || тыныккан емес - КУР атка мжгендей кунап калыпты. Бул кезде В колбасы батырлардык 6api ки ж т алып, муны коршап турган-ды. - Бул не турыс?! - дед1 Кабанбай касындагы Баймурат, j Дэулетбай, Шынкожаларга карап. - Актарыкдар ак туйенщ |карнын! От жагылып, ошак казылсын!.. Бупн осы арада жекж тойын бастаймыз!!! Сол кун1 Алакел жагасында улан-асыр той басталган. Айтып сойылган аксарбаста, кепке буйырган кеккаскада есеп жок- Кел жагалай жорык шатырлары тИлген-дё Ет тау боп у й т т , кымыз кел боп акты. Ойын-сауык, эн мен куйге де кезек енд1 т и т ед!. XV Той думаны таркап, аскер косыны енд1 елге кайтамыз деп турганда, шыгыстан куанышты хабар келдк Суй1ншП Осыдан 6ip жарым айдай бурын Жонгар ж ертв аттанган Абылай жасагы кеп олжамен, аман-есен кайтып келе жаткан кершедЕ Кешелер Жонгар какпасынан 6epi беттеген кол 6yriH кешке карай осында келin калуга тию. Кабанбай касына мьщбасы, жузбасы батырларын ертш, тустт жерден Абылайдьщ алдынан шыкты. Айтса айткандай, ка­ зак жасагы бул жорыкты ете carri аяцтаганы керш т тур. Эскер косыны жасыл тулары желб1реп, катары сиремей, ок бойы алда келедЕ Соцында убак-шубак кеш, мьщгырган мал... Тынымсыз узак жол мен атыс-шабыс канша кажытканымен, батырлардык кекм KeTepiKKi, мерейлер1 устем. Аралары аркан бойы калганда Абылай да, Кабанбай да аттан Tycin, еж жак 6ip-6ipiHe кушак жая умтылысты. - Алые жорыктан аман-есен оралдьщ ба, хан нем? Эмюе Алла-тагалам жар болып, абыройьщ ассын! Ата жауыц, кашанда табаныкда жатсын! - дед1 Кабанбай, уш кайтара тес туйюпрт керюкеннен кейш. - 0зщ калайсык, Дарабоз? Ел-журт тепе аман- ба? Ата- журтьща азаттыктуын Tirin, кезайым болдьщ ба?! - дед1 Абылай да батырдык eKi карынан устаган куж сшжлей ыргап койып. - Карашы халкык, epeymfli елщ тугел амандыкта, хан нем! Азамат атаулы ат успнде. Баркытбел мен Барлыктьщ бул бет1нде Tipi калмак калган жок. Дурбггп дуржрете куып, ез шебже етю зт тастадык! - дед1 Кабанбай. 371

Абылай тал бойына ani де артык ет б ге коймаган, ецсегей, ipi Kici болатын. BipaK Кабанбаймен катар турганда, бойы онык иыгынан гана келт, шаргаланып шалынады. - БэрекелдИ Айьщ оцынан туган екен. ¥загынан суй1нд'|рсж! - дед1 хан жузжде куаныш нуры шалкып. - Дарабоз, сен езщбул елкенщ кай жерждетуып едщ? - Накты кай коныс екеж еамде жок. Кой коздап жаткан- да, осы Алакелдщ шыгыс жагалауында, Барлыктьщ бектержде дуниеге келтпж. - Мыналар 03inai туган жерще дурыстап аунатты ма? - Аунаганда кандай? Шалтынына шалкалап, айдынына шомылып, 6ip жасап калдым! - дед1 Кабанбай агынан жа- рылып. Бул кезде Малайсары. Баян батырлар да таяу келт, агайын журтпен Kepicin жаткан. - Хан нем! Колбасыны 6i3 63iMi3 аунатпасак. баскалардыч соган батылы барды дейсщ бе? - дед1 Малайсары сезге ара- ласып. - Онда, кел! 8лi де кеш емес... Бул Дарабоз будан кейж колга тусе бермейдП - деп жел1пп алган Абылай мен Малайсары ею жактап, Кабанбайды атан туйедей шекпрд1 де, кек жасанга api- 6epi аунатты. Айнала ду-ду кулю. Эр тустан суйжген, куанган дауыстар ecri- ледс - Жаса, Дарабоз! - Куанышьщ кутты болсын! - Кырык жылдан кейж туган жердщ 6eciriHe белент, сэбил1к шагына кайта оралгандай болдьщ-ау! - де с т жатыр. Булар сол кун1 Кабанбайдьщ шатырына ке лт, той салтанатын кайта жалгастырган. Колбасылар жата-жастана эчпме шерлст, eni жак та еткен жорыктьщ хикаяларын баяндады. Айтыстарына Караганда, Абылай жорыгы дер кезжде, api ете carri болтан кержед1. Ен, бастысы, Намеху-Жыргалдын, эскерж жецт, Дабашыны ойрат тагына кайтадан отыргызып кайтыпты. 8cmi, ойрат контайжысы Дабашыга карсы бас кетерген Намеху-Жыргал мен Сайын-Белек нояндар осал жау емес-Ti. EKeyi де - аксуйектер арасьжда беделд!, аскер ш н де ыкпалды адамдар. Ал Дабашыны орталыктан шалгай жаткан солтустж аймактар болмаса, 1ле enipiHfleri ойратгар кеп б те бермейлн- fli. Оньщ устже Дабашы мен Эм!рсананьщ 6ip рет елден куылып, 372

: ойраттыц ата жауы - казак елже кашып барды деген атагы тагы j бар... Сондыктан. Дабашы Лама Доржиды e/rripin, хан тагына J колы жеткежмен, оны Орда Tiperi щорстар да, тутж саны мол ■ дурб1тгер де б1рден мойындай коймаган. Намеху-Жыргал мен j ! Сайын-Белектщ булИ аз болгандай, буларга соцгы сэтте дурбп- сj шонжары Тогыз-Кашка деген 6ip кызыл кез пале тагы косылган. Осы yuieyi уш жактан кысымга алып, арада еж-уш ай етпей ! ] контайжыны Ордадан epiKCi3 ыгыстырган-ды. Шарасы таусылган ' ! Дабашы Талкыньщ кезецжен аса кашып, Буратола мацында кол i i жинап журген Эм1рсанага к е лт паналайды. Ал бул аралыкга Намеху-Жыргал езж ойрат ханы деп жариялаптаулгерген. Б1раколонымендетынбайды,езжеТогыз- Кашканыцэскерж косып алып, Дабашыныкекше1зжетусед1. Бул кезде 9м1рсана мен Дабашы да мацайларына 6ip тумендей кол жинап улпрген-дс Ею жактык acwepi Жыргалак езенжщ бойын- да ушырасып, б1рнеше дуркж кесюлескен урыс болады... Жоцгар какпасы аркылы тетелей тарткан Абылай жасагы, мже, дал осы кезде ойламаган жерден жаудыц кыр желкесжен шыгады гой. Жан-жактан кыспакка алынып, тыгырыкка лрелген Даба­ шы мен 8м1рсана тек осыдан кейж гана еркж тыныстап, куш ала бастайды. Намеху-Жыргал амалсыз эскерж еюге б е лт, Абылайга карсы кол аттандыруга мэжбур болады. Б1рак Абы­ лай келе жаткан калмак колынан куш бурын хабар табады да, ! урымтал жерде какпанга Tycipin, тас-талканын шыгарады. Енд1 Намеху-Жыргал мен Тогыз-Кашканьщ ез ескерже коршауда калу j Kayni тенед1. Намеху-Жыргал одактас ею ноянньщ арасына жж салпясы L келт, будан бурын да Эм1рсанага астыртын Kici салган кержедс |Алтусыртынанжецют1жорыкжасап, шабуылдан келе жаткан ка­ зак эскержщ дуб1рж есгпгенде жаны кысылган жалган контайжы II сол етжшж тагы кайталапты. - Егер опасыз Дабашыны тастап, менщ жагыма шыксак, [ жарты хандыгымды саган берейж. Бурын жартылай Дабашыга карап келген Алтай мен Тарбагатай елкеандеп аймактарга будан кейж 6ip езщ кожа боласьщ! - дейд1ол Эм1рсанага. Б'тетждердщ айтуынша, мундай батпан куйрыкты кергенде Эм1рсана эжептэу1р толкыган деседК Карсы жакка е т т кетуге, шынын айтканда, Дабашыдан емес, казак хандыгынан жас- канган... Акыры, солкылдак Эм1рсана ец соцына дейж ез одак- тасымен 6ipre болуга бел байлайды. Сейт1п, кысылтаянда езж 373

булдап eTKi3rici келген экю ноян «буган не айтасыц?» дегендей, Намеху-Жыргалдын хатын Дабашыга керсетед!... Одактасыньщ цулцынын анау да тусше цояды. - Саган Keperi жеке бил!к пе? Жацагы айтцан елкелерд! мен де сенщ карауыца бережн. Ойрат Ордасыньщ курамында Kiuji хан болып отырарсыц! - дейд1 Дабашы. Сонымен, ею дос кайтадан тш табысып, кас жауларын цацлан- Fa туарудщ цамына Kipicefli. Алдымен eKeyi жорта араздасып, эскерлерш б е л т экетюедь Бул дакпырт, эрине, царсы жакка да желп жатады... Сондай кундердщ 6ipiHfle Эм'|рсана контайжы Дабашыньщ алтын зерл1 калпагы мен цыл шашакгы туын алып, eHTirin Намеху-Жыргалга жетед1 гой. - Мен ойланып карт, сенщ усынысынды цабылдадым. Дабашыны уйцыда жаткан жерЫде колга Tycipin, саган байлап экелеюн дел ед1м, экю неме кую бурын с е зт калып, кугылып кетгь Мынау - соньщ калпагы мен туы! - дейд1 айгакты заттарын табыс е тт. Намеху-Жыргал осыньщ езже-ак мэз болады: Демек, кептен жуптары жазылмай журген нояндардык арасына от туссе, Дабашыныц epici тарылды деген сез... Ею жак шуркырасып табысады. Эм1рсана жака одактасы Намеху-Жыргал мен Тогыз- Кашканы ез шатырына конакка шакырып, сол кую улан-асыртой жасайды. Астау-астау еттартылып, эрю дегенщ дария бол агады... Акыры туннщб1руагында конактардьщсшеа катып.уйкыга кетед1 гой. Mine, дэл осы кезде дайын турган Дабашыньщ адамдары келед1 де, элплерд! шетжен бауыздап шыгады... Бас кеткен сок баскалары не ютемек? Осы кыргыннан кешн Намеху-Жыргал эскержщ 6ip 6eniri Дабашыньщ карауына е н т, калгандары тоз- тозы шыгып босып кетедь.. Жорык максаты орындалган сок, Абылай да ол жакта кеп бегелмеген сеюлдь Согыстан тускен олжасына коса Дабашы мен 9м1рсананьщ мол сый-сыяпатына ие болып, елге карай бет тузеген. - Нояндар арасындагы уздшаз кыркыстан ойрат журты да тозып б т п л , - дед1 Абылай эцпмесж аяктай келе. - Булар- дьщ жай шаруа баккан арат, албаты дейтж кальщ букарасы бар. Солардьщ кай-кайсысынык да согыска кулкы жок— Ал аксуйектержщ так кумарлыгын айтпа! Так ушж туган бауырын шалып ж1беруден тайынбады. Сол Дабашы мен Намеху-Жыргал - 6ip-6ipiHe узаса уш атадан косылатын шабере дел юм айтады. 374

Эм1рсана болса - кыздан туган жиен. Ал icren жургендер1 - анау. Надандьщ кой, эрине... Булар хандык дорежет халык алдындагы касиепт парыз деп емес, тек билж пен байлыктыц кез1 деп ойлайтын сеюлдк Абылай осы сездерд1 айтканда, iprenec жаткан казак пен калмакты штей салыстырып отырганын Кабанбай да ацгарып калды. Казак бул женде калмактан кеш mrepi тур екен гой. Мэселен, улы хан Эбшмэмбеттщ кеп жылдан 6epi ез тагын аталасы Абылайга жалынып етюзе алмай жургенж ел аталары жаксы 6mefli... Кандай керетарлык?! - Калмактар, канша дегенмен, кудайларын балшыктан илеп алатын дж аз халык кой?! 0 здер1мен кетсж, бэтшагар! - дед1 Кабанбай ойлы тшжде: - Сонымен, Дабашы ноян арманына ж етт, хан татына отырды ма, aftreyip? - Ол ойраттатына 6ip отыруын отырды-ау. BipaK будан былай сол Дабашы мен 0м1рсана екеужщ басы 6ip казанга симай ма деп коркамын. Енд! пале шыкса, сол екеужщ арасынан шырады... - Олар б В Д ч Баркытбел мен Алтайга жорык жасаганымызды б ш т отырган болар? Ол туралы не айтады ездер!? - Не айтушы efli? Ел камын жеген EflireHi кермед1м-ау мен солардан... Жорык жайында сез козтасам: *TepicTiKreri тор- тауыт пен дурб1т ырыктан шыгып, курык экет1п жур ед1. Кайта соларды 6epi таман ытыстырып, 6i3re багындырып бер1цдерш!» деп 63iMi3re колка салады. Enfli оларга карайлайтын ештекежок- Аттанысты жалрастыра беру керек! - дед! Абылай. Осыдан кейж эр рудыц батыр, билер! бас коскан отырыста Абылай тагы 6ip мацызды мэселен! сез е л ! Жай сез емес, хан жарлыры. Жалпакжуртка жетк1зсем деп асырып келген сол ойын б!р!нш! рет осында жария кылды. - 0здер!н бтеандер, соцры жылдары ак 6ineKriH, куш1, ак найзаньщ ушымен, талай ер-азаматты курбандыкка бере отырып, казак жержщ Heri3ri 6eniriH жаудан босаттык. Бурна- ры жылы касиетг! Сыр бойында кан Terin, былтыр Жет1су ушж шайкассак, биыл Баркытбел мен Барлыкка колымыз жетт!. Ертек EpTic ок<Р< мен Алтай азат болады! - дед! хан отырган- дарра жагалай кез салып. - EHfliri мэселе: осы коныстар Meci жок жер сиякты 6ip кун де бос жатпауы керек. Акшэулщен ары, Аягез, Балкаш, Шыкгыстау аралырьжда иiн Tipecin отырран елд1ц б'|разы осы кузден бастап-ак осылай карай кешетж болсын! KiMHiK кай коныска ие болатынын тэпт!штеп, айтып жатпай-ак 375

кояйын. Жапсарлас жаткан Жалайырды есепке алмаганда, бул жакка кешетждер, непзжен, Найман атак балалары гой. Енил бал1су, коныс улесу жагын мына Дарабозды ортага ала отырып. 03flepini3 б1ржайлы етераздер... Тек менщ ттейтМм: атаньщ улы атаусыз. ер енбеп ескеруаз калмасын! Жер 6enici, кеил-кон камы Кабанбайдын да кептен кентжде журген жайт болса керек. Абылайдыц сезж зешн коя тындап отырды да, т е жалгастырып экетп. - Жаксы айттьщ-ау, хан нем! Осы жагдай меж де кептен толгандырып жур едк Аксакалдармен акылдасып. нобайы осылай болса деп, 6ip жоба да жасап койган ем. Кеп талкысынан, хан каулысынан етжзу ушж сол жобамды айтып керсем кайтед1? - деген кепиплжке карап. - Айтьщыз, сардар aFa! - Журт ертерек кулактанып, кеил-конга дайындала бер- с1н! - десД отыргандар. - Айтсам, менщ ойым былай: эз1рше жау колынан босаган Баркытбел мен Барлык, Жокгар Алатауы мен Балкаш арасы ежелден бериак Найманньщ Телегетай тармагы жайлаган жерлер, - дед1 Кабанбай сезж жалгастырып. - Осы елкенщ эр сайында ата-бабамыздык суйеп жатыр. Сондыктан эр ру, мумкждюжше, езжщ байыргы ата конысына оралганы жен сиякты. Баркытбелдщ TepiCKefti ani де жау колында. Ол ту- ралы экпме кейж... Эз1рше кунгейдеп ел жана коныска мына тэрттпен кешсе деп ед1м, - деп сэл бегелд1 де, ойын таратып айтып кетть - Алдымен Жетюу жержен бастайыкшы: сокгы жылдары Сыр бойынан к е те р тт, Балкашка иек арта, 1ленщ теменп куйганына к е л т коныс тепкен агайындас ел бар. Олар - ежелден 6epi Найман улысымен иык суйесе катар кешш келе жаткан, тесекте басы, тескейде малы косылган Жалайырлар. Ел берекесж ойлаган Ескелдк Балпыкгай 6ni бар. KyHi кеше осы жер уилн жан киган Тэгпбайдай батыры бар. Сол агайындар 1ленщ ок капталынан 6epi карай epic кежту ушж, Каратал мен Кексудык кос алкабын сурап отыр. 1штарлык жасамайык. Андалас агайын ортамыздан ойып, он канаттан к е л т коныс алсын! Буган не дейандер? - деп журтка жагалай кез салган. Кепш тж дуылдасып, эр тустан костау сездер есплдк - Дурыс-ак! - Жол - aFa баласы Жалайырджь Ойбай-ау, олар nci казак Кастер туткан нокта агасы емес пе?! 376

- 8ni топыраты да суып улпрмеген Тэгпбайдай кыршынньщ аруагын капай умытамыз? - flecin жатыр. - БэрекелдП Онда бул сез осымен 6iTciH! - дед1 Цабанбай. - Ал Найманньщ ез iuiiHe келеек, «Актабаннан» кейж кеп жылдар Балкаштьщ сыртын, Аягез бен Токырауынды жайлап келген Садыр мен Матай былтырдан 6epi Аксу мен /lenciHi ерлей кешт, шыгыска карай epic кек1ткенж 6ineci3flep. Осылар сол урдюн бузбай, туспкте Жалайырмен жапсарлас, шыгыста Жонгар шебже де й т канатын кек жая береж. Jlenci мен Караталдык арасында, аркасын Алатауга Tipen, аягын Балкашка карай кестс'ж. Ал Матайдык 6ipбутагы Кызайдыагайьжнан ажыратпай- ак коялык. Олар да осылармен канаттас, катар козталсьж. Бутан не дейс)ндер? Бул билжке Матай мен Садырдын Шокка, Тауасар, Алдияр ceKinfli батырлары дэн риза болып, тус-тустан костап Kerri. - Дурыс-ак, сардар ага! - Бул айтканын TinTi кудайга жен! - Bi3flinciKipiMi3fli созып баска 6ip жакка кедлрмей, конысты таяу жерден бер ге н щ ттт ок болды! - flecin жатыр. Тек Кызайдын,6ni, api батыры Есенгелд1 гана 6ip сез кыстырып калды. - Бул кунде Цызай да куйрык-жалы тегшген 6ecrri айгырдай ел болды. Ендеше ол кашангы Матай атаннын, сокынан inecin, енесж кактап еме 6epefli? Лажы болса, 6i3re де 6ip сыбага жер 6epinciH. Ал жер жетпей жатса, Кызай бурынгы орнында, Аягез, Акшатау макында кала турады, - деген, жасы кырыктын, imiH мол аралаган Есенгелд1 байсалды калпын бузбай. - Айтканьщ орынды, Есенгелдк Журттык 6api шыгыска карай аунаганда, Аягезд'1арда е м т, жеке жайласам д е ге н щ ттг жен-ак! - дед! Кабанбай. - Ал енд'| аякдап Каракерейге келейж. Байыс балалары: Акымбет, Сыбан, Мурын, Кыржы болып ездержщ Ka3ipri жайлы коныстары Шьщгыстау, Калба, Аягез аралыгында кала береж. Ал Сем1знайман аталатын Байсиык аулел AKiiiayni, Балкаш, Алакел арасын алып жаткан кек влкеге коные TenciH! Алакелдщтустж жагы мен Токта таудьщ сай-саласын Жакбыршы мен Токпакка калдырып отырмын. Ал Телегетайдык шацырагын устаган кенжеа Тертуыл атака тескейден ойып орын берейж. Урыжардан - Акшокыга дейжп Баркытбелдщ бектерж сол ауылдар жайлайтын болсын! - деп айтар ойын жинактагандай аз-кем тыныстаган. 377

Осы кезде манадан 6epi улыстьщ iumi эцпмесже бой салып араласпай, 6ipaK зейж коя тындап отырган Абылай 6ip ауыз сез цыстырды: - Дарабоз-ау, e3iKfli умытып кеткен жоксьщ ба? Сонда Байыстык 6ip баласы БэйжИт кайда цалады? - деген жай гана езу тартып. - 03iMfli неге умытайын, хан ием?! Менщ орным - кашан- да желдщ 0Ti, жаудьщ бел гой. Мен ез1ме табигы Мэмбет пен Каракурсак ауылдарын бастап, атамыздьщ басы калган Барлыктьщбауырынакелтконсамдеймж. Барлыктауынбасыма жастап, аягымды Алакелге созып жатып алсам, менщ услмнен ешгам аттап ете коймас! - деген леюте култ. - БэрекелдП Жоцгар какпасыньщ к т л н баска ештмге бермей, ез1к устайын деген екенсщ, Дарабоз. Муньщ лпл кудайга жен! - деп Абылай да разы боп калды. Д эл осы туста кашанда б1рдемеге Kenini толмай екпелеп журелн Жумьщ батыры Дэулетбай гана карсы сурак койды: - ПэлЬ сардар aFa! Алыс-жуыктьщ бэрже касьщыздан орын 6epin жатканда, Байж1гггтщ калган балалары Жумьщ пен Тогасты мулде атамадьщыз гой? - дед1 кед1мгщей режш 6inflipin. - Иэ. Соны айтам-ау! Агамыз коныс белу кезжде 61зд1 TinTi умытып Kerri-ay деймж?! - деп калды Тогас Косай батыр да косанжарлап. - Сонгы туйенщ жуп ауыр. ToFac пен Жумьщты эдеж кейжге калдырып отырмын, - дед1 Кабанбай куле л л катып. - Биыл, куда каласа, Баркытбелдщ терюкей б ел де жаудан тазармай ма? БэйжИтке сол жактан тиген улесл тугел1мен сендер аласындар! Цабанбай сезж аяктаганда, жиналган кепштж тагы да дуылдасып Kerri. - Терелюнде капы жок- Ата жолы, тулн саны тугел ес- кершген. - Ойбай-ау, жау басып калган осы жерлердщ карасын кер- мегенде де шыдадьщ емес пе?! - Жака журтка 6ip конып алайьщшы. Такгы н а ст - тэщрден. Аргы жагын тагы Kepin алармыз, - д е с т жатыр... Осынык ертек!нде кальщ кол дурк кетерше атка конып. Акшэул1ге карай бет алды. Eni кол косылганда аламан эскердщ e3i каз1рб1ртуменнен асады. Айдаган мал, шубырган кеш-керуеш одан да кеп. Булар арага 6ip конып, Урыжар акгарына жеткенде, 378

терюкей бетте жорыкга журген Бегенбай мен кекжал Барактан жаушылар ке л т калды: - Ертютщ сол капталы мен Цалбаныц калык буйратын мест ©Tin, Каргыба-Базарга карай ерлеп келем1з. BipaK торгауыттар одан ары бастырар емес. Бул жакта от кару кеп екен... mrepi жылжытпай дщкем1зд| куртып турган - сол -бет бугар» пэле. Лаж болса, косымша аскер ж1берНздер! - депл ондагы колбасылар. Бутан дейжп жорыктарда унем1 айы окынантуып, бел кайтпай келе жаткан Абылай мына жайсыз хабарды ecTi-генде, канын шнетартып, сурланып Kerri. - Кап! Ойраттьщ Ордасын ойрандап келе жатканда, тоскауылды торгауыттан керетЫ болдык-ау! Оларга от кару устатып, колтыгына дым буркш отырган — орыстар гой, дэу де болса?! Ал, Дарабоз, азбен 6i3re биылтыным жокекен. Акшэулще 6ipep апта ат шалдырып аламыз да, тер1слкке аттанамыз! - дед1 касындагы Кабанбайга ширыгат'т катып. XVI Акшэул1ге келген сок жагдай тэты езгердг Акыргы айкастык басы-касында журуге катты кулшынган Абылай бул жорыкка катыса алмайтын болды. Арттагы хан Ордасына Орынбордан да, ойрат жагынан да елиллер ке л т жатканы туралы хабар желп, Царкаралыга асыгыс аттанып Kerri. Таяуда ойрат Ордасына елшш1кке ж1бермек болып, Малайсарыны да ез1мен 6ipre ала кеткен. Сонымен алдагы аттаныстын бар ауыртпалыгы тагы да Кабанбайдьщ мойнынатусл. QcKepfli сурыптап кайта курута тура келген. Алакел-Барлык багытында шайкаскан кол мен Жокгария жорыгына катыс- кандарды 6ipiKTipreHfle эл1 де 6ip тумендей эскер бар едк BipaK Кабанбай осылардын 1шжен жаралыларды, аты арып, тоны тозгандарды жэне эр ауылдагы биылгы кеил-конга кажетболатын адамдарды шыгарып тастады да, ез коластына жет1мыцдай гана найза алып калды. Сейлп ескердщ бас-аягын жинап, 6ipep жума ат тыныктырып алды да, кыркуйектщ алгашкы жулдыздарыньщ 6ipiHfle АкшэулЫщ кезец1нен вкпелге карай Tine асып тустд Алдарынан карсы жолыккан жаушылардык хабарынан мундагы казак косыны Ka3ip уш багытта согысып жургенi мэл1м болды. Бегенбай бастаган бес мьщ кол каз!р дэл ортада, 379

Каргыбаньщ Зайсанга куяр сагасында табан -ripen турса керек. Ал кекжал Барак бастаган сол канат аскер Калбаньщ кальщ буйратын жаудан арылтып, EpiicTi ерлей жылжытанда, Керей Жэжбек батырдык ок канат жасаты Баркытбелдщ тер'юкейждеп торгауыттардьщ кушт1 карсылытына ушырап, аса кеп тгер'тей алматан. Цолбасылар iuiiHeH Кабанбайдын алташ жолыкгырган адамы да осы Жежбек болды. Оньщ уш мындай колмен Баспан- Базар шаткалындагы калмактармен тресттурганы на он куннен асып KeTinTi. Цабанбай бастабында мундагы казак колыньщ 6ip тудык астында лз е косып ужымдаса кимылдамай, куштерж белшек- теп алганына iujTefi ренж т efli. BipaK к е й т жаедайга каныта келе колбасылардьщ булай етпеске амалы калмаганына кез1 жетт1. Ек бастысы, мундагы ойраттардык саны булар ойлаганнан элдекайда кеп болып шыккан. Мундагы Каргыба-Базар, Шорга, BoFac, Мацырак enipi сьщсып отырган торгауытгар. Ал торгауыт дегенщ - терт ойраттын imiHfleri алган бетжен кайтпайтын ек 6ip жауынгер тайпасы. Булар жэне Жокгариядагы iumi булжке де, Жетюу, Сыр бойындагы кан тегю согыстарга да кеп катыспай, тыц жаткан улыс. Кару-жарагы сайлы, а т-к е л т куйли. Одан ары барсак, Алтай мен Сауырды тугел1мен уранхайлар алып жатыр. Бул елкеде ойрат улыстарынык тым тыгыз коныстануынык да езждж ce6e6i бар. Bip кезде, Жокгар хандыгынык TyriHi тузу ушып турган заманда, оньщ neniKTepi сонау Енесай, Байкел, Обка д е й т жеткен гой. бткен гасырдык аягында орыстар Ci6ip жержен ойраттарды 6ipTe-6ipTe ыгыстырып, кешпендтердщ тынысы тарыла бастаган. Евенектер мен торгауыттардык 6ip белю бурятгарга косылып, Ресей боданына айналды да, оган KeHrici келмегендер1 орыс бекж'ютер'жен урюп, тусттке, Ерпстщ сол капталына eTin Keiri. Олардьщ ойрат Ордасына таяу отыруды калаган ipi алпауыттары Енесайдан кеидрген кыргыздармен 6ipre Алатауга д е й т iumepinen барды да, ал ке п ш тИ Алтай, Тарбагатай eKipiHfle мекендеп калып койды. 0здер1 ежелден акшылыкты Kecin еткен, аткан огы жерге туспейтж жауынгер, мерген хальщ едк Орыс беюжсгер1мен алыс-берю, сауда жасап, iprenec отыргандыктан, буларда пттемен атылатын от кару да жеткш1кп кержедк.. Арттарынан Кабанбай бастаган кальщ кол к е л т ошарылганда, Жежбектщтебеа кекке жеткендей катты куанды. КасынаЖэдж Жантай мен LUepyuii Байтайлак батырларды eprin, TycriK жерден

алдынан шыкты. He6api ею айга созылган жорыктын, буларга оцайга туспегенж Жэжбектщ сырт келбетжен де ангаруга болатьждай. Сакал-мурты уйпаланып, жагы суалып жудеп Kerinri. Кунге куйш тотыккан жузжде, нанталап кызарып кеткен кезжде уйкы-кулю кермеген мазасыз кундердщ )3i жатыр. Эншейжде оттан-судан кайтпайтын ер мжезд1 батырдьщ кыры сынып, жуж жыгылып-ак калган екен. Согыста катты кайрат KepceTin, жеке ерлж жасау бар да, ез алдына кол бастап, урысты уйымдастыру бар гой. Мундай улкен майданга 6ipiHiui реттап болган батырдын, ес жия алмай, сасып жургеж байкалады. - Ой, сардар ага, Оздщ келгенщ1з мундай жаксы болар ма?! - дей 6epefli элсж-элк - Бурын юм бтген, тукымьщ кур- гыр ойраттьщ 6api TepiCTiwe жур екен гой. Тек осы беттеп тор- гауыт пен уранхайдын, e3i уш тумен acnepfli ерюн шыгарып тур. Б1здщ уш топка б е лж т, ек1 канатымызды созбаска амалымыз калмады. Bip канатты бос калдырсап болганы, ту сыртымыздан орап, колма-кол коршап алатын Typi бар. - Мылтык кеп пе ездержде? - Бэржде емес, эрине. BipaK эр мьщ адамнан от кару устаган жуз мерген шыгары анык. Жарты шакырым жерден топтасып турып атканда, жай огындай жалын бурюп, ортамызды ойып Tycipefli. Амал не, кой богьждай коргасьж талай боздакты кыршынынан киып Keiri. - Ал бул арада неге б е ге лт турсындар? Шабуылга шыккан Kici осылай отыра ма екен? - Мына Баспан шаткалында б1рнеше мык калмак беюнш жатыр. Соларды ешкайда шыгармай камап отырмыз. TyriHi - аузында, тулюа - тубжде... - Цалмакты сен камап отырсын, ба, элде шыгыска 6ip адым бастырмай, сенщ жолыкды олар бегеп тур ма? - дед1 Кабанбай езутартып. - Калай десем екен. Соньщ eneyi де бар, сардар ага! - дед! Жэжбек агынан жарылып. - Цалмакпен коян-колтык устасып калдыкта, акыры б1р-б1р1м1зден ажыраса алмай cipecin турмыз. Шабуылмен алайык десек, биж тургылардьщ 6api солардьщ колында. Асуда турган мергендер мылтыктан ок жаудырып, кия бастырмайды... Ал буларды калдырып кетуге желкем1зден туре coFa ма деп тагы коркамыз. Кабанбай Жэн1бектщ жауга карсы em6ip айла-тэст ой- ластырмай, текке уакыт етк1зт алганьж штей куптаган жок. BipaK ойын ашык айтпай, сез аягын эз1лге бурды:

- 9кец жаман efli... Сотан тартып кеткенс'щ гой! - дед1 бар кшэны элдецашан суйеп курал калган жездеа Бердэулет- ке аударып. - Эйтпесе, тунделелп барып, тебесжен тас до- малатсакдар да, 6ip амалын таппадыкдар ма?! - Кайтем1з ендк.. Экем1з жай Kici болтанмен, наташымыз мьщты efli. Сонда да колымыздан ештеце келмедК- деп Жэжбек кэд'|мпдей кызарактап цалды. - Bip жаты, ездерщ1зд| кутлк. 1жсждей болып цолында ескен Жэжбекл Кабанбай аяп кегп. Он алты жастаты Ерасыл баягыда влжежырталды кум каптыртан сок, Керей imiHfleri апа-жездесж кара тартып, Нор Зайсанга барганда, осы Жэжбек аягын апыл-тапыл басып журген 6ip жастагы бала efli. 0Tin бара жаткан заман деген сол, энеки... Кабанбайдьщ эпкеа Меруерт узын бойлы, кесек бтмд1, адуынды Kici болатын. Жэжбек сол анасына тарткан... Содан 6ipep жыл бурын Меруерт осы баласына жас босанып отырганда, Бердэулетлк уйже 6ip сапардан кайтып келе жаткан Шакшак Жэжбек батыр Tycin, ата-анасыныц тшеп бойынша нэрестеге ат койган екен: «BeciriH кетергенде KeKiniM толды. 0з атымды кояйын: аты Жэжбек болсын! Bipeynepre атын этап бокгатпа, ат жалын тартып мжгенде, белнен катып токтатпа!» деп бата 6epinTi... Ол кезде шаранасы кеппеген сэбид1 батыр болар деп KiM ойлатан. Бердэулет байгус б1рталай жыл бала кермей ж урт, 6ip улга колы жеткенде жарты дэулелн шашып, улан-асыр той жасаган кержедк Маркумнын жаны осы баласынык услнде- тутын. Кайта, OFaH Караганда, Меруерт anneci балага зежл, катал Kici efli. Ал Кабанбай жшкентай жиеж Жэжбекл мойнына KeTepin ж у р т ecipreH-fli. Бала да буган эбден уж рлест, бауыр басып алган. К е й т бул жездесжщ ауылында бес-алты жыл турып, ез елже кайтканда, осы Жэжбек кыр сокынан калмай, шырылдап жылатаны ani есжде... BipaK бул айрылысу узакка созылган жок. ©Keci Бердэулет кайтыс болтан сок, он желгежакатолган Жэжбек 6ipa3 жыл Кабанбайдык тэрбиесжде болды. Жаутерштжте нагашы агасынык касында ж ур т, эскери енерге желлдс Тек берлнде, жасы жиырма беске толып, ел кезже тускен сок тана, ез елже кайтып барган... Ka3ip ер Жэжбек аталады. Bip улыстык бас батыры, api сез устар кесемк Эйтсе де, кей'жп кезге дейж, така 6ip амалсыз жагдайда болмаса, Жэжбек кеп жорыктарда Кабанбайдан ipreciH белмей, канаттас, катар журуид efli... Кабанбай сол 6ip алысжылдарды кез алдынан eTKepin, киын- кыстау кундерде езже суйежш, пана болтан апа-жездесж KeKini 382

босай еске алып, 6ip сат YHci3отырды да, тез серш лт, Жэжбектщ жузЫе куле карады. - Ал, Бердэулегпч жалгызы, калмакка царсы енд! не icreftTiH ойьщбар? - Бердэулеттщ жалгызы енд1 ештеце де ойламайды, - дед1 Жэжбек баягы бала кунп еркел1пне басып. - Оныц касында Ka3ip казак аскер1нщ бас сардары отыр... Сол не буйырса, соны орындайды. - Жарайды ендеше. Амалын тапсац алынбайтын камал жок- У бар екен, оныц заИарын кайтаратын усойкы да болуга тию! - дед1 Кабанбай. - Алдымен жер жадысымен танысайык... Айтпакшы, бул калмактарды азык-тулжпен жм камдап тур. - Ойбай-ау, бул таудын, сай-саласы сычсыган калмак емес пе? Кызылтас пен Уштебеж, Базар езежжч басын жайлаган торгауыттар етекке эл1тускен жок. Былайша айтканда, булар сол арт жактагы ел1н коргап тур деуге де болады. - Олай болса, калмак колыныц арткы елмен байланысын кесу керек кой! - дед1 сардар. - Калмак еткен жерден казак та етелн ujbiFap... Bi3 оларды какпанга тускен кекжалдай, элнак урып аламыз! Кабанбай сол куж кунгейден келген колды жаудыц кезше тус!рмей тунделетш эк е лт, бектердеп мол сулы уры сайлардыч 6ipiHe жасырды да, e3i ертец|нде касына мьщбасы батырларды е р тт, жер шолуга шыкты. Ал Жэжбекпч колын кундеп орнынан козгамай, эдеж кершеуге койды. Барлаушылардыч айтуынша, мундагы карулы калмак кеп емес, узасаекьушмыннынайналасы. BipaK тауга апаратын кеш жолдары мен урымтал асуларга кунi бурын 6eKiHin алган. Жаудыч ордалы жыландай уя салган 6ip мекеж - Базар езежжч оч жак капталындагы Баспан Y4ripi. Соньщ шыгар аузына от карулы мергендерш койып, ылдидан шабуылдаган казак эскерш жакын жолатпай турган кертедк Ал жауды ту сыртынан айналып коршап алуга Жэжбекпч жасагы аздык еткен. - Иэ, жауды жай туЫрер жарагынан бурын Баркытбел- д'1Ч бжктер1 мен шычырау шаткалдары коргап турган болды гой, - дед! Кабанбай сол теч'|рекп аралап шыккан соч. - »Элi жеткен алып та, шалып та жыгады» дейд1 гой. Bi3 енд1 олардычту сыртынан шыгып, кек желкеден согамыз! Соны айтып, кыр астында жаткан аскер косынына келд1 де, Баймурат пен Дэулетбайдыч ею мьщ ж к т н карачгы тусе Базар

езежжц сол жак капталындагы се31к тудырмас алые сайлар- дьщ 6ipiMeH apFbi жонга карай аттандырып ж1берд1. Кайтарда Кия жартастан ермелеп темен тусуге кажет болар деп, ондаган аркан жинап берд1. Жортуылшы жасак тужмен ж ур т отырып, тан ата калайда Баспан шаткалынын кыр желкесже жетуге TMic едк Бул мезетте ойдагы аскер де кержеуге шыгып, шабуыл- Fa дайын турмак. Цорганыстагы жаудыц е с т-дерп ылдидагы эскерге ауганда, бжкте тургандар кутпеген жерден этой салып, ту сырттарынан дурсе коя беретж болады. Ертенжде кун кетерше бере етекте калган аскер де тузем курып, б1ркелж аянмен асуга таман жакындап келе жатты. Онан-мунан кураганда казак жасагында да елу-алпыстай шил мылтыктар бар екен. Оларга бэлендей сежм артпаса да, тым курыса таре еткен дауыс шыгарсын деп, мылтык асынгандарды эдей! алдынгы катарга орналастырды. Кыркуйек айы тугалы таулы ен1рде куз ызгары 6miHin, салкын тусе бастаган. Бупн TinTi кек жузж булт торлап, жанбыр жауатын сынай танытып тур. Манадан кун райын багып келе жаткан Жэжбек: - Апыр-ай, кун катты жауып кетсе жер е зм т, таудаты жЬ riTrepre бегет болар ма екен?! - деп аландаушылык 6mflipfli. - Жанбыр жауса кудайдын 6epreHi... Мен кайта жалпатынан болсын деп тшеп келе жатырмын, - дед1 Кзбанбай. - Калайша? Царудан кайтпаган калмакты жанбырмен жас- камаксыз ба? - Баламысын деген... Жанбырлы куж 6iineni мылтыктын !стен шыгатынын бтмеуил ме е ди ? Бштес'| дым тарткан сон, мылтьщта - 6ip, кесеуде де - 6ip. - Апыр-ай, э?.. Мынау 6ip есте болатын нэрсе екен! Будан кешн юлен жауынды куж жауга шап демейаз бе, одан да! - деп Жэжбек масайрап калды. - Жауын-шашында рана емес, танертен шык тускен кезде, жалпы бултты кундер! дым тарткан мылтык 6inTeci от алып жарытпайды. - Eirri ендеше!.. Энегуннен 6epi «6eni 6yKip» баледен текке коркып ж у р т т з гой! - дед1 Жэдж Жантай батыр. Калын кол шаткалдын аузына такап к е л т, тузем курып турганына да биежн 6ip сауымьждай уакыт еткен. Эскердж алдын^ы сапында, Кабанбайга таяу орналаскан Еспембет пен батыр Баянный, Оразымбет пен Жэжбектщ еж кездер'1

- тау жакта. Бупн казак жасагыныц карасы молайып калтанын актарганболар,бектердепкалмакколыныкдадурл1пст калганы байкалды. МергендерЫ топ-топка б е лт, карбаласып жур... Дал осы кезде аргы асулардьщ 6ipiHeH, элдек1м сакар кайнату ушш алабота ертеп жаткандай, б1рнеше жерден будактаган тутш кетертдг Бул «межел1 жерге жегпк, шабуылга 33ipMi3» деп Баймурат пен Дэулетбай берген белп едк Бул мезетте кубыладан соккан жел удей Tycin, себелеп жак- быр жауа бастаган. Жау бекшген жерлер белгш'|. Мьщбасы- лар нысаналы би1ктерд1 алдын ала 6enicin алган-ды. ' - Ал жолдарьщ болсын! Бштел1 мылтыктан калмакка енд1 кайыр жок. Тек 6ip жергетопырламай, жазыла шабыцдар! - дед1 колбасы касында турган батырларга. Осы сезд1к ауыздан шыгуы мук екен, мыцдаган кол жер куйкасын дукк1те, ерге карай аттык басын коя берд1. Урандаган айгай-сурекнен кулак тунады. Аслан астында: - Я, аруак! - Акжол-Каптагай! - Абылай-Абылай! - Набанбай-Кабанбай! - Урып таста! - Кан кустыратака нэлеттерге! - деген сездер гана жакгырып тургандай. Кабанбай ту устаган топлен 6ipre 6ip би1кке к е те р тт, урыс алакына алыстан кез салып турган-ды. Сэлден сок сурек салган тагы 6ip Kyfliperri ун тау жакган да есттгендей болды. 9pi- берщен сок eKi жасактык шаткал ауында туй'юкен1 акгарылды... Колбасыньщ зейЫ сала куткен1 мылтык даусы efli. Эр тустан кексау койдай куркшдеген б1рнеше мылтык атылды да, б1раздан сок онык да yHi ештК 1лэй1м, сонык yHi ешсе екен! Орып тусер от карудан кутылып, кылыш пен найзага, садакка 6ip кезек тисе, казак acKepi ешжмге ececiH ж1бермейд1. Бул жолы казак колы калмакты сан жагынан б1рнеше есе орап кетет1н. Кеп кеттпн !стемей коя ма. Улы сэскеде басталган шайкас шалкар туске жетпей тыным тапты, сай-сайды паналаган жекетоптары болмаса, торгауыттыкт1р! кутылганы аз. Уш жуздей1 ак жалау кетерт колга тусл де, калгандары тугелге жуык харап болды. Урыс аякталган сок Кабанбай шайкас еткен жерлерд! эдеж барып аралады. Шынында да, Баркытбелдщ мына тусы жауды

ту сыртынан барып коршамаса, теменп жактан тете бартанта алдыратын жер емес екен. Тау шаткалына KipeTiH санаулы сокпактар болмаса, баска макайдьщ 6api - куз-кия, жалама жартас. Эаресе, -Баспан yuripi- дегеш 6ip тажайып жер екен. Ежелден уры-кары мекендейтш белтЫ орын болса керек. Жаугершт1ктеторгауыттартадатаптырмаскамалболыпты.Туйел1 кеш eTin кеткендей тас yuripi 6ipa3 жерге созылады да, арты жак аузы ашык алацга уласады. Алацнык ауматы 6ip ауыл коралы койымен ерк1н сиып кетердей... Жацагы уцпр аузынан баска сырттан келетж жол жок. Тортауыттыц аскер басы батырлары тас какпаньщ аузына куилт кузет койып, ездер1 жакаты алакда уй Tirin, каннен-каперс1з жаткан керЫедк Казактьщ куздаты бурк1т уясына талай шытып журген жанкешт! Mirinepi белдерже аркан байлап, тебелержен топ ете тускенде, кудай урганын 6ip-aK 6mim t Keniumiri колма-кол урыста каза болып, 6ipHemeyi колга тускен. Сонымен, Баспан-Базардаты шайкас казак эскержщ улкен жецюмен аякталды. Эрине, сотые курбандыксыз болтан ба. Осьжда eKi-уш кун аял жасап, ата журты ушж шайкаста шейгг кеткен алпыстай азаматты ак арулап жерледи 0з эскерлержщ каралы хабарын ести салысымен, жайлауда отыртан калыц тортауыт та шытыска карай урке кешкен-д1. Bipeynepi Картыба, Хабарасу аркылы Мацыракка карай асып туссе, енд1 6ip белiri 0KneTi, Кызылтасты басып, Тазтаута карай тура тартыпты. BipaK арттарынан екшелей жеткен казак жасаты тортауыткеш'жжартылай басып калды. Кыруармалын.адамдарын олжата Tycipfli. Ал ертерек кимылдап, аман кутылтандарына да Kepi кайтар жол жок-тутьж. Кугьжшы жузд1ктер оларды Тазтаудан ары асырып, Жоцтар шебже етш зт салып кайтты... Арада 6ipHeuie кун еткенде кальщ кол Баркытбелд1 бауыр- лай отырып, Картыба езенжщ актарына келш жета. Бегенбай бастатан казак эскержщ ту ттк ен жер1 будан сэл темежрек, Картыбанын келге куяр сатасында екен. Кабанбай езже карасты Heri3ri колды оты, суы мол тау бектержде калдырды да, e3i 6ipTon адаммен жасы улкен ата батырта к е л т сэлем бердл Бул кунде алпыстьщ iujiH мол аралап кеткен карт батыр сонты кундер'| белжен шойырылып, атка мже алмай жатыр екен. BipaK суй1нш1 суратан жаушыдан Баспандаты женю хабарын еспгенде куанышы койнына симай, катты масапаныпты. Ал Кабанбай келд1 дегенде шатырда шыдап отыра алмай, сардардын атын e3i

к е лт устады. Белжщ ауырганына карамай, кеп жылгы цанды [кайлек досын айкара кушагына алды. - Жеттщ бе, Дарабозым?! Жан кысылганда жанымнан табылатын жампозым! - деп уш марте тес туй1спрд1. - EcTin жатырмын. Алташцы айкаста-ак торгауыттын тоскауылын бузып еттсщ— Жежс куанышы узатынан болтай! - 0з жатдайыц калай, Беке? Дурбггп дурлiKTipin, тортауытты тортайдай тоздырып, куып келесщ бе, айтеу1р? - деген Кабанбай да жаркын ун катып. - Шужр... тым тетеден шауып теске озбасак та, Алланын, I берген куатында абыройсыз еместз! - дед1 Бегенбай. Cipa, дал осы сэтте сег1зкез1 цатты шаншып ауырып кеткен болар, кабатын шытына текселт барып, касында туртан таракты Байтозы батырдын, бшепне суйент цалды. - Апырай, Беке-ай, ci3 кэд1млдей наукассыз той?! - дед1 Кабанбай да батырдыц екжил жатынан суйемелдеп. - Ci3re жылы оранып, козгалмай жату керек кой. Бегенбай шатырта Kipin, терт кабаттап салтан текемет пен • керпенщ устже жайтаскан сок Да, Kipiri таркамай, туйЫп 6ipa3 отырды. Тек элден уакытта тана сейлеуге шамасы келген. - Цалмакты койшы, ол куртыр уйрежскен жау той. Маган бержен де мына белдщ ауыруы батьщкырап тур, - дед1 сол жржигенкалпында.-Буданеюжылбурынб1рустап,тезжазылып кетт efli. Биыл осы жорыкгы к у тт туртандай, тэты да сайтандай сап ете калганы... - Жастыкта кар жастанып, муз тесенген кез1м1з аз бол- ды ма, ci3 екеу1м1здщ? Сонык зардабы гой, жас улгайганда 6miHin жаткан, - дед1 Кабанбай, езжщ де окта-текте белжщ сыркырайтыны eciHe Tycin. Бегенбай шатынгандай белжен устатан куякньщ жайын экпмелеп 6ipa3 отырды да. жорыктакырыбына сонан кейж тана ойысты. - EcTin жаткан шыгарсын, бул тортауытык - хойт пен дурбптей емес, томырыктаужурт екен, - дед1 езу тартып. - Бурын -орыс3т8ы7 мылтыкберт шетке кой»деуцд efli казак. Мыналарта да солардан б|рдеце жуккан ба, шетжен «кулдыр мамай» устатан мерген болып шыкты. От каруды булар орыстан да, Едш бойындагы тортауыттан да ала беретж кержедЕ.. Жэзайыл1 мен мылтык

казак ушж сыралты болматан, урейл'| неме гой. Енд1 картайганда Бегенбай кол астындаты эскер'ж кырып алыпты депзбейж деп, басында корка сокканым рас. Келе-келе оньщ да сырын ала бастадык. Тортауыт канша тулатанымен, Ty6i калмак кой, кайда барар дейсщ?! Акыры айналып келш, колга туратын шытар, - деп батыр шаншудан кортантандай он колымен 6уй|рт басып, к!ржие кулд1. - Шолгыншылар не айтады? Будан былайты тортауыт- тын топталып кальщ отыртан жерлерж аныкгай алдыныз ба? - дед1 Цабанбай энпмеж баска арната бурып. - Баркытбелдщ бул 6eii - сонау Алтай, Сауырта дейш ойраттар кептен орын Teyin калган жерлер той. Жаудьщ acipece жж отыртан коныстары - Картыба-Базар мен Ойиллж, Ботас, одан ары Шорта мен Манырак... Ал калмактар ерте кордалантан кара EpTic пен Нор Зайсан, Маркакел мен Нарын тен1репнщ эл'| мурты да булжген жок. Осылардын кайсысына барсан да, 6i3re онайшылыкпен орын босатайын деп туртан ойрат жок- Барлык жерде касарыскан карсылыкка жолыгасьщ... Анадан 6epi Калба жактан ытыскан калмак атаулы осыдан куншшж жердей ОйшЫк пен Ботас бойында кол курап жатыр деп ecTifliM. Алдагы 6ip ауыр шайкас, сез жок, сол манайда болмак, - деп Бегенбай аз- кем 6erenfli де, манадан кемейжде ipnin отыртан непзп ойына кешт1. - Мен де будан кейжп жорыктьщ жайы не болады деп катты киналып отыр ед1м, дер кезжде жаксы келдщ, Дарабоз! Мамырдаты кенесте ханьщ бастап, карашьщ костап, мен1 бас колбасы eTin сайладындар. Алда разы болсьж! Цурметтерще кеп- кеп ракмет! Ел у м тн акгап, осы жорыкты аякгап-ак шыгатын жен1м бар efli. Отан, мже, Kepin отырсын, бел1нен мерлккен Ер Таргындай, кираландап калтан TypiM мынау... Амал жок, аттаныстын ендИ топнж ез1н устайсьщ, Дарабоз. Акшаул1де ту Tirin, куба калмакты Калбадан - Картыбага дей1н Typin берд1м той, осыган разы болындар! Мына наукастын бел жаман. Егер, руксат етсендер, мен мулде жатып калмай туртанда, елге ж етт алайын, - дед1 Кабанбайга шын колка салып. Кабанбай карт батырдын жатдайын каре тура, оны будан ары урыс майданьжда кал деп айтута дал шыдамады. Кун болса мынау - суытып келе жаткан. Кальщ кол кантарылып ол тур, сондыктан соз буйдага салмай б1рден KenicTi. - Жарайды, айтканьщыз болсын, Баке. Ci3fli мынакалпьщызда жорьщ шатырында устау обал болар. Елге барып емдел1н1з... Ал

j! мен ci3 бастаган жорыкты жол ортада калдырмауга тырысармын! I] - дед1 шын ьщыласымен. - БэрекелдП Осылай дер1цд' бйип ем, Дарабоз! Бегенбайды |! берген казакка Кабанбайды коса бере салган бул кудайдан j айналып кетпейсщ бе?! - деп Бегенбай да разы боп калды. Осыдан кейж кеп бегелмей, касына жеткийкп жолсерж г ерткен Бегенбай батыр езже Tnecmi сый-сыяпат, олжасын (! алып, Ерейментауга ж урт Keiri. Алтай-Сауыр багытын- дагы аттаныстьщ eHfliri таукымел тагы да Кабанбайдьщ мойнына тусл. Жака колбасы Баркытбел мен Алтай аралыгында жайылып жаткан казак эскер1н енд1 бытыратпай, 6ip тудьщ астында устауга бел байлаган. бйткеж будан былайгы жерде узын-ыргасы жуз елу шакырымга созылатын Зайсан кел i бул елкеж егаге б е л т тур. Ертю езеж улы келге Кара Ерлс боп куяды да, Ак Ерлс боп агып шыгады. Егер кекжал Барак бурынгыдай Алтай багытымен тарта берсе, кашан келд1 айналып еткенше ею ескердщ арасы узт!п калары сезс1з. Сондыктан ол Курилм макьжда журген кекжал Баракгы карауындагы уш мьщ жасагымен 6ipre Каргыба бойына шакыртып алды. Оньщ карауындагылар непзжен Найманньщ Ергенект1 тармагына жататын Саржомарт, Бура, Кекжарлы, Терютакбалы ж1пттер1 болатын. Кекжал Барак касындагы Бура Акпантай, Саржомарт Танаш, Акнайман Жаман батырлармен 6ipni«Te EpTicTiK сол жак капталымен жылжып отырып, еткен ею айда елденеше cerri урыстар жург1з1пт1. Урыс алдындагы жекпе- жекте Барак KypmiM ноянды, Жаман батыр Доланкараны кум каптырыпты. Ек бастысы, булар торгауыттарды Калбада байыз таптырмай туре куып, бурын жылтыкдап бара берелн Желсарай мен вскемен беюн1стержен б е л т тастаган. Ойрат нояндарыньщ Желсарайдан ок-flepi, мылтык, бул-шай артып келе жаткан сауда керуенж колга туарген... Эрине, шейк кеткендер де жок емес. Алгашкы арында еткызумен от каруга карсы шабамыз деп ондаган ж1пт окка ушыпты. Эйтсе де, кекжал Барактьщ бул сапардагы адуынды, кесек кимылына колбасы дэн риза болды. - Сен Ертю бойын окды-солды Teyip-ак шарлаган адамсьщ гой, мына кек кез керштерд1к 6i3re деген пигылы калай? - дед1 Кабанбай eneyi окаша калган 6ip сэтте, TepicTiK жакты иег1мен нускап. - KiMfli айтасыз? - акгал батыр сез астарын б!рден тусже алмай калды.

- Орыс камалдарын айтам да... Оскемен жактьщ аужайын туйдщ бе? TyTiHi капай ушып тур? - Орыстар эз1рше Ертютщ 6epri бел не еткен жок. Дэл ipreciHfle ж ур т жаткан согыска лкелей араласпаганымен, камал творение жэзайылдарын курып койып, ею шокып, 6ip карал отыр, - дед1 Барак энпмесш жалгастырып. - Б'|рак солардык б1зден repi ойраттарга буйреп бура ма деймш... - Оны неден ангардьщ? - Орыстардьщ казакка сипатпайтын от каруды ойраттан аямай отырганын езщ!з 6meci3. Осы жагдайдын, езьак кентге epiKci3 куд1к тудырады... Жакында мынадай окига болды. Б1здщ Танаштьщ ж1пттер1 ойда-жокта торгауыт жуздтмен ушырасып калып, тыксыра куган екен. Калмактар сасканынан Оскемен камалына барып тыгылыпты. Ал кузетте туртан орыс acwepnepi не ютеген дейаз гой? Ойраттарды iuine токтаусыз етж зт ж1берт, б!здщ ж1пттерд1 окпен карсы алган... Соган Караганда, ойратка от кару устатып, казакка айдап салып отырган осылар емес пе деген ой келедК - Орыстардын орынан елген Kici болды ма? - дед1 Цабанбай елек елп. - Yui ж И т окка ушты, eneyi жаралы... - Будан еткен кандай кактыгыс болуы мумкш? Ойраттарды ашыкган-ашык жактау деген осы емес пе?! - дед'| Кабанбай сурланып. - Сен муны жаксы айттьщ. Осы бупн Абылайга Kici шаптырамыз. Орынборына ма, Омбысына ма, елил ж1берт сей- лессЫ! Колма-кол урыска болмаса, ел арасынын жщ|шке саясаты- на кеп араласа бермейлн Барак б1рдецеж 6ynflipin алган жокпын ба дегендей, алып денеЫн кайда сигызарын бтмей копакдап, ьщгайсызданып калды. Ал Кабанбай болса, акгал батырдьщ MiHe3iH кызыктап, api оньщ сырт тулгасына суйане карап отыр efli. 9cmi, кекжал Барак Кекжарлыньщ Отей деген атасынан тарайды. 9келер1 Шерек ертеректе жау колынан enin, Барак, Жаманкул, Басар атты уш бала жастай желм калган-ды. Деген- мен, экесжщ iHici Шона батырдьщ баулуымен жакагы уш улдык ytueyi де жаужурек батыр болып ecTi. Осылардьщ iuiiHfleri тулпар MiHin, ту устап, кейж б укт Ергенеклнщ колын бастаганы - кекжал Барак. Ол 6ipiHmi рет жиырмага толар-толмас жасында, сонау Акыракай согысында-ак кезге тускен. Кабанбайдын eni 390

кез алдында: Барак алгаш муньщ жасагына ке л т косылганда, кол-аягы серейген, бойы ебедейаз узын, сырыктай балан ж1пт болатын. Кейж гой, оньщ бакан бойлы, жалпак жауырынды, атпал азамат болып толысканы... Ал оньщ «кекжал- атануы - езжщ к¥Дай жараткан бтмж ен. Зайыры, аргы аталарынан келе жаткан нысана болса керек, Барактьщ желкесжен белдемесже дейж, кыр аркасына б1ткен жал бар. HCirirrep жорыкта жургенде талай ujeujiHflipin Kepfli гой: кэд1мпдей омыртканьщ ж1пн бойлай, аркага б1ткен кальщ туKTi жал. Кейж жаратылыстьщ осы 6ip нышанына батырдьщ бойына б1ткен кальщ кайраты мен ерлж касиет1 сай келд1 де, «кекжал Барак» атанып Kerri. ОсыжолыБаракпенб1ргеКаргыба бойына кызуэцпме, кецтд1 кулю де ере келгендей болып еда. Ол e3i тумысынан ак кекш, салдырлаган кызьщ адам. Кашанда эйелаз журмейтж эдещмен бул жолы да кейжп токалдарыньщ 6ipiH жорыкка ала шыккан екен. Онысы, бас коса калганда, Баймурат, Баян, Оразымбет ceninfli к¥РДастардьщ эзш-калжьщына таусылмас азык болды. Барактьщ эз1рше казак-калмагы аралас терт эйелжен ербкен жиырма шакты баласы да ттгетие к болмай калмайды. - 8й, кекжал, осы сенщ катынсыз журе алмайтын жыньщ бар ма? Кашанда кулынды биеше 6ipeyiH ертесщ де журесщ, - деп алдымен батыр Баян бастайды сезда. BipaK оган жаситын Барак жок: - Керек тастьщ ауырлыгы бола ма? Б1рде болмаса 6ip- де кажет боп калады, - дейд1 журтты ду кулдарт. - Бэлем, кезщ кызыккан сок айтып отырсьщ гой. Шамац келсе, кун сайын к¥Рыс-турысьщ жазылып, ургашынык касынан ергенге нежетсж?! - Е, бесе, бул Бэкек катьжды тур-тур1мен неге жинай беред1 десем, осындай мэн! бар екен гой! - дейд1 Баймурат аккаусып. - Е, Tawpi, Барактьщ да адам сиякгы кальщ телеп, айтты- рып алган катыны - Тойбике гана. Баскаларыньщ 6epi - тепн олжадан тускен жолбикелер! - деп мына жактан Оразымбет ешрештейдк Bepi осылайша тус-тустан жабылып жатса да, Барактьщ бакайынан келмейд1. - 8й, сендерд1 шм устап тур? Намыс бар ма ездер1кде? Bip-eKi катынга зорга ие болып журш, айтып отырган сездержщ турж! - дейд1 колын ум1таздене сермеп. - Мэселен, мына мен эр 391

жорыкта калмактын 6ip сулуын нушпасам айызым цанбайды... Сонан сон, «irirrep, катынды алган мантан емес, насына кун куртатпай барган - мантан. Ол байтустарды наншырдай натырып, бауырынан жаратпай, жыл сайын аузы-мурнынан шыгара тойгызып ною керек... Эйел заты ез куйеуже сонда тана разы болады. Солай емес пе, сардар aFa? - деп, Барантын кейде нолбасыдан терелж сурайтыны бар. Шатырдагы кешк'| ас услнде, немесе далада лаулап жанган от басында осындай энпмелер ербидь Кеншге надалар Т1кен'| жон 3'wci3 энпмелер. Кун сайын ныргын согысты бастан етке- pin, ажалдьщ насынан жанап eTin журелн, ертенп айнастан Tipi налар-налмасы еюталай, тагдыры ныл услнде турган адамдар 6ip уан осылай кенж кетерш, уаныт етюзедР X V II 0ткен урыстарда азды-кепл шыгынга ушыраган мындын- тардьщ натарын толынтырып, носынды найта жасантаганда Кабанбай ноластында ani де он бес мындай аскер бар efli. Эрине, ат арытан, адамдар цажыган. Аламан эскердщ узанна созылган жорынтан титынтап шаршаганы байналып-антур. Эйтсе де назан сарбазын жан ушырта алга жетелеген 6ip н¥Д|ретл куш бар. Ол - ата журтты азат ету арманы. Не де болса осы жорынгын анырына дейж шыдап, антынженюл ез кездер1мен Keprici келедк Сонан сон бул аттаныстын бурынгы согыстардан айырмасы, efrreyip, нэтижеа кезге бадырайып KepiHin тур. Bip адым inrepi баснан сайын назанна жана 6ip елке, epic, ноныс носылып жа- тыр. Бул coFbicTafbi ен улкен олжа - жер, 63iHHin ата конысьщ. Bip кезде жонгар тумендер! де назан даласына басып шргенде, осы жер ушж барын салган болатын. Бупн де жердщ нымбаттыты сонша, кушпен тартып алмасан, ездИнен босататын Typi жон— Сондынтан Кабанбай жорынна шытар алдында букт эскерд сапна Ti3in нойды да, кептщ алдында турып, мьжадай уран тас- тады: - KiMfle-niM алдагы согыста ерен е р л т керсетсе, най рудын ж1гптер1 береке-б1рл'ж танытып, аттаныстын анырына дейж шыдаса, осы елкедег1 ен шурайлы жер, шуйгж ноныс соларга бер'тедП Кашанда мал баннан назантын буынына Tycin кетелн, ен зэру Hepceci - жер. Калын иол ду кетерт, б1рден ностап кетл. Эр тус- тан: 392

- БэрекелдИ - Осы сезщ кудайга да, адамга да жен Timi! - Кеше-кеше кек жулын боп бггпк. Эттен илркж, мынау ме- Hin конысым деп, кек жайлауда Kecmin жататын кун болар ма екен?1 - Тек, атака налет, мына 6ip от буркетж »6eni бужр» немей пале боп тур. Эйтпесе, eHfliri Алтайдан 6ip-aK шыгатын едж! - дес- кен дауыстар естшедЕ - Ендеше былай болсын, агайындар! - дед1 колбасы журт дабыры басыла берген кезде. - «Ел конбай, иттынбайды» дейд1 казак- Осы жерд163iMi3 азат етпесек, оны 6i3re устата кояйындеп турган ойрат жок. Атаньщ аруагына сиынып, тэты 6ip ышкынып керейж те... TinTi же^ске дейж кеп те калган жок. Ойраттарды Баркытбелд1бауырлатакуып, Алтайдан ары асырыптастасак бол­ таны! Кабанбай осыдан кешн касында турган Баракка бурылып, б1рдеке айткандай болды. Ол колындагы кектуын сермеп, тузе- MHiK бас жагындагы 6ipeyre белп берд|. Сол-ак екен, косыньщ сырт жагынан ерекше кару асынган 6ip топ салтатты KepiHfli де, осылай карай сап тузеп келе жатты. Онык MaHici былай едй Булар осыдан 6ipep кун бурын Барак- тьщ энегуж ойрат керуенжен тартып алган eKi жуздей бштел1 мылтыгына бурыннан колда бар жузден астам шитшерд! косып, уш жуздей сарбазды каруландырып койган-ды. Бурын калын казакка сыралгы болмаган, атылса аузынан жалын кусып, таре еткендаусыурейтудыратынмулдежаткару.Булжактаторгауыттык мерейш устем eTin турган да - осы пэле. Сондыктан Кабанбай, ез басы мылтыкты бэлендей этуер тутпаса да, кептщ кек1лж орныктыру ушш, эдей1 душпан K63i eTin, арнайы мергендер тобын уйымдастырган... Mine, каз1р Оракбай батырдьщ баскаруындагы кек тем1р курсанган уш жуз сарбаз туземдеп эскерд1к алдьжан eTin Kenefli. - Цымбатты бауырларым! - дед1 Кабанбай санк eTin, жакагы мергендер тобы орта туска Kenin токтаган кезде. - Уранхай мен ойраттык KeKiniMi3re урей тудырып, кезге урып турган 6ip артьщшылыгы - осы мылтык емес пе efli?! Kepin турсыцдар, сол атышулы от каруга 6i3fliH де колымыз жете бастады. Б1здщ казак: «Beai 6yKip, алыска туKip» деп жумбактаганы болмаса, бурын бул п алет колына устап кермеген. BipaK «кару алсак мылтык ал: карньщ ашеа - тамагык, жаяу журсек - таягык» деп

Актамберд1 тепн айтты дейсщ бе. Заманымызга карай шыцкан жаца карудьщ иплИ н е н д 6i3 де керетж боламыз. EHfliri жерде каИарлы каруы бар деп каймыкпачдар калмактан! Ок-flapi жаты werKmiKri... мергендер1м1з куралайды кезге атады. Будан кейж 6i3 де жаудын вз бидайын езже куырып, от каруды торгауыттьщ тобына карай ала епздей меч‘фвтем1з! Калыц кол дуылдай костап, жер-кекп тэты да басына кетердк - Сауап болтан екен! - KepciH иттер, кулд1р-мамайдын казактьщ колында да бар екенж! - 03i канша турады? Уй басы 6ip-6ipfleH алып коятын неме екен... - Осы орыстар да кызык, ойратка саткан каруын 6i3re неге сатпайды? - Бул e3i кой кузеткенге жаксы. Тунде 6ip-eKi реттарс етюз- сек, корага каскыр жоламайды, - дескен сездер де эр тустан шакпакша шагылады... Кабанбай, осылайша, жИттерд1ч жкерж шарыкка устагандай кылпыта жанып алды да, сол куш калык колды бастап, шыгыска карай бет тузедь Салт бойынша, бул жолы да эскерд1 элденеше топка белген. Кекжал Барак бастаган бес мьщ кол - ортада. Оньщ касында Еспембетт1н, ертауыл жасагы мен манаты мылтык асынтан мергендер тобы бар. Жэн1бек, Баян, Жантай батырлар бастаган Керей, Уак wirirrepi - сол канатта. Баймурат батыр колбасылык еткен Оразымбет, Дэулетбай, Шынкожа мындыкта- ры - оч канатта. Ал Шаталакка карасты барша бакауыл топтары артынып-тартынып, арт жакта белек келе жатыр. Булар осы бет1нде жакында тана жайлаудан Tycin, Ойштж, Богас, Арганаты аралытында кузем алып отырган тортауыт курендер1н кел1п шапты. Бул мачнан эз1рше арнайы бас кураган ipreni эскер кезке коймады. Ел шетже тш генде -кайт-кайттап» карсы шапкан 6ipep мычдай карулы калмакты ектндеп келе жаткан калыч кол шыбын шаккан курлы керген жок, шырпыдай жапырып, баса-кектеп ете шыкты. Толып жаткан туйес1 мен кос- кос жылкысын колта Tycipfli. Олжа ретжде бакауыл тобына ба- рып жаткан бала-шага, кыз-кыркын жагы да аз емес... Алайда Кабанбай жансаугалап урке кешкен былайгы бейб1т елд1ч жолын тоспады. Табаны тайгак боскындар барган жержде урей тудырып, кечтдер1н кобалжыта берсж дейлн ежелп дагдысы бойьжша, бетжен какпай коя бердь 394

83ipuje царсы шабар калыц эскердщ Te6eci кер'1нбейд'|. Колга тускен тутцындардыц айтуына Караганда, цалмакколы алдагы Уш Бошан, Шорга бойында, сондагы торгауыт нояны Балдынзаныц тен'репне топталып жаткан кершед1. Бшетждер рас айтса, бул Балдынза - бурын контайжы Лама Доржиды колдап келген, былтырдан 6epi Дабашы мен Эм1рсанага багынбай булж шыга- рып, Намеху-Жыргал жагында согыскан Kici. 03i патша бекн HicrepiHe де жж катынап, кару-жарак алып, кеп жылдар орыс пен ойратты жалгастырып турган. Демек, казакка ежелден каны кас, бейб1т 6iTiMre кенбейтж кызыл кез, кырсык нояндардьщ 6ipi болса керек. Онысы ел шетже шше бере-ак мэл1м болды. Тарбагатайдын, осы тусында Жаксы Арганаты жэне Жаман Арганаты деген еж белек тау TepiCTiKKe карай катар салбырап, келденекдей созылыпжататын. Казак acnepi соныцЖаксысынан ет1п,Жаманынажакындаганда,эртебен1цбасынантутшбудактап, элдеб1р атты кюлер KepiHic берд1 де, тагы 6ipa3 жургенде, аргы жагынан шандаткан калыц колдыц да карасы KepiHfli. EKi жакта журштерж тежеген жок, желе-шокыракпен суытжурт ке лт, 6ip- 6ipiHe жарты шакырымдай калганда гана лзпн тартты. Кабанбай карсы жактыц эр кимылын багып алдыцгы катарда келе жаткан. Алдырган - албырт. Ka3ip калмактан бэрж де кутуге болады. Ашынган жау алды-артына карамай б1рден дурсе коя бере ме, жок, элдетузем кура токтап, урыстыц ежелп урдюн сакгай ма? Колбасы осынын, екеуЫе де 1штей дайындалып, жол- женекей мыцбасы батырларга эм1р-пэрменш 6epin те койган. BipaK ойраттардьщ мына келюне Караганда, б!рден шабуылдау- га олардыц да журектер! дауаламай, элттщ артын багып калга­ ны байкалады... Осыны капысыз ацгарган кекжал Барак: - Жекпе-жек болатын Typi бар-ау, сардар ага! Егер бэкЫ- шушн жастардыц 6ipi шыкпай, такымга толар тарланы кезжсе, осы жолы мен1 ж1берщ!з! - дед1 ол астындагы бука мойын кек тулпардын шап айылын кайта тартып турып: - Болсын, Барак батыр! BipaK сен ойраттарга мен1ц сэлем1м- fli айта бар: егер олар кажетшз кан тепске бармай, казак же- piH epiKTi турде босататын болса, малына да, кецлне де Tnicneft, Жоцгар шеб1не аман-есен eTKi3in тастаймыз! - дед1 Кабанбай. - Алдарынан етерм1н, 6ipaK жалынбаспын! - дед| Барак бес каруын сайлап, атына кайта мш1п жатып: - Бтм ге келме- се TinTi жаксы. Кулашымыз енд1 жазылып келе жатканда Heci- не асыгамыз? Коцыр кузд1ц салкынын теске алып, эл1 де 6ipa3 ойранды салмаймыз ба?! 395

Бул кезде ею жак та акырын-ацырын жылжып, ок жетер, дауыс естшер жерге д е й т жакындай тускен. Жау карасы онша аз да емес. Ел ш н д е п тосцауыл топтарын коспаганда, мына ке лт турганынык e3i жетнсепз мыкнан кем болмас... Кеп кеилкпей ею жактан да дабыл кагылып, шыцдауыл урылды. Бул - урыска дайынбыз деген белп.Сол-ак мук екен, карсы жактан ер-турманы caHfli, пара жал, кара куйрык кулага мжген 6ipey ортага шокырак- татып шыга берд'|. Сол колында - калкан, ок колында - найза. 03i сауыт-сайманы кунге шагылган, шомбал денелЬ егде калмак екен. Spin койган добалдай айдары алтынды дулыганык желкесн нен салбырап шыгып тур. - Кудай бердг.. Мынау - нагыз маган лайыктап соккан шойкаранык 03i екен! - дед1 Барак ею кез1 оттай жайнап. - Сэн- салтанаты журттан белек, осы неме элп Балдынзанык ез'| бол- масын?! Бата бе р Н з, сардар ага!.. Мен, кайсысы болса да, атака налегли шаруасын 6iTipin кайтайын! - Жолык болсын, Кекжалым! Сенщ жекпе-жепк жекютщ басы болсын! Атаньщ аруагы колдап, жауыкды жайратып кайт! - деп Кабанбай ыкылас б!лд1рд1. Барак кектулпарды камшымен жанып ж1бер!п, ортага б1рден шауып шыкты. Сол куй калмак батырын таптап кетердей касына екгпндеп ж е тт барды да: - Мен - казак-калмакка б1рдей аты шыккан afirini кекжал Баракпын! Ал сен KiM боласык? КУРбандыкка байлаган КУР кеуде- нщ 6ipi боп, меж уятка калдырып журме! - дед1 курюреген зор дауыспен. - KVP кеуден1 тапкан екенс1к! - деп калмак батыры гуж-гуж е т т , окырана кулд'|. - Торгауыпьщтоп жарган нояны Балдынзаны танымай, осы кунге дейш не 6hipin журс1к?! - EcTiceM кулагым керек болсын! - дед1 Барак басын шайкап. - Баркытбелд1к 6ip куысында тыгылып жаткан кеп суырдык 6ipi болдык гой, шамасы?! Дегенмен, салы-мык бар екен: баска емес, Барактык колынан аттанасык о дуниеге! - 03IK де капыда калмай, иманыкды айта бер, Барак батыр! - Кеп сезд! кой да, акыл-eciKHiK барында тыкдап ал! - дед1 Барак кек тулпарын кекке шапшыта, айбат керсетт. - Колбасы Кабанбайдык ойрат эуле тте жолдаган салемi бар едг Соны жетюзей!н. Талас пен Шуда, Арыс пен Сырда, Алатау мен Алакелде Tipi калмак калдырмай айдап тастаганымызды ecTireH шыгарсык? Bi3 eHfli аттык басын Алтайга т1ремей токтамаймыз...

Сондыктан «Торгауыттар топырлап текке кырылмасын. Казак жерж аз ер1ктер'|мен босатсын» дейд1 Кабанбай. Жочгар жерже квшем1з дегендерге жол бос. Малына да, жанына да тимсй, Баркытбелден асырып тастамак... Мже, осы - колбасыныч айт деп тапсырган аманаты! BipaK калмак нояны дал каз1р оныч сезж кулагына inep жаг- дайда емес ед!. - Нор Зайсан мен Алтайды казак жер1 деп мм айтты саган? - дед! 6yftipiH таянып. - Bi3fli4 Тарбагатайга да «Баркытбел» деп ездер1чше ат койып алыпсычдар! EciepiHfle болсын, мына турган калыч торгауыт пен дурбгг туып-ескен жерж тастап ешкайда кешпейд1. Солай емес пе? Мен дурыс айтып турмын ба? - деп артындагы кара нор колга бурылган. Сол-ак муч екен, калмак - Дурыс айтасыч, ноян! - Туган жерд1 колдан берд1 деген не сумдык?! - влсек cy4eriMi3 осында калады! - де с т шуылдасып кегп. - Ол жагын ездер1ч 6ineci4flep. Мен айтып карызымнан кутылдым, - дед! Барак- - Онда не турыс бар? Ал, Балдынза, ша- мач келсе корганып бак! Кекжал Барак соны айтып, сучпсж очтайлаган куй!, межел1 жерге дешн ш епнт KeTri. Eki жак та жер жачгырта урандасып тур. Дегенмен: - Жекпе-жек! - Жекпе-жек!! - 1л'|п таста кэпip неменМ - дескен казак YHi басымдау ести лед1. Барак пен Балдынза 6ip-6ipiHe ершелене умтылысып, 6ip- eni дуркж кару cinTecin erri. Шакылдаган найза, шакырлаган калкан дабысы катты шыкканымен, eneyi де улы денете дарыта алган жок- Куштер! тепе-теч ту с т, капы кетер кезенд! ачдысып калган калпы бар. Барактьщ колындагысы жай найза емес, учгысы ортан белiне дейж келет!н, анау-мынау Kici кетерт шаба алмастай алты кырлы, ауыр сучп болатын. Ол ектндеп жанасар туста калмактьщ астындагы кула ат кос аяктай кекке шапшып, очтайына келлрмей журген-дк Сондай 6ip кезекп шабуыл сэлнде Барак оч колындагы cy4riHi басына асыра, уй!ре толгап келд1 де, кас жауына шылбыр бойы калганда кулаштай лактырды. Калмак калкан тосып улг!рмеген. Егер мынадай жойкын кушпен зулаган как сучп fliTrereH жерже дал тисе, улы кеудеж как жарып eTepi 397

кэмт efli. Алайда ауыр найза адамга жетпей. дал осы сэтте кекке каргыган дула аттыд тура едшршепне барып дадалды. Кадалганда, тес суйекп жара еш-уш суйемдей е н т Kerri. Жануар ардырай KiciHen. шыдгыра тулады. Ат омырауына шаншылган судп 6ipa3ra де й т булгаддап, суырылмай журд1 де, 6ip мезетте барып Tycin далды. Сол сат найзаныд орнынан шумектеп дан адтарылды да, бейшара дула тумсыгымен жер с у з т, етпелнен тустк Bip гажабы; успндеп Балдынза жыгылган жод. Ат мойнынан аса 6ipa3 жерге дейж шатдаядгап барды да, найзасына суйенген куж терт тагандап тура далды. Бул кезде ат агынымен узап деткен Барад долына енд1 алдаспанын алып, дайта оралып келе жатдан. - Ж И т бол сад аттан туе! Куш сынасамыз! - дед1 долындагы найзасы мен далданын ладтырып ж1берген далмад батыры, шедгелдерж жаза, тарбия тура далып. Батырдыд батырлыгы эйтеу1р жауды жайратданьжда емес, далай жедгежнде гой. Егер кекжал Барад дел даз1р ат уетжде турып, дур дол жаяуга дару сттесе, оны далмад ту гт дазадтыд e3i кеилрмес еде Олай ету кешпендтер задына дайшы... Барад та ер гой, ойланбастан аттан даргып туст1. Кектулпарды дамшымен 6ip салып, ез тобьжа дарай айдап Ж1берд| де, долындагы алдаспаны мен далданын ол да ладтырып тастады. Енд‘|, м!не, ек'|дэу атылатын жолбарысша шедгелдерж жазып, б1р-б1ржетадап келед1. Се й тт, кутпеген жерден ат устждег1 жекпе-жектщ душ сы- насар палуан дуресже айналып KeTyi eni жадты да дур cmKiHflipfli. Бул - TinTi сайыстан repi де арда доздырып, намыс отын датты тутандыратын нэрсе. Казад-далмад 6ip мезпл ездер'ж'|д согы- сып жатданын умытып, тад 6ip ас пен тойдагы палуан KypeciH тамашалагандай алга таман ентелес1п, 6ip-6ipiHe жадындай тусл. Qcipece, дазаджагы датты дурлiriдк1: - Я, аруад! - Катере сод, кекжал Барад! - Атад жаудан дайтып керген жод! Намысты долдан берме! - д е с т дуылдасып тур. Аттан тускенде аныд байдалды, Балдынза да уйелмендей ipi неме еден. Бадан бойлы Барадтан repi жуан ciK'P. мелжемдшеу ме, далай?! Eneyi а дегенде шаппа-шуп уста-сып, арпад-турпад алыса Kerri де, тез ажырасты. Устер1ндеп торгай кез тодыма сауыттар долтыдтарын epKiH жаздырмай, устасданда долдан сусып шыга 6epefli...

Жекпе-жек сайыстьщ ацыры аян астынан булай боп шыннанына Кабанбай штей нобалжып туртан. Барацтыц урыстагы ерлИне, найратына шуба келтрмесе де, оньщ куреске Tycin белдескежн ка р т туртаны осы. - Б1здщ Барац куреске налай efli e3i? Эдю-айла 6ipfleneci бар ма? - дед1 насындагы жтптерге бурылып. - Кекжалдьщ асау жамбасы бар... Сотан 6ip miHflipce, жан баласын шыдатпайды! - дед1 Баракпен бала жастан 6ipre ескен Жаман батыр. Эйткенмен, еж дэу 6ipiH-6ipi ала алмай, сут nicipiMfleft жу- pin налды. Окта-текте цоян нолтын ке лт, Tipece кетед1 де, суйек сьщырлап, cinip созылтан шамада найтадан ажырасып, шен- гелдерж жаза тарбиысып налады. Табан астындагы тас уатылып, айнас аланынын, ныртысы лезде тозып Kerri. Злде ауыр m-iiMfli алыптарды тер басып Kerri ме екен. Баран элсш-эл1 ецкейт, жерден топыран нармап журген-fli. Bip мезплде уысындагы топыранты Балдынзанын бетже шашып ж1берд1 де, атылып барып Tinrece Kerri. Шамасы, «асау жамбастьщ» ceTi осы жолы туссе керек, былайгы журт та шу ете налган. Аныргы айнастын кез теспестей жылдам еткеж сонша, кепиллж Балдынзанын ею аягы кектен кеп, шаншыла нулаганын 6ip-an Kepin налды. Шан се й лт, у-шу басылып, журт назары тепе солай ауган neneci сэтте, кекжал Баран тебедей боп, налман батырынын кеудесжде отыр efli. Ол кенет нынындаты нанжарын суырып ал- ды да: - Балдынза! - дед1 сацнетт: - Ажалмен бупн 6ip емес, екжил рет беттес'т турсын- Енд1 eKiHimin жон шыгар. Bipan манаты айтнаным - айтнан, егер елщмен 6ipre ipre кетерт, кунгейге кешет'ж болсан, наньща ортан болмайын. Сатан жан - олжа, 6i3re жер мен мал - олжа... Осымен б тс се к найтед1? - Мен де натын eMecniH, era сейлейтж! - дед1 Балдынза да нырылдай дауыстап. - Осыдан кейж MeHi жер басып журед1 деп ойлайсын ба?! 0лт1рт кет, Баран батыр! - Ендеше ез обальщ езще, ноян! Termreni туртан тортауыт Наны - ceHin мойныцда! - деп кекжал Баран нолындаты eKi жуз- fli алмас нанжарын нанжуректщ басынан урып жйберуге онтайла- на берд1 де, ойына тэты 6ipflene тускендей ipKmin налды. - Жон, мен сеж na3ip елт1рмейд! екенмж. Сен Tipi налып, «жер MeHiKi» дейтж ойраттын осы елкеден налай тоз-тозы шытып боснан- ын ез кезщмен керущ керек. EHfliri жерде ceHin eMipin - менщ 399

колымда. Басыцды кашан алсам да ез1м бтем! - деп канжарын кынабына салып, Балдынзаны суйрегендей орнынан тургызып алды да, ез тобына карай алып журдс Орта жолда алдынан шьщкан Жаман батыр жетепндеп как тулпарды Барактыкалдына келденентарта берген. Ецд1 б1реулер Балдынзаны бассалып, байлап алып жатты. Будан ары Kyrin турудьщорны жок. Кабанбай жаппай шабуыл- та белп бердь Сол-ак мук екен, манадан аркасы козып эрек туртан казак тумеж б1рден лап койды. Калмактар да елюпей 6epicneittiHiH 6mflipin, карсы умтылган. Б1ракжакын жерден бас- талтан жанталаста мылтыктарын октап улпрмедК Сан жагынан басым, api мундай урыстардьщ талайын еткер'т келе жаткан казак acKepi жау жатын лезде жапырып, тиген жерш оцдырмай ойып тустК Обалы кэнеки, тортауыттар да барын салды. Эйтседе, олар- дьщ Ka3ipri эрекелнде ез кушже деген накты сежмнен repi бу­ рый мундай кыргын согысты бастан кешпеген, жектютщ ащы дэмж татпаган нокайлык, елермендж басым едК Акыры калмак жагы биен1К 6ip сауымындай шыдастык берд! де, кенет казак эскершщек! бужрден б1рдей орап бара жатканын сезш, шыгыска карай жалт бердс Жартысына жуыгы шьтыига ушырап, б1разы коршауда калып, сытылып шыккандары Макыракка карай бет тузедК Олардык екше i3iHe тускен казак колынык 6ip 6eniri жауды Толагай тауга д е й т куып барды да, одан ары ат сабылтып жатпады. Жалпы, Кабанбай кашкан жаудык кыр сокынан калмай коюды бтместж деп есептейтж. Калмакпен согыс 6ip кунде б1тпейд|. Ертецп айкаска атты да, азаматты да тьщ сакгау керек. Коркактык кез1 - тертеу. Кашкан жау аккан сел Tapi3fli, жолындагысын ез1мен 6ipre ала кетед1. Онык ececiHe казак колы Шорга мен Ласты аралыгын- да отырган калмак курендерт басып калды. Карсы жактык кушш анык пайымдамай, ез нояндарыньщ жалган докайба- тына, кеп1рме сезше сенген торгауыттар жайлаудан тускен куй! бейгам отыр екен. Сондайлардык кеб1-ак мал-жанымен колга тусть Шабындыга тап болган курендердщ iuiiHfle Балдынза ноян- нык ордасы да бар efli. Кеп жылдар терюкейдеп торгауытгы жеке билеп, тулыптай сорган ойрат аксуйепжк байлыгы бастан асып, осы елкеж тугел алып жаткан-ды. Актылы кой, алалы жылкысы тутасымен колга ту с т, казак косыны олжага батты. Алайда 400