Қ. Жұмаділов. Дарабоз т1

II Жайлау сэры журт болып, мизам уша бастаган, 6ipaK саялы, салкын жерлерде жаз бояуы эл1 оцып улпрмеген тамыз айынын, тамылжыган 6ip куншде Кенпр езежнщ шыгыс жак кабагындагы б и т тебенщ басына кумкггеген ер-турманы мен сауыт-сайманы кун нурына шагылып, кте н сэйгулт ат мжген 6ip топ адам кетертдь Bepi де - эдеж ipitcrenin алынгандай атан жшЖ, апай тес, зор тулгалы Kicinep. Дал ортадагы - шоктыгынан сауырына д е й тз е р ш а ш а кты к е ж 1 м ж а п ка н су л тт е й с у лу ж и р е н ж н у с тт де п, жаркыраган дулыгасы мен сап алтынныйбуына устаган сары-ала сауыты да журттан ерекше, айбатты адам - Абылай ханнын, 63i. Оньщ касында тур-тулгасы ханнан repi KeceripeK, муздай болат ^урсанган колбасылар: Кабанбай, Бегенбай, Ер Жэжбек, Баян, Кекжал Барак, Оразымбет, Олжабай сынды батырлар мен Букар, Актамбердщей жыраулар, Боранбай, Тебет, Бекболат тэр1зд1 билер бар. 8б1лфей1з, Ханбаба, Уэли катарлы жас султандар да осы топта efli. Булар мана танертен езен жатасындагы Апаша хан зираты- на куран окып аттанган. Каз1р де цызыл цыштары кун нурына алаулап, сагымга орана сан кубылган сол гимарат карсы бегге мен мундалап KepiHin тур. Сонау 6ip езен niHiHfleri жасыл алац- кайда - Абылайдьщ ала шатыры, оньщ айналасында колбасы батырлардьщ жорык костары. Сол тустан аспан тустес жасыл ту желб1рейдг Одан темен1рек езеннщ кос капталын бойлай ар алуан курке, итарка, абылайша т1ккен кара корым калык кол бар. Кашанда азык-тул1пн артып, сойыс малый 6ipre айдап журет1н бакауыл тобынык конысы да сол манда. Той кып жаткан ауылдай TyriHi будактап, кара-курасы молайып, карбаласып шалынады. Абылай бастаган колбасы батырлар осыньщ алдында, сонау 6ip кен колатта тузем курган ескер косынын кезден Kemipin, мына 6ip самалды тебеге жана гана кетертген 6eTrepi efli. Сол кальщ кол Ka3ip ез жузд1к, мындыктарымен топ-топ болып, хан алдында тагы 6ip рет KepiHic бере, тебенщ баурайымен eTin жатыр. 9скерд1н алды ез костарына жеткенде, арты ani узшген жок- Абылай ен1ндеп айбарлы eye, eKi кастьщ арасындагы мэнп та рамай тын коссызыкжа сак тын жауынгер лткал пын,ж1г 1тте рд1н жорыкка деген кулшынысын кергенде сел жазылайын дед1. Ka3ipri шырайында ез iciHe деген ныксен1м, колда барды канагат туткан жайдарылык бар. Рас, кещл ш1ркщ будан repi жогары болатын. Уш жузд1н басы 6ipirin, буюл казак даласынан жет1 199

тумен кол жиналса, жоцгарга царсы уш майданда 6ip мезгтде шабуылга етж. ата журггы 6ip жылдыц шжде-ак азат етсем деп арман-даган. BipaK, амал не, ол арманы орындалмады гой... Мына жиналганы - уш туменнен аспайды. Буран да шушршшж. Жер1 шарын, шэкене журтка бул да эжептэу1р аскер саналар едк Ал казак даласы ушш тым аз. Келте тон Tapi3fli, басыка тартсак аярьща жетпейдТ Уш тумен колмен узаса 6ip майданда рана сорысура болады. Сонда алдымен найзанын ушын кай жакка карату керек? Сыр бойына ма, Жетшуга ма, элде Алтайга ма? Аз аскер арасы айшылык жол саналатын, ушы-киырсыз байтак елкенщ кай жыртыгына жамау болады? Дал каз1р Абылайды кинап турран жай осы ед|. Тебе басындарылар ру-руымен сап тузеген сарбаздар tuepyi алдарынан eTin болранша калт етпей карап турды. Булар, непзжен, Аркадары терт арыс: Аррын, Найман, Керей, Уак улыстарынан куралган косын болатын. Kimi жузден Сарысу бойындары Алшын, Тама ж!гптер1 рана бар. Ал ¥лы жуз жарынан Балкаш макындары Жалайыр болмаса, баскасы биыл октуспкке жазалау жорыгын жасаган Жоцгар колыньщ коршауынан шыра алмай калды... Шубырып eTin жаткан мыкдыктардык кайсысы кай рудан екен! сарбаздардьщ ки!м улгюжен, мжген аттарынык ен-такбасынан-ак айкын акрарылып тур. Кез такбалы аргындар, тарак такбалы тарактылар, шот такбалы Каракерей мен балта- бакан такбалы Балталы-Батаналылар, ергенек такбалы Бура, Кекжарлы, Саржомарт Mirtnepi... Тебе басында туррандар хан касында тым самбырлап кетпесе де, 6ip жаты Абылайдык кецийн жайландыррысы кел1п, эр тустан мадак сездер айтып жатыр: - Аррын ж1г1ттер1н1к KniM peTi сэнд1 екен! - Керей жасарынык aT-Keairi элей кер1недТ Мжгендер! кшек жел-куйын сэйгулж пе деп калдым рой. - Эй, 6ipaK кару-жарак, сауыт-сайман жарынан Найман колы жетк1збейдТ - Болса болар, Найманнын усталары Жезд1 мен Тем1ртауда Кыс бойы кылыш кайрап, сауыгсорып шыкты емес пе?! - деседТ Bip-6ipiHe деген заредей кызрэнышы жок, шын суй1нген, таза кекжден шыккан леб1здер. Эскер шеру1 eTin болып, ездеpi окаша калган сэтте Абылай касындагы cepiKTepiHe бурылды да: - БэрекелдИ 9cKepiMi3 аз да болса айбынды, сырт турпаты- на карап-ак ДОС суйжт, душпан куйжетждей бар екен. Калауын тапсак осы колмен де 6ipa3 жауды жер жастандырура болады! 200

- дед1 жадырай тш катып. - Журщ1здер, курметп колбасылар, enfliri anriMeHi шатырга барып, шел кандыра, журек жалгай оты- рып жалгастырайык. , Булар - бас-аягы кырык-отыздай Kici журе сейлесш, теменде : KepiHin турган хан шатырына к е л т тусп. взенге бел-цолдарын I! жуып, сэл салкындап алган соц 6api iiime KipreH. Жорык шатыры хан ордасындай болмаганымен, imi самаладай кеч, ж е цт-ж елт I жасау-жабдыцтан да КУР емес, ецсел'|, сэнд1 екен. Терт таган j преулермен тартып тастаган шатырдьщ кумбезд1 Te6eci салдау I агаштар шаншылган терт бурышты шацыракка лреледс Оныц I сырты нешетурл1 оюсалынган, кенеп тысты ак кжзбен жабылган. Кабыргасына калы кшем, алаша тутып, жерге де терден еакке I дейЫ оюлы текемет, сырмак, ктем, керпе жайып тастаган. | Жорыкта жургенде де Абылайдыч колы ашык-тугын. Така 6ip жау жагадан алып турганда болмаса, сарыала казы мен салкын кымыз хан шатырынан узшмейдс Кеп кешжпей даяшы Ж1пттер дастаркан жайып, кумт шатыралы, сылдырмакты дэу тегенемен колдаса кетерт кымыз алып келдг Енд1 6ip жактан какталган тестт, жаубуйрек, жака сойылган тайдыч майлы куырдагы да ке л т калды. Мундайда тузде шкен жорык асына жетер не бар?! Батырлар кымыз толы шараларды бастарына жи1 тецкерт, кара куырдак пен жаубуйректен де карбыта асап жатыр. Кымыздастарканы жиналып, ет келгенге дежнп эред1кте эчп- ме жел1а тагы да алдагы жорык жайына ойыс-ты. Батырлар ара- сында найзаныц ушын кай багытка т1рейм1з деген мэселе ani де шеиимж таппай, эз1рше niKip ешге жарылып тур. А дегенде ауызга miHin, журттан кеб!рек колдау тапкан 6ipiH- Ш1 niKip - алыска ат сабылтып бармай-ак, биылша таяу турган жауды туре куып тастау дегенге саяды. Рас, Kacneiri Каратау мен Сыр бойынык, Ташкент, Сайрам калаларыньщ ani кунге де й т жау колында жатуы да - бетке илркеу, суйекке тацба. BipaK биыл ол жакка баруга Keuji-rin калдык. Егер Каратау асып, Ташкент жорыгына аттансак, алые жолда ат шалдыгады. Дэл каз1р жау кайдалап, кулшынып турган эскердщ арыны кайтады. Одан да Балкаш айналып, урымтал жерден Аягезге етелж те, Акшаулте кос Tirin, кальщ колды ешге белейж. Bip 6вл1Г1 Калба, Каргыба, Мачырак багытында Баркытбелдйч терюкейждеп торгауыт пен уранхайларды туре кусын да. екжил тобы Алакел, Ем т бойымен YPflic шабуылдап, осындагы flyp6irrepfli Токта-Барлыктан асырып тастасын. Осылайша. ойрат Ордасыныч оч канатын 6ip кыркып TycipceK. 6ip жагы Кыргыз, Коканга TipeneTiH сол канатын кайы- 201

ру киынга туспейдь OFaH дежн, туслктеплер де Tipi жан гой, ез беттер1мен согыса 6epciH... Bipa3 журттык кекшЫен шыккан бул багытты устанушы - Канжыгалы Бегенбай батыр едк Ал Кабанбай бастаган еюнил 6ip топ буган мулде карама- карсы багыт устады. Мына керегарлыкты карацыз: узац жылдар бойы к1нд1к каным тамган Алакел enipi мен Токта-Барлыкты жау колынан босатсам-ау деп кеюреп каре айрылатын, сол уцмн Найман кеилн елден бурын шыгыска бурган Кабанбай, енд1 ке л т найзаньщ ушын алдымен Баркытбелге емес, Турюстан, Ташкентке карай буру керек деп отырып алды. Эз1рше бул ninipfli жактаушылар онша кеп емес. Кайта батырдьщ бул мЫезже такыркаушылар мен наразылардык катары молдау сиякты. Ней- 6ip батырлар, acipece, 6ip табан болса да ата коныека жакын- дай 6epyfli калайтын Керей, Найман wirirrepi ашык карсы шык- паганымен. езара кукюлдер! кебейт, кырыс кабак таныта бастаган... Ал Абылай болса, ею жакты кезек тындаганымен, 03ipme ешкайсысына ceHiKi дурью деп ок шырай бшд1рмей, сыр ушыгын устатпаган куйi yHci3 отыр. Ханныц кереметжщ Q3i де imiHfle не барын жан баласына сезд*рмейтш осы 6ip тупаз терен шьщыраулыгында жатыр efli. Ал Кабанбайдьщ да кекшге конымды, eumiMfli бултартпас далелдер! бар-тугын. Тек сонык терекде жаткан астарына укшер кез, угынар кулак керек. Оны 6ip шалса, Абылайдьщ гана жуйрж KeKUii шалтан болар. Соган сенгенд1ктен де райынан кайтпай, акырына дежн касарысып калган. Колбасыныц ойынша, Ka3ip октуспк enneci тугелдей ертке шалыныпотыр. Ол - еткен жылы кокандыкгарсалган ерт.Сол epiri дер кезжде еилрмесе, Улы жуз рулары кыргынга ушырап, косак арасында боска кету1 мумюн. Халдан Церен елген сок, Кокан билеуштер1 ойрат Ордасына б1рде багынса, 6ipfle багынбай, ездерж ерюн сезже бастаган. Scipece, 86fliKepiM бектщ тусында кокандыктар Букар aMipiHe арка суйеп, контайжыга алым-салык телеуден бас тарткан-ды. Оларды жазалауга ж1берген ойрат acKepi 6ip рет caTci3fliKKe ушырады. Унем! ашык далада согысып уйренген калмактар каланык тас камал, тар кешесже келгенде ездер1н мулде ебедейш ce3iHin, кала саудагерлержщ емекаткен eTipiK кулюсж де акдай алмай калган. Ойрат колы Кокан камалын коршаганда. кала auipuibiepi бар acKepiH iiuTe тыгып устапты да, каланык какпасын айкара ашып, сырттагыларга дэм-туздарын кетерт шыгыпты. Так 6ip той етюзген немелердей керней-зурнайларын тартып, калмактардык eciH шыгарып 202

ж'|берген. Ойында ештеце жок ойрат acKepi салтанатпен iume wipe бастайды. Bipan 6api емес, жарым-жартылай енген кезде кокандыктар кацпаны таре жауып алады. Сонан соц-ак коршауда калган аскер атаулыны кесктеуге Kipicefli гой... Не керек, сол жолы калмактарды енд1 кайтып кала какпасына жоламайтындай eiin, еселерж мыктап 6ip кайтарады. Кокандыктардьщ бул жецкЯнен кейж енд1 Ташкент тец!- репндеп курамалар кетертед!. Эбджер1м бекке арка суйеген Теле би мен Ханкелд1 батыр бастаган ¥лы жуз жасагы Ташкент- теп жокгар aMipmici Парван-бек дегенд1 куып шыгып, кала 6ил1г1н 6ipa3 уакыт ез колдарына алады... Алайда бул еркждж узакка бармады. 0ткен жылы, кузде Кокан aMipiiiici 36fliKepiM бек кайтыс болды да, бул елкедеп жоцгарга карсы майдан катты эларедК Эбджер1мнщ орнына отыруга enfli онын немере iHmepi Баба-бек пен Ерден бек арасында кыркыс басталган. Акыры так тартысында женшген Баба-бек Жоцгарияга кашып кеткен-ди Онда барган сон, ол контайжыга Коканды гана сатып коймай, Ташкент пен Туркютанды да багындырып бермек болып, осыдан 6ip ай бурын ойрапын он бес мындай аскерЫ бастап кел1п efli. Эскер басы Сайын-Белек ноян мунда келюмен-ак жонгар устемд1пн кайтадан ныгайтуга юрюкен. Ерден бект1 Коканнан куып шыгып, онын орнына Баба-бект1 отыргызды. Уакытша Ташкент пен Сайрамга бил1к журпзген Улы жуз Kicmepi де, амал жок, Туркютанга карай шегжуге мэжбур болды. Бул кунде эбден дандайсып, бет'|мен кеткен ойрат acnepi Ташкент тен1репндеп «Курама»деп аталатьш казакауылдарыншауып.кездержетускен мусылман эулетж канга 6eKTipin жаткан кержедт Таяуда кос-кос атпен жан ушырып жеткен Теле бид!н жаушылары Абылайга осындай суык хабар экелд!. Осынын артынан ше-шала жедел кемек сураган тагы 6ip жаушы Каракалпак батыры Кылышбектен кел1п efli. Кыркын- шы жылдардагы Сары Манжы бастаган жонгар тумендержщ Сыр бойьжа жасаган урдю шабуылы кезжде Каракалпак хал- кы ешге жарылып, Арал манындагы теменп бел1г'| Kimi жузге барып паналаган. Ана жылы Барак султан мен Эбткайыр хан таласатын Каракалпак ауылдары осылар болатын. Ал Сырдын жогаргы агысындагы екжш1 белiri, амал жок, Жонгар бодандыгын кабылдаган. Ауыр да болса алым-салыгын телеп, Улы жуз руларымен аралас-куралас жур1п жаткан-ды. Жакында солардын басына тагы 6ip зауал те н ттс Ойрат контайжысы езже багынышты Каракалпак ауылдарын Жонгарияга куштеп кеш1руге 203

жарлык шьтарган. Ka3ip ойраттар уш мыктутЖ каракалпакты 6ip жерге nipin койып, ез жерлерЖе айдап экету камында KepiHefli. Кылышбек таяуда Абылайга жолдаган хатында осы жайларды баяндай келт: -Казак-Каракалпак 6ip атадан тараган кандас бауыр едЖ. Б1зд1 жат колында шырылдатпай кол ушын 6epin, кущара кер1ндер!» деп сэлем айтыпты. Осыны вткен жиында Абылай аузынан еспгенде, алыс-тагы агайыннын зар-тшеп Кабанбайдык ет-журепн е з т ж1бергендей болып efli. Демек, дал каз1р окигалардьщ шиыршык атып, шиеленюп турган жер1 - Арка да, Алтай да емес, октустЖ елкесК Ата конысын тугелдей жау басып алтан ¥лы жуз руларынык Жокгар хандыгына бодан бо-лып, ауыр алым-салык телеп, Талас пен Шу, Арыс пен Сыр бойындагы аядай жерге тыгылып отыргандарына да б1рталай уакыт болды. Алдына жарты гасыр, артына отыз жыл. Теле би бастаган ел басшыларынын да алданя аттанысты куте-куте Te3iMi таусылган болар. Кандас агайыннан кайырым болмаган сок, амал жок, Коканга кол артпаганда кайтед1. Ендеше казак acnepi ез шабуылын баска емес, ушкын туссе-ак лау ете калгалы турган октусгпктен бастауы керек. Рас, казак жержщ ала-куласы жок- Зйткенмен, касиетт1 Каратау мен Сырдык, байтак кала Туржстанньщ жен1 белек. Алдымен осы елкеж жаудан тазартпайынша азаттыктык ауылы алые. Согыста мерейщ канша устем болып, карымта кайтарсак да, баска жердеп жек1стер кезге кер1нбей, жай усак-туйек утыс болып кала 6epefli. Сонан сок, эз1рше ешжмге Tic жарып, ештеке айтпаса да, Кабанбайды туспкке тарта беретж тагы 6ip жайт бар. Ол - Барак султаннык сол елкеде капыда мерт болуы. Барактык алып денесш у жайлап, жантасш1м етерде, маркум eKi адамнык атын ауызга алган екен. «Аркага - Абылай мен Кабанбайга жет1цдер. Солар менщ канымды сураусыз калдырмас!» д е тт касындагы балаларына. 9неугун1 Барактык улкен улы Ханбаба султан эке аманатын жылап отырып жетк1згенде, Кабанбай опырыла кужрент, маркумньщ сол сэлемiHжерге тастамаска сертеткен... Из, бул осы сапарда калайда Карнак каласына согуы керек. Барактай ердщ тубже жеткен зулымды: калмагы ма, казагы ма. кожасы ма, тауып алып, шаршы топтьщ алдында жазалауы керек. Онсыз аруак разы болмайды, езЖщ де айызы канып, ашуы таркамайды... Энеугуннен 6epi аламан эскерд!к бас-аягы жиналып болган- ша, бул мэселе б1рнеше рет талкыга туссе де, кепшшЖ ток етер 204

туйжге келе алмай тарасцан-ды. Енд1 соза берудщ орны жок. Бупнп отырыста жорыцтын беталысы калайда айкындалуы керек ед|. | - Сонымен, не ютейтш болдык, жарандар? Жауга шабар уакытты дауга сарп етпейт. Келел1 кецес, орынды ой, соны сез айтатын KiM бар? Бас батырлар не дейд1? Толганыстан сон, прыскан туйж бар ма, элде сол бурынгы сездер1цде тапжылмай турып калдындар ма? - дед1 Абылай, кос капталында отырган Бегенбай мен Кабанбайга кезек карап. Шатыр ишнде 6ip мезет ел1 тыныштык орнады. Демж iiume алып, катып калган дуниенщ шыркын кермедеп аттардьщ элденеге шайнасып, тебюкеж гана бузатындай. - Мен айтарымды айтканмын. EHfliri билж ез1цде, хан нем! - дед'| Бегенбай журт назары ез!не ауганын се зт. - 1здеген жауын, ipreKfle турганда, алые аймакка ат сабылтатын не жен1м1з бар? Алакел, Алтайдагы калмак пен Сыр бойындагы калмактьщ ала-куласы жок, 6api 6ip калмак емес пе? Мундагысыньщ бел1н опырсак, Сырдагысынын ез!-ак сылк е т т кулап тусерше мен кепт... Жарайды, мына ыстыкта онтуелкке сапар шект1к де й т. Сонда ат арытып, тон тоздырып, сенделin Сырга жеткен эскердщ жел1 оцынан тура коя ма? Жорьщ мураты - жен1с. Мен енд1 картайганда журтгык обалына калып, негайбыл жолга шыккым келмейд1. Kymi тасыгандар барсын, беттер1нен какпаймын. Ал ез1м биылша Аргын жасагымен Арка жершде кала турам, - деп шатырдык дщгепне аркасын бере, шалкая отырды. Эр тустан костаган сездер ecTinin калды. - Рас-ау, такдап согысатындай бул калмактьщ жорга-жуйрИ бар ма? - 1ргедеп жауды min туссек, кашыктагысы кайда барады? Жанына таяк батса, ертек езнак 1здеп келмей ме?! - Согыстьщ жай-жапсарын Бекецнен артык KiM 6inefli? Алые сапардык арты неге согарын ол Kici алдын-ала ce3in отыр гой! - flecin жатыр. Муны айткан - Олжабай, Мамай, Бекболаттар болатын. К1мнщ TyriHi калай ушарын жаксы 6ineTiH Абылай оларга 6ip- 6ip карап 6TTi де, енд1 Кабанбайга бурылды: - Ал, сен не айтасьщ, Дарабоз? 1ргедеп жауды Mice тутпай, алысты неге кексед!ц, соны айтшы! - деген суеты калпын езгертпей. Кабанбай жака гана калтасынан шакшасын алып, eni танауы- на алма-кезек насыбай атып отырган. Кенет атандай акырып, TymKipin салды да: 205

- Иншалла, айтцаным келед1 екен! - деп жадырай кулдь - Осы отыргандардыц !илнде жау шебше менен жакын барып конган Kici жок, хан ием. Баркытбелдщ бауырында мен олар- дыц Te6eciH кунде керш отырамын. Ата журтым - Алакел де иек астында т и т тур... Мен жаутандап жургем жок. жауды женер жер тацдап отырмын. Каратау - пара шанырагыц болганда, Туркютан - ту тткен ордан емес пе efli?! Сырдьщ бойы - кашанда сынта тусер жерщ. Осы yuieyi жау колында жатканда, ауыл арасыныц кай жекюн аужал тутайын? Касиетщнен айналайын Касым хан мен Хацназар хан, кешеп сайыпкыран Тэуекел баИадур Сыр бойындагы сол калалар ушш басын берген жок па efli?! Солар казак даласы тарлык еткен сок согысып па? Ойраттар неге Туркютан мен Ташкентке талактай жабысып, ойран сала 6epefli? 0йткен1, ырыс кез1 - базар мен байлыксол жакта... «Алтын басым аман калса, алты-ак кунде TipiaeM-дейд1 екен жылан екеш жылан да. Мен бшсем, ойраттьщ омырткасын узу аз, оны как мацдайдан coFbin, алдымен басын мыжып тастау керек! Онык бер жагында, кулдыкта кулын дауысы шыгып, кемек кутт отырган ¥лы жуз ауылдары анау! Opici баска болганмен куша 6ipre, кандас бауырык Каракалпактьщ Tenepiui Kepin, тел1мге Tycin жатканы - мынау! Осындайда жакынына кол ушын беруге жарамасак, eflfliriK мен ерл1гщнен не кайыр?! Жок, ж1г1ттер, мен агайыннык шыркыраган дауысын ecTin отырып, ауыл арасындагы айкасты аужал тута алмаймын. Ел1м дегендер1к epirwep сокымнан! Мен, не де болса, ат басын тусттке бурам! - деген кек макдайлы карасур жуз1 iumi толкыныстан б1ртурлi кошкыл тартып. Кабанбайды да костаушылар аз болтан жок. Эртустан: - Дурыс кой... Барды айттык, Дарабоз! - Ауылы алые екен деп, агайынга кол ушын бермей калай отырасык? - Ел камын жеген Ед1генщ ce3i осындай-ак болар!.. - Дарабоздьщ ойлаганы, эйтеу!р, калмакпен кандасу емес, алты Алаштык камы гой, - flecin жатыр. Муны айткан - Кекжал Барак, Ер Жэшбек, Малайсары, Баян батырлар. Булардан баска eKi оттык арасында, кай жакка 6errepiH б т е алмай кысылып отыргандар да бар. Уназдж бул жолы да узакка созылып бара жатыр efli. Осы туста Бегенбай ез ойларынык журтка жетщюремей отырганын сезд1 ме, тамагын кенеп, тагы 6ip сез косты. - Агайын-туыс дейс'1кдер... Сол агайынды сен 6ipre сана- ганмен, олар ездерж белек санаса не ютейс1кдер? Беттерш

6epi бурудыц орнына, кит етсе Коканмен колдаса кетедс.. Олар да 1ргел1 ел емес пе, кундер1 6i3re карап калып па? Ойда езбеп, кырда цыргызы бар, 6ip шарасын карастырмай ма?! Айт пен той- да аксакал боп терд1 бермей, жау келгенде жасымси калатыны неЫ солардык? Олардыц жаны тэтп болганда, баскалар далага гастай алмай жур ме екен?! Тагы да кайталап айтам: тусшке де­ ген жорыкты биыл емес, келер жылга калдырайык. Жетегетимей жек1с жок- Биылша шыдасын да ширасын! - деген отыргандарга жагалай кез тастап. 8р тустан костаган ундер кебейт, кепштЖ тагы дуылдасып бара жаткан. Кенет элдеюмнщ: - Хан нем! - деп сакк еткен даусы е с ттдг EciK жакта отырган Еспембет екен. Журт назары солай карай ауды. - Карттын сезж тындасак, канды жорыктан кажыганын айтады. Б1рак карт кажыган екен деп, алган бетжен жастар капай кайтады?! Осы 613Д1 кашангы бесжке белей береацдер, агалар? 5i3 де толгай- толгай жак тартып, колтыгымызды 6ip жазайык та... Улкендер уйден узагысы келмесе, алые жорыкка же’ц1с кумары канбаган жастарды ж1берщ'|з, хан нем! Бекек 6i3re батасын береж! - дед| босагада TiK турган калпы. Бул сезге де Абылай не дурыс, не бурые деп жауап 6epin жатпады. Тек жалт еткен eTKip кезжщ киыгынан Еспембетке деген суйжш байкалды. Мундай жауапты canapFa макдайы- нык дымы кеппеген жастарды гана ж1бермес1 тагы белплг Абылай жорыкка аттанатын адам таппай отырган жок. Оны манадан 6epi кинаган кол астындагы кос Tipey - Кабанбай мен Бегенбайдык арасын ушыктырып алмай, арадан мэм1ле табудын амалы болатын. EKeymin де сездер1 кец1лге конымды. Кайсысын колдамак керек? BipeyiH ашык жакгаса, ек!нш1с1нщ сагы сынады. BipeyiHiK артында - алты арыстьщ агасы. азуы алты карыс Аргын бар. Екжш1анщ сокында - батыр улдары кеп, кара агаштай калык Найман тур. Bipeyi - ак алмас алдас- паны, eKiHiuici - кайраулы кара кылышы. Тасырлыкпен таска салып, жузж KeTipin алмау керек. Кейде еш оттык арасында калган Абылайдык да хан басымен осыпай жалтактайтын кез1 болушы ед1. Ол элдеб1р кемек куткендей, терде отырган Букар жырауга карады. Букар манадан 6epi колбасы батырлар сезЫе унс1з ку­ ла кTypin, алдына екгерген кара домбырасын сыгымдай устаган куй1, окта-текте курежт койып отырган-ды. Хан кабагын акдасы- 207

мен, томарасын сыпырган буршттей, те^репне шуйме карал ал- ды да, домбырасын бебеулете женелд!. Кайран, жаужурек жыраулар-ай! Кеюрепнщ тубже Kip сактамайтын ак алмас акындар тумаса, бул дуние не болар ед1?! Кейде хан айта алмайтын акикатты сенщ гана айтып беретик бар-ау!.. Букар 6ipeyre соктыгар алдында, кашанда ханнык езЫ курбандыкка шалып, оны да 6ipa3 жерге апарып тастай- тыны болушы efli. Жыраудыц бул мжезже Абылай да сыралгы, рахаттана тьщдап отыра бередё Букар бул жолы да сол дагдысы- на басты. Ол Абылай мен Бегенбайга арнаган эйгЫ толгауын осы туста айтып еде Эй, Абылай, Абылай! Сен — мен кергенде Турымтайдай ул едщ, Турюстанда жур едщ. Эбшмамбетпатшага К,ызметкер болып тур едщ. Калцафап журю кунелтю, Уйсщ Теле билердщ Туйесш бан,н,ан к,ул едщ. Сен жиырма жасца жеткен сон, Алтын TyFbip устщде Ак суккар кустай туледщ. Дэулетнусы конды басьща, К,ыдыр келдi касыца. Баи, уй'мде тунедщ, Алыстан тояттюедщ... Уа, сен Чанжыгалы Бегенбай, Тоиымы кеппес уры едщ, Тун и,атыпжэне жур едщ. К,абанбайдан бурын найзанды К,ай жерде жауга т/'ред/'к?-' - деп жыр несерж текпелеп келд1 де, домбырасын келденец ус- таган куж, eHfliri айтарын кара сезбен жалгастырып SKerri. - Уа, хан Абылай! Уа, Канжыгалы карт Бегенбай! Бул Букарды жетп!с асып, сексенге таяганша кашангы жанган отка сала береандер? Жокгар калмагы ортана ке л т уя сал-ган жылан efli. Сол жыланнын ордасы осы кунге дейж уын жайып, ¥лы жуздщ жержде жатыр. Жерж гана 6epin койган жок, мойнына бодандык бугауын коса киде Жаутукымын куртам деген Kici алдымен онын ордасын талкандамас па?! Жан киналмай келетж жаксылык бар 208

ма? 1ргедеп жауды min Tycin, онайдан олжа табуга асьщпандар, жюттер. Сенщ елден аяган ерлiriK. бауырыцнан аяган батырлы- гьщ юмге сеп? Кольщнан келер шапагатьщ алдымен алацан жайганагайынга тисж.Агайынды екпеге кисада, ел1мге киган гам бар efli? Бул казакта Ka3ip токсанга келген Теле биден улкегам1з жок-Tirnl сол кад1рлi картымыздан уятболды гой! Шыкпа, жаным, шыкпа деп, TiciH TiciHe койып, осы аттанысты ол куткел1 кашан?! Жанын жалдап, сезш булдап, жокгар контайжысын сый-сыяпат, алман-салыкпен алдаусыратып, осы кунге дейш устап келгеж де жетер. Кашангы шыдайды? Ол да 6ip куга кулайды гой. Кайран Текек тым курыса туган жершщ жаудан тазарганын кезшщ TipiciHfle Kepin кетст! Мен'щ rmiMfli алсакдар, алгашкы жорыкты сол Теле биден бата алудан бастандар! - деп аз-кем тыныс алды да, ойын кайта жалгады - Уа, Канжыгалы Бегенбай, сенщерлтщ мен кайратыцда капы жок- Халкыц саган разы. BipaK, кецш'ще келмест, мен бул жолы Каракерей Цабанбай жагындамын. Оньщ айкайласа даусы жететж жердей ата журты Алакелд1 жау­ дан босатуга асыкпай, аттын,басын алдымен кара шанырак Кара- тауга бурам дегеж кудайга да, адамга да жен-ак! - деп с е зт аяктаган. ¥йып тыкдаган журт устершен 6ip батпан жуктускендей терец тыныс тартты. Абылайдьщ да тус'| жылып, шырайланып калганы байкалды. Букар жыраудьщ ce3i кашанда хан жарлыгынын хабаршысындай болушы efli. Абылайдын, кейде шешу1 киын туган- дердЬ осылайша, жыраудьщ дуалы аузымен жетюзепж осында отырган журтка ежелден мэл1м-тугын. Ец гажабы, ордада орнык- кан тартт бойынша, мундайда Букар жыраудьщ ащылы-тущылы сезж ешк'|м де кецтше ауыр алмайтын-ды. Жырау - ерекше жаралган ел еркесь Ол пенденщ сезш емес, кудайдьщ аузына салганын айтады деп тусжетж. Букар билiriH Бегенбай да солай кабылдады. - Апыр-ай, Букарага-ай! Ашьщ кунде найзагай ойнатып, дауыл тургызып ж1бердщ-ау! Жарайды, мен жецтд1м... Дарабозга буйрегщнщбурыптурганын,шалатынбаласегалд1,манадомбыра устасьщнан-ак сезш ед1м! - деп Бегенбай уйецюнщтубждей ал- ып денесж селктдете, карк-карк кулдь Осы жалгыз ауыз сез кешеден 6epi ел ецсесж езген з'ш салмакты колмен сылып тастагандай болып efli. Шатыр н1пнде емен-жаркын кулю, жайдарыльщ орнады. Алдарына келген кымыз еселент кайта куйылган туста, Абылай да ез KeciMiH айтцан. 209

- Бэрекелд1, Буцар ага! Ауган туйею баскандай, барж орын- орнына койып берд1к1з-ау! - деда аласа сандал тактык устжде малдасын курган куй), сэл шалкая Tycin. - Журт niKipi жарылып, б1рден билж айтудын, киын болган ce6e6i, ею колбасынык да айткан сездер'| орынды efli. Таза coFbic Teciai жагынан алып Караганда, Бегенбай батырдын алыска ат сабылтып, артык шырын жасамай, алдымен iprefleri жауды 6ip жумарлап алайык деген1 кецтге конады. Булай еткенде жекютщ жецтге тусетМ де, жыланды белден урып мертжт1рсеч, ар жарында басын мыжи салу киынга туспейлю де рас. BipaK Ka3ipri жагдай оган жар 6epin тур ма? Е стт отырсыкдар, очтуспкте ойран басталды. Жокгар- дьщ мына контайжысы б1рнеше жыл бойы тек ез тен'|репмен алыскан шэлдарж Цеван Доржи емес, одан repi карымдылыгын байкатып отыр. Команды кайтадан колрэ кондырып, Ташкентке тарпп орнатып, енд1 байтак кала Турюстанга ка ут тенд'|руде. Кеп жылдар кез1м1зден булбул ушкан бул калада каз1р казактыкулы ханы Эбтмэмбет отырганын естерщнен шыгармандар, жаран- дар! Жок, ж1г1ттер, жоцгар атыныц туягы будан кейж Турюстан топырагын ешкашан баспауы керек! - дегенде Абылайдьщдаусы каттырак шыгып Kerri. - Рас, Керей, Найманныцежелг1 ата журты - Алтай мен Баркытбел, Тоцта мен Барлык та ойрат карауында жатыр. BipaK, Орта жуз, жауга жер1цд| берсен, де Ti3riHinfli берген жоксын, рой. Bipep жыл куте туруга болады. Ал Улы жуз руларынык бодандык камытын кигенже, мже, отыз жылдан асып барады. Содан 6epi ойраттардьщ Таласты талкандап, Шуды шулатканы, Арыс пен Сырдын, eKi арасын емж-ерюн шандатканы жетеда... Улы жуз - ез бауырьщ болганда, Каракалпак - кандас агайынын. Бупн солардыц басына ic тускенде, кол ушын 6epin коргамасак. кейжп урпак 6i3fli кеилре ме?! Сонан кейж, - дед1 Абылай ез ойын жинактагандай. - Ташкент пен Турюстан манындагы сат- Кын саудагерлердщ колынан казактыч 6ip емес, ею арысынык Каны Terinin отыр. Осыдан он ею жыл бурын Жолбарыс ханга тенген зауал биыл Барактын басын жупы. Сол ерлердщ де кегж алатын, кунын сурайтын кез жеткен жок па?! Мже, осынын, 6apiH есепкеалганда, Дарабоздьщусьжраны - эдшеп1,акжолдепбте- MiH. BipaK оцтустжке шагын жасак емес, муздай каруланган, ат- Keniri сай, кемжде ею тумен кол баруы керек. Казакгьщ аламан эскерж, каИарлы каруын керш, дос суйжю, дуспан куйжетж болсын! 1ске сэт, ж1гптер!!! Кепдллжосы байламга б1рауыздан келютй Колбасы Кабанбай бастаган еютумен кол ертеч-ацтуспкке карай козгалатын болды. 210

Ортада Кабанбайдьщ e3i турганда, он канатты Малайсары, сол каналы Барак султаннын улкен улы Ханбаба баскарады. Атакты батырлардан Баян, Оразымбет, Олжабай, Еспембет, Байгозы, Баймуралар да осы топта едЕ Эрине, жаугериллж басталган сок, арттагы елд1 де коргансыз калдыруга болмайды. Тоскауылда калган енд'| 6ip тумен эскер Аягез ангарына барып, сол манда кос Tirefli. Бул ара - шыгыс- ка да, туст1кке де, Жепсу енфже де урымтал. Арлагы елдщ кай жержде Kayin 6i/iiHce, жедел турде жететж болады. Аркадагы жасакка басшылык ету Кекжарлы кекжал Барак пен керей Жэжбек батырга тапсырылды. Абылай мен Бегенбай да биылша елге кайтпай, калган косынныкбасы-касында болмак- Ата журлы жаудан азат ету жолындагы казактык ек сокгы улы аланысы, мже, осылай басталды. Бул — 1751 кой жылынын тамызы efli. Аркадагы Цызыларай тауларынан бастау алып, аягы Телжелге барып куятын Сарысу езенжщ узына бойы - жет1 жуз шакырым, rfhm мыцты атка жеп-сепз кундж жол. Цальщ кол Каракецпрд1 кулдап, Сарысуга тускен сок, езен акгарын унем1 камшылар жак капталына алып, туслкке карай удере жортып келе жатканына да, мже б1рнеше кун болды. Бул - KafliMri алдында шолгыншы ертауыл жасагы, ортада тут- кауыл acKepi, сонында сойыс малый айдап, азык-тул1пн арткан бакауыл тобы бар, ортадагы туткауыл аскерд1к e3i ок кол, сол кол жэне мандай дел белшетж аса улкен косын efli. Казакта баягы Акыракай, Алакел шайкасынан кейж ту туб1не мундай мол эскердщ жиналганы осы. Рас, ол жолы казак колы отыз мыкнан асып жыгылган. Онда да косынды уштопка б е л т, мандай эскерд1 колбасы Эб1лкайырдык езг он колды Канжыгалы Бегенбай, сол колды Кабанбай баскарган. Ш1ркж, ол да 6ip тасып-тегшген халык кепнщ керж1сждей гажайып мол куш efli гой. Амал не, хан. султандардык алтыбакан ала ауыздыгьжан д1ттеген жерже жетпей, кожырап кеткен1 болмаса... Содан кейж-ак уш жузд1к басы кайта куралган жок. Bepri кыркьжшы жылдардагы Сары Манжы мен Цебданнык шабуылынан коргану урыстарында да эр жерде бытыраган казак жасагынык саны бес мык, он мыкнан аскан емес. Калын кол кумды, шелейт даланы как жара, ирек-ирек жол басатын Сарысуды кейде жанап, кейде сэл кашыктап, 6ipaK улы 211

антардан кез жазбай ж урт келед1. 0 йткен1езен ангары болмаса. осыншама кеп адам мен ат-кел1кт! эрнандай мол сулы кудыктар да камдай алмас ед1. Коныр куздщ жанындап калтанына карамастан, эл! де аптап ыстыктын 6eTi найта цоймаган. Кун бойы ныбыла жактагы бетпактын шелжен кетершген 6ip анызак аннанды KenTipin сотады да турады. Шалкар тустщ шыжытан bidbiFbi ат-кел'1КТ1 кызылмай кып атызып ж1берет1н болтан сон, булар жолды кебжше салкында eHflipin отырды. Эйтседе аламан эскердщ рухы жогары, Kehimi кетерщш. Kemumiri - мундай жорыкка алташ рет катыскалы туртан жас- тар. Эл1жау тебеа кержбесе де, б1рден жапырып ж1берет!ндер)- не еш кумэндары болмай, алдаты айкас аланына жеткенше |штей асытып, ширыта туседь Ал бурын калмакпен талай кида- ласкан, б'|рак арадаты толас кез1нде ептеп шау тарта бастатан сэры TicTi, саца сарбаздардын да мынадай улы жорык кезжде дур cuiKiHin, найта тулегендер1 байкалады. Карт жауынгерлерге бул сапар байты жастьщ шактарын еске салуымен кымбат едК бйткеж мундай алые, аламан жорыктында ер-азаматты елiкт!pin экететж езждж кайталанбас сэн-салтанаты бар. Атты да, адамды да сынайтын кунд1зг1 суыт журютер, кешк1 тунемел1ктег1 дала Костары, аспанньщ бар жулдызы жерге тускендей, тунп дала- да жамырай жантан мын-сан оттар, дала косынын тандайдан кетпес дэм-тузы, гу-гу энпме-дукен, ен акырында ер жастанып, юным TeceHin, ашык аспан астында туяк сер1ппей катып калатын тэтп уйцы... Осылардын 6api санатка жана косылтан жас сарбаз ушж тетенше кызык efli. Кабанбай бул сапарда жалтыз емес, отбасы, бала-шатасымен келе жаткан. Эу баста бул жорыкка кептен аламан эскердщ катарында журген, биыл жасы он сепзге тол-тан кенжес1 - Эл1 косылды. Сонан сон *алташкы жорыкка 03iM е р тт шытам» деп 6ip кезде Назымта да берген уэдеа бар екен. Бетжен какпай ерке ecipreH кайсар кыз акыры айтканын орындатып тынды. Ен сонында «бэрщ б1рдей жорыкка аттансан, мен калай 6ip уйде сопиып жалтыз отырам» деп буларта Майсара косакталды. Эйелдер жаты кунд1з сарбаздар санатында, колбасы тобымен 6ipre журед1 де, кешке карай кебжше ездер1 6ip кос болып, бакауыл эскердщ басшысы Шаталактьщ карауына кешед1. Кашанда Кабанбай жасатында бакауыл тобын баскаратын Шаталакта - ез iciHiHнатыз 6inripi. -Ас - адамньщаркауы-болса, косынньщ аркауын босатпай алып журетж Kici - осы Шакан- Ол алые жорыктарта кашанда капысыз дайындалады. Колына e3i 212

cvpaFaH куш-келж, азык-тулж, сойыс малы тугел ту с т болмай, Шагалакты орнынан козгалту циын. Эр костагы аламан эскердщ ece6i, жорыктьщ цанша кунге созылатыны, жолдагы кудыктар мен булактар - 6api сонык алаканында. Ал унемиЛлдИнде бага жок - колына тускен дуниенi есеппен сыгымдап устайды. Жорык устжде талгажау ететж кУРТ-ipiMiiiiri, бауырсагы мен кулше наны эр сарбаздьщ коржынында, шже малта салынган шалап торсыгыканжыгасындажургежмен.жасакгыцортакказангакуж туспей тура ма. Сондайда жузд1ктерге белжетж сойыстан 6ipep токтыны, не журен жалгайтын 6ip сыкпа куртты есептен артык ала алмайсьщ. Шагалактык элп: -мжсе ат шак келлрмейтж, iujce ас шак келт1рмейтж, бул не деген жалмауыз?!- деп батырлардьщ ез'ж кыжыртып урсатьжы осы туста. Эйтседе, бакауыл бастыгынык кецт1 туссе кел болатын да кездер1 бар. Коналкыга ертерек ж е тт, уакыт кец1рек болган жагдайда Кабанбай бастаткан колбасы батырларды ез косьжа конакка шакырады. Талайдан колга туспей кеткен, кебжесе жорык уст1нде дайындалатын кешпендтердщ пене тагамдарын онын колынан тек осы кезде жеуге болады. Тас куырдак, карын куырдак. жау-буйрек, кембе дейаз бе, алдьщызга тур-тур1мен самсатып кояды. Тас куырдак та, кембе мен карын куырдак та - эл1 TeMip ыдыстар тарамаган, есте жок ecKi заманда шыккан тэстдер гой. Шагалак - осы астарды эз1рлеудщ хас шеберс Мундайда жжрек кайталайтыны - карын куырдак. Бул эр! окай, api тез nicefli. Тегжде кой-козынын. не кокыр акньщ ез eTi ез карнына сиып кетедс Койды, не атып ал-FaH акды боршалап, тузын татытып, бар болса аздап тау жуасы мен бурыш косып, пэюзелеп жуган карьжньщ imiHe салады да, аузын туйреп, от мол жагылган жер ошактьщ козына кем1п тастайды. Сэл дем шыгарыптуруушж карынныкжогаргыаузына курайдантутжжал- гап койсакыз Tirrri жаксы. Арада 6ip ет асымдай уакыт еткенде ашып алсакыз, алдьщызда буыбуркыраган «карын куырдагыкыз- дайын турады... Жол устжде аламандар кун сайын дерлж ак атып алады. Кейде калык кол ynipni акды камалап та устайтыны бар. Мундай кундер'1 ж1г1тгер кос сайын кембе, карын куырдак жеп, жыргап калады. ByriH жолга шыккандарына аптадан аса уакыт ет1п, ка-лык кол Сарысудан Созакка карай бурылатын туста булар коналкыга ертерек аялдаган-ды. Кабанбай кеш бата касына Малайсары мен Ханбабаны, тагы б1рнеше батырларды е р тт, Шагалактык косына келдс Майсара, Назымдар да осьжда болатын. Жасында 213

ер-азаматпен 6ipre талай жорыцца катыскан Майсараньщ соцгы жылдары уйден узал шьщканы осы едЕ Узак жолда жел кагыл, кунге куйт, сэлтотьщканы болмаса, тордан босатантуз цусындай цайта тулеп, жасангырап алганы байкалады. Аягына шоккима квксауыр eTiK, устже кестел1 жаргак шалбар, катила камзол кит алган. Онык сыртында жещл бектер сауыт, басында алтынды болат дулыта. Кемер белджке кыстырып койган кос epiM колак шашка, жэуд1реген уялы нэркес кез бен кайкы KipniKKe карал айырмасак, салтагы сарбаздьщез1 болтан да калган... Ал Назым, кудауанда, шешесж айнытпай кайталатан кеилрмеа icnerri. Ka3ipri емес, арине, осыдан жиырма бес-отыз жыл бурынты. KniM ynrici, журю-турысына дейж айнымайды-ау, айнымайды. Кабанбай кызынын, бойынан баяты, ез'| алгаш-таныскан кездеп Майсараны карт,тан-тамаша болады. | / Майсараньщ бул жолты куанышында шек жок. Кудай коскан косатынан, ул-кызынан белжбей катар жургенже тана емес. мына жорыктьщ устжде caTi Tycin, жалтыз атасы Малайсарымен 6ipa3 кун 6ipre болтанына риза едК Алыска узатылган кулл1 казак кыздары сеюлдЕ Майсара да теркж журтын iurrefi катты сатынып журетж. Ауыл арасы шалтай, ай тупл жылында Kepice бермейдЕ Kayin-KaTepi мол, аласапыран жаугериллж болса мынау. Сондай кездерде ол куйеу1 мен балаларыньщ амандыгын 6ip ттесе, атасы Малайсарыньщ саулытын еш ттеуил efli. ЕндЕ мже, аз уакыт болса да, аганьщ ак дидарьж кунде Kepin туратындай жагдай туып отыр. Заты, булардьщ тукым-тепнде 6ip бауырмалдык бар. Малайсары да туыс десе колка-журегж суырып беруге 03ip, нагыз конкылдатан казактьщ e3i екен. Кашан керсек карындасы мен жиендерж кезек кушактап, кулындап, устже Tycin жургенЕ Сотан карал, Кабанбай езж бала-шага, отбасына тым суык екенмж-ау дел шамалады. Ал Малайсары жиеж Эл1ж осы сапарга шыкиалы кунд1з-тун1 касынан тастамайтын болтан. Балан, ж И т каз1р, кебжше, Малайсары косында жатады. - «Уйдщ жаксы болмагы аташынан, улдьщ жаксы болматы нагашыдан» дел бурынгылар тепн айткан ба?! Ертен кайньща барганда, сарбаз бол сайыска тускенде, наташылары ештеке уйретпепл дел журмесж. 0з экек де кара жаяу Kici емес кой... Дегенмен, осы жорыктан кайтканша менщ касымда бол, - деген анада алгаш табыскан куж-ак. Содан 6epi 3niHi жанынан шытармай, эр турл1 эскери енерге баулып жур...

Бацауыл тобындагы касапшы, цазаншы, аспаз атаулы ] Шагалактьщ манайында болатын. Конактар кел1с1мен лезде ) солардыц барж жауып ж1бердь Шеру соцында журетж бул топта сойыска арналган бойдак мал, сауын биелер де аз болмайтын. ' Ертелнкеш солардан сауган сут Kiiui-ripiM сабаны льщтолтырады. Шагалак конактарын ен алдымен кой етжен жасалган карын куырдакпен жэне куж бойы туйенщ устжде шайкалып, бепне каймакшып май тунган сэры кымызбен сыйлады. Алые жолдан шел1ркеп келген журт куырдактан карбыта отырып, 6ip суйретпе кымызды лезде тауыскан. Арада тагы 6ipa3 уакыт еткенде дастарканга манатус кезждеатыпалгансем1заркардынет1 келд1. Какгалган не казанга асылган ет емес, бузылмай тутас nicipmreH «кембе>. Бул асты калай эз1рлеудщ эд1сж бурын жорыкка, не акта шыгып журген улкендер болмаса, жастардын ке61 бше бермейтж-дг Алгашында улкен жайпак астауга салынган, канша кырып тазаласа да сыртындагы куйеа к е тт улпрмеген, ужткен кой ма десен оган да келщжремейтж, денбектей кара кошкыл б1рденеж ортага алып келгенде, Назым, Элi, Мырзатай сиякты жастар yflipefticin калды. Улкендер де б1рден кол соза коймай, ipKmin отыр. - Ал, жтптер, неге б е ге лт отырсындар? Аска багынындар! - дед1 Шагалак отыргандарга кулана кез ж упртт. Пышагын колына алып, алгатаман умсынган Малайсары: - Ау, Шака-ау, мынанын кай жагынан бастаушы efli? 0зщ жол керсетсейил, - дед1 кентдене, жадырай ку л т. Шагалактьщ куткеж де сондай 6ip eMeyipiH болса керек: - Ой, тэжр-ай, так 6ip калмактьщ ноянымен жекпе-жекке шыгатындай, о Heci, ей?! - деп умтылып к е л т, кембеж e3i жэу- кемдеуге KipicKeH. Сейтсе, еш киындыгы жок екен. Шагалак колындагы пышак- пен ipeHKipen, айкыш-уйкыш б1рнеше сызык ж урпзт, колымен акырын копсытып efli, кембенщ сырткы кабыгы ет пен тержщ ж'пмен копарылып, белек-белек т у с т калды. Эне-мже дегенше астауда аршыган жумырткадай аппак erriH 83i калып efli. Бабы- мен уылжып, жумсактскеж сонша, муше-мушесжтартып калсан, сыдырылып кольща келедь Ал енд1 дэмдшИн сурама! Баягы атамзаманнан кележаткан, кешпендшердж нагызжорык устжде жейт1н асы. Казан-ошак та, су да керек емес, тек от болса жетедг 93ipneyi мулде карапайым: койды не коныр анды бауыздап, бас-сирагын белек алып, iujeK-карнын актарып тастайсын да, 215

тержщ кесмген жерлерж чайта Tirin, жердей чазылтан ошачтыч чозына кемш чоясыч. От нетурлым мол жатылса. ет сотурлым тез niceAi... - Шачан ага. сонда муны бтеудей чалай туздадычыз? Мына- ньщ дэм1 туздаган теслктен 6ip де кем емес! - дед1 Эл1 чолына тж кен асычты ж1л1клч елн жулып жеп отырып. - Ой, балам-ай, одан очай нэрсе бар ма?! - дед1 ез енерже чапысыз сенген Шаталач масаттана ку л т. - 1шек, чарын, екпе- бауырын белек алтан соч. буйрек май, шарбысымен чоса, im жатын 6ip туздап аласьщ. Сонан соч кол мен санньщ, белдемежч чалыч еттерж ipen, аздап туз ж1берсеч болтаны... Осы жолы чара бурыш пен чалампырым болмай чалды. Эйтпесе бармачтарычды сорып, т1ддер1цд1 коса жутып чоятын ед1чдер. Булар пышач услнен улескен кембежч етж жеп, Шагалач- тыч бал бармач юкерлИне мачтау-мадач сездер айтысып, тэты 6ipa3 отырды. Малайсары б1рсыдырты анш1 ед|. Карындасы Майсараныч 'дауысычды сатындым, кеке. Bip-eKi эн айтып 6epmi- деген BTiHiuiiH жерге баспай, домбырата чосылып, Арчаныч кеч тынысты, шырчау эндержен б1рнеше эн айтты. Бул кунде жасы елуден асып кеткен, ечсегей ipi денелК нур жузд1 Малайсарыньщ 4a3ip натыз толысчан шаты. Кабанбай eneyi 6ip-6ipiHe тек жачын жегжат, туыс деп чарамай, чараулас чурбы, чанды кейлек жол- дас деп чатты сыйласатын. Керек десеч, Кабанбайдьщ кезжде Майсарата чосылуына себепш1 болтан осы Малайсарыныч e3i efli... Ачыры -Ачтабанта- уласчан Жочтар шабуылыныч удеп тур- тан шаты. Ойрат эскер1 Сайрам мен Ташкентг1 басып алып, енд1 байтач чала Турк1станта чауш тенд1ре бастатан. Очтуслк елкесж1ч ойран-ботчасы шытып, Каратаудыч сай-саласы мен Сыр бойыньщ чалыч чопасы босчьждарта толып кет1п efli... Bip тугае чазач ecnepi жасачталып улпрмей, эр рудыч батырлары сочьжан ерген шатын чолмен жеке-жеке чортанып журген, аса чысылтаяч кез. Ж елсу мен Алатау бектерж ерте иемденген ойраттар еч алды- мен Сырдыч жотарты атысы мен Талас, Шу бойын жайлаган ¥лы жуз руларын басып чалды. Ол жылдары Артынныч да 6ipa3 ру- лары Каратаудыч кунгей1 мен Сырдыч орта агысын чыстап, жаз жайлауда Сарысу бойлап, сонау Е ст, Нурага дейж кешт журелн. Булар да жочгардыч алташчы жойчын шабуылыныч елнде ча- лып, кеп шытынта ушырады. Точсандаты Энет бабачньщ уржкен елд1ч кеш'же inece алмай, журтта чалатын кез1, мже. осы туе... Ал 216 .SL.

Алтай мен Баркытбел, Барлыцтан шепнген Найман рулары, Арыс бойын кыстайтын аз ауыл Садырдан басцасы, Аркада, Улытау мен Е с т eKipiH жайлап журд1 де, уркш-боскыннан 6ip шама кагыс калды деуге болады. Казак даласынын туктр-тукшрже -аттандап” жаушы шап- тырган Болат ханньщ жарлыгымен, сол жылы Турюстанга алрашкылардын 6ipi боп, Кабанбай да жеткен. Касында жау- шы-жаужаламда жиналтан мын каралы FaHa сарбазы бар. Аркадагы Орта жуз ханы Сэмекенщ аскер жасактауы тым узакка созылып бара жаткан сок, шыдай алмай асыгыс аттан- ран беп-тугын. Келсе, эр туста бытырап журген боскын журт ani ес жиып улг1рмей, шэрын аскер топтары Туркютан маны- на енд1-енд1 рана шорырлана бастапты. Ол бурын кермеген казактын талай батырларымен, сонын imiHfle Малайсарымен де осы сапарда танысты. Онда Малайсарыньщ жасы жиырма беске жака толып, жау кайдалап, жалындап турран кезк Онык Кабанбайды бурыннан ecTyi бар екен, eneyi тез т т табысып, шуй1ркелес!п Kerri. Булар KyHfli3-TyHi шапкылап ж урт, сол тек1ректен бес мыкдай кол курап, Турк1станды KopFayFa бел байлаган. Алайда, арада кеп уакыт етпей-ак, жолындары елд1 ерттей жайпап келе жаткан Цеван Ребданнык уш тумен эскер1не булардык тетеп бере алмасы мэл1м болды. Аркадары Шакшак Жэн1бек пен Канжыралы Бегенбай батыр колбасылык еткен Сэмеке acnepi де, Арал, Казалы тек1регтде куралып жаткан Эб1лкайыр жасагы да уэдел1 уакытта ж е тт ynripMefli. Амал жок, Турк1станды тастап шырура тура келген. Казактын улы татында отырган Тэукенщ улы Болатты букш ордасымен Каратау асырып, Аркара коныс аударт-ты да, кашан жакагы салкар кеш Созактан е т т кара у з т кеткенше; Кабанбай, Малайсары, Ciprefli Елш1бек, тары баска батырлар колдарындагы аз кушпен жаудын жолын бегеп турды. Жасы он алты-он жет1ге жака келген, корамсакты жак асынып, ерлерше кишсе де, онысы талдырмаш зипа бойын сырт кезден жасыра алмай турран Майсарамен Кабанбай осы сапарда табысып едг Малайсары Каратаудагы езше карасты Бэсенти1н ауылдарын Аркага карай Kemipin ж1берт, сокына ерген уш жуз ж1г1тпен хан ордасына ат басын бурганда, жалрыз карындасы Майсара арасын киып кете алмай, карулы жасак- тын курамында калран-ды. Аламан аскер желепей, 6ip колды 217

Bip жамандыктын, 6ip жачсылыгы бар деген рас. Кабанбай сол сапарда шарасыздан Туркютанды жауга берсе де, соныч чарымтасындай Майсараны тауып чайтып едЕ Ечсеж езген ауыр кезецде ч¥Р чол тастамаган чудайдыц онысына да шужрштж. Эйтседе, кецмшде кайтпас чыжыл, ешпес дыч чалган... Осы жолы аттанысты туслктен бастайыч деп часарысчан тагы 6ip ce6e6i: батырдыч кецшшде баягыда осы елкеде чалмачча кеткен есесж чайтарып, кеп жылдар чыл арчандай мойнында журген чарыз- дан 6ip чутылсам-ау деген арман бар едЕ Коначтар еттен кейж тагы чымыз imin, эр турл! эчпмемен дуылдасып отырган-ды. Кенет Назымезже чарама-чарсы жайгас- чан Мырзатайга жалт-жулт чарап алды да, улкендерге бурылып: - Кекелер, ручсат етсе^здер, мына Мырзатай аздерге куй шертш берем дейд1, буган чалай чарайсыздар? - дед! кутпеген жерден. - 03i айтуга уялып отыр. - БэрекелдП Ортамызда куйш1 отырса, неге тычдамас-ча? Тычдаймыз!д деп енерге бешм Малайсары алдымен ьщгай б т - Aipfli. Журт назары б1рден eciK жачта, ЭлЫщ часында отырган уз- ын бойлы, сымбатты ж Итке ауды. Алайда Мырзатай отырыстыч аяч астынан булай багыт аларын кутпеген сиячты. Жучалтач аччуба жуз1 ду етш, чулагына дейж чызарып Kerri. Ерке чыз Назымныц езже гашыч бул жчггп унем1 осылай отча итерт, очыстан сынап отыратын эдетЕ Ойын-тойда кекпар, сайыс. жам- бы ату ceninfli бэсекеге эдеж тутчиылдан айдап салып та талай уялтчаны бар. Bip гажабы, Мырзатай осыныч барже те з т, эз!рше сыр алдырмай келедЕ Осы Назымныч сынына чайтсем толам деп, кунд1з-туж жаттыгып ж урт, чаз!р жэ деген сайыскер, жебеа жерге туспейтж мерген боп алган... Кудасы Боранбай би жастардьщ тойын чашан чызычтаймыз деп Кабанбайга жыл сайын Kici салады. Уйлену тойын эне-мжемен кейжге чалдырып келе жатчан - тагы Назымныч езЕ ЕндИ icren отырганы мынау... «Япыр-ай, бул Мырзатай домбыра тарта алса жачсы болды-ау?!» - Кабанбайдьщ жас ж)ггтке чарадай жаны ашып Kerri. Тер жактан усынылган домбыра 6ip кезде Мырзатайдыч чолына жеттЕ Кызара толчыган жузжен, от ушчындаган етжр кез1нен ж И тп чаз1р намыс чысып турганы байчалады. Эйтседе, домбыра устасы ceHiMfli. Суйрж б1ткен салалы саусачтары садач пен алдаспаннан repi домбырага бежм1рек сек!лдЕ Жоч. шаршы топча туспегеж болмаса, Мырзатай даулескер домбырашы екен. Асьщпай чулак куйж ке л н р т алды да, чара домбыраны алчым- 220

дап, бебеулете женелдг ЭЙГ1Л1 Кетбуцаныц «Аксак цуланынан» бастап, Керей елжщ дангайыр Kyftmici БайжИт пен Найман iujiHe кеп тараган Нарбота куйлержен атап-атап, б1рнеше куй tueprri. ■Кайын сауган», «Нар ид1рген», «Топай торы», «Кек тебет», «Сары езен» куйлерж кемелже келлре, жацсы шабытпен орындады. Мырзатай куй ыргагы caFaFa ж етт, алцымдаганда болмаса, перне бойын сыгалап жатпай, кебжесе, карсы алдында ж!rini капыда кинатанына масайрап отырган Назымга царап тартады. ■Сен гой - мен1 осы куйге туЫрген. CeHin назыц гой! Сол сын мен наздьщ аякгалар, бггер куж бар ма?!»дейтждей. Элд1 келген салалы саусактар эр пернет тапжылтпай дэл басып, ортекедей ойнаган оц колына кез теспейдг Соцгы куй аякталганда, жИт- TiK 03i де кара терге Tycin, кара домбыраньщ да бар селж сыгып алгандай болып ед'|. Улкендер дуылдасып, Мырзатайды алкаган мадак сездер ай- тып жатыр. - БэрекелдИ - Ой, еркенщ ecciH, шырагым! - «Оке керген ок жонады» деген осы. Борекецнщ e3i де дом- бырашы гой. Баласына да конган екен! - дескен леб1здер ес- Tiflfli. - Жарайсык, Мырзатай! CeHi журт алдында б1ртерлетейж деп ед1м, суржбей-ак Kerriк! - дед1 Назым оган ойнакылана карал. Ж И т жуз'жен шалкыган нур байкалды. Оган баска журттыц алкаган алгыс-батасынан repi Назымнын осындай 6ip ауыз жы- лы ce3i элдекайда кымбаттэр1здг Осыдан кейж жолсокты боп шаршап келген адамдар кос- тарына тарап, тыныгуга кам жасаган. Кабанбай шатырына кай- тар жолда, езен бойын жагалай конган жасак костарын аралай журдс Касында Майсара гана бар. Цыркында кайта кулпырган, кентжде назы бар ерке эйел ок колын куйеутщ иыгына артып, бупн 6ip ерекше кылык танытып келедг Ай тумаган еларанык Ke3i efli. BipaK кус жольждай созылып кеткен жагалаудагы мык- сан от TeKipeKTi самаладай жарьщ е т т тур. - Б1здщ Назымнык не бшген ойы бар? Мырзатайды осылай азапка салып журе бермек пе? - дед1Кабанбай жургсж сэл баяу- латып. - 03iK гой, ол кызды шолжацдатып койган. Елдщ жиырмага келген ондай кыздары баягыда узатылып Kerri, - дед1 Майсара. - Сонда не - Назымды устап турган? Элде уагда байласкан баска адамы бар ма? 221

- Болган, - дед1 Майсара. - Биылга дейж карайлап келгеж сол гой. Bipan ауыл арасы алыстаган соц ол ж1г1туэдесжен айнып Kerri. Kenini енд1 суитын шырар. - KiM ол - Назымды налытып, сырт айналып журген? - Кабанбай кенет ашу/шакыра, Майсараны бурюттей 6ypin, езже каратып алды. \\ у - Барак султанньщ ортаншы улы Бекей. Ана жылы Улытауда iprenec отырранда, 61здщ ауылдан шьщпаушы едК.. Сол кезде Назыммен сез байласкан ба, калай. Bipan ел ipreci белжш, кезден кеткен сок кент кубылмай тура ма. Бекей биыл кектемде Эбшфешз султанньщ нызы Айым-бикеге уйлежгт. - Дурыс болган... Белнен жарылнасын! - дед| Кабанбай эл1 де сабасына тусе поймай. - Кердщ бе, теренщ еле жатканы кара казакты менсжбейдьОларез канынартыксанайтынысонша,кез1 карайганда немере-шебере карындасын алудан да тайынбайды. Хан тукымы неге азып бара жатыр дейсщ? Тым курыса казактын жел атасын сактамаган жетеаздюнен! - дегенде батырдьщ дау- сы каттырак шырып кеткен. - Дабырламашы, 6ipey-Mipey е с тт калып журер, - деп Май­ сара басу айтты. - Ал Мырзатай жаксы ж1ггг. Назым ушж жанын узуге бар гой айналайын... Байгус балага менщ де жаным аши- ды. - Ендеше, Назыммен дурыстап сейлес, - дед'| батыр былай таман журе Tycin. - Караньщ 6api Кабанбай болмаса, теренщ 6api Абылай емес. Заты тере екен деп кур тулыпка мен1регенж койсын... Bepici бес Байыс, арысы казакта Борекеннщ алдына тусет'ж KiM бар?! Уэде - кудай ce3i. Кеп сезд1 койып, осы жорьщ- тан кайткан сон кызынды куггы орнына кондыратын бол! - деп 6ipa3pa дейж yHci3 келе жатты да, ез1мен-ез1 тшдескендей: - 11Нрк1н, Абылайдьщ кеменгерл1г1 сол рой, катын дегенд1 yfiipiMeH: казактан, калмактан, каракалпакган алса да, теренщ кызына жуг1рген жок. Шьж асылдьщ тереде емес, кара халыкта жатка- нын бшед1 ол! - flereHfli косып койды. Булар кезге туспеуге тырысып, кальщ аскерд!н арасымен ун- ci3 ж урт Kenefli. Оннан-бестен кос-коска белжген сарбаздар ani жата коймапты. Су жагалай лплген кос, абылайша, итаркадан ине шаншар жер жок. Bipeynepi шэуг1мдерж оттан rycipin, шай imyre Kipicce, eHfli 6ipeynepi жанран оттьщ жарыгьжда алка-котан жайгасып алып, энг'|ме сорып отыр. От басындагылар 6ipiH-6ipi анык кергежмен, тун каранры- лыгында таяу ке л т турран былайгы адамды байкамайды екен. 222

Кабанбай сондай 6ip топтын касына жакындап, эцпмелерше ку­ лак тосты. YcTiHe кенетоз кебе киген егде сарбаз езж анталай коршаган жас жтттерге басынан кешкен элдеб1р хикаясын баян- дап отыр. Цалгандары соньщ аузына Kipin кетердей елт-еилп тыкдап калыпты. Былайша, егде сарбаздьщ Tyci таныс сиякты... BipaK канша ойланса да, аты-женж eciHe Tycipe алмады. Кабан- бай журе бермек болып 6ip окталды да, кенет сез арасынан ез атын ecTin калып, кайта ipwinfli. - Тун тастай карангы. KyHi бойы cipKipen жауган жакбыр енд1 fana толастаган. Тунде к е л т ыктаган жер1м1з - жартылай кулаган кумбезд! бежт. Куздщ кара суыгы екмежмпзден eTin барады, - дед1 жакагы сарбаз. - Bip мезетте колбасымыз Кабанбай батыр: «жИттер, б1р-екеущ барып, макайдан отын тауып кел1цдер. От жагып, ки1мкеплрейж. Ыстыкас icren шейжкдеп буйырды. Атап айтпаса да, бул сез карсы алдында отырган 61зд1к Баймуратка каратылгандай болып едк.. Кабанбай мен Майсара акПменщ кызыгына еллп, от басына жакындай тусл. Не де болса акырына дейж тындауга бекжген. - Жур, Бержбол, б!рдеце тауып келешк, - деп Баймурат ор- нынан кетерше 6epfli, - дед1 егде сарбаз эцпмесж жалгастырып, - мен болсам - Баймураггын аткосшысымын. Кулкым cofbin турмаса да, амалсыз inecriM. Сыртка шыгып, манайды шолып карасак. таяу арада леке шукыр ештеце байкалмайды. Айнала селеуден баска ештене еспеген такыр дала. Мана жол-жене- кей Kepin калганбыз, осыдан жарты шакырым жерде айнала- сын шарбакпен коршаган 6ip кене зират турган-ды. Амал жок, солай карай бет алдык. Мелшерл1 6ekiiTTi тез тауып, курап турган токыма шарбактьщ 6ip шелнен сындырып ала бастадык. Бай­ мурат копарып алган талдарын 6epi тастап, мен бакшалап буып жатканмын... Осы мезетте, КУДЭЙ баска салмасын, 6ip сумдык окига болды. Кенет ортадагы ecKi бейптен ушдеген, шыкгырган 6ip жат дауыс шыккандай болды да, ше-шала тун-тунектщ ара­ сынан кебжж суйреткен б1рнеше аруак агаракдап шыга келд1... Мен т‘1л'1м байлангандай, вне бойымнан ал келп, стеж п турып калгам. Сол сэт apFbi жактан: «Эй, джаздер! Tipi дуниеж тауысып болып, енд1влжлтонайындед1ндерме? КудайдьщкаЬарынаушы- рамай турганда тез келцдер бул арадан?! - деген коркынышты ун ест1лд1. Мен колымдагы ж1пт! тастай салып, тура кашпакшы болып efliM, 6ipaK eKi аягым шегележп калгандай орнымнан козгала 223

алмадым. Ал Баймураттык ойына ештеке келетж емес. Алдас- панын кынабынан суырып алды да: - Кайт кейж! О Heci, ей?! влген аруак сен тупл, Tipi Кабанбай ycin елейж деп жатыр. Осы арада кылышка туралайын демесен- дер, к...TepiHfli кысып, керлерще барып жатыкдар! - деп элп аруактарга тура умтылтаны. Мен сонда тана eciMfli жинадым. Аруакка да жан керек екен, жанаты аппак сулбалар лезде кезден тайып болды... Б'13 алтан отынымызды асыкпай буып, манаты орнымызга кайтып келдж. Келеек, ecKi кумбездщ imi дуылдаган кулю... Мен еакген Kipe бе- ре керген сумдытымды аптыгып айта бастап efliM, жолдастары- мыз одан арман даурытысты. Болтан окитаны олар ез1м1зден де жаксы 6min тур... Кабанбай орнынан турып, Баймуратты кушак- тай алды: “Бэрекелд|, бауырым! Бука бабаца тарткан нагыз ба­ тыр екенещ той!., «влген аурак сен тупл. Tipi Кабанбай ycin enreni жатыр- депещ-ау! Мынауьщ 6ip айта журетж сез болды!» - деп жас батырдьщ мацдайынан суйдк - Сейтсек, оцита былай болтан екен, - дед1 сарбаз сезж сабактап. - Сол топтьщ iuiiHfle Керей Жэжбек батыр да бар бо- латын. Баймурат пен Жэжбек кУРДас, eneyi катты ойнайтын- ды. Bi3 отынта баруга камданганда, Жажбектщ ойына да 6ip кулык Kipefli. EcKi бежттен баска жерде отын жотын сезед! де, Баймуратты коркытпак болады. Сол ойын колбасыта айткан екен, жастарды сынатысы келген Кабекек де карсы болмапты. Сонан сок Жэжбек касына 6ip-eKi жолдасын ертед1 де, б1зден бурынырак барып, кейлек-дамбалдарымен атарацдап, жакаты бейяке жасырынады. Аруак кейтнде 6i3fli шошытпак болтан солар екен... MiHe, жИттер, батыр деген атка ие болу ушж, осындай талай сыннан етуге тура келед|. EHfli ойлап отырсам сол кезде Кабанбай кырык жаста, ал Баймурат жиырма беске eni тола койматан... Колбасы жымиып кулд1 де, тыкырын сезд1рмей кейж карай бурылып KeTTi. - Ананьщ айтып отырганы шын ба? Кандай коркынышты! - дед1 Майсара катарласа 6epin. - Шын болтанда кандай! Bapi каз-калпьжда, - flefli Кабанбай. - Сен умытып калтансык той. Эйтпесе бул экпме кезшде Аркадаты буюл елге тарап кеткен. Баймураттык алташ аруатын асырып, атын шыгартан да осы окита. Сез элпеттерже каратанда, жакатылар Баймурат жасатын- даты Тертуыл жтттер! сиякты. Кабанбай жакаты Бержбол атты 224

сарбазды да енд1 есже Tycipin келед!. Кайда-а, одан 6epi де он бес жылдай уакыт еткен шыгар. Сол жолы ipiKTenreH кырык Ж1пт Улытаудан аттанып, Желсудагы калмактардан жылцы алу- га келген. Жортуыл кезжде куздщ кара суыгына урынып, кеп киыншылык KepreHi, Баймураттын жанагыдай сыннан еткеж, 6api рас. 8йтсе де сол жолы сапарлары сэтл болып efli. 1ле бойында жаткан цалмактыц 6ip кос жылкысын туп кетере айдап кеткендер1 есжде... Кудауанда, бул дуниеде еш нэрсе де умытыл- майды екен-ау. Баягыда естен шыгып кеткен болымсыз окига, ! м1не, кайта жантырып, жастарга жалгасып жатыр. Кабанбай мен Майсара аламан эскердщ кешю косын ара- лап, тапя 6ipa3 журди Колбасынын ойлаганы - кепип-л1ктщ }! кект ауанын, узакжурютщ калай эсер еткенж бту-тугын. Шугар, |сарбаздардын рухы кетер1кж, алые жолга бой алдырмаган сегалдг Демек, аламандар канша кашык жол журсе де, жорык I муратын жаксы сезжед1 деген сез... Эйтсе де, мына карайган '| халыкгык жай саяхат ушж келе жатпаганы тагы белrini efli. Алда и жасанган жаутур. Бупн жегас ансап, ж е л т н т отырган талай жас I осы сапардан кайтпай, алые елкеде жер жастануы да мумган ■ той... Иэ, солай болары хак. Оган амал бар ма?! Курбандыксыз, ij шыгынсыз, онайшылыкпен келелн женю жок- Кабанбайдыц Ч eHfliri мждел, - шамасы келсе, эр сарбазды сакгау, курбандыкты N мумгандюжше аз беру. Булар шатырга кайтканда шыгыстан жарты шеке ай туып, ’ уркер тебеден ауып калган efli. Мундагылар оны Kyrin отыр екен, алдагы шолгыншы топтан жаушы к е л тл . Еспембет бастаган ертауыл тобы Созакка еш кедерпаз кеше барып KipreH KepiHefli. Жол ашык - Жакакорган, Турюстанга дейж Kayin жок деседи Арыстык 6epri бел не топталган ¥лы жуз жасагы Аркадан калын, | кол аттанганын ecTin, тагатсыздана Kyrin отырса керек. Жаксылык хабар колбасынын кец1лЫ орныкгыра тусл. Ол ертек тансэрще жорык дабылын кагуга жарлык 6epfli де, Майсараны ерлп шатырына карай бет алды. IV Калыц кол Созакка кеп аялдаган жок. Каратауды кектей елп, тете жолмен кунгейге асып TycTi де, Турк1станныц кыр желкесжен шыкты. BipaK Кабанбай калага эскер гарпзбеди Астананы тусл к жерден жанап елп, косынды тау 6eKTepiHfleri от-epici мол езен 225

бойларыньщ 6ipiHfle калдырда да, 03i касына 6ipa3 адам epTin, Эбтмамбет ханга сэлем 6epin кайтты. Хан ордасы биыл жайлаудан ерте кешin туссе де, алда элдека- лайзаманболадыдеп.аксарайрашругеасыкпай, кала сыртында- гы кец жазыцта, ки!з уйде отыр екен. Обтмэмбеттщ биылгы жоктар жорыгынан цатты секем алып, абыржып отырганы мэл!м болды. Тек Аркадан аттанган колдыц анык хабарын есгпген соц рана журег1 орнына тускен Typi бар. Улы хан канша сыр бермейж десе де, Ордага Кабанбай батыр Kipin келгенде, куанышын жасыра алмай орнынан атып турды. Колбасы тартт бойынша: - Армысьщ, хан ием? Байтам кала Туркютанра калкан боп, касиегп Сырдык бойын жаудан тазарту ушж Орта жуз ac«epi кузырьщызра к е лт тур! - деп ок колын кешрегже койып, тэж1м еткен. BipaK 0бтмэмбет бул жолы салтты сактап тура алмады. Кос Канатын жайган куй! Кабанбайдьщ мол кушатына сукгт кетп. - Аман-есен жеттщ бе, Дарабозым? Аламан аскер калай? Алые жолда арып-шаршаран жоксыкдар ма? - деп сурактьщ астына алды. - Ат арымасын, азаматталмасын деп, эдеж жай ж урт келдт, хан ием! Аламан аскер бабында. Урыска бугж Kipyre де эз1рмш! - дед1 Кабанбай. - БэрекелдН Ек! тумен аскер - казактык колына кептен туспеген куш кой, - деп 0бшмамбетхан алтын такка кайта барып отырды. Колына асасын алып, мысасына MiHce де, ецждеп мерейл! куаныш ani таратан жок- - Калай ед! anri?.. Ертегтерде канатымен дауыл соктырып, жер тубжен ушып келетж самурык кус болушы efli рой. Оньщ келуж бастарына Kayin те н т, жаны кыл уетжде турран балапандары асыра кутпейт!н бе efli... Мундары ел ymiH сенщ бул келющ сол самурык кустан 6ip де кем болран жок, - дед1 арынан жарылып. - Ракмет, хан ием! Колдан келгенж аянып калмаспыз, - дед1 Кабанбай. - 0з халдарьщыз калай? Бул жакта не карекет болып жатыр? Сбтмэмбет хан ке цт жубанарлыктай мэнерл1 ештеке айта алмады. Сол бурынры жардаяттар. бткен кыста Ташкент пен Сайрам TeHiperiHfleri Улы жуз рулары Кокан эм1ршшер1мен астасып, осындагы жоцрар эммдерж куып ж1берт, eKi каланы да б1рнеше ай колдарында устаган екен. Биыл кектемде келген жазалаушы ойраттумеж казак жасарын кеп шырынрэ ушыратып, батыска карай айдап тастапты. Ташкент пен Сайрамды кайтарып 226

алумен гана тынбай, енд1 Туркютанга Kayin TeHflipin тур. Ел imi куйзелю устжде. Ойрат колы журген жолын ертше жайпап, казак ауылдарын аяусызтонап жаткан кержедс Кабанбайдын 6ip ангарганы, Эбтмэмбет ашып айтпаса да, Жокгар жорыгынын, булайша кабындап кетуже Теле бид1 кжэлайтын сиякты. Жалпы казактыц аттанысын кутпей, асьтыс- тыкжасады. Хан ордасымен акылдаспай, Кокан 6eri Эбджер1мге арка суйеймж деп, жаткан жыланньщ куйрыгын e3i барып басты. Ёнд1, м'же не болды? Эбджер1м елген сон онын орнына отырган Баба-бек ойратка сатылды да, казакка тэты да апат алып келдп.. Ka3ip ¥лы жуз батырлары Арыс бойында кайтадан кол жинап жатса керек. Амал жок, Турюстандагы хан Ордасын коргап турган Шапырашты Наурызбай мен Cipreni Илеуке батырдын мындыкгарын да сонда Ж1беруге тура келген. Сырдьщ теменп aFbicbiHflafbi Алшын-Жаппас пен одан 6epri Конырат, Цыпшак та камсыз емес. Екгталай, кысылтаян кун туса, сол жактан да кемек келе ме деген умп- бар. - Енд1 уайымдайтын ештене жок- Алла сатж салса, Сайын- Белектщ он бес мын колына 63iMi3 де тетеп берерм1з, - дед1 колбасы хан кентж орныктыра сейлеп. Кабанбай тобы будан ары Туркгстанда кеп бегелген жок. Хан ордасынан туспк iiiiin, мундагы ел жагдайына каныкты да, тустен кейж аттанып Kerri. Туркютаннан шыгыска карай жургенде 6ip-eKi белдщ астын- да Барак султанньщ ауылы отыр екен. Жол-женекей сонда Tycin, маркумга куран окыды. Майсара Барактын eni бэйб1шес!мен де кез таныс, сыйлас болатын. Эйелдер кэд1мпдей дауыс айтып, жылап KepiCTi. Бас neciHeH айрылу онай ма, Барак ауылында баягы салтанат жок, жетм-жеар адамдар лрлИ нен 6ip жудеулж байкалады. Кайда карасан да, жан баласын шенже келлрмейт'ж айбатгы султаннын орны ynipeftin 6miHin тур. Эйтсе де, артында калгандар ез TipniriH icTen жаткан nepi- нед1. Барактын ана жылы ойраттан олжага туарген сулу тока- лы Шаган-бикеш эменгер1м деп Эб'|лмэмбеттщ улы Эбшфешз султан алыпты. Ханкожа атты eKi жасар ул да шешеамен 6ipre кеткен. Барак балалары хан Ордасына арка суйемек болып, бул некеге карсы бола коймапты. Онын ececiHe Барактын ортаншы улы Бекей Эбтфежздж кызы Айым-бикеге уйленген. Сейтт, хан тукымыньщ ез кызыктары ездержде, 6ip-6ipiHe карсы куда бо­ лып, той тойлап жаткан турлер1 бар. 227

Улкендер дастаркан басында отырганда, Назым ауылдагы цыз-кыркынга косылып, отаууйлерд1аралап кеткен. Оныцезепн артеген бар арманы - Бекей султанды езжен тартып экеткен Айым-бикеж калайда 6ip керу ед|. Timi Назымды осы сапарга куштеп эк е лт коскан себеп те сол болатын. Акыры езжщ бак кундесж Kepin, кент! тынгандай болды. Айым-бике деген атына сай келмейтж, ani желекастында отырган еркек жшждес, карас- ур келжшекп кергенде, алгашында кызганыштан жылап ж1бере жаздаган. BipaK me-шала тары 6ip сез1мнщ жетепмен керемет куанып кетп e3i. Айым-бикен'щ ез1мен текдесе алмайтын еказ- fliriHe, Бекейдщ тацдаган адамынык езжен артык болмаганына куанган... Осыдан кейж-ак ерке кыз тез ес'ж жинап, 6ip тэкаппар куйге ауысты. Бекей султан ауылда екен. Ол ез кжэсын сезт канша жалбактаса да, кайсар кыз итмедг.. Турк1стан каласын он бес-жиырма шакырым жерден айна- ла коршаган: Карнак, Шорнак, Сунак атты калашыктар бар- тугын. Барак ауылынан аттанган сок, Кабанбай, Ханбаба баста- ган 6ip топ эдеж Царнакка бурылды. Ондагы ойлары - осында Барак султана у 6epin елт1рген Камалидден кожаный дерепн б т у еде Куткендерждей-ак, канды кол кожа орнында болмай шыкты. Барактык тубже жетю1мен, Ташкент жакка тайып турган екен, содан кайтып оралмапты. Ka3ip Кокан aMipi Баба-бектщ карауьжда, сол екбеп ушж Маргуланга ма, Ходжентке ме, эюм боп сайланган кержед1. - Кайда кашып кутылар дейсщ, табамыз! - дед1 Кабанбай касындагы Ханбабаны жубатып. - Осы жолы жет1 катжер астына туею кетседе табамыз! Арада ею-уш кун еткенде, Аркадан атганган кальщ кол Арыс езенжщ батыс жагалауында бас курап жаткан Улы жуз жаса- гымен тужстс Мундагы аламан саны кеп емес, эз1рше бес мын мелшержде. Булар - непзжен Ташкент пен Сайрам макынан шепнгендер. Улы жуз батырлары аталмыш калаларды 6ip кыс колдарында устаганымен, Жокгариядан жекюлген Сайын- Белектщ acnepi мен Кокан aMipuiici Баба-бектщ ею жакты кысы- мына тетеп бере алмай, шепню кезжде 6ipa3 шыгынга ушы- рапты. Бул кунде сексенн!к сепзже келген карт Теле би де будан ары Ташкентте кала алмай, кайта куралып жаткан жасактык басы- касында жур екен. Казактык улы би! Аркадан жеткен кальщ колды кергенде, куаныштан ецюлдеп жылап ж1бердг 228

- Уа, пэруардигар! Сенде де кез бен кулак бар екен-ау!.. Ертелнкеш мойныма буршак салып, талай-талай зар TineriMfli арнап ем, ecTireH екенач гой! Уш жузд1к уланы 6ip жерде бас косып, улы атганыска шыкканын Kepin елеем арманым жок деп Аллага берген антым бар-ды. Уа, жараткан ием, бупн алсац да ризамын! - деп куаныш уетшде, ечкейт кеткен ечеесж кайтадан т1ктеп алгандай болды. Улыс 6eri алдын ала келген жаушыдан Арцадагы елд1ч жаг- дайынан да жаксы хабар тауып, мэн-жайга канып отырган се кт- fli. Ce3iHiK сочын Кабанбайга арнады: - Edin жатырмыз... Казактьщ езжен repi «узын купагы» бурын журед1 гой. Найзаныч ушын кай тарапка каратамыз дегенде араларычда эжептеур дау болган кержедк.. Сол кезде, ауган туйеж баскандай, ханнычда, карашыныч да назарын Каратауга карай бурган ез1ч болыпсыч, Дарабозым. Не айтайын, кудай багычды асырып, мэртебенд! кетере береж! - дед1 колбасыга дан риза екенж бшд'фш. Алгашкы кауышу саунде Кабанбай да !штей толкып, капы Te6ipeHin турган-ды: - О не flereHi4i3, Теке?! Taftipi, ТуркютандатутИп, Теле биден бата алмаган жорыктыч сэн1 болушы ма efli?! Ci3flin 6ip ауыз caneMi4i3 апьщ басын осылай буруга мэжбур eni. Тек казак жер1 жаудан толык тазарып, жечюл ез1фзбен 6ipre тойлауга Алла на ст етеж! - деген улы бид1 кайта кушактап. - Айтканьщ кележ! Кудай 6apiMi3fli сол кунге жетшзсж! - деда Теле де толки тш катып. Осыдан уш жыл бурьж Сарысуда еткен хан кечесжен кейж Теле бид1 Kepin турганы осы гой. Сочгы жылдар таукымеФ ж ечт тимеген болар, кайран карт шепчшреп KeTinTi. Очай ма, Телен1ч Жолан деген баласы ойрат ордасында аманапа жур. Кайта соныч 6apiH елемей ереут бас-тап жургеш нагыз ерлж десейшП Кабанбайдьщ кептен кездесе алмай кеткен карулас дос- тары - Улы жузден шыккан ecKi кез батырлар да осында екен. Алгашкы кун солармен шуркырасып табысумен eni. Шапырашты Наурызбай мен Албан ХанкелджТ Шанышкылы Берджожа мен Шымыр Койкелдж1, &ргел1 Тшеуке мен Елцлбекп, Жаныс Кыбырай мен Сикым Рысбек батырларды окта-текте, зэумен хан кецесже келгенде болмаса, кеп жылдан 6epi кермеген. Tirnl кeйбipeyлepiмeн баягы Ачыракай согысынан кейж жолыгудыч caTi TycnenTi. Берджожа, Наурызбай, Тжеуке сеюлд| Улы жуз батырларыныч 6ip тобы Жочгар шебж бузып eTin, Эбтмэмбет 229

ордасы мацында кол жинап, кейде Орта жуз жасагымен 6ipre шешуил жорыктарга катысып журетж. Ал. Kemumiri ойрат кол- астында калган елд1 тастап кете алмай, киналган халыкка кайрат 6epin дегендей, жаумен жагаласа жур'т, алдагы аттанысты кутуге мэжбур болган. Ханкелд1, К°йкелд1 сектд1 батырлар Ташкенттеп Теле бидщ касында болып, бодан журтка кайтсек жектдж эпе- peMi3 деген ниетпен ел бил1гже араласкан. Бодандык бугауын Knin, унем1 жаумен жагаласып Tipuiuiix ету окай дейсщ бе, Кабанбайга мундагы xicuiep курт картайып кет- кен сиякты KepiHfli. Басында «бэлк1м, булардык кезже мен де со- лай кержермж» деп ойлап еде Жок. шын айтса, 6api б1рауыздан: - Кеп езгермепсщ. Аздап толысканьщ болмаса, сол баягы жап-жас калпьщ! - деседк Албан Ханкелд1 батыр мунымен карайлас, узаса уш-терт жас кана улкен сиякты едк Ka3ip сакал-шашы унга малып алгандай катты агарып, картайып кеттти Кабанбаймен кайта-кайта кушактасып, шуркырасып табыскандардык 6ipi сол болды. - Bi3де карап жатканымызжок- Акыракай шайкасынан кейж де калмакты штен шалып, куресумен болдык. - дейд1 ХанкелдТ - BipaK ужымдаскан улы аттаныс болмаган сок. ауыл арасынык урыс-кагысынан бэлендей ештеке енбейд1 екен. Эм1ршжщ 6ipiH куып ж1берсек, орнына eKiHiuici келедТ Канша айтканмен, бодан деген атымыз бар. Б1рте-б1рте сол бодандыкка да халыктык eTi уйрент кете ме, калай, TinTi кейжп кезде елден жасак жинаудык e3i киынга айналып барады... Былтыр контайжылар ауыскан кезд1 пайдаланып, Ташкентп басып каламыз ба деп едж, жеме- жемге келгенде кокандыкгар сатып Kerri де, ойламаиан жерден арандап калдык. Айтып отырса, Албан ауылдарынык да кермегеж жок. Ханкелджщ inici Пусырман да ойрат Ордасында аманатта журген кержедТ Мына булжтен кейж олардык тагдыры не болары белгюз... Ka3ip кекжже медеу тутары, аламан аскер ойынына катысып журген, жасы жиырмага жака тж ген немерес'1 бар екен. Ханкелд1 6ip эредакге соны е р тт ке лт, Кабанбайга сэлем берпздг - Менщ баягы Т у т деген улымды бтесщ гой. Ол 03i шаруа баккан, жай момьж жют болып ecTi. Мынау - содан туган немеренщ улкеж. Аты - Райымбек! Жасынан колына кару устап, аскер енерже жаттыгып жур. Ehfliri умтм - осы балада... Сырттай сен'щ даккыкды ecTin, 6ip керуге кумар боп журуил efli, мжеки, оньщ да caTi тустТ Цолбасыдан б1рдеке жугар ма екен, 230

сенщ отырган жерще аунатып алсам ба деп турмын, - дейд1 агынан жарылып. Райымбек балгын денел1 жас болганымен, кол-аягы сом, апайтес, шымыр екен. Жанарында жаркылдаган от бар. Тубжде батыр шьщса, шыгар-ак! -0зщдекаражаяуемессщгой,Ханеке. Немерен саган тартса да осал адам болмайды, - дед1 Цабанбай карулас жолдасын иыгынан кагып. Сонан кей'ж сагынысып кер'юкен 6ip адамы - Шаныш-кылы батыры Бердщожа. Бул кунде жасы улгайып, шау тартканымен эл1 де кайраты цайтып, тугырдан тая коймапты. Бул - баягыда Кабанбайдын мж'т журген аты жекпе-жекте майып болып, ба­ тыр жаяу калганда, астындагы акбоз тулпарын ту с т беретж Бердщожа гой. Содан eneyi жан аяспас дос болып кеткен. Б1рдщожа кеп жыл бойы Кабанбаймен тз е косып, Орта жуз жасагында 6ipre сопясып журдс Жеке сайыста ойраттын талай мьщтысын кум каптырган айтулы батырлардьщ 6ipi. Кейш, кырык ушжил жылы, казак-жокгар арасында б тм ге кол койылган сон, Бердщожа да елже кайткан. Шанышкылы-катаганныната мекен1 - ежелден Ташкент Teniperi гой. Елже келген сон улыс беп Теле биге улкен арка трек, суйежш болыпты. - ИНрк'ш, ол да 6ip дэурен екен гой! - дейд1 Бердщожа баягы жорыкта журген кездерж еске алып. - Жауга кеткен Kerinfli, кешректеп mepirtfli кан майданда ак найзанын ушымен шешкен батырда арман бар ма?! Б1рде капы кетсен, келесще карымта кайтарасын. Жалганда азат басьщ ашьщ майданга шыга алмай, бой багып, штен тынган жаман екен. Кырда кыргыз, ойда езбек, жотанда жонгар тур. Осылардьщ бэр'|мен т т табысып, eiUKmi апа, текеж жезде деущ керек. Мен мынадай ортада Теле бидщ миы ашып кетпей, осы шыргаланнан калай жол тауып жургенже кайран калам. MeHi кажыткан - аламан жорык, ащы тер емес, эрк1мге 6ip жалтактаган KipinTap елдщ кжэмшыл Tipniri. - Ештене етпес. Ер ж И т ел-журты уилн не кермейдК Бэржен де, соньщ 6api артта калып, аман-есен керюкежм1зд| айтсайшы! - деп Кабанбай канды кейлекдосын кайта кушактады. Сол кун1 кешке таман буларга касында жуздей аламаны бар Каракалпак батыры Кылышбек к е л т косылды. Аркадан кальщ аскер келгенж естп, Шыршьщ бойынан асыгыс жеткен 6eTi екен. Бул да - Кабанбайдьщ ecKi достарыньщ 6ipi. Баягы жас кездержде, Ордабасыда тз е TyfticTipin, Аныракай, Алакел шай- Касына дейЩ 6ipre барган... 03i сонгы кундерр cipa, бел memin, 231

кез шырымын алмаган сиякты. Кара цайыстай катып-семт, бурыл тарткан сакал-мурты уйпаланып, капы жудеп KeTinTi. Колбасымен тес туйю лрт кушактасканда, 6ip сэт буыны босап, кезже жас алды. - Жеткен екенсщдер гой, бауырларым! Мен су тубже осы кеткежм1з кеткен шыгар дел, б1ржола yMiTiMfli y3in цойып ем... Казактай корганы бар каракалпакты да кудай ризыксыз жарат- паган екен! - дед1 сыздаган iumi шерж сыртка шыгарып. - О не дегенщ, Кылышбек-ау! Абылайга жолдаган 6ip ауыз сэлемщ атгыц басын осылай буруга себепш! болды. Айшылык жолды алыссынбай, осы сендер ушж келген жоцпыз ба?! - дед1 Кабанбай. - Ал езщнщ елщ цайда? Каракалпак халкык кайда? - Батыры олжалас, катьжы калжалас, тел козыдай eri3 ескен еледж,тел1мгетусттоздыккой! - дед1Кьшышбек курант. - 0 з И бшесщ, кыркыншы жылы Сары Манжыньщ Сыр бойына салган ойраны кезжде Каракалпак enire б е лж т калмап па ед1. Ойраттар ездер1 басып калган бес мыцтутжд1 колдан шыгаргысы келмей, Сырдьщ жогары агысына карай кеилргенде, Арал бойындагы теменп 6enirm Kimi жуз ханы Эбшкайыр иемденген. BipaK. кара жер хабар айтпасын, б1здщ елге Эбшкайыр да опа таптырмады гой. Bipece Хиуага карай куып, 6ipece Ыргыздан коныс бермек болып, онсыз да ipireH елдщ майын тауы-сып 6ini... Содан жандалбасамен, 6ip жапы жокгарга докайбат бола ма деп, Ак патшага 6i3де елил ж1бергенб1з. Амал не, 1743 жылы Петрбордан тацбалы кагаз акеле жат-кан Оразулы Маманды жол-женекей Эбшкайыр устап алып, онык да кезж куртып тынды... 0з басым колдан куш кеткен сок, не де болса халкыммен 6ipre керей'ж деп, лажсыз калмак кешже шескенмж. Содан 6epi контайжы мен Кокан aMipiHe кезек жалтактап, кулаккесл кулга айналдык. Аманатын 6epin, алым-салыгын уакытындателеп, бодандык Kipin- тарлыкка елм1з уйренш те калып efli, биыл ойраттар аяк астынан каракалпакты Жоцгарияга кеилру деген сумдыкты ойлап тапты. TynKi максаттары белгшк 6apiMi3fli путка табындырып, ездер1 жорыкта жургенде калмактык койын бакгырып. кара мойын кул етпек. Ka3ip 6i3fliK елд1 Шыршык бойына жинап, nipin отыр. Туслктеп жорык аякталган сок, Ыстыккел аркылы ез ж е р тв асы- рып экетпек... - Сайын-Белек артына карасын; бокты асырар! - дед1 Кабанбай ширыгып. - Сайрамды алысымен-ак аттын басын Щыршыкка бурамыз! 232

Сол куннщ ертецшде Цабанбай шатырында улкен еске- ри кецес erri. Мэслихатка аркадан келген эскердщ колбасы, мынбасылары мен осындагы Улы жуз батырлары, каракал- | пак mirirrepi тугел катынасты. Жер жагдайын жаксы б1летж, таяуда гана калмак колымен шайкасып шыккан адамдардыц ^ айтуынша, Сайын-Белек эскер'| Ka3ip еюге б е лш т, Ташкент I пен Сайрам тец1репнде ел тонаудан колы босамай журген nepi- . недк Калаларды кузенп турган жасауыл топтарын коспаганда, ;; жорыктагы жсщгар колыньщ саны бэлендей кеп емес, узаса 6ip f туменнщ айналасы. Мейл1 TinTi еж тумен болсын, дал осы жолы ' каИарына мшген казак acwepi кандай жауга да твтеп 6epepi хак. Тек 6ip тана Kayin бар. Бул кунде жонгар сойылын согып отырган iprefleri Кокан aMipmici Баба-бек калай тенкертед1? Казак е acwepi калмакпен жагаласып жатканда, 6ip бужрден солар к е лт 3 6epiKTipin журмесе болганы. 1 - TsPiipi, сол Баба-бектщ колынан б!рдеце келед1 деп отыр- сыкдар ма? - дед1 кокандыктардьщ кулкын жаксы бшетш Бердщожа. - Баба-бек - тарысы пюкен елдщ тауыгы. Ертек жонгарды жундей тулп, жапырып келе жаткан казак эскерш KepciHmi, «О, Кабанбай-ака, хош келдИз!» деп алдьщнан шыкпаса • маган кел! Батырлар epi-6epi акылдаса келт, алдагы сэрсенбшщ сэлне жорык дабылын кагуга сез байласты. Эрине, найзанын, ушын ал- гаш лрейлн жер - тогыз жолдьщ торабы Сайрам. Сонан ке й тп ек улкен мшдет - Шыршыктагы Каракалпак ауылдарын кор- шаудан босату. Осылайша, алды-артын тазалап алган сок, аттык басын Ташкентке карай бурады. Бупнп батырлар кецесЫе Теле би де катысып отырган. CoFbic тэсшдер1 энпме болганда жастарга epiK 6epin, унс1з тыкдап отырды да, ек сокгы туй1нд! сезд1 улы бидщ e3i айтты. - «Коркакты куа берсе, батыр боп шыгады» деген сез бар. Казактык да ел болып, есе кайтаратын кез1 келд1 бшем! - дед1 улыс 6eri шегщжреп кеткен Kepi денесш кайта TiKTen. - Ала болып та, бала болып та кердж кой. Кашан-гы бармак тютеп, сан согып кала берем1з?! Айткан сездерщ кекшге конады, жИт- тер. Осы жолы ойрат эулелне 6ip тыкыр таянганына кез1м желп отыр. Ырак сол аз кунп женю болмасын. Акыр б те к сыбанып, берюпеске бет алган екенандер, калмакты жай у р к тп кана коймай, енд1 кайтып бул жакка аяк баспайтын елп куыкдар... Сол уилн Дарабоздай дана колбасшы к е л т отыр ортамызга. BepiMi3re сонык айтканы зак болсын! Егер, - дед1 ол уй neci

ретжде темежрек жайгаскан Улы жуз батырларына жагалай кез салып, - -ауыл итжщ куйрыгы кайкы» деп, колбасыныкайтцаны- на кенбей, бура тартатын буралцы табылса, менен жаксылык кутпесж! Улыс 6eri осыны айтканда, Улы жуз ж1г!ттер1 жамырай ун ца- тып, шуылдасып Keni: - Кудай сактасын! О не дегенщ1з, Таке?! - Тап осы жолы берекеден безген Kici оцбас! - Ойбай-ау, eMip бойы ацсап куткежм1з осы аттаныс емес пе efli?! - Тебеге к е л т ту Tirin, Дарабоздыц e3i дабыл кагып отырса, будан артык кудайдан ттегежгунз не? - д е с т жатыр. Теле би eHfliri 6ip сезш терде отырган Ханбаба султан-Fa арнап айтып еде - Бупн барда ертецжок, буынып-туйшген жолаушыдай, б!з де 6ip конакпыз той. Терт кездерщ тугел отырганда айтып кояйын, - дед1 журтты тэты да аузына каратып. - Егер жаны жэннатта болгыр Барак султан Tipi болса, eHfliri халык калауымен хан тагы- на кетерш т, осы аттаныстьщ басында e3i журер efli. Сум тагдыр оган жетжзбед1 гой. BipaK 6i3fliK сол TineriMi3 - п'лек. Барак кеткенмен урпагы калды артында. MepiMi3 жаудан тазарган сок. куда каласа, Улы жуз тагына Барак балаларыньщ 6ipiH отыр- гызамыз ба деген ойымыз бар. Жол KiMfliKi? Ол жагын ездерщ шешерсщдер. Bi3re Шыгай хан эулетшщ ала-куласы жок, - дед1 ез байламын жалпы журтка жария кылып... Осымен кекесте аякталган. CapceH6i KyHi так саз бере жорык дабылы кагылып, тус- тустан керней тартылды. Арада eHfli 6ipa3 уакыт еткенде жер кайыскан калык кол Teric атка да конып калып efli. Аркадан кел- ген еж тумен эскерге 83ipme бес мыкнан сэл асып жыгылатын Улы жуз жасагы косылып, Арыстык жа-йылмалау тусынан кешш erri де, шыгыска карай шеру тартты. Кептен 6epi бул елкеде ка­ зак рухыньщ flayipnen кекке шалкыган ne3i осы шыгар. Аламан acKepfliK жекюке деген кулшынысында шек жок. Этгек. uiipniH, aMice осылай мерейщ устем, кушщ басым болганга не жетсж?! Мундайда ездщ e3i ерге айналып. эр сарбаздьщ бойына керемет ж е л т 6iTefli. Кару-жарагы кун нурына шагылып. макдай алдын- да жасыл туы желб1реген мынадай KYfliperri шеруге косылган- да, жакында гана жаудан жекмю тауып, жуж жыгылып журген жИттер дур смкше кайта тулеп. танымастай e3repin Kerri. 234

Теле бидщ акылымен ¥лы жуз жасатына колбасы болып, Шапырашты Наурызбай батыр татайындалтан. Ол талай жылдан бериак жонтар устем дтт мойындамай, унем1 ¥лы Орда ханы Эбтмэмбет туыньщ астынан табылып, жорыктарда Орта жуз колыменлзе коса, 6iprecOFbict>inжурген таж!рибел1 батырлардын 6ipi efli. Жасы кырык бестерге енд1 келген, бакан бойлы, жалпак жауырынды Нау-рызбай астындаты каракек артыматын ойнак- татып, ¥лы жуз жасатын бастап келедь Касында он кол, сол кол кемекиллерг. Шанышкылы Берджожа мен С1ргел1 Т'шеуке бар. Ал булардан баска ХанкелдЕ Елилбек, КойкелдЕ Кыбырай секш- д| батырлар яркайеысы ез руынан куралтан мындыктардьщ касында. Колбасы Каоанбай кеше жорыкка аттанар алдында эскерд'| уш топка б е лт, жер жадысын жаксы б те пн ¥лы жуз жасатын эдей! мандайта шытартан. Еспембетт'1н карауындаты ертауыл жасагымен 6ipre e3i де осы топка косылды. Малайсары батыр мен Ханбаба султан баскартан Арка ж1г1ттер1 кос капталда. Жау acKepi, сез жок, алдымен мандай топка к е л т соктытады. Сол кезде капталдаты тумендер тез коршап алып, куртып ж1беру казделген. Бурын жаута талай ececi к е тт журген ¥лы жуз батырлары енд1 сол ызасы еткен ойрат колыньщтез1рек кездесу- iH тшеп, тыкыршып келед1. Keneci KyHi улы сэске болмай-ак булардыц кектен тмегенш жерден 6epfli. Мандай топ ертерек атка конып, суыт ж урт келе жаткан. Сайрамта туслк жер калган шамада алдынгы жактан мунарткан калын шан KepiHfli. Онын жайылтан мал, не айдатан жылкы емес, атгы эскер екенж KaHiri кездер б1рден айыртан. Кеше булар ойда жокга Казытурт манында казак ауылдарын тонап журген калмак жузд1г1мен ушырасып калып, жан-жактан камалатанда, элгтерд1н аты жуйр1к 6ipHemeyi кутылып к е тт efli. Мыналар, дэу де болса, шытыска шеру тарткан казак колынын хабарын солардан е стт, эдей1 карсы аттантан ойрат acnepi бол- уы керек! Кеше колта тускендерд1н айтуынша, тустжке ж1бертген ойрат косыныньщ колбасшысы Сайын-Белек непзп эскер1мен Ташкент TeniperiHfle калыпты. Бес мындай колмен Сайрамта ке лт, ел тонап, сайран салып журген - атышулы Сары Манжы нояннын баласы Намеху-Жыртал деген KepiHefli. Бул да - баяты Батыр контайжыдан таратан, ойрат татынан умНкер аксуйектердщ 6ipi. Ирак, канша мыкты болса да, казак колынын куш-куатын аныктап алмай турып, б1рден карсы аттантан албырт нояннын 235

мына кезйздМне Кабанбай танданып калды. Эйтсе де. сэл артта келе жатцан кос капталдагы Малайсары мен Ханбабага жау жасагыньщ таяу екенш ескертт, Kici шаптырды. Алда кандай жагдай калыптасса да капы калмауы керек efli. Ештекеден секем алмай тура тартып келе жаткан ойрат колыньщ мына беталысына Караганда, олар, cipa, Аркадан келген непзп косыннан хабарсыз сеюлдь Мына жорыкты анада батыска карай ш епнт кеткен Улы жуз жасагынык 6ipa3 куш топтал алып, кайта оралган бет деп ойласа керек. Сол жецюке мастанган баягы марка кецтмен, жур1стер1н басекдетпеген куж, 6ip шакырымдай таяп келд1 де, сап тузеп. урыска эз1рлене бастады. Окжетпесжерге ке лт, казакocnepi детузем курган. Еюжакта да дабыл кагылып, шындауыл урылып, керней тартылып жатыр. - Тым асьтып кетпе. Кос канаттагы аскер урымтал жерге жеткенше, мыналарды жекпе-жекпен айналдыра тур, - дед1 Кабанбай касындагы Наурызбайга. Ойрат колыньщ да жекпе-жеказ токтайтын Typi жок. PeTi келсе ежелп ектемдЩпен Улы жуз жасагын сезбен ыктырып, урыссыз-ак бет1н кайтарып тастамак па, калай. Кеп кеимкпей астында еЫк пен тердей кула жирен аты бар, касына ею Чекер ерткен калмак нояны 6epi таман келд1 де, ер устшде илрент турып, айгай салды. - Эй, хасактар, кайыр сурагандай телмекдеп тагы кайтып келд1цдер ме? Сендерге Ташкент пен Сайрамньщ макайын баспацдар деп энегуж айтканымыз кайда? Сендер буйте берсецдер, енд1 Турюстаннан айырыласыкдар! - дед1 езЫше балдыр-батпактлмен казакша сейлегенст. Кула атты калмактык KiM екенш Улы жуз mirrrrepi б1рден таныды: - Мынау - каны суйык Намжыл-Шерштщ e3i гой! - Сайрамньщ жака aMipmici, казактык канын судай теккен сумпайы осы! - деп шу ете калды. Астамсыган ноянга карсы сезше сез кайтаратын, api алгаш- кы сайыста женю эперетш, тюкаккан, ceHiMfli батырлардык 6ipi шыгуы керек efli. - Энегуж осы иттщ ызасы эбден е т т efli. Сазайын ез1м тарткызайын ба? - flefli Наурызбай кызынып. - Сабыр ет. бзщнщ колбасы екешад умытпа! - деда Кабанбай. 236

- Намжыл-HlepiKrin колынан каракалпак каны да аз теплген жок. Осыган Timi меж ж1бер!цдершМ - дед1 Кылышбек кару- жарагын сайлап. - Жок, сен тура тур! - дед1 отан Cipreni Елилбек батыр карсы болып. - Осында каптатан казак турганда. каракалпактын жалгызын жардан ушырганымыз уят болар. Намжыл-Шер1ктщ куйып койган карсыласы - мына мен той. Осытан кептен колым кышып журуил efli. - К°лын кышып турса, кезек ceHiKi, Елилбек батыр! - дед1 Кабанбай уакыттьщ созылып бара жатканын ce3in. - Жольщ болсын! Кердекдеген нояннан кек алып кайт! Казак жатыньщ б1рден жауап ката коймай ipK'mreHiH калмак нояны корыктыта жорыса керек, бурынтыдан ары айдындана тустп - Оу, хасактар, басында ет кызуымен к е л т калсакдар да, сейлесуге журекгерщ шыдамай тур-ау, шамасы! Бодандык антын бузып, бул'ж бастатан Теле би кайда? Контайжыга опасыздык жасатаны уилн, ол шалдарык элиак сазайын тартады! Дал осы мезегге астындаты каракер атка камшыны басып ж1берт, Елилбек батыр да ортата шыта берген. Бул - баяты «Актабан» тусында Кабанбай, Малайсарылармен 6ipre Туркютан кортанысына катысатын Елш!бек. Ол кезде эл1 жиырма беске келе койматан балтын жас efli. Ka3ip елудщ кыркасына шытыпты. EpniriHfle капы жок, 6ipaK астындаты аты нараулау екен. Теке Tipecne тетеп берсе жарады... Колбасы осыны ойлап улпргенше болмады, Елилбектщ: - Атака налет, ит калмак, аузьща келгенд'| кешмей, шык былай. турысатын жерще! Эйтпесе, осы туртан белкде басыкды кагып TycipeMiH! - деген айбынды даусы есллдг - Эй, хасактар, сендер шынымен-аксотыскалытурсындар ма? - дед1 Намжыл-Шерж эл1 де сенер-сенбесш бшмей. - Ташкент пен Сайрамнан бас саугалап кашкандарьщ кеше тана емес пе efli? Аяк астынан мундай ж е лт кайдан 6irri сендерге? - Эй, мынау e3i мылжьщ екен гой! - дед1 Елилбек куйжт. - влетж адам кеп сейлейд1 деуил efli... Бой жасаганьщ ба бул? Кане, катын болмасак, шык былай! Соны айтып, найзасын басынан асыра булгап-бултап койды. Соган тесе казак жатынан Kyfliperri ун кетертген: - Жекпе-жек! Жекпе-жек! 0з1нше бодан елд1 женге салмак болтан Сайрам OMipujici Намжыл-Шер1кпненд1жекпе-жеккешыкпасынаамалыкалмады. 237

Бул кезде туземдеп аскер де аттарын баяу бастырып, 6ip-6ipiHe такау к е л т турган-ды. Элп e«eyi аттарынын басын бурып, кажет- Ti кашыктыцка де й т meriHicin Kerri де, элден уацытта 6ip-6ipiHe owire умтылды. Казак жагы жер жангырыктыра урандасып тур. - Бэйд1бек! Карасай! - Акжол! Абылай! - Кабанбай-Кабанбай! Салт бойынша, алгашкы найзаны калмак сттеп, Елилбек калканмен цагып улпрген болар, ортада арпак-турпац айкас басталып, шакыр-шукыр дыбыс шыкты да, ат ектжмен ет'т KeTicTi. Осылайша кас жауыньщ осал жерш андыган кагысулар б1рнеше рет кайталанды. YmiHmi элде терпнил репе Елилбектщ найзасы д1тгеген жерше дал тид1 бтем, ею батыр 6ipiH-6ipiH ала алмай, ат устжде шайнасып турып калысты. Натыз бте к уйытып, тацым талдыратын ауыр сэт едл Азаматтыц тана емес, аттыц куил де сыналатын та к. Калмактьщ астындаты кула жирен тым арынды, api талай жекпе-жекте та е т алган жылцы екен. Апдьщгы ею аякты кекке кетере TiK шапшып, омыраумен к е л т соккан кезде, Елилбектщ каракер1 екпжге шыдамай, шеке Tycin жата кеткеж... Журт шу ете тусп. - Кап, е с т Елилбек-ай, кор болдьщ-ау! - деп калды Кабанбай да шыдай алмай. - Каракер жаздай жайлатан кункакты неме той... Kici осындай атпен де сайыска шытады екен?! - дед1 Наурызбай да муртын тютелеп. Ат атынымен ете 6epin, кайта бурылтан калмак ноянынык табалатан кулкю есплдл Енд1 ол жыгылтан аггык узенпешен аятын шытара алмай жанталасып жаткан Елллбекке не icrece де epiKri едл Тебеден эз!рей1лдей те н т кел1п, шокпармен ура ма, найза стте й ме, ез колында-тутын... Ырак дал осы сатте кутпеген жатдай болды. взжщ ертауыл мыкдытымен ец макдайда туртан Еспембеттщ акжал атпен жулдыздай атып, урыс аланына калай ж е тт бартанын ею жакта ацдамай калды. Колында сала кулаш кайкы кылыш пен калканнан баска ештеце жок. Бартан бойда Елилбектщ ту сыртынан те н т калган Намжыл-llJepiKTiK алдын орап, кес-кестей 6epfli. Кабанбай сонда тана -yh- деп тыные алтандай болды. Элi де айкастьщ немен тынары белпаз. Еспембеттщ каИарлы каруы - кылыш, сонан сон тездж болатын. Эйтеу1р сотан с е н т тур. Окитаньщ булайша туе аларын калмак нояны да кутпесе керек. Басында сасып калып, кула жиренмен уршыкгай yfiipmfli де, 238

кек сунпш кезей ол да умтылды. Екшип жактан Еспембет те жанаса берген. Намжыл-Шерж найза сипеп улпрмедь Кенет I Еспембеттщ колындагы алдаспан жарк erri де, калмактыц дулыгалы басы допша домалап жерге туей. Ал бассыз дене кула жиреннщ устшде ani к е тт барады. Осынык 6api кас кагым сэтте, тым тез болтаны сонша. ею жак та ештекенщ байыбына бара алмай ацырып далыпты. Кан майданда жаяу калган Елилбек Еспембеттщ узекпсше жармасып, ез тобына косылтанда тана, ; журт ес жинады. - Енд1 не турыс бар? Каптама шабуылга белп бер! - дед1 Кабанбай касындаты Наурызбайга карап. Соны айтып, e3i жаца тана урыс алакынан оралтан жИттерге назар аударды. Бул кезде Елилбек косар аттардык 6ipiHe MiHin улпрген-дк 0к1нде кан-сел калмай, бо-зарып Kerimi. - Жасыма... Сотыста ондай-ондай болады, - дед1 колбасы : камшысыньщ буктеул1 басын оныц иыгына ти п з т. - Юна сенде емес, атта. Аман калганьща шуюриллт ет. - Сонан сок ani екппн баса алмай турган Еспембетке бурылды. - Жарайсьщ, бауырым! Калмакты кум каптырганык ез алдына, баржей де азаматты арашалап калганьщ абырой болды. Бул кезде казак колыньщ алды каптама урыска араласып та кеткен. Еспембет езше айтылган алтысты шала-шарпы тыкдады да, сайыпкыран ж!гИтер1н бастап, жау тобына кыргидай шуйтдь Колбасы коян-колтык урыска сугынып KipreH жок- Касына ту тубжде туртан Ханкелд1, БердЖожа, Елилбектерд1 epTin, бшктеу 6ipтебенщ басына кетершдк Осы арадан майдан даласы алакан- : та салтандай айкын KepiHin тур. Урыстьщ узакка созылмайты- ны, кеп кугпрмей жекютщ колга конатыны онсыз да белпл1 едь Кабанбай ат устжен айкас ж ур т жаткан алакта аз-кем карап турды да, касындаты Елилбекке т т катты: - Сен1к астыкнан кашанда 6ip жаксы ат узтмеуил efli... Канатсыз калган екенсщ-ау! - дед1 манаты экпмеге кайта ора- j лып. J - Е-е, 6i3fliK колдан тулпар тукымы узшгел1 кашан! - деп Елилбек курсждь - Бул елге Tayip жылкы 6iTce, ойраттар кутайтпады той. KipinTap куйде ж урт, ат баптайтындай болдык па? - Еакде ме, баягыда терт аягын билеп басатын 6ip керемет керкула атьщ болушы efli... Умытпасам, Акыракай жорыгын- да сол атьща кез тЖкен калмак мергенш капы калдыртан жок па едЖ?!

Е, есте болганда кандай! Керкула куш бупнге де й т тус!ме Kipefli, - дед1 Елилбек мунайып. Бул осыдан жиырма жылдай бурын эскер арасында кец тараган эцпме efli. 1ле бойындагы 6ip кысацда калмак MepreHi урымтал жерге жайгасып алып, казак жасагын асудан етюзбей, таяп барган адамды бштел1 мылтыкпен Tycipe 6epirrri. Сонда осы Елилбекке 6ip ой ке лт, астындагы атын ойнактата, сэнмен бастырып, элп мергенге эдеж жакындапты... Ал керкула атка пенде баласыньщ кызыкпауы мумкж емес-Ti. Жанагы калмак MepreHi де сул1ктей сулу сэйгулжл колга Tyciprici келт, дэл касы- на таяганша Kyrin отыра 6epimi. Сол куш ауа бульщгыр болса керек. Сейтт отырганда мылтык бштеа дым тартып, от алмай калады да, Елш1бек кайта октауга улпртпей, калмакты шауып елтредк.. Тебе басындагылар осыны эцпме е тт, етектеп шайкасты калтж1бермейбакылаптурган. Калмак колы 6neHiK6ip сауымын- дай гана Tipecin турды да. каша урыс салып, шепне бастады. вйткеж тап осы мезплде, даланьщ шакын аспанга кетерт, еж бужрден Малайсары мен Ханбабаньщ тумендер1 де KepiHic бер- ген. Олардыц алдьщгы леп куйындай уйыткып, кан майданга араласса, eKiHmi 6ip тобы жаудын ту сыртын орай шауып едг Ойрат колын бастаган Намеху-Жыргал енд1 сэл кеш1ксе какпанга тусерж сезд1 де, аттын басын шыгыска буруга мажбур болды. Ол осыншама кеп эскердщ аспаннан туспегенж, Аркадан кальщ кол ке л т жеткент енд1 б тд л эрине. Ойрат ноянынык зэре- куты кашканы соншалык, осыньщ алдында гана ездер1 аттанган Сайрамга бурылуга да муршасы болмай, Ташкент кайдасын деп жосып 6epfli. BipaK катары бузылып кашкан эскерде не береке болады? Бурынырак кимылдаган, ат кел1п сай жырындылары гана кутылды да, Keniumiri кылышка туралып, жебеге жем болды. Кара жерде тойым бар ма?! Кеше гана ездер1 шакдаткан казак даласы баскыншы жаудын ыстык канын кенезеа кепкендей ciMipin жатты. Бул - кеп жылдардан кейт казак мерейж устем еткен, онтус- TiK елкесждеп алгашкы жец1с едг Калык кол кашкан жаудык екшеизже ту с т куып жатпады. - Соларга бола ат арытып кайтем1з? Барсын, - дед1 Кабан- бай шайкастан сон. колбасылар жиналган кезде. — Кашанда кашкын эскер катарга косылып жарытпайды, кайта ini жактагы- ларга ipiTKi салып, урей тугызады. Барып тьтылатын жер1 - Таш­ кент кой, амандык болса, оган да жетем1з. 240

Булар какпасы айцара ашылран Сайрам цаласына K ipin, эб- ден кос урей болган журттьщ кентж орныктырып, осы манда 6ipep кун ат шалдырды да, алдагы жорыкка дайындала бастады. Бул кезде Аркадан кальщ кол ж етт, квптен куткен улы || аттаныстык басталганы туралы хабар б укт оцтуслк aKipiHe жайылып болган-ды. Ол жаналык казак даласымен рана шек- телмей, мына жагы кыргыз, ана жары Ташкент, Мар-рулан, Ко- i Каира дейж ж е тт жатканы сезаз. Бурын ашык куреске шырура тэуекел1 жетпей, кыздырманын, кызыл тт ж е бола арандалып калмайык деп, элттщ артын барып жаткан Талас пен Шу, Арыс пен Сыр бойынык талай рубасы, аксакалдары Сайрам жецюжен кейж атка конып, тус-тустан агыла бастады. Арада 6ipep апта еткенде, Улы жуз жасарынык саны 6ip туменге жакындап калып fJ едр Кабанбай Каракалпак кешж кайтарып экелу ушж Малай- сарыньщ туменж Шыршык бойына аттандырды да, e3i калган j эскермен Ташкента барып коршады. Коршаганда, кальщ кол- | ды кала TeKiperiHfleri такырга жрмей, жонгар acKepi ujermefli- ау, немесе оларга сырттан кемек келед1-ау деген жолдардьщ аузын алып, оты-суы мол тау бектерже шатыр Tirin, жатып алды. ^ Ташкенттщ тас камал, тар кешесжде согыскысы келмей, ойрат- тардьщ, не де болса, кешрек, ашык алакга шыгуын куткен. Ал ! Сайын-Белек эскержщ калалы жерде узак шыдауы мумкж емес- i Ti. Атка шеп, эскерге азьщ керек. Bip куж тут'жге какалган тулш- дей жнен атып шыгары анык. Оньщ устже казак косыны жорьщта- гы Малайсары жасагын Kyryi керек едТ Арада уш-терт кун еткенде, Кабанбай шатырына Маргулан жактан касында жуздей HeKepi бар Ерден бек к е л т тусл. Бул - эйгт1 Кокан хандырыньщ Heri3iH калаган Эбд1рахым-бектщ Kimi I улы, каз1р контайжынык колшокпары боп журген Баба-бектщ туган iHici. 8cmi, Кокан дегежм1з - осы гасырдьщ бас кезжде Рана Бухар хандыгынан б е лж т шыккан ел рой. Алгашында Букар aMipiHe : карсы булш бастап, дербес билжке кол жетжзген - Фергана мен Кашкардьщ дэру1ш-кожалары болатын. Оларды 1710-жылы (I Озбек улыстарынан шыккан Шахрух-бек ыгыстырып, лзгжд1 ез колына алды. КейЫ, Шахрух-бек кайтыс болган сок. оньщ орньж улкен улы Эбд1рахым иелендк Ол кеп узамай Маргулан, Ходжент, 241

Самарханды багындырып, коластына буюл Фергана ойпатын 6ipiKTipfli. Ecni корган деген жерден езжеарнап бекжюсалдырды да, кешжпей элп камал-кала Кокан атанды. Эбд1рахым бекн журттын «Кокан хандыгыныц ipreciH цалады» дейЛш сондыктан. Отызыншы жылдардын соцын ала Эбд1рахым елш, оныц орнына iHici Эбджер1м-бек отырды. Ол ескери енерге б1ршама жетж, кеп окыган, 6mi«Ti адам болатьж. Б1рац муныц тусында Кокан хандыры Халдан Цереннщ шабуылына ушырап, 6ipa3 жыл жокгарга бодан болып турды. Тек кыркыншы жылдары Бухара мен Хиуаны парсылар басып алганда, Эбджер1м-бек Haflip шактьщ колтыгына Kipin, ойраттардьщ шекгелжен сэл босагандай болып efli. Обалы неилк, Эбджер1м-бек еле-елгенше Жокгар шапкыншылыгына карсы куресумен erri. Орта Азиядагы 6yniKri басуга ж1берген ойрат acKepiH 6ip-e«i рет амалын тауып жевд1 де... 9cmi, ¥лы жуз атьжан кол койып, жокгар бодандыгын кабыл дата н - Жолбарыс хан гой. Ол елген сок, Ташкент шаЛары бурынгыдай б1рде жокгарга багынса, б1рде Коканга карап келп отырды. Теле бидщ кереметк Ташкент юмге караса да, онык косалкы эм1ршш1пнен айрылган жок- Бурын бил1кл Жолбарыс ханмен белюсе, кейж Ташкентл ойрат eMipi Парван-бекпен 6ipre билеп турды. Б1рак осындагы мусылман халыктарыньщ соры - казагы, езбеп, кыргызы болсын, жокгарга карсы куш 6ipiKTipMeft, жеке-жеке жем болып, кейде л п л езара кыркысып кетужде едк Ала ауыздыктьщ кебк непзжен, тогыз жолдьщ торабы - осы Ташкентке таласудан басталатын. Кайта кейжп жылдары Эбджер1м-бекке ой ту с т, Теле би аркылы казак хакдыгымен одактасуды ойластыра бастаган. Алайда тагдыр оны ойлаган максатына жетюзбедк Эбджер1м-бектщ еткен жылы тым тез ауырып, окыс е л т кетуже Караганда, оньщ да ажалы ойрат ордасынан болды ма деген кудж бар. 9бджер1м-бек елген сок, былтыр Кокан тагына оньщ немере iHici, баягы Эбд!рахым-бектщ Kiiui улы, осы Ерден бек отырган- ды. BipaK ол билж басында узак байыркалай алмады. Ерден бек такка отырысымен Жокгарияга кашып кеткен агасы Баба-бек биыл кектемде ойрат ордасынан кол бастап келд1 де, туган iHiciH Кокан каласынан куып шыкты... Эйтсе де таккумар Ерден бектщ eni де эке мурасынан yMiTi узшмеген efli. Ол жокгарга карсы аттан-ган казак ecnepi Ташкентке карай келе жатыр дегенд1 ecTin, журеп жарылардай куанган. Муны ол тагдырдьщ езже асатынан ж!берген сыйындай Kepin, колбасы Кабанбаймен жолыгу ушж, 6yriH асыгыс жеткен 6eTi efli. 242

Жасы кырыкка жана келген, орта бойлы, кырыкпа кара сакалды Кокан бекзадасы иненщ кезжен етердей тым пысык екен. Колбасыга сый-сыяпат релнде ек'| акбоз ат, б1рнеше туйеге артыл Faн бул-шай, жемю-жидек ала Kenirrri. Онысын 6ip-6ipfleH KepiHicKe шыгарып, эркайсысынык кайдан келгенж, кайда жасалранын айтып, так 6ip саткалы турган заттай санап етюздК !0л да ештеце емес-ау, асты-устще туею бэйек болганда, сый- Курметжтым асырып ж1бередК Сонан сок шектен тыс мулэжмет, тым тэгп сейлейд1 екен. Онысы, бэлмм, ез ортасында жарасатын да шыгар, ал бурын сарт-сауанмен кеп у ж р л т жок Арканьщ асау казагына адамды алдап турган секций, 6ipTypni кумэнды KepiHefli. Ерден бектщ сезж тындап отырсак, бул мусылман кауымьщ- да казактан аскан батыр халык жок. Ойрат каруы-на уйгыр да, езбек те, кыргыз да карсылыксыз багынганда, тек казак кана тетеп 6epin, Tipecyre жарады. Немере агасы Эбджер1м- 1 бек ез тусында жокгарга карсы талай бас кетерген екен, тек саткындардьщ KecipiHeH арманына жете алмай келгтп... Ka3ipri i сокдай опасыздьщ 6ipi - ез агасы Баба-бек. Осы жолы кара 1 басынык камы ушж Коканды ойраттарга сатып, жау acKepiH - бастап келген де - сол. Сондыктан жокгарды жоямын деген адам алдымен Баба-бекл куртуы керек. Дел каз1р Кокан эм1ржде 1 казак колымен Tipecep шама жок. Огарки, баИадур Кабанбай ака Коканга eni тумен аскер аттандырса, Баба-бекл оп-окай колга Tycipyre болады... Ал Ерден бектщ e3i - хак жолынан таймайтын, Эбджер1м-бектщ есиелн ек! етпейлн, Алланык адал кулы. Егер осы жолы казак агайыкдар Баба-бектщ кезж куртып, I Кокан тагына Ерден бекл отыргызып кетсе, бул eMip бойы казак j хандыгына кызмет етуге 33ip. I Колбасы Кабанбайдык колында Коканды шабыкдар деген хан жарлыгы жок-тугын. Эйтсе де, дал каз1р ойраттын одактасы боп отырган Кокан билеуиллержщ булайша enire жарылуын жаксылыкка жорыды да, эз1рше Ерден бекл сыртка теплей, есек дэмемен устай турганды жен керд1. - Казак хандыгы маркум агакыз Обджер1м-бектщ жокгарга карсы ic-кимылдарын жогары багалап, ез одактасы релнде 2у4л3- кен ум1т артушы едк Баба-бек онык есиелне опасыздык жасаган I екен. демек, ол - азге гана жау емес, б1здщ де душпанымыз.

Жонгардьщ жулыны узшсе, Баба-бектщ жарасы жецт гой, - деп казацтык узын аркау, кеч тусауына салды. Ерден бек чолбасыдан шыга бере, Ханбаба султан бастаган жас батырлардыч да басын айналдырып, eniKTipin койыпты. Ханбабанын осы жорыкка шыкчаннан берп 6ip арманы - aKeci Барак султанды у 6epin еллрген варнак кожасы Камалидденд! калайда колга Tycipin, журт алдында жазалау efli. Энегуж кожа­ ны б1рден 1здемек болганда Кабанбай ол icri кейжге калдырып, Ташкенттщ жаудан тазаруына каратып койган. Ханбабаньщ осы 6ip осал жерж кайдан 6min алганы белпаз, Ерден бек келюмен сол мэселе кайта жачгырды. - Ci3fli4 кас жауьщыз Камалидден кожа каз1р Ходжент шаИарында эк1м болып отыр. Баба-бекпч оч колы. Егер тачдау- лы мьщ сарбаз берсеч!3, мен жол бастап барып, кожаныч кол- аягын байлап, алдычызга салайын! - деп тенд1ртт1 Кокан бекза- дасы. Соны ecTireai Ханбаба элсж-эл1 Кабанбайга келт: - Малайсары кайтып оралганша aai 6ipa3 уакыт бар. Осы apefliKTi пайдаланып, экж кожа кулактанбай турганда колга Tyci- рейж! - деп eTiHin ж урт, акыры колбасыны KBHflipfli. Ходжент бул арадан онша кашык емес-Ti. Мэселешч TepKiHi маркум Барактыч киел1 кепне байланысты болган соч токтата алмаган. Б1р жагы, осы сапарда Ерден бекп де сынап neprici к е л т efli. Каиды кол кожаны устап экелуге Ертауыл мычдыгын аттандырды да, Кокан бекзадасыныч тузагына Tycin калмай, эр кадамын кадагалап отыруды Еспембетке мыктаптапсырды. Эйтседе, сапар сэтп аякталды. Арада уш кун eTin, тертжил кун дегенде жортуылга аттангандар Камалидден кожаны кол-аягын байлап алып келдк Ерден бек сезжде турып, калага тун шнде KipinTi де, уйкыда каперйз жат-кан кожаныч дал успнен TycipinTi. Кала эммшщ eni жузге жуык коргаушы жасауылдары бар екен, олардыч карсыласкандарын жер жастандырып, багынганда- рын байлап тастапты. Камалидден кожа luipireH бай неме екен. Барган жтггтер ат терМ ч eTeyi деп, мал-мулкш де. канизак эйел- flepiH де пышак успнен б е л т алган кержедк Барактай ерд1ч тубже жеткен сумныч суркын ке рт, жен- жосыгын бшу ушж, Кабанбай оны шатырына экелд1рген. Касы- на Ханбабаны алып, eneyi 6ipa3 тергеу журпздг Ат услндеп суыг жур1сп кетере алмай, кожаныч кетеу1 кепчгареп калган екен, тачдай ж1бтп, сусын 1шкен соч барып тт г е келдс Карсы алдында - жасы алпысты алкымдаган, сирек сакал, мысык мурт, Kac-KipniKCi3, жылан кез 6ipey отыр. Аузында - Алла, басында 244

- сэлде. Былай царасац, Tipi пендеге киянат жасайды дейтж емес, бейне мешгг MiH6apiHeH жана тускен каз!реттей. Ал icien журген ici... Bip гажабы: Камалидден кожа, кайсыб1реулерше бултарып- жалтармай, б1рден турасына кештг - Кудайшылытычды айтшы, кожа, Барак султанньщ ажалына себеп болтан Kici - сенсщ той? - деген алгашкы суракка: - Барактын Ty6iHe жеткен — мен емес, жоцтар контайжысы Цеван Доржи, - деп жауап бердь - BipaK кылмыс ceHiK уй1чде жасалды той. Султанньщ 1шкен асына у косып берген жендет сен емесач бе? Кожа бул суракка жылдам жауап бере коймай, аз-кем бетелю жасады. - Сейле, жауыз неме, неге ундемейач? - деген Хан-баба султан шыдай алмай. - Сейлегенде не айтам? Мен — бар болтаны хан жарлыгын орындаушымын. Басканы бшмеймш! - деп кожа бастапкы сезш тэты кайталады. - Контайжы саган Барак султанды еллр де п e3i буйырды ма? - дед1 Кабанбай. - Жок- Матан хан жарлыгын Баба-бектщ адамдары жетжздь Кызмелмн1ч eTeyiHe ХоджеHrriK SKiMfliriH усын-ган да - солар... - Адам eMipiH арам дуниеге саткан екенсщ той? - дед1 Кабанбай кабатын туй т. - 0з1ч 6ineci4, казак ездтн е н ешммге тиюпейдк Ал 6ipey опасыздык жасаса, ешкашан кепн кешпейдь Осыныч артында сурауы болар-ау, ipreni ел кейш жазага тартып журер-ау деп ойламадыч ба? Кожа елдеб1р жас баланьщ сезш кызыктатандай, e3yi жайылып кулдг - Жолына келденеч турган адамды жойып отыру - ен далада ершн ескен казачка тана сумдык KepiHep. Ал отырыкты, кентп елдерде так ушш кун сайын кан теплю жатады... - Солай де... Сен ушш бул TinTi кылмыска жатпайтын, жай нзрсе болды той?! - Кабанбай оньщ ce3iH б е л т ж1берд1. - Ал 6i3 ceHi опасыз саткын, канды кол каракшы деп есептей-Mia. Осы кылмысыч ушш e3i4 кандай жазага лайыкпын деп ойлай- сыч? Камалидден тачдантандай иыгын кетердс - Асып кетсе ел1мге буйыратын шытарсычдар. Одан еткен кандай жаза болуы мумкш? 0Mip кейде картаньщ ойыны сиякты той... Бул жолы утыс - ci3flep жакта! 245

- Ту-у, мынаган дауа болмас! - дел тукшдг Кабанбай. - Нагыз к е с т алса кан шьщпас бетпактьщ e3i гой - мынау?! - Сонан сок касындагы Ханбабага бурылды да. - мен жауап алып болдым. Канды мойын цуныкер1цд1 енд1 не ютесек де езщ бш! - дедк Тула бойымен ypKin, катты Typiuirin ке тт едк Ойпыр-ай, мынадай да каныпезер болады екен! Босагада турган ек! жасауыл кожаны орнынан тургызып, жел- келеп эк е тт бара жаткан. EciKKe таяганда дат сурагандай арты- на бурылды: - Руксат етсен 6ip сауалым бар. Кабанбай батыр? - Иэ, не айтпаксьщ? - Сонау Арка жержен э д е т меж устау ушж келд1цдер ме? He6api мьщ сарбазбен жоцгар шепне калай етпцдер? Мына сезд1 ест1генде, Кабанбай оныц айткандарын санасына сидыра алмай ацырап калды да, кенет каркылдап к улт ж1берд1: - Беу, мына кожа жай кажшер жендет кана ма десем, ештекеден хабары жок, 6iTey неме болды гой! - дед1 Ханбабага бурылып. - Оу, сенщ мык сарбазьщ не айтып турган? Bi3 най- засыньщ ушы алтын, сайыпкыран уш тумен колмен касиетп Сыр елкесж жаудан тазартып келе жат-кан жокпыз ба?! Сен сиынган контайжыньщ куш 6iTTi. Ойрат атыньщтуягы будан кей- iH бул жакты баспайтын болады. Кеп узамай Баба-бектщ де кул1 кекке ушады. Енд1 тусждщ бе? 8й, мынау ani де сенбей тур-ау деймж? Ертек букш эскерд1 сапка тургызып, мынаны алдынан 0TKi3inflepmi! Тым курыса елержщ алдында казак ел'жщ куд1рет!н 03 К0з1мен K0pin кетсж! - дед1 каМарланган кезждеп эдет1мен туп сыртына шыгып. Сол куннщ ертещнде Малайсарынык тумеж де кайтып оралган. Жорьщ ойдагыдай carri аякталыпты. Уш мьщ тупннен астам Каракалпак кешж кыргыз жержщ шепнде куып жеип, мал-жанымен тугел Kepi кайтарыпты. Keurri коргап бара жаткан eKi мындай жоцгар mepiri окайшыльщпен берюпей карсыласкан екен, казак жасагы басым кушпен селдей жапырып, узакт1ресуге муршасын келпрмегтп. Бул каракалпак батыры Кылышбект'щ ек бакытгы куш efli. Малайсары тобымен 6ipre келген ол атынан домалай тусп де, шатыр алдында турган колбасыга кел!п нзе букп. - Даккык артып, тэжр ceHi тебесже тутсын, Дарабоз! Жан алкымга келгенде жэрдем колын созган казак агайынньщ осы жаксылыгын ©Mip бойы умытпаспын-ау! 03iM гана емес, кеудесжде жаны бар каракалпак эулетже осыны еле-елгенше 246

ум ы та дел есиет етермж. Баска не айтайын, кул болып курдым- га кеткен жер1м1зден суырып алдындар гой, бауырлар! - деген бурыл сакалынан куаныш жасы тамшылап. Кабанбай оны жзерлеп отырган жержен тез тургызып, куша- гына алды. - Куанышьща ортакпын, баурым! Казак пен Каракалпактьщ кашанда атар такы мен шыгар куж 6ip емес пе ед|? Бауырлары- мыз шырылдап жау колында жатканда ара туспесек агайындыгы- мыз кайсы?! Бодандык пен бостандыктык ащы дэмж 6ipre тат- кан екенсщ, ендЬ мже, жец1ст! де б1ргетойлауга хакык бар! - деп Каракалпак батырына шын кечтден кутты болсын айтгы. Осыдан кейж Кылышбек кеп бегелген жок- Бостандык алган ауылдарын Сырды кулдата Keujipin, ежелп ме-кендерже кон- дыру ушж, асыгыс аттанып Kerri. Сол куж казак эскержщ ту тж- кен ордасына энегуж Арыс enipiHfle аялдап калган Теле би кел- in TycTi. Ел аралаган сапары жем1сс1з емес. Шу, Талас, Казыгурт TeKiperiHfleri ауылдардын бас курап, кол жинап жатканын айтып келд1. Булар канды кол Камалидден кожага кандай жаза буйы- руды улы бидщ келу1не каратып койган-ды. Теле би оны бурын- нан жаксы бшед1 екен. Ол ойрат ордасыньщ осындагы тетенше тапсырмалар орындайтын жансызы кержедд Барак султаннык гана канын аркалап коймай, халыкка жасаган одан баска да киянаты бастан асады. Сондыктан Камалидденд! жай жазалап кою аз. Итке ит eniMi керек. Кешпендтерде аса 6ip сумдык жагдайда гана колданылатьж жазаныц ауыр Typi болушы efli. Бул жолы каИарына MiHin, катайып алган Теле би опасыз кожага соны буйырды: - Ол жауызга бола колдарынды былгап ауре болмакдар. Мойнына кыл аркан тагыкдар да, асау аттын куйрыгына байлап ж1бер1ндер! - дед1кыска кайырып. YKiM сол кун1 орындалды. Мойнына курым ки1з Мнген Камалидден кожа ец алдымен туземдеп ескердщ алдынан етк!з1лд!. Сонан соц жан-жактан жиналган жерг1л1кт1 кауым алдында бар кылмысы жария eTinfli. Сол арада угам окылып, кылмыскер жылкыдан жака гана устап экелжген КУР айгырдьщ куйрыгына байланды. Келес'| 6ip сатте кожаньщ тулыптай домаланган арам денеа эр жерге 6ip согылып, кыр асып бара жатты... Энегуннен 6epi жорыкта журген тумендердж кайта оралуын куткен казак косьжы ендд не де болса, Ташкентке басып Kipy- 247

ге бел байлаган. Жау эскерЫЩ булар куткендей жуык арада ашьщ алацга шыгар Typi жок. Жоцгар - колбасшылары Сайын- Белек пен Намеху-Жыргал, iHre KipreH суырдай. кала цацпасын таре б е к тп , тым-тырыс жатып алды. Будан ары бегелсе эскер- дщ арыны кайтатын болтан соц, Кабанбай касына колбасы батырларын жинап алып, цамалга шабуылдаудыц жоспарын жасауга KipicneH. Алайда дал осы мезплде Ташкент манында жортып журген Ерден бектщ адамдары тосын хабар жетшздк ойрат acnepi ертен кешке, тун карацгысында каланыц туетж цакпасынан шьтып, Коцанга карай бет туземек кержедь Ер­ ден бектщ хабарына кудж келтруге болар едТ 6ipaK Ташкентке астыртын ж1берген Теле би мен Ханкелд1 батырдьщ miriTTepi де нак осы хабарды айнытпай айтып келдь Демек, жау жасагын суцплеп тургызган 6ip тыкырдьщ таян-ганы хак. Ерден бектщ сез'же Караганда, жоцгар нояндары Сайын- Белек пен Намеху-Жырталдыц апта бойы шегелент калгандай Ташкентте бадалып жатып алуы жайдан-жай емес. Олар Сайрам тубждеп жецтютен кешн, арттагы ойрат ордасына жэне Кокан BMipmici Баба-бекке жаушы шаптырып, eKi жактан да кемек куткен KepiHefli. BipaK ешцайсысынан жэрдем келе коймаган. Жоцгар цонтайжысы Лама Доржи мундагы нояндарына ке- мекке аскер аттандырудыц орнына, Сыр бойындагы цалаларды тастап, тез елге цайтыцдар деген буйрыц ж1бер'ттТ бйткеж осы таяуда ойраттыц ез мшен булж шыццан. Контайжыныц e3i цолдагы эскер1мен солтуспктеп тацталас жаулары Дабашы мен Эм1рсана тобына царсы урысца аттанган деседь.. Ал Баба-бек басындагы багы, астындагы тэты ушмн ойрат ордасына цанша царыздар болса да, Ty6i немен тынары негайбыл цазац-цалмак шайцасына бас суццысы келмей, Э31рше з л ттщ артын багып отырса керек... Демек, кун еткен сайын acnepi азыцсыз, аттары жем-шепс1з цалып, эрец шыдап отырган Сайын-Белектщ енд1 арттан келер кемектен yMiTi узтген соц, Ташкенттен шепнбеске амалы цалмаган. Эки неме кала цацпасынан езжше дыбысын бглд1рмей тун жамылып шыгып кетпек. ApFbi ойы белплс жол- женекей Баба-бекп езже калкан кып цойып, одан ары Ацсу кезец1 аркылы Жоцгарията асып туспек. 1здегенге сураган, казак колбасыларына да кереп осы едТ Эйтседе, ойрат нояндары ез кушже eni де ceHiMfli сияцты. Сайын-Белектщ непзп эскерже анада Сайрамнан шепнген топтар косылды. Оныцсыртында мацдайдагы калалар мен ауыл- ауылдан сальщ жинап, ел тонап журген жасауыл luepiicrepi де 248

жан-жактан кашып ке лт, осы Ташкентке дамылсыз куйылып жаткан. Солардын 6apiH косыл есептегенде, каз1р туспктеп жон- гар эскерЫщ саны он бес мыннан асып жыгылады. Бул аз куш емес, арине. Капысыз карулантан мундай колмен кез келген кор- шауды жарып eiin, ойта алган жагына удере та ртута болады. Ал аскербасындаты Сайын-Белекноян - мундай кыспактынталайы- нан жол тауып шыккан ку мужздщ e3i. Осыньщ 6apiH есепке алтан Кабанбай не де болса ойрат эскерт кала какпасынан тым узатпай сотудын, жолын карас- тырды. Урымтал жерде урыс салууилн ертерек кимылдап, калай- да жаудык алдын орауы керек еде Сез жок. Сайын-Белекгщ 6ip K63i калада болса, 6ip K63i казак колы ошарылып жаткан далада. Сондыктан колбасы жасакка кежшрек косылып, каз1р Бердщожа жаттыктырып журген бес мыц ж1riTTi элдеб1р есеппен /I тоскауылда калдырды да, кеш батысымен аскер орналаскан тес- кейге отгы кундепден де молырак жактырып, ен даланы шок жулдыздай жайнатып койды. Сонан сок уркер кетерше калык колды атка кондыртан. Сол болиде булар суыт журюпен каланы алыстаноратытып eTin, Коканжолынажетл де.Ташкенттен он бес шакырымдай жерде лзгш тартгы. Осы мандаты уры сай, адыр- кыркасы мол, тасалау жерд1 эдей! тандатан. Кашан атойлап ал- гарыста канша аскер жатканын Tipi пенде а сурапыл, шешуиш шайкас Kyrin турта- ............... _____ __...,ын efli. Сондыктан бас колбасы эскердщ тузем TapTi6iH сэл езгертп. Бул жолы каска макдайга Малайсары- ньщ тумежн койды да, он колта Ханбаба султанды, сол колга Наурызбайды ж1бердк Тебе-тебеге карауыл койып, калтандары сай-сайта аттарын матастырып, кезге туспеу жатын ойластыр- ган. Егерде жаудык ертауыл колы алдымен жетер болса, етш зт Ж1бе р т, кекжелкеден куа сотуды Еспембетке тапсырды. Элден уакытга шыгыс жак кулан иектежп, так да белп бере бастатан. Калынэскерд! сэлмен козтап, сезжтудырмай, урымтал туска экелуш экелсе де, Кабанбай кеншшде afli де элденеге алакдаган кобалжу бар. Сары такым Сайын-Белек будан кулы- тын асырып, адеж жалтан лакап таратып, жеме-жемге келген- де Кокан батытына емес, TepicTiKKe карай лке тартуы да MyMKiH той... Олай болганда, тоскауылда калдыртан Бердщожанык ж И т- Tepi Kyuii басым жауды устал тура алмай, буларта хабар бергенше Сайын-Белектщузап кетер| анык. Б|раксотыста тэуекелс1з жек!с жок. 1шк'| 6ip туййклн алдамасына сенедс Жоктар нояны, канша 249

жанкешп болса да, жолында сежмд| одактасы Коцан турганда капе-кержеу ажалга карсы шаба коймас. Осылайша алуан ойлар камалаган Кабанбай Кубас атты ба- яу бастырып, тебе басында карауылда турган Малайсарыныц касына келд1. Тан алдында 6ipep сагат мызгыганы болмаса, бупнп TyHfli булардын 6epi де уйкысыз еткерген. Kipnixiepi катып, TycTepi кашьщкырап тур. Bipan, кашанда жагасы жайлау, анау-мынауга айылын жимайтын Малайсары сыр беретж емес, колбасыны кентдене карсы алды. - Бупн Сайын-Белекп шурюл басып калган жок па екен? Жол бойында кылт еткен кара кершбейд! гой, TinTi? - дед1 eTiriHin конышынан узындыгы 6ip суйем шытыралы шакшасын суырып жатып. - ТулKici тубжде, TyTiHi аузында. Жан керек болса, кайда ба- рар дейсщ, 6ip келер, - дед1 Кабанбай да насыбайга кол созып. - Дайындыгьщ калай? Жаумен бетпе-бет к е л т калгандай болсак, сайыска шыгатындарды сайладьщба? - Е, тэжр-ай, оган не дайындык керек?! Б1здщтумендежекпе- жекке шыксам-ау деп колы кышып журген мьщбасы батырлар- дьщ e3i толып жатыр. Солардын, 6ipiHe кезек тиетж шыгар. Айтса айткандай, Малайсарыныц жасагында журт таныган айтулы батырлар аз емес-Ti. Кейжп жас nepinepfli былай кой- ганда, Баян, Байгозы, Оразымбет, Баймурат, Бер1бай, Еспембет секшд1 муйi3i шанырактай жолбасар жюттер осы топта болатьж. Оныц устже казак салтында «жекпе-жекке сен шык- деп ешюмге буйырмайды. Keri кайнап. аркасы козган батырдыц e3i ттешп, колбасыдан бата сурауы керек... Алайда дал каз1р Малайсары- ны мулде баска 6ip ойлар мазалап турган сектдк Кун шыгар алдында бадырайып айкын кержген адыр-кырканы жанарымен лнте, тец1репн тугел шолып шыкты да, Кабанбайга карал: - Маган салсак, дал бупн сол Сайын-Белекп сайыска шакырып эурелемей-ак койсак деймж, - дед1 aai де im nixipiH аша коймай. - Неге? Журегщ шайлыгып тур ма? - Жога, журек шайлыгатындай кермей-бтмей журген калмак па?! Олардан куилм1з басым екеж рас кой? Ендеше туткиылдан шыга к е л т, б^рден жайпап етсек кайтед1? Мына жердщ ынгайы да соган к е л т тур... - Жекпе-жекке сен емес, олар шакырса не ютейсщ? Ата сал- тын бузасып ба? 250