Қ. Жұмаділов. Дарабоз т1

бул ретж олжаньщ еч частерл'ю1, малы да, басчасы да емес, нояннычон жеп - онтогыздарга к е л т бойжетт отырган, ай мен кундей еш царындасы efli. EKeyi де - чалмач журтында сирек ушырасатын тана кез, оймач ауыз, аччубаньщ эдемга. Улкешжч аты - Барын, юилашчаты - Шарын екен. Ypin ауызга салгандай cyftKiMfli сулуларды кергенде, батырлардыц б1рталайыньщ-ач кеч'тже чурттускен. Кекжал Барачтан бастап Жэжбек, Еспембет, Дэулетбайлардыч да пигылы бузылып, чыздар орналасчан ба- чауыл чостарын жж торуылдайтын болтан. Ер-азаматтыч 6ip осал жер1 - ач жаулыч чой, чашанда. Мал ушж, жер ушж туе жыртыспайтын агайын, ургашы журты- на келгенде, кейде арадан ерт шыгып, б тс пе с жауга айналуы да мумкж. Осыны есепке алган чолбасы жорычтыч сочын кутпей-ач, мына 6ip арчыраган азбандардьщ кец|л1н тез1рек тындыртысы келдК Тесек жачгыртчысы келген дэмел1 ж1г!т- Tepfli тугел жинап, 6ip шетке Ti3in чойды да, тутчын чыздар- ды да ортага экелд1рт, олжа улесу зачы бойынша аруларга тачдау бердь KiMHi4 ойында не жоч дейач. Елуден теменп, чырычтыч чыр- часына шыччан чырчылжычдардьщ кебнач ycTi-бастарын тузеп, сачал-муртгарын басып, чыз алдында айбынды да асчач Kepi- нуге тырысады... Эйтседе, кешпел1 елде туып, жаугерштжпен кез1н ашчан, зердел1 чыз-келжшектер де дайындычсыз емес- Ti. Эрчайсысыньщ ез ойлаганы, кецийне туйген Kicmepi бар. Бастарына чандай таучымет тускенж, Ty6i осы 6ip чылкетрден етпей чоймайтынын жачсы бтетж ондай чыздар арада еткен e«i- уш кунде белгий чазач батырларыныч жас мелшерж, ел ш н де п бедел1 мен отбасында KiMflepi бар екенж алдын-ала сурастырып 6min алган-ды. Балдынзаны жекпе-жекте басым кушпен жечее де, Барач батырдыч оны елпрмей tipi алып чалганы, ал агалары- ныч дал 4a3ip сол Барачтыч жан жолдасы Жаман батырдыч чолында тутчьжда жатчаны да eKi чызга ManiM efli. Олар бупнп тачдауда ездерже лайычты куйеутауып чана чоймай, болашачта сол агаларын аман алып чалуга бел байлаган... Кезек соларга келгенде, Барын сулу орнынан турып: - Артыч туган кекжал Барач. агатайым Балдьжза ноянныч часычтай чанын чиганда, мен неге ондай азаматча жанымды чимаймын?! Езд1ч чойнында жатчанша, ерд1ч аягын чушчаным артыч... Мен 6ecmuii болып барсам да, Барач батырды тачда- дым! - деп бурала басып барды да, дал ортада турган батырдыч бшепнен устады. 401

Эпкесжщ соцынан me орнынан туртан Kiiui кыз Шарынньщ се- 3i де цысца болды: - Казацтын, кекжал Бараты кайсымызга жетед'1?! Мен аты Жаман болса да заты асыл Жаман батырга тиемж! - деп Акнайман Жаман батырдыц колтытына барып тыгылды. Торгауыттыч аукатты, теки жержен шыккан, ею тузу баска кыз-келжшектер1 де e3i такдаган казак жютгершщ етепнен устап, жан-жакка тарап кетin жатыр. Араларьжда сыры кетсе де сыны кетпеген, эл1 де бала тауып берерлж куж бар кексе катын- дар да ушырасады. Keft6ipeynepi TinTi eKi-уштен бала жетектеп жур... Цазекец мундай «кейлепмен туган» балаларды да сыртка теппейдк «Бука KiMfliKi болса оныю болсын, бузау ез’|мд1ш>дейтж кагида бар. Казактыц осы м'жезж жаксы бшетж туткын эйелдер. басында жылап-сыктаса да, езжщ жаца жагдайына тез KeHflirin кетуил efli. Айнала айгай-шу, кецтд1 кулю. бзже улес тимей калып, 6ip- 6ipiHeH cayFa сурап жургендер де жок емес... Ал кыз жетектеген жИтгердщ б1рден мерею тасып, шоктыгы асып шыга келген. Согыста ерлж керсетт, кезге тусу - 6ip баска да, мундайда ару кыздардьщ тандауьжа iniryflin жен1 TinTi белек. Ер-азамат ушж будан аскан мэртебе, сый-сыяпатболмас... Курбы-курдастарыньщ 6ipa3bi Баракты коршап алыпты: - Мына кекжалдьщ салымын-ай, а?! - Жупар KiHfliK кой нагыз! - Не керемет1 барын юм бтс'ж, aflTeyip ургашы журты осыны керсе болды, жел1мдей жабыса калады! - Кеше Балдынзага колы батпай койып efli. Сонда кекжал- дьщ 6ip eHi ш н де жатыр екен гой! - flecin, Баймурат, Оразымбет, EcneM6eTrep6ipaTbin,6ipi кагады.ОларгамынажактанДэулетбай косылды. - Эй, кекжал, сен кысырактын уй1рждей бес катын алып, пайгамбар межесжен асып кетпе... CayFa деген кайда? Сен, жен б1лсец, мына жас nicinfli маган бер! Буларга келгенде Барактьщ кайтарар жауабы да дайын турушы efli. - Жок, ж1г1ттер, epicreri малымды талап алсандар да кол- дарыкды какпаймьж. Тек эйел жагьжа колка салмакдар! - дейд1 карк-карк кул т. - Ал артыгын мждеп, жуанды жонып жеймж десендер, алдымен ана ceri3 катын устап отырган Абылайды талапайга салыкдар! 402

Сол кун1эр поста аксарбастар айтып сойылып, жолдары болып ару кушкаи азаматтар KiuiiripiM той жасады. 5ipan колбасы эскер аркауын босаткан жок- Сэл epiK берсец болтаны, ж1пттердщ жайылып кететш Typi бар. Сондыктан женю кызуын суытпай, келеа кун1-ак жака жорыкка аттанды. Ендвп беталыс - Манырак. Шолгыншылар энегуннен 6epi кашкан-пыскан калмактык 6api сонда жиналып, кайтадан куш топтал жатканын айтып келген. Манырак - Баркытбел сшемдершщ Сауырга уласар тусында солтуслкке карай созылып жаткан ез алдына 6ip белек тау. Мол супы, шуйпн шегт, кен коныс. Ойраттардын сонты жарты тасырда бауыр басып, мекен тепкен 6ip жер1 осы ед1. Кейт, осыдан 6ipa3 жыл еткен сон, эйг!л1Умбетей жыраудьщ: Козы Манырак, кой Мацырац Арасы толган квп кэлмак- Калмакты куып кашырдьщ, Пара Ертютен втюз'т, Алтай таудан асырдьщ. Ацшэушге кос т/г/л, Ауыр кол жидырып алдырдыц, Налмаща ойран салдырдыц. Пабанбай мен Бегенбай, Аргын менен Найманга Ноныс цылып калдырдыц! — деп жырта косканындай, тарихта жонтарга карсы жойкын урыс- тын 6ipi осы Манырак манында болып едк Шоргадаты шайкастан кейЫ, Маныракты жайлаган, одан ары Кузуш, Шаганобада отыртан тортауыт пен дурб1т Teric атка конып, казак колын 6ip тойтарсак осында тойтара- мыз деп, Маныракка ке л т бектген-дк Узын-ыргасы жел-сепз мындай эскер сол таудьщ киын кезен, б и т тургыларына алдын ала орналасып, казак жа-сагыньщ жолын тосып жатканына да б1рнеше кун болтан. Жекпе-жек сайыстан да, ашык аландаты бетпе-бет урыстан да журею-epi шайлыккан ойраттар енд1 осылай жол торыган букпантай тэсшге кеилп efli. Олары нэтижеаз де болтан жок. Алгашкы арынмен тебшдей желп бартан шолгыншылардын 6ip тобы кутпеген жерден тоскауылта кездеап, арандалып калды. Бул топты бастатан - жер жатдайын жаксы бшелн, бул кунде 403

жасы жетпютен асып, Бэйж1г1тпк аксакалына айналган Сайбо- лат Тама батыр болатын. Сол Kici касына Даулетбай жасагында- Fbi Жумык ж1гптер1н е р тт, жау жакты барлап келуге e3i тшежп атганган-ды. Шолгыншылар тау бектерлеп барып, Макырактык кыр желкесжен асып туспек болтанда, кезецде жасырынып жаткан ойраттар б!лтел1 мылтыктан 6ip мезплде ок жаудырып, жиырма шакты адам шежт боп Kerri. Окка ушкандардьщ шжде Тама батырдьщ 83i жэне Дэулетбайдык немере iHici, жас талап Кенже батыр бар едк Осылайша кайтылы кан тепспен сэтаз басталган Мацырак шайкасы едэу1р узакка созылды. Жер жадысын пайдаланып жаксы беюнген жау уры сай. б и т тургыларга мергендерж устемелей орналастырып, б1рнеше кун бойы Макырактык ма- кын бастырмады... Акыры мунда да Баспан-Базардагы урыс тэсийн колданып, жаудык ту сыртынан орап келуден баска амал калмаган. Ол ушж Баймурат, Даулетбай, Еспембет бастаган уш мьщ колды Кузу1н айналдырып, Макырактык шьтыс жагына тунделете етю зт ж1беруге тура келдй Олар жаудык арткы елмен байланысын узе, кезге туспей кек айналып келгенше ею-уш кун- дей уакыт керек еди Дегенмен, жИттер д1ттеген жерлерже уэдел1 мерз1мде ж е тт ул п р тп . Ойраттардык бар назары батыска ауып турганда, олар тау асып ке лт, жаудык ту сыртынан шабуыл жасады. Шыгыстараптан айгай-сурекесттш, ойраттар алакгап артына бурылганда, мына жактан кекжал Барак, Жэн1бек, Оразымбет, Акпантай, Шынкожа, Жаман батырлар бастаган калык кол да ат басын коя берген. - Абылай-Абылай! - Цабанбай-Кабанбай! - Каптагай-Каптагай! - Ошыбай-Ошыбай! - деген айгай-уран мен тарсылда- ган мылтык ун1нен буюл Макырак тауы жакгырыгып, дуние теккертгендей болып едЕ Бул урыста Даулетбай батыр бастаган Жумык «irirrepi ерекше кезге тустд Кад1рменд1 карттары Тама батыр мен жас кыршын Кенженщ окыста жау огынан мерт болуы азаматтардык кепн кайнатып, катты ызаландырган. Энше-йжде эр кадамын андап басып, сак журетж Даулетбай бул жолы елер-TipmepiH умытып, унем1 алдыкгы шепте шабуылдаумен болды. Батырдык кезже кан толып, бет-элпет1 де жан шошырлыктай езгерт кеткен. Шамасы,

j мундай жанкешл елерменд1ктен ажалдьщ e3i де каймыгатын | болуы керек, ак Ke6iri шыккан тортебелдн уст'шде уршыктай ,| yflipinin, алдаспанын оцды-солды сттегенде, бейне орман отап ! келе жатцандай, жау ортасын как жарып, арттагы эскерге жол I ашып отырды... I EKi жакты кыспакта калган ойраттардьщ ет асымдай гана шайкасуга шамасы келдг Акыры катарлары сиреп, мулде курып кету Kayni тенген кезде, каша урыс салып, туспкке карай бет тузеген. BipaK канына карайган казак косыны бул жолы олардык кыр сокынан калмады. Сол 6eTi Ш1л1кг1н1ц кек жазыгына да турактатпай, Кузужнен ары асырып, Сары Емшд1 кулдата, Кулыстайга етж зт ж1бердг Аман кутылгандары тым аз, узаса 6ip жарым мындай гана адам болар. Ал калгандары тугел дерлж Мацырактын сай-саласы мен LiliniKTi жазыгында ажал тапты... Эрине, казак жагында да едэу!р шыгын бар. Урыстан кей'ж аскерд1 тустеп тугендегенде, узын саны уш жузден астам азаматтын те йп- кеткеж аныкталды. Акшаулден басталган биылгы жорыкта Мацырак согысы ек кымбатка тускен шайкас болды. TaFbi да жуздеген казак шанырагы кара жамылатынын ойлаганда, Кабанбайдьщ кабыргасы cerinin, катты кайгырды. Амал не, курбандыкты канша аз беругетырысканымен колынан келген1 осы болды. Осы арада , эскерге 6ip жумадай тыныс 6epin, шейгг кеткендерд1 ак арулап жерледк Макырактык 6ip койнауынан эркайсысына жеке-жеке Ka6ip казылган. Жерлеу алдында уш жуз елудей арыс азаматты каз-катар салып койып, Жуст-кожа жаназа шыгарып efli, казакка бэр'1нен киынтигеж сол болды... Жерлеу аякталган сок, каза тапкандардьщ рухына куран окылып, LllmiKTi жазыгында ас бершд1. Бул кезде казан айы орталап, кун де салкын тарта бастаган. Макыракта бел омырткасы уз1лin куйрей жек!лген торгауыттар будан ары карсыласуга жарамады. Жаппай ipre кетер1п, кунгейдег1 жокгар шебже карай бет тузеген. Б1разы Шаганоба, Кузу1н асуларымен ужымдаса кешсе, калгандарыньщ оган да муршасы болмай, Тарбагатайдык куыс-куысын сагалап, босып Keui. Жер кайыскан кеп мал мен кешке тесе алмай калган бала- шага, катын-калаш казак эскерЫщ колына тусп... Дегенмен, Барын сулу акыры ез максатына ж е тт тынды. Ол He6api он шакты куннщ (ш1нде-ак кекжал Барактын нак суйер1не айналган. Кун сайын батырдын кулак елн жеп ж урт, 405

afacbi Балдынзаны туткыннан босаттырды. Барак колбасыга бар беделж салып отырып алган... Акыры Кабанбай Балдынзамен сейлест к а р т, оньщ тозып журген торгауытты жинап, кунгейге Kemipin экетуге KeniciMiH алган сок, ноянга бостандык беруге руксат erri... BipaK аттаныс eni аякталган жок-ты. Алда тары 6ip улкен шайкастур. Енд1г1беталыс - Кара Ертгстщбасы мен 0р Алтайдагы уранхайлар. Аз-кем ат шалдырып алган сон, осыларды кунгейге таман 6ip ысырып тастаса, биылгы жорык ез максатын толык орындады деп каймыкпай айтура болады. Алайда кутпеген жардай казак эскержж мжделн курт женш детт ж1бердк Косынньщ бас-аярын жинап, ертекдер жорыкка аттанамыз деп отырранда, Кабанбай шатырына шырыстары Сауыр тауын бектерлеген багде жур1сп отыз шакты адам к е л т тустЕ Bapi де - шошак тымак, шонкима е л к киген уранхайлар. Ен, гажабы, буларды бастап келген шм дейаз рой? Банжыр ноян... KafliMri Эм1рсананын агасы, Кабанбайдьщ туган кудасы - Банжыр! Конактар аттан ту с т жатканда, Кабанбай ез кезже e3i сенбегендей 6ip сэт карап калды да, акыры сол екенже шубэсы калмаган сон, e«eyi шуркыраса табысты. Кудасын еткен кыстан 6epi Kepin турганы осы едк Банжырдьщ бала-шага, туыс- жураты ani де Кабанбай ауылында болатын. Арттагы уйншжщ аман-саулыгын еслп, ол да масайрап калды. Айтып отырса, биыл кектемнен 6epi Банжыр нояннын да бармаган жерг, баспаган тауы жок кержедЕ Дабашыны кайтадан такка отыргызамыз, ез улысында Эм'фсананын бил1гж калпына келт1рем1з деп, жаз бойы тыным таппаган. Кудай колдап, буркынньщ ыкыласы буларга ауып, эйтеу1р бул!к басы Намеху- Жыргалды женген KepiHefli. Дабашы кайтадан Inefleri ойрат тагына барып орныгыпты... Алайда булар ана жылы сургшде жургенде, контайжы бул жактагы уйып отырган улыстыталапайга салып, кержгеннщ карауына белin ж1берсе керек. Кунгейдег! дурб1т ез алдына, терюкейдег! торгауыт ез алдьжа быт-шыты шырып бытырап кеткен. Енд1 сол тоз-тозы шыккан тайпалардын басын курап, 8м!рсананын кузырына жинап беру мждел тур. Сол ушж Банжыр ноян кептен 6epi аттан туспей, бул жолы Кобык пен Костолагайды, Алтай мен Сауырды аралап келе жаткан 6eTi екен. Казак эскержщ биыл Ертю бойымен, Баркытбел, Алтай багытында торрауыттарды туре куып, Жонгарияга рай Kemipin 406

жатканынан булар да хабардар. 8м1рсана мен Дабашыга б1рде багынса, б1рде багынбайтын тонмойын торгауытты жуасытып, ез улысына багындырып бергенже куанбаса ренж1мейд1... Ал Алтай, Сауырдагы уранхайларга келеек, олардыц жеж мулде бас^а. Жалпы уранхай улысы терт ойраттьщ санатына к1рмеген1мен, Tmi, эдет-салты жагынан осылармен агайындас, кеп уакыттан 6epi жоцгар хандыгынын курамында ез мждетж адал аткарып келе жаткан ел гой. Булар - ойраттардьщ Халка- монгол бетжде турган болат калканы. Сонгы жылдары Даба- шы мен Эм1рсананы ек акырына дейж колдагандар да - осы уранхайлар. Ендеше ойрат нояндары да уранхай улысын казак эскержщ шабуылынан коргауы керек. Коргаганда олар бупн- ri конысында мурты булжбей отырып калсын демейдК Уранхай журты Кара EpTiCTiK бойын сонау Маркакел, Катынкарагайга дейж казакка босатып 6epin, ездер1 Алтайдык кунгей бел не коные аударады. YaripreHflepi биыл, улпре алмагандары келер жазда... Тек жалгыз FaHa TmeKrepi бар: казак колы уранхайды шаппай, бала-шага, мал-мулкже тимей, бейбп- бтммен кеилп кетуже мумкждж берсе болганы. - Ертю бойы мен 6р Алтай казак хандыгына караса, 6i3re де енд1 солтустж жактан кауж жок, - дейд| Банжыр ноян. - Уранхайларды туетж Алтайдагы Кектогай, Ш щгт, Булгын, Бурылтогай езендержщ бойына коные аудартуга б1здщ ез1м1з де муддел1 боп отырмыз. Б(зге eKfliri Kayin - шыгыстан. Уран­ хай улысы будан кейж де терт ойраттын шыгыс беттеп калканы болып кала бередг Кабанбай эр рудьщ мыкбасы, жузбасы батырларын онаша жинап алып акылдасты да, уранхай елшшержщ бул тте п н кабыл алды. Уранхайды шапканда да, батып калатын байлык шамалы- тугын. Булар, semi, TepiCTiKTeri орман шжен ауып келген ел гой. «Таулы алтайлыктар» деген атпен 6ip белей орыска карап Kerri... Мал басы аз болгандыктан, кебжесе аншылыкпен кун кередь Кыстьщ KyHi келжке мжбей, табанына сиыр cipiciH каптаган кайкы бас агаш шангымен зырлайтындар - м1не, осылар... Оньщ уетже кун суытып, кыс жакындап калганда, онсыз да алые жорыктан кажып келе жаткан жасакгы будан ары устап туру Tirni де оцай емес-Ti. Сейтт, кан Tericci3 бейб1т б т м уранхайдын, гана емес, казактык да тте п не сай келе Kerri. Банжыр ноян бастаган уранхай Kicmepi аттанып кеткен сок, Цабанбай олжага тускен кеп мал мен эскердщ ат-келИ нарау

6ip бел|пн Каргыба бойына алдын-ала жыл-жытып ж1берд1 де, e3i ipiKrenreH бес мьщ колмен EpTiCTi ерлеп, одан ары Маркакел, Нарын.Катынкарагайгадейжбарыпкайтты.Елштерарасындагы 6iTiM ез алдына, енд1 жер neci релнде, былайгы кальщ уранхайга айбат керселп, жанаты айтылган елкелерд! карулы колмен 6ip аралап шыгуы кажет едк Шынында да, будан былайгы журю тек жер шолу, коныс керу есебжде erri. Артык кан тетю, урыс-кагыс болган жок. Эр сайдын куысында шанжау-шанжау коныстанган уранхайлар, келюм бойынша, онсыз да нарта-костарын жыгып, шыгыска карай ipre кетерш жатыр екен. Орталарына найзалары кек Tipen, самсаган казак эскержщ келу1 олардык кешж бурынгыдан да жеделдете тусл. Сонымен удайы уш жылга созылган казактьщ ен сокгы аттаныс жорыгы да езжщ кездеген нысанасына жеткендей болып едК 0р Алтайдьщ кальщ катпарлы койнауын сузт, ак бас шыкдарын кар басып калган Улкен Нарын тауларына жеткен казак жасагы осы арадан Kepi кайтып, жол-женекей Маркакел- ге бурылды. Б и т куздардыц коршауында шарайнадай жаркырап жаткан меп-мелд1р, сулу келд'щ жагасьжа таяганда, жасамыс, егде сарбаздар шыдай алмай, аттьщ басын коя берген: - О-о, касиетщнен айналайын Маркакел! Бул лрлжте ceHi де керет1н кун болады екен-ау!!! Жастар жагы бул келдщ бурын атын еслгеш болмаса, eMipi Kepin тургандары осы. К е п ш тт жапа-тармагай аттан rycin, кел суына бел-колдарын жуып, маре-сэре... Кабанбай да жана гана аттан Tycin, найзасына суйенген куй!, келдщ тен1репндеп ак кайьщ, жасыл самырсын кемкерген бижбеткейлергетамашалай карап турган-ды. Bip мезетте жакагы ырду-дырду кепш'ииктен б е лж т, атын жетелеген Шынкожа батыр келд1 оньщ касына. Белн жака гана жуган екен, мелщей кап-кара сакал-муртынан сутамшылап тур. - Сонымен, казак жержщ шелне жетлк пе, сардар ага? Элде будан ары да 6ip елкелер бар ма? - дед1 ол, езжше 6ip масайраган кек!лд1 кейтте турып. - Не? - дед1 элдеб1р ой кушагында турган сардар онык сурагын акгармай калып. - Ата журттык шепне жегг1к пе деймж?.. Казак жержщ шыгыс шекарасы осы болтаны ма сонда? - Кайсы ата журтты айтасьщ? - дед! Кабанбай, бул кунде жасы отыздык iuiiH енд1 аралап, кайраты сыртына тепкен

Шынцожаньщ сом тулгасына суйсже кез салып. - Аргы атак ер TypiKTi айтсач, оньщ mepi сонау Шынмашынмен шектес, Сары теч!зге дейж созылады. Ал 6epri Тайбуча, Буйрычхандар ту лккен Найман хандыгын сурасац, Ka3ip солардьщ нагыз чут чонтан ата конысында турсьщ- Хандыктын, шытыс шеп осыдан жарты айшылыц жерде, Алтай-Хантай тауларыныч TepiCTiK чапталында жатыр... - Мен 6epriciH айтып турмын, сардар ата. “Ацтабанныч- алдында ойраттар 6i3fli чай жерден ытыстырды? Соны бтпм келедг - 0-э... Сочты жуз елу жылда шекара талай ауысты той. Алтай мен Барчытбелд1 б1рде чазач иемденсе, 6ipfle чалмач алып, итжытыс ту с т журмедж пе... Ал чазачтыч 4a3ipri шекарасын сурасач, ол - мже, мына жерде! - деп Кабанбай чолындаты найзасын кел жиепндеп деческе апарып шанышты. - Алдымен жаудан босатан осы елкеш бойга 6ip ci4ipin алайычшы. Буйырса, арты жагын тэты кере жатармыз! Ертеч елге чайтамыз деген куш Кабанбай осы жорычтаты рубасы би, батырлар мен кейб1р сэры TicTi сарбаздардыч басын чосып, Kimi-ripiM кечес етшзд!. Сотыстан тускен мал-жан олжасы анада, Мачырач шайчасынан кейЫ-ач б е лж т бертген-дс КУР алачан чалган ешк!м жоч- Батырдан бастап бачыршы балага дейж езже лайыч улесж алган. Енд| журттьщ кекей1н тескен 6ip тана жай бар. Ол - жаудан босатан елкелерд! ру-руга береке- б!рл'жпен бел1п беру мэселесК Колбасы к е гтч кечшж KynTi чылмай-ач, жорыч чызуы суымай турганда, алдагы чоныстар межес1н де этап етуге бел байлатан. - Узачча созылтан азаттыч сотысы, аччан чан, теккен TepiMi3 текке кеткен жоч! - дед1 ол жиналтан журтча жагалай чарап eTin. - Мжеки, кеп жылдар бойы 6ip керуге зар болтан ата журтымыз азат боп алдымызда жатыр. Бач дарытан Барчытбелге бауырымызды тесел, часиетт! Кара Ертюке 6eTiMi3fli жудьщ. Енд1, мже, ач иычтар ушчан Алтайта да ж етт, Марчакелд1ч бойында мамыражай кун кеш т отырмыз... Ойрат эулет1 бауыр басчан бул елкеш очайшылычпен босатчан жоч, ач найзаньщ ушы, ач бшек-тч куилмен тартып алдыч жер!м1зд1. Кайтпас чажыр, ерен ерл1ктер1че мычда 6ip алгыс, бауырларым! Tipi чалгандарымыз- та сый-чурмет, шей1т кеткен чурбандарта иман буйырсын! - деп аз-кем бегелд1 де, сезж чайта жалтады. - EHfli кеп болып ачылдасатын 6ip мэселе бар. Хан жарлыгы бойынша, жаудан 409

босаган аймактар иен турмауга тию. Сол жана жерлерге калай коныстанамыз? Бул женде менщ кецт1мде журген мынадай 6ip жоба бар. Лайык керсецдер, соны орталарыка салайын. Оган калай карайсыцдар? - Айта бер, сардар aFa! - Эржмнщ Kei^ifli жогары болганмен, тубжде 6ipey терелж айтуы керек кой. - Кан майданда кол бастап, жец'юке жетюзген адам езщсщ. Бил1кп де сенщ аузьщнан естиж! - десл. - Айтсам, Аргын ага баласы ед1,агалыгын осыжолыда Kepcerri. Бас колбасшы Бегенбай Акшэулще ту Tirin, жорык жолын бастап бердк Содан кейж де Аррынньщ жаужурек батырлары кунде кылыш cepMecin, ата журтымыз Алтайга дейж 6ipre к е л т отыр, - дед1 Цабанбай езжщ ок кол жагындагы Байгозы, Олжабай, Сырымбетбатырларра ишекезтоктатып. - Б1ракмен мамырдары хан кецесшде де, одан кейж де Аррынньщ nri жаксыларынык алдынан талай еткенмж. Ара баласы шырыс аймактан коныс дэметпейдь Олар ез бауырлары Керей мен Найманньщ epici кецж, 0р Алтайга дейж кулаш сермеу1н куаныш етед1 де, Арканык улангайыр кец даласьжда еркж жайлап кала береди Тек ipreMi3re кейж кеш т келген Тобыкты батыры Мамайдык рана е тж ш бар. Бура-Матай мен Мурын, Сыбан ауылдары шыгыска карай ipre кетерт, жер аягы кецюе, олар Шыкгыстаудан коныс сурайды. Ол жагын кейж акылдаса жатармыз... Ал сонда бугжп белю, непзжен, Керей мен Найман арасында болмак, - деп тары 6ipa3 тыныстады. Эр тустан куптаган, ризалык б1лд1рген сездер айтылып жатыр. - Ендеше, агайынньщ екпесже калмау ушж алдымен Керей атак эулетжен бастайын, - дед1 сардар ез ойын кайта сабактап. - Керей, Найман элмисактан 6epi, сонау Шыкгысхан заманынан да бурын, Туррыл мен Тайбука хандардык тусында-ак Алтай мен Баркытбелд! катар жайлаган, тесекте басы, тескейде малы косылган, тату-тэтп ел болатьж. Содан 6epi ipreMi3 б е лж т, жубымыз жазылып керген жок. Ата журтынан ауган ел ретжде ащы-тущыны 6ipre таттык, арман-мукымыз да ортак болды. Бэлюм, сондыктан да болар, биылгы шыгыска бет алган аттаныска барын аямай салган да - осы улыстар... Алгашкы улес сендердж1. Абак керей эулетН Мына кеш!п жаткан уранхайлар- ды ырыстыра, Алтай асып, Кара EpTicri ерле де, атьщньщ жеткен ж е р тв дейщ кек Kec'min, коныстана бер! Судык туныгы, шептщ шуйпм ceHflepfliKi, ата баласы! Буран не дейацдер? 410

Бул сезге Керейдщ Жэжбек, Жантай, Байтайлык сынды батырлары б1рден ризалык 6iflflipfli. - Айтканыцныц артыц-кем1 жок. Дарабоз! - Tepenirine кулдык! - Ата журтымыз АлтайFa ат басын 6ip TipefliKmi. Аргы жарында конысты калай KeniTyfli 03iMi3 б1лем!з! - flecin, 6api де емен- жаркын ун катты. - БэрекелдИ Олай болса, енд1 аяцдап ез арайындарыма келейж, - дед1 Кабанбай да жадырай ку л т. - Онда да, карыстан суйем жуык демесж, кашанда epairiMeH ел курметже беленген Ергенект1 эулетжен бастайын. Кекжарлы, Бура, Саржомартушеу1 тел козыдайтетеескенТерютацбалыменб1рге «Актабаннан»кейж кеп уакыт Шьщрыстау мен Шардын, еж аралыгьжда сырылысып, зорра сиып келгенж б эр Н з де бшесйздер. Буранын куж кеше Жоцрар колынан мерт болган Баканас жэне Байкошкар сынды батырларынын суйеп каз1р де Шьщрыс сыртында жатыр... Кец1л канша кен болганмен, шыдамньщ да ujeri бар. Ата журтца аман- есенжетсек-аудепен1регенелдщб1рюсыларед1,мше,соларманра да кол арткандай болып отырмыз. Оныц 6epri жарында, осы жорыктары кекжал Барак, Танаш, Акпантай бастаган Кекжарлы, Бура, Саржомарт ж1г1ттер1н1к ерл1г1 6epiMi3fliK eciMi3fle. «Енбек кыл да - мждет кыл» деген бар... Енд1 сен арайын журтын Акнай- ман, Кожамбетпен 6ipre EpTicriK оц капталын жагалап кеше бер, ЕргенектП Макдайынды Маркакелге Tipen, Катьжкарагай мен Нарын, Самарды бауырьща бас та, аягыкды EpTicTi кулдата соза бер! Тастаран таярыктал боп есетж сулы да, нулы елке сендерге калсын! Буран не дейсщдер? EpreHetcri jKirrrrepi мундай батпан куйрыкты кутпесе керек. Б1рден жуздер1 жайнап, дуылдасып Kerri: - БэрекелдЬ сардар ара! - Осы айтылран enipAi мал-жанга толтырып алсакта жетер. - Аркамызды Алтайра Tipen, еж аятымызды Ерлске малып отырсак, будан артык кудайдан тшегежм1з не? - Тек, ■итжастанранныкуйкысы канбас» дел, opbic6eKiHicTepi мазаны алып журмесе, Ертшке жетер жер бар ма?! - десп Барак, Танаш, Акпантай, Жаман батырлар. - БэрекелдМ Бул да 6ip б1ткен ic болды, - дед1 Кабанбай ез ce3iHiK риясыз е т т жатканына разы болып. - Ал, Каракерей, Тертуыл, кабактарык жрбщ тарта калыпты гой? Тураушыдан туранын болганда, жетюкежм1з осы ма деп, ту ж лт отырран

жоцсыцдар ма? Туктмекдер! Терелж Телегетайга тиген екен, тезбеске. акырын кутпеске амалыц цайсы, Алдымен кара шакырактагы Тертуыл баласы, тутас коныска кол жетпей шашырап журген агайыннык 6ipi сен едщ. Бул кунде ер жагыц - 0кпет1, аягьщ - Аягезде, аядай enipre сынадай сыгылысып отырган жайьщ бар. Кунгейде Акшэул1 мен Акшокы арасынан коныс кекейткенщ биыл гана. BipaK ол да аздык етед1 саран. Осы жорыкта керсеткен ерен ерл1ктерщ ушш, Сауыр мен Маркакелдщ арасындагы EpTic алкабынан тары 6ip улес ал! Kim кай коныска кешед1 - ол жагын агайын болып акылдасарсыкдар... - Сонда калай болтаны, сардар ара? Тертуылдык терт баласы как жарылып, тары да емге б е лж т калранымыз ба? - дед1 Баймурат батыр сэл коцыркай тартып. - Оган амал бар ма?! Тертуыл атак дэл сондай туе керт, оны Телегетай бабак солай дел жорыпты... Бул да болса тагдыр- дьщ жазуы шырар, - дел колбасы жаксы керетж iHici Баймурат батырды жубаткандай болды. Бул ацызды бшетждер кулю т жатыр. Баярыда Телегетай- дыц терт немерес! б1рдей туе керт, аталарына жорытыпты дейдЕ Сонда: «туамде кысырактык ужрж канша кайырсам да, 6ip жерге басын коса алмадым» депт1 Kiixii немереа Тертуыл. Сонда Телегетай атасы: «Апыр-ай, балам-ай, сенщ урпагык тым шашырацкы болады екен-ау!» дел катты кайрырган екен деседи. Жака Кабанбайдык еске алып отырганы сол экпме. - Ал Жумык пен Тогас, eHfliri сез1м сендерде! - дед1 Кабан- бай, узшген aKriMeciH кайта жалрап. - Bip Бэйжтптщ баласы едж... «Ит уяласын каппайды, капса да Tici батпайды» деген сез бар. 0кпелер1кд| кетерт алармын. Калба мен Каргыбанык eni арасын Мурын атак иеленгенде, Баркытбелдщ 6epri бек- TepiH - Шаганоба, lUiniKTire д е й т сендер коныс ет!кдер. Осы жорыкта шейИг кеткен Тама батыр мен Кенже батырдык аруагы жэне солардык кел ушж жауга карсы арыстандай алыс- кан Дэулетбайдык ерлiri осы курметке эбден лайык— EHfliri мж- дет - жекю i3iH суытпай, калмактык кайта кайрылуына мурша бермей, осы жерлерге тез1рек коныс тебу! - дел Кабанбай сезж 6iTipfli. Осымен кекес те аякгалган. Ертектде калык кол атка конып, елге карай беттузедК Екалды - жacылтyлapыжeлбipeп, шашакты найзалары кун нурына шагылран дулыгалы батырлар. Олардык сокында осы жорыкгык бар ауыртпалыгын кетерсе де, жечютен 412

кейж соньщ 6api умыт болып, бастан кешкен кызык хикаяларын айтып тауыса алмай келе жаткан лек-лек сарбаздар... Ен артта кора-кора мал, кос-кос жылкы, артынып-тартынган кеш керуеж келедг Алайда олжаньщ ек бастысы бул да емес. Ек улкен олжа - алды 6ip гасыр, арты кырык жылга жуык жау шецгелжде калган ата-журттык азат болуы efli. Осы 6ip жетюзбей койган арманды кунд1 казак eni саргая кугкел1 кашан! Осынау улы куанышты айдай элемге жариялау уш'ж, кеше казак жержщ TyKnip-TyKnipiHe, Абылай мен Эбтмамбетхандарга кос-кос атпен жаушылар аттанган. Тымактарын аспанга лактырып, алакайлап суйжш! сураган сол ушкыр атты уландар да лзп н ушымен eHfliri талай жерге барган болар... Ka3ip казак даласы тец1здей толкып, куаныштан тасып тепле жаздап, езжщ жеКмпаз ерлерж асыга кулп жатканы аньщ. Кабанбай 6ip топ колбасы батырлар коршауьжда, бас- калардан ок бойы алда келе жаткан-ды. Мереж устем, кенМ кетерщкг 6м1ржде талай жорыктан олжалы оралып журсе де, ез1н дэл осы жолгыдай бакытты ce3iHin керген емес. Бурын унем1 ексесж басып туратын 6ip з1л-батпан жук болушы едК Сол жук бупн иыгынан сыпырылып тускендей, тула бойыньщ жец!лей1п калганын акдады. BipcaT кеюрепн керетыныстартып, куж кеше кыргьж согыстардык куасы болган кузг1далага, аксаган улдарьж узатып салгысы келгендей сол канатта ездер!мен жарысып, калмай келе жаткан Баркытбелдщ мунарлы бижтерже караган. Онык кез алдьжда: урыстан калжыраган казак даласы да дэл Ka3ip терт кубыласы тугенделт, терт пушпагын терт тарапка созып ж1берт, ерюн тыныстап жаткан батыр сиякганды. «Я, пэруардигар! - деп fmefli сардар, кез1нен куаныш жа- сы парлап турып. - Казак жерж кан теге, тер теге ж урт, кеп машакатпен 6ip азат ету1н еттж-ау! Енд1 тек осы жец1с, осы бос- тандьщ баянды болгай!». (EipiHiui ютаптыц соцы) 413

МАЗМУНЫ ТОЛАС.................................................... АТТАНЫС________________________

НзИдеш лш да ш Та ри хи р о м а н -д и л о ги я BipiHwi к\\тап БасредакторТалаптан Ахметжан РедакторДвлелбек Батыр Керкемдеуцп редактор КенжегазыАйтжуманулы Cypenni БейсенАканаев, НуранАйымбетов

ISBN978-601-7130-20-6 Калпы 84х108'/зг Кагазыофсетть KapinTypi «DS ВаШса». Шартты баспатабагы26б.т. Ecern-i баспатабагы23,6б.т. Таралымы2000дана. Тапсырыс №83 «Ан Арыс» ЖШС, 050000. Алматыкаласы, Абылайхандацгылы, 105. Тел.: 8(727) 272-51-62,261-60-67, факс: 8 (727) 261-62-13. «Полиграфсервис» ЖШС. Алматыкаласы, Зеленая кешеа, 13«А», тел.: 8 (727) 233-32-53