Қ. Жұмаділов. Дарабоз т1

- CoFaH карамасак... Куш! жеткен алып та, шалып та жыгады. Ок жетер жерге таянганда тасадан шыта Kenin, таскын селдей таптап ете шыцсак! Менщше, жекютщ ек тете жолы осы сиякты. - Каптама согыс кезжде enri Сайын-Белек КУ i3 тастап, кутылып к е тт журмесе? - дед1 Кабанбай ойланып калып. - Карбаласта капы калмау ушж мен 6yriH сонымен куш сынассам ба деп ед1м. - Пай-пай, Дарабоз-ай! Сен де 6ip жекпе-жектен жальщпайды « екенсщ! - деп Малайсары каркылдап кулд1. - Сайын-Белек кай- да барады? Соньщ сэры i3iHe Tycyfli мен-ак мойныма алайын. Малайсары сезжщ де жаны бар. 9cmi, жекпе-жек сайыс куш тепе-тен, тускен жагдайда, немесе сэл кемдеу coFbin турган- да цажет1рек. Ондайда жолын, болып, жаудын бас батырын жер .| жастандырсак, айбатын асып, кушщ eKi еселенд1 дей бер. Ал | эскер саны айцын басым болтан жагдайда, карсы жакка тандау бермей, ез дегенще кенд1руге де болады. - Ол жагын релне карай керейж, - дед1 Кабанбай. - Жау ; acKepi 6epi карай ce3iKci3 тарта бере ме, болмаса элденеден j секем алып, алыстан акдысып турып кала ма, eHflirici соган I байланысты. Дегенмен, осынык кайсысына да 03ip турайык. Булар сезге айналып турып байкамапты. Кенет карауылда ! турган ж1г1ттерд1к 6ipi: - Шак— Шац KepiHefli. Келе жатыр! - деп дауыстады. Bepi жапа-тармагай батыс жакка назар аударган. Шынын- да да, кез ушында келбей созылган 6ip буалдыр шак KepiHefli. Убак-шубак туйдектелген кою шак емес, 6ip тутас белдеуленген бозгылт мунар. Ti3riH ушы, узак шабыска, не сау желюке салмай, 6ipKenKi ypflic аякмен келе жаткан кальщ колдьщ туяктозакы. Кабанбай енд1 гана еркж тыныстады. Дереу кос канаттагы Ханбаба султан мен Наурызбайга Kici шаптырып, каптама шабуылга дайын туруын буйырды. Сондай буйрыкты таяу турган ез туменже Малайсары да жолдады. Калтарыстагы кальщ кол кару-жарагьж сайлап, тепе атка кона бастаган... Элден уакыт- та мьщбасы батырлар Байгозы мен Оразымбет келд'| булардьщ касына. \\/ - СонымевуКалай болды e3i? Б1рден урыска KipeTiH болдык па? - дед1 Оразымбет колбасыга жакындап. - Солай да болуы мумкж. Тасадан тыла Kenin, тарпа бассал- сак деген ой бар. Жастары кырыкка енд1 шжген бул eKi батыр курдас. ¥зын бойлы, nip сэры Оразымбет буйра сакал тертпак Байгозыга жымыцдай карал алды да: 251

- Кап, бупн жекпе-жекке KiM шыгады деп мына Козы екеу1м1з таласып келе жатыр едш, - дед1 екшген сьщай танытып. - Иэ, кезек KiMfliKi деп уйгардыцдар? - дед1 Малайсары едеж сез шыгару ушш. - КУДайшылыгына келеек, кезек межм рой кашанда, - деп Оразымбет лежте кулдк - BipaK мына Козы: *сен болсак 6ip атадан жалгыз едщ. Мен болсам кеп Козынын, 6ipiMiH. Осы жолры еркек тоцты - курбандык мен болайын. Оньщ ycri- не, Аррынньщ ноцта арасы деген атым бар», - деп ырыкца кенбейтур. - Ой, жагьща жылан жумыртцаласын! «Курбандыгы» Heci, ей, айтып турган?! Бул казакка жаныц ашыса да жакпайсыц, - деп Байгозы мойнын бурып экеттк - Былжырамай насыбайыкды экелил оданда! Улкендер курдастардьщ цалжьщ сезже жадырай кулдк Эзшдщ астарында шындыкбар. Балталы Оразымбетбатырдыцею агасы б1рдей жау цолынан мерт болып, 6ip атадан жалгыз калганы да рас. Ал Байгозыньщ оран Караганда куйрык-жалы бут)н едк Тэуке хан тусында даккы шыккан Таракты Наймантай батыр- дан берщей-берщей алты ул туган. Аттары да уйкас. Жарыктык балаларын Аккозы, Жангозы, Байгозы... деп лз е 6epimi. 0здер1 канжыгалы Бегенбай батырдьщ эпкесжен туган жиен боп келеди. Наймантай балаларын турл1 тэстм ен сынаганда, какаган аязда кеудесж ашып жататын осы ортаншы улра кец!лi толган flecefli. Сол сезтепн болмас, Байгозы бул кунде Аргынньщ бас батырларыньщ 6ipiHe айналып едк Шуйкедей есшген шак белдеу16ipTe-6ipTe жакындап, бозгылт мунар арасынан алдьщгы лектщ кара-К¥Расы да керже бастады. Енд|‘ 6ip сут nicipiMfle туспа-тус келж калары сезс1з. Кылт-кылт eTin тебе басында турган карауылдардыц K63i - Ka3ip Малайсары кольждагы кыл шашакты жасыл туда. Сол туды оцды-солды сермеп, белп берсе болтаны, казак колы кырканыц астынан шыга келш, таекын судай тегшуге 33ip тур. BipaK дал осы мезплде булар кутпеген жагдай болды. Наурызбай жасагы орналаскан сол канаттан сул1ктей кара атка мжген, кара кшмд1 6ipey кенет октай атылып шыга келд1 де, жонгар колына карай агыза женелдк бзжщ аты мундай уш- кыр болар ма, б1рден бауыр жазып, сапкыньщтасындай зырлап барады. Бастабында тукке туежбеген колбасылар 6ip-6ipiHe акырып карай берген. Тек шамалы уакыттан кейж гана онык жау жагына хабар беруге асыккан саткын екенж пайымдады. 252

Кара атты бул кезде ок жетер жерден узап кеткен. Соцынан кусак да шалдыратын емес. Демек барлык купия ашылды, туHi бойы теккен тер, ойластырылган эдю-айла текке Kerri деген сез. Апыр-ай, осынша журттын енбепн селге ж1берген бул KiM болды екен?! - Мынау сумдык болды гой?! EHfli не ютейм1з?! - flefli анау- мынауга iuj жимайтын Малайсарыньщ 03i шиыршыкатып. Кабанбай да катты ашуланган кездеп эдетшше Tyri сыртына шыгып, сурланып ке тт ед'|. 0Mip бойы кыргын согыстьщ iiuiH- де келе жатып мынадай сумдыкты 6ipiHmi рет Kepyi. BipaK бас колбасы мундайда сыр 6epwieyi керек. 03iH-e3i устауга канша куш жумсаганын KiM бшсш, аз уназд1ктен кешн: - Сал сабыр елндер, жИттер. Цалмактар нендей амал жасар екен, соган карай KepepMi3, - flefli байсалды ун катып. - Кырык тем1рдщ кылауынан куралган, ала-кула журт кой - бул елкежн адамдары. Жонгарга карсы жорык mrepi баспай, сонша жылдан 6epi кайран Теле бидщ екбеп неге еш боп жур дейсщ? Осындайлар гой етектен тартып, iurreH ipiTin, ж1бермей журген! Бул кезде жакагы жалгыз кара жау acKepiHiK алдьщгы лепне барып та калган. Сол арада бейгам келе жаткан ойрат колы- нык умар-жумар сапырылысып, ошарылып кал-ганы байкалды. Сайын-Белек каз1р не ютер екен? Не де болса, алган белнен таймай, тэуекел е т т карсы шаба ма, элде жалт бурылып, кейж шепне ме? Кабанбай соган ж т тага алмай бегелш тур. Осы мезетте арт жактан атгарын танауратып уш-терт Kici келд1 булардьщ касына. Тумен басы Наурызбай екен. Жанында Жалайыр Тэгпбай батыр мен Дулаттык Сикым бутагынан шык- кан Рысбек батыр бар. Жакындай бере аттан Tycin, кырканык ycriHe жаяу кетертдг - Бул не? Калмакка хабаршы ж1берт койып, eHfliri журютери ке жол болсын! - дед1 ani де сабасына тусе коймаган Кабанбай каЬарына кайта MiHin. - Сондай 6ip окыс жагдай етп, сардар. Ci3re соньщ мэнюж айтайык деп эдеж ке лт турмыз, - дед1 Наурызбай темен карап. Намыской батырдык катты корланып турганы байкалады. - KiM ол? Кай рудын адамы? Аты-женш, туыс-тепн 6inecinflep ме? - Ол неме менщ жузд1пмде журуцл efli... Аты - Мэметкул! - flefli Рысбек кумшжи тш катып. - Руын сурамаппын. Эйтеу1р, осы макайдагы курамадан шыккан 6ipey. Б'1здщ жасакка таяуда, Ташкент макында косылган. «Калмакка кеткен кепм бар. Соны 253

6ip цайтарсам-ау!- деп алананына туюруил efli, сейтсек алдаган екен гой, иттщ баласы... 03iHin ажалы жон неме екен. Б1эдщ жюттер жабыла садацтартып efli, 6ipfle-6ipeyi дарымады. - Шеттерщнен мергенсщдер гой, шамасы! - дед1 Кабанбай ызалана мырс е т т . - Егер жасагыцныц 6api осындайлардан нуралса, жетюкен екенб1з. Осы туста сезге Тэтпбай батыр араласты: - Курама болганда, сол Маметцулдыц туб1 ш ит деседЕ Оны менщ ж уздпмдеп 6ip ж И т жансы таниды екен. Суйеп - ножа, оньщ ш н д е энегунп Камалидден ножаныц немере iHici кержедк Маметцул бурын Конанда, Баба-бектщ эскержде болган ба, 6ip шатагы бар... - Эне, кердщ бе, юммен табантас боп жургежндИ - дед1 нолбасы тагы да Рысбекке нарап. - Ол, эрине, агасы ушж кек алды. Алганда, нарымтасын келю прт найтарды! Ал сенщжур'ющ мынау... Жарайды, na3ip саган ештене демей-ан нояйын. Bipan ертец осы нылыгьщ ушж Теле бидщ алдында жауап бересщ! - деп ecKeprri де, осымен сез 6ini дегендей, назарын нарсы жанна нарай бурып эKerri. Калмак нолымен ара нашынтын узаса ею шанырымдай гана болар. Кенет нарсы жантагы налын, нетрден уш салтатты белшд1 де, 6epi нарай тура салды. - Калмактарелилж1берген болдыгой. Колдарындаанжалауы бар, - flefli eTKip K93i ниырдагыны шалатын Малайсары. - Бул - Сайын-Белентн, шын ниет1 ме, элде алдаусыратып, уаныт утнысы келген нулыгы ма? - дед1 Кабанбай да нарсы жантан кез алмаган куж. Бул мезплде жанагы елшшер тобы тебенщ баурайына таял налган-ды. Булар да тепе атна мжш, алдарынан KepiHic 6epfli. Уш елил eciK пен тердей жерге к е л т Ti3riH тартты. Егделеу ею налмантын ортасыцда ер-турман, сауыт-сайманы ерекше caHfli, батыр тулгалы жас ж т т тур. Cipa, топ бастыгы сол болуга керек: - Бас нолбасы Кабанбай батыр бар гой араларьщызда? Меж Кабанбайга ойрат эскержщ нолбасшысы Сайын-Белек ноян ж1бердй - дед1 элп жют сез бастап. - 1здеген адамыц осында. 03in KiM боласьщ? - flefli Кабанбай атын тебже, алга таман жылжып. - Кабанбай батыр ci3 екеназ гой! Басе, 63iM де солай мел- шерлеп efliM... Мен кезжде назан жерж езМзбен натар талай шандатнан, атанты Сары Манжы ноянныц улы Намеху-Жыргал боламын! -де д1 жют манызданып. - Ал менщоцжагымдатурган 254

- Ойратордасынык курметп адамы Баяншах лама, - деп сауыт- саймансыз, тебесже шоккима калпак кондырып, устже жырык етек, каусырмалы кызыл шапан киген, егде калмакты мекзедЕ Елшжщ адет1 рой - кашан кара туяктан хал кеткенше, сыр 6eprici келмей сырдацсып туратын. Мыналардын, пошымынан да соны акгарран Кабанбай езутартып кулдЕ - Солай де... Сары Манжынык баласымын де. Анада Сайрам тубжде алды-артьща карамай кашканынды к а р т, ceHi баска 6ipey ме деп калып ед1м... Жас нояннык намыскойлыры 6ip басына жетелн болса керек, куларына де й т кызарып Kerri. - 5i3 онда жер кайыскан кеп колмен ойда-жокта ушырасып калдык кой. KymiMi3 тек болмаган сок ш епнт кеткешм1з рас... - Жарайды, ол еткен ic кой. Келген буйымтайыкды айт! - дед1 Кабанбай тусж суытып. - ¥лы мэртебелЕ сайыпкыран Сайын-Белек ноян Озге сэ- лем айтты. Б1здщ улы контайжы мен Абылай ханньщ арасында 6ip-6ipiMi36eH согыспаймыз деген бейб1т б т м бар. Сокдыкган Орта жуз acKepi 61здщ жолымызды бегемей, ел1м1зге коя берсж дейдЕ.. Ал Улы жуз - б1здщ боданымыз. Теле бидщ жэне баска да рубасыларынык контайжыра карсы кол кетермеймж деп, аманатка ж1берген балалары эл! б1здщ колымызда. Олар да сол сезжде турып, бул булжке катыспасын дейдЕ.. Казак-калмак ки1з туырлыкты, агайындас ел едж. Ek'i жак кан тепске бармай, тыныштыкпен тарасайык деген тшек айтады. - Ал бул т1лектер1кд1 кабылдамасак не болады? - дед1 Кабанбай елштердщжузже барлай карап. - Онда, амал жок, сорысуга тура келедЕ Б1рак кеп кан теплед1 РОЙ. - Кызык екен... Жокгар нояндары кашаннан 6epi каннан коркатын болып efli?! - Кабанбай epiKci3 езу тартты. - Кан текпеудщ 6ip рана жолы бар: ойрат колы тугел1мен каруын тас- тап, туткынра бершан. Ат-келж, кару-жарактарьщды сыпырып аламыз да, ездер1цд1 аман-есен шекарадан етю зт берем1з. - Бул шартыкыз - келюмге келмейтж KiciHiK сезЕ ЕсИзде болсын, ойрат эулет1 елее де бес каруын бойынан тастамайды! - Ол жагын ездерщ бтесщдер, - дед1 Кабанбай. - Ырак колбасыларыка айта бар: Абылай мен Халдан Церен арасындары б тм Mep3iMi б1ткел1 кашан! Сендер, cipa, жорыкта ж урт естг- мегенакдер рой: Казак хандыры биыл ойрат ордасына карсы сорыс жариялап, улы аттаныека шыккан. Bi3 ез жер1м1зд1 жаудан

тазартуымыз керек. ¥лы жуздщ бодандыгы да осымен аяцтал- ды. Будан кейш жонгар атыньщ туягы казак жерш баспайтын болады. TyciHin турсьщ ба? Тусшсен, осы сез1мд1 Сайын-Белек ноянга жетюзерсщ! Осы туста сезге манадан 6epi унс1з туртан Баяншах лама ара- ласты. - EcTin жатырмыз, куштерщ 6i3fli e«i орайтын кврЫеди - дед| ол кылтанак еспеген жып-жылтыр иегш сипап койып. - Б1рак eKi жактан да кеп кан твплед! гой... Согыскан сон, эрине. 6i3 де аянып калмаймыз. Tirrri эр уш калмак 6ip казакты ала жыгылтан- да да, шздерден де 6ipa3 шыгын болады. Bi3fli аямасандар да, ез бауырларына жандарын ашитын шыгар?.. Bip сезбен айтканда, мындаган адамньщ каны сенщ мойнында тур, Кабанбай батыр. Кейш кудай алдына барганда, не деп жауап бересщ? «Мынаны карай гер! Калай-калай орагытады мына калмак- тарын?!\" Кабанбай 6ip сэт кез алдына мурты булшбей, елше аман KeTin бара жаткан жонтар колын ойша елестетт керген. TinTi акылга симайды екен. Арттагы кальщ ел, карулы сарбаз не айтады? Букт дуние артын ашып кулмей ме?! - Жок! Bi3 жер1м1зге басып KipreH жауды жазасыз ж1бере алмаймыз! - дед1 шорт ке с т. - 5i3fli казак хандыгы б т м жасап келуге емес, ата жаумен аянбай айкасуга ж1берген. Кеп кушпен азга зорлык жасауды бастатан 6i3 емес, Жонтар нояндары болатын. Бупнп колбасыларьщ Сайын-Белек те, ез экен Сары Манжы да бейбп жаткан казак ауылдарын канта 6eKripin, та- лай рет шырылдаткан. Цайтейш, узаса сонын 6ip карымтасы шытар, - деп аз-кем бегелд1 де. - Б13 езжер1м1зушщ,эдтетушт сотысып журм1з. Хакжолында канша курбандыкберсекте, Алла- татала 6i3fli кеилредК - дед1 Баяншах ламаньщ жузше тура карап турып. - Бул - акырты с е зН з той, Кабанбай батыр? - Иэ, не кару тастап багыну, не coFbic - екшщ 6ipi! Биенщ 6ip сауымындай уакыт берем. Оган дейш жауап болмаса, казак эскер1 жаппай шабуылга аттанады. Уш калмак 6ip-6ipiHe MaHicri кез тастап, атыньщ басын бура берген. Кенет: - Токтандар! - дед1 Кабанбай кайта дауыстап. - Сайын- Белек ноянра сэлем айтындар: капыда колга Tycin, кор болам деп кауттенбесш. Канша дегенмен, 6ip елдщ бетке устар колбасшы- сы гой. Мен оны жекпе-жекке шакЫрам. Демек кан майданда, адал шайкаста ерлерше елуге MyMKiHfliri бар. 256

Калмакелштер1 келген i3iMeH Kepi кайтты. Бул кезде Кабанбай T0niperiHe Ханбаба, Малайсары, Наурызбай бас-таткан колбасы батырлар тепе жиналып калган-ды. Калмак колыньщ кай жолды тацдайтыны туралы эршм ез болжамын айтып жатыр. - Кудайдьщ мунысына да шуюр! Жолбарыстай жорткан жоцгар нояндары кундердщ куншде б уй тт жансауга сурайды деп шм ойлаган?! - дед1 Шапырашты Наурызбай кеп жылдардан кейщ к°лга конган устемд'|кке шын масаттанып. - Эй, б1рак согыспен K03i шыккан, сыркынды Сайын-Белек екеш рас болса, онайшылыкпен берше коймас, - деп Малайса­ ры басын шайкады. - Экю неме тулю кулыгын тупке сактап отыр ма деп коркам. - «Bip карын майды 6ip кумалак ujipiTefli» деп, элп сат-кынньщ кырсыгы гой. Эйтпесе дал осы мезплде майдан кызып жататын едь - деп мшез1 ауыр, кеп сезге уйiрлiri жок Ханбаба султан да ширыгып тур. Кун аркан бойы KeTepinin калган. Дуниеде б1рдецен: сарылып куткеннен жаман не бар. Одан repi кан майданга койып к е тт, колма-кол айкасканньщ 63i артык. Цалмак елшшержщ ез тобы- на барып косылганына да 6ipa3 уакыт болды. 8ni тырс еткен ды- быс жок. Журт шыдамы шьщгырта бураган домбыра шепндей шепне ж етт тур... Кенет Кабанбайдьщ кеюрек туктрж ен 6ip туйсж бас кетергендей болды: «Сайын-Белекке сенбе. Ол еш- кашан бершмейдк - ЖИттер, ез тумендерще барып, сакадай сай турыцдар! Енд! 6ip сут nicipiMflefi мерз1мде жауап болмаса, урыс-ты бастаймыз! - дед! нык сен1ммен. - Малайсары макдайдан сокканда, Ханба­ ба мен Наурызбай кос бутрден кысып, коршап алыкдар! Колбасыньщ жарлыгын ecriciMeH, батырлар ез жасагына тез тарап кеткен. Кеп узамай эр тустан дабыл кагылып, керней тартылды. Б1рак жау эскержщ берп катары кара нор болып, эл1 ceTiнемей тур... Дэл осы мезплде ок канаттагы Ханбаба жасагынан атын танауратып шабарман жетп. 9р жактагы шет- Ki карауылдар байкап калыпты: Ойрат колыньщ арткы леп кыр- каньщ астындагы уры сайды ерлеп, TepicTiKKe карай козгалып кеткен кержедь Кашан узап алганша секем алдырмай, шац да шыгармай, баяужылжып бара жаткантур1 бар. - Эй, басе, айтпадым ба?! Бул Сайын-Белектен барж де кутуге болады. Эскердщ 6ip белiпн тоскауылда калдырып, e3i таса жермен тайып отырган-ау зэл1м неме! - дед1 Малайсары санын согып. 257

- Солай болды. Тез шабуылга белп бер! - дед1 Кабанбай туп- rin. Сонан сок жакагы шабарманга бурылды. - Сен жылдам ба- рып Ханбаба султанга хабарла: оц канат урымтал гой, кашкан калмактыц алдын орауга куш салсын! Ал коршаудан кутылып кеткендер1 болса, Еспембеттщ ертауыл тобы жаудьщ екше 1зше туссш! Малайсары колындагы жасыл туды оцды-солды булгап, шабуылга белп берген. Сол-ак мук екен, тус-тустан \"аттандаган- KyflipeTTi ун кетертд1 де, тасада турган калык кол урыс даласы- на карай таскын судай агытылды. Адыр-кыркада ине шанышар бос орын калмай, каптаган калык атты аскер емес, кара жердщ e3i козталып бара жаткакдай кершген. Тежрекке тугел жан 6iTin, салт атты адамдар даланык булшык етшдей бултылдап, ойнап бара жатты. Кабанбай ез ем1ртде He6ip каптама согыс- ты еткере ж урт, казак колынык дал мынадай ужымдаскан, урдю шабуылын кез1кпрген емес-Ti. Ол тебе басында осынау улы KepiHicKe масаттантандай 6ip сэт карал турды да, езж коргаушы уландар жуздтмен 6ipre, бупн урыс катты кызады-ау деген ок канатка карай ж урт Kerri. Булар сол бетжде майдан даласына такау барып, тагы 6ip кырканык басына кетерждь Айнала тек1рекл мунар басып кетштд Шудаланган кою шакнык арасынан а дегенде байкаганы, тугел болмаганмен, жау эскершщ непзп бел1п коршауда калган ceKmfli. Кыргын шайкас ею жерде жур1п жатыр. Bipi - алгаш- кы жол бойында тоскауылда калган аскер тек'фепнде, еюншю1 - одан eKi-уш шакырымдай жогары, ею кырканык арасындагы жазыкалакда. С1рэ,Ханбабанык жасагытер1стжке карай шубыр- ган калмак колынык алдын орай алмаса да, бел ортасынан киып тускен Tapi3fli. Ал ертерек камтып, алдымен козгалаган нояндар тобы узап кетсе керек, кугыншылардан эз1рше хабар жок. 9йткенмен,Кабанбайайналасынакэн1пкезбенкарапж1берт, бупнп урыстык тагдыры шеиллт калганын акдады. Би1кте турган колбасыга, ecipece, мьжа еюнш1 лектщ шайкасы ап-анык Kepi- Hin тур. Кара курым казак колы кек шекбер жасап, жау эскер1н коршап алыпты да, тем1р курсау 6ipTe-6ipTe тарылып, сакинадай сыгып барады. Егер калмак жагы ак жалау кетер1п, езд1ктержен бертмесе, мына какпаннан Tipi ленде кутылатын Typi жок- Bip- де ортага карай топтал тартылган жебелер зуылдаса, енд1 6ipfle кайкы кылыш пен кара тамак кек сукп кезек алады. Шьщгыра сеюрген аттар мен enipe кулаган адам уж келед1 кулакка. 258

Кенет цолбасыныц санасында манаты Баяншах ламанын кустана ce3i цайта жакгыртандай болды: «боска кан Termefli той. Осынша адамнын обалы сенщ мойныцда, Кабанбай батыр. Кейж кудай алдына бартанда. не деп жауап бересщ?..» Кан теплее бул кайтпек?! Мына цалмацтарды осы елкеге 6ipey шакы- рып к е л т пе? Обалы болса, ойрат эулетж сотыска айдап салтан контайжыта, кала 6epfli - осынша адамды окка байлап кеткен Сайын-Белек ноянта болсын! Бейб1т жаткан елге шацды жорык жасап, кан тегуд1 бастатан - солар той... Сотые - аккан сел, 1 жантан ерт сеюлдЬ ол да 6ip апат. 0 рт апаты 6ip басталтан екен, кашан каркыны кайтып, тец1репн жалмап б1ткенше, оны ешюм детоктата алмайды. Кешжпей керуен жолы уетждеп теменп урыстык тыным тапканы мэл1м болды. Сол канаттагы Наурызбай жасагы мен макдайдагы Малайсары туменшщ 6ip бвп\\г\\ солай карай ойыс- I кан сиякты едк E«eyi ею жактап, биенщ 6ip сауымына жетюзбей, I уйпап ж 1берген'1 байкалады. Ол жактагы урыстан босатан ^ жасактык алды енд1терютжке карай теккертдк Осы сэтте ту тубжде туртан Цабанбайдын, касына, астын- даты каракек аргымактык ак Ke6iriH шыгарып, Ханбаба султан келдк Урыстьщ кызу ортасынан шыккан 6eTi болса керек, ек1ерт еилргендей TyTirin кетттк Цолындаты жалак кылышыньщжузжен кан тамып тур. «Не 1стейм1з? Акырына дейж кыра берем1з бе?» деген сурау бар бет элпетжде. - Урысты токтатып, Tipi калгандарын туткьжта алыкдар! - дед1 колбасы оньщ ойын айткызбай угынып. Ханбаба урыс алацына шабарман шаптырды да, 63i колбасы- та бупнп шайкастык барысын баяндады. Айтысына Караганда, алташ ат басьж коя 6epin шабуылга еткен кезде-ак, Ханбаба ез тумежмен кашкан калмактык алдын орауга тырысыпты. BipaK ею орта б1рталай жер, булар келденекнен киып алтанша, жау : acKepiHiK алдьщгы леп eflayip узап кёНЫ . Содан батыр Баяннык ' мыкдыты мен Еспембеттщ ертауыл жасатын кашкан жаудык сокынан >Ki6epin, e3i непзп колмен ойраттардык орта белюн I коршап калган KepiHefli. - Сайын-Белек ноян кайда? Цоршауды жарып еткен жаудьщ мелшерж бше алдыкдар ма? - дед1колбасы тагатсызданып. - Кутылып кеткеж ею-уш мьщнан аса коймас. Сайын-Белек пен Намеху-Жыртал, сез жок, сол топтык ш н де кеттк - Кара журек иттер-ай! Калган эскерж кул болмасак бул бол деп, курбандыкка шалып кеткеж ме сонда? 259

- Солай болтаны да. fliHi катты гой булардьщ... Обал-сауаппен санасып жатпайды. Аламан acnepi де ез нояндары уш!н басын беруге a3ip. Кабанбай ойына элдене тускендей басын шайкап кулд1. - Ойрат эулетжщ осы каталдыгы гой, бупнге дейж бет каратпай келген. взж аямаган езгеж калай ондырады?! Ал 6i3- де баскаша... Казак колбасшысы элдеб1р рудьщ мьщ житж жау колына жеке тастап кетсе, eMip бойы арылмас екпеге калар ер/. - Жай екпелеп кана койса жаксы гой. Сол куж-ак ат кектж Kecicin, белже кешпей ме б!здщ казак?! - дед! басынан дулыга- сын uieujin, макдайыньщтер'|н суртт турган Ханбаба. Кеп кеилкпей теменде журш жаткан шайкас та токтады. Коршаудагы ойрат эскержщ калдыгы будан ары карсыласудык пайдасыз екенж сезген болар, ак жалау кетерш, багынганын 6iflflipfli... ¥рыс аякталысымен сардардык манына колбасы батырлар жинала бастаган. YcTi-бастарын шак-тозак басып, апары болдырып, канды кыргыннан жана шыгып турса да, кекш- flepi кетерщк1, рухтарыустем. Бэржщенждеженюнуры шалкиды. Кашанда сурапыл согыстан кейж адамда осындай 6ip сэт бола- ды. бзщнщ аман калганьща 6ip куансак, жек!ске жеткен ел ме­ рей! колтыгыцнан демеп, бейнеб1р кек жузжде калыктагандай куй кешесщ- 0 з басьжан сан рет еткерген сол ce3iMfli бугж батыр !н!лер!н!кжуз!нен капысызтаныган Кабанбай эдей1 атынан туст, касына келген Малайсары мен Наурызбайды, Ханбаба султанды айкара кушактап, аркаларынан какты: - Бэрекелд!, ж!ппер! Эмюе осылай абыройларык асып, аруак-КУДай жар болсын! Сендерге хан атынан, халык атынан мын да 6ip алгыс! - дед! теб!рене Tin катып. Туе aya eni мен TipiHin узын ece6i де мэл!м боп калган. Жокгардьщ eni нояны, шынында да, ездер!н коргау ушж, ек так- даулы деген уш мыкдай колды epTin KeTinTi. Эдей! тоскауылда калдырганы бар, коршауды бузып етуге улпрмей калганы бар. жалпы урыска катысканы он мыкдай адам кержед!. Сонык жарымынан астамы жер жастанып, одан калганы тугел!мен колга тускен... Эрине, казак жагынан да шыгын бар. Калмакпен салыстырганда, кеп емес - тертжуздей адам. Иа, салыстырганда гана солай. Эйтпесе, бул да аз шыгын емес-Ti. Терт жуз шанырак- ка тускен кайгы-Kacipeni, жылау-жоктаудын салмагын немен елшеуге болады?

Каищан жаудьщ екше i3iHe тускен Еспембет пен батыр Баянный, жасагы да кешке таман кайтып оралды. Каша урыс салган Сайын-Белек жолдагы кырка кезецге тосцауыл цойып, кутыншыларды шенше жакындатпапты. Экю ноян ез творение кшен аттары жарамды, кару-жарагы сай жанкешт'терд1 эдеш ipiKTen, кун1 бурын дайындалса керек. Оныц у с тте б1рталайын- да жырактан тиетш от кару бар екен, солар алыстан аткылап, б1рнеше сарбазды жарадар еткен. Эрине, казак жтптер1 де 6ipa3 калмакты жебеге туйреген. Содан булар жауды Шыршыкка д е й т куып барыпты да, амалсыз лзпн тартыпты. Одан ары егдеп куа беруге аргы жактагы кыргыз манаптарыньщ im пигылына сенбеген. - Жарайсыкдар, жИттер! Дегенмен, Сайын-Белекл бул жак- ка енд1 баспастай е тт, cypi богын 6ip TycipreH екенс'|цдер! - дед1 осы жецкп1 канагат туткан Цабанбай. - Bip жолта бара турсын. Куда каласа, 6i3 онымен эл1талай кездесем1з! Осы арада аскер косыны 6ip жумадай ат шалдырып, аял i жасады. Абылай мен Эбшмэмбет хандарга женю хабарын жет- j жзуге кос-кос атпен жаушылар атганды. Урыста ерлшпен жан | ки^ан карулас cepiKrepiH ак арулап жерледК Туткынта тускен | калмактардын ат-калж, кару-жарагын сыпырып алып, Таш- I кентке айдатып ж1берген. Кашан ойрат ордасынан жокшы келгенше, сонда камауда устамак. Ал ел1кгерш, сол туткын- дарга б1рнеше жерден ор каздырып, ездерше кемд1рдс.. 0л 1- лер мен т'|ршердщ арасынан сарбаздардьщ шарк урып i3flereHi - саткын Мэметкул болатын. BipaK оны еш жерден таппады. ! Опасыз неме ертерек бас саугалап, жана кожаларымен ' 6ipre кетсе керек. ! ОйратэскержешеайданберИашкентпенСайрамтен1репндеп 1 калалар мен ауылдардан тонап алган мал-мул1кп жуздеген туйе- ге артып бара жатыр екен. Tipi мал да, кеш-керуен де тугел1мен колта TycTi. Кей61р i3flen келгендер1 ез дуниесж танып алды да, калган мул'ж-мукэмал сарбаздардьщ олжасына айналды. VI 0Mip мен ел1м белдескен майдан шебшде уакыттын калай emeHi бшшбейди Булар жан алып, жан 6epin, ата жаумен алы- сып жургенде кыркуйек е тт , казан туды. BipaK онтуспктщ коныр Ky3i ani жазга 6eprici3, тамылжып тур. Ташкент туб тде п шешу- uii женютен кейж Кабанбай Ар-кадан келген эскердщ непзп

курамын Арыс бойына ат шалдыруга ж1берд1 де, e3i коргаушы уландар ж у з д т мен Еспембеттщ ертауыл жасагын алып, нала манында аялдап калды. Жауды жен'п, белн кайтарып нана ною аз, енд1сол жен!сп осындагы журттьщ зердесже орнынтыру нажет. Бул жолгы жо- рын бурын да талай найталанган кап булгактьщ 6ipi емес, азат- тын жолындагы антын айнас екенж, бодандын та, боснындын та осымен бггкенж бунара халын толын сезжу1 нерек. Ол ушж жещмпаз эскердщ де, колбасыньщ да б1рден аттанып кетпей, осы манайда 6ipa3 кун байыркалаптурганы жен. Бул, баска емес, осыныц барж ой елепнен етмзген улыс 6eri Теле бидщ тте п едЕ Ташкент тубждеп урыс аякталган сон, арада уш-терт кун еткенде, Теле би тау бектерждеп кек жасанга кеп уй Tinripin, улан асыр той жасады. Сол той кезжде аз шатырына кеккас- ка сойдырып, Кабанбайды эр рудый бас батырларымен 6ipre арнайы конак еткен. Шат-шадыман, куаныш-кулюге толы сол отырыста улы би Аркадан келген батыр жшерже арнап, 6ip басалкы тшек айтты: - Ракмет, бауырларым! Эмюе абыройларын асып, мерей- лерщ устем бола берсж! Кез1мнщ TipiciHfle ата журтымнын азат болганын, cipa, кере алмай кетермж деп журуил ед1м. Аллата шук1р, сол арманыма колымды жетк1зд1ндер. Басымыз 6ipirin, лзем1з косылмай жур екен гой. Басымыз 6ipince - жен1лмес жау, алынбас камал жок екен. Байкадындар ма, 6ip-an кун- де камкенш халкымыз дур cmniHin, улымыз уланга, кызымыз кыранга айналган жок па?! - деп аз тыныстап алды да, сезж кайта жалгады. - Алайда отыз жыл бойы ойраттьщ тепюсж керген онтустж елкес1 -Арканын азат сахарасы емес, соны да 6ip еске алып койындар. Арканын халкы б1рьщгай, арман-ттеп ортак, aai басына нокта кимеген асау ел гой. Ал мунда шубар аттын жунждей онан-мунан куралган журтымыз бар. Бастарына тускен кулдыктын такия танбасы 6ip кунде кете коя ма. ¥зак жыл мойынга MiHin келген ойраттьщ ойраны ез алдына, кун шыгыста кокан нагып Цоканьщ, кун батыста бурадай шабынып Бухарын тур. 1ргем1здеп кандас бауыр саналатын кыргыз манаптары да 6 ip кун бие, 6ip кун туйе... Сол айнала жанган алау оттьщортасын- да, кайтсек азулыньщ аузында, тырнактынын шенгелжде кетпей- Mi3деп, пэруана боп 6i3 журм1з... Мен де 6ip араларында журген аз KyHfliK нонакпын. TineriM - кудай енд'| осы берекеден айырма- сын! «Баягыда жауынды 6ipженж бергенб1з*деп, Аркада алансыз жатып алмай, будан кей1н де онтустжке кол ушын 6epin, кез-кулак 262

бола жур1кдер! - дел акселеукастыкастынан кабанбайга кулана карал алды да, сез аягын аз1лге бурды. - «Алпамыс» жыры еанде ме, Дарабоз? Алпамыс батыр зынданнан босап uibiFbin, Тайшык ханнык эскер1н талкандап, одан Каракез ханшата уй лент, хан тагына Кейкуатты отыргызган сок, ата журты Жидел1байсынга кайтпайтын ба едк Сонда Кейкуат байгус зар enipen: «ойбай- » ау, сен кеткен сок менщ кужм не болады? Мыналар меж жеп кояды гой» дел жылайтыны бар емес пе?! Сонда Алпамыс оган мынадай акыл уйретедк «Мен ез ерюммен кетпейж. Сен маган журт кезжше: «какгырган неме, кез1ме кержбей жогал!» дел акыратын бол. Мен коркып, тура кашкан болайын. Сейтсек, ой, мына Кейкуат ер екен гой дел, журттык 6api сенен айбынатын болады» дептк.. Сол айткандай, Дарабоз, сен б1рден козгалып кетпей, мына токсандагы Тележ Ташкент шаИарына ез кольщ- мен орныктырып, букара халыкпен дидарласып дегендей, асык- I пай аттанарсык! - деген шын колка салып. «Кайран, Теке-ай, эр сезщнщ астарында мык-сан магына | жатады-ау!» дел Te6ipeHfli Кабанбай ш нен. 0зжщ Алпамыс емесж, Теле бидщ Кейкуат емесж бтедк BipaK улы би каз1р- ri жагдайды калай ишаралап дэл жетгазд|' десейил! Онык кез алдында Таленщ тулгасы бурынгыдан да бжктеп бара жатты. 03i айткандай, осыншама ерттщ ортасында алган багыттан жакылмай, Ti3riHiKfli тек устал отыру окай дейсщ бе? Теленщ Kiuii улы Жолан б1рталайдан 6epi ойрат ордасында аманатта жур. Мына согыстан кейж онык кун! не болмак? BipaK энегуннен 1 6epi би сол баласын ауызга да алган жок- Неткен кайсарлык?! Мына KiciHiK касында Аркадагы Орта жуз билержщ дауга Tycin, тау копардык дегеж жай т т безеген еркелж екен гой. 03i 6ipey- ге KipinTap бола отырып, Ташкент сиякты калага билж журпзу эржмнщ колынан келер юемес. Bapi де сол улы бидщ айтканындай болды. Эскер косыны Арыска таман козгалып кеткИмен, мунда калган мыкдыкгар Теле бид1ортага алып, Ташкентке карай беттузедк Бул кала сок- гы б1рнеше гасырда казак хандыгына караганымен, тургында- ры тым ала-кула болатын. Халкынык деж казак, эрине. BipaK одан баскасы да жетедк KiM жок дейсщ бул шаИарда?! Кокан- нык кожасы, Самарханнык сарты, Бухардьщ езбеп дейсщ бе, кайшыалысып каптал жур. Ал Ташкенттщ айнала-тбн1реп тунып турган казак деуге болады. Бул елке - ежелден бернак Катаган, Каклы, Шанышкылылардык мекеж. «Актабан шубырынды» кез1нде Алатау алкабы мен Шу, Талас, бойынан ыгыскан Улы 263

жуздщ езге рулары да осы творение келш орын Temi. Ka3ip булардыц нлшде бурынгы ру жЬ1н сацтап жеке-жеке отырганы да, баска рулармен мидай араласып, «Курама» деп аталатын топ­ ка косылып кеткеж де бар. Теле би мен Кабанбай бастаган казак эскерш Ташкент журт- шылыгы зор салтанатпен карсы алды. Кала какпасынан Kipe берген сэтте-ак аксакалдар дэм-туздарын кетерт алдарынан шыкты. Кала халкы тайлы-таягы калмай кешеде жур. Домбыра- мен жыр теккен казак, керней-зурнайларын озандата тарткан езбек, куйындай уйткып, шыркебелек билеген тажж - букт шаИарды бастарына кетердк Ал кеп жылдар Ташкенттщ лзпж н устаган Теле би, жагдайга карай, бул каладан талай рет шепжп, талай рет кайтып оралган- ды. Бэлжм, бул жолгысы MaKriniK, ен акыргы оралуы шыгар... Кашанда улылар 6ipiH-6ipi алыстан таныган гой. Ойраттык улы контайжысы Халдан Церен еле-елгенше Теле бимен сыйласып eTTi. Ол Улы жуз жерж басып алган сок, бул елд| Теле б и ш устап тура алмайтынын жаксы 6infli. Жалпы бодан елдщ Ti3riHiH Жолбарыс ханга устатты да, 1733-жылы Теле бид1 Ташкентке eMipmi eTin койды. Ол осы кызметте Халдан Церен елгенше, он еж жыл бойы тапжылмай отырды. 0 з елже корган болуды ойлаган улыс 6eriHin булай мэмшеге бармаска амалы да жок ед1. Балаларын кезек-кезек ойрат ордасына аманатка 6epin, ер жылы елден жиналатын алым-салыгын уагында етю эт, ею жакты да кан тепске ж 1бермей, халыкты гадылд1кпен баска- рып отырды. Тек Халдан Церен елген сок тепе-текд|к бузылып, таразы басына езгерютер ене бастаган. Такка отырган жака мурагерлерд1к эркайсысы Ташкентке ез eMipiuinepiH ж 1берш, Телен1 бил1ктен тайдыруга тырысты. Ол енд1 косалкы гана мждет аткарды. Сейтш жургенде, осында уланып елген Сары Манжы нояннык жаласын Теле биге жауып, сонык кеаржен 6ip жылдай Коканда бас саугалай туруга мэжбур болды. Тек келес! жылы кала журтшылыгынык колдауымен гана ез орнына кайтып оралган. Ал Жокгариядан ж!бер1лген эм1рштердщ халыкты кан каксатып булап-талаудан езге б1летждер1 жок efli. Осы киянатка шыдамаган кала тургындары мен айналадагы -курамалар» еткен жылы ойрат устемдИне карсы кетертгенде, улыс 6eri сол курестщ басы-касында журд1. BipaK, амал не, Кокан aiwiipi Баба-бек пен Ташкент билжила Парван-бек Жокгариядан эскер бастап кел1п, булгакка катыскандар аяусыз жанышталды. Мже.

осы кезде Улы жуз жасагымен 6ipre Теле бидщ де Ташкенттен шепнбеске амалы калмаган. Енд1, Mine, улыс 6eri кузырындагы калага e3i FaHa оралып коймай, азаттык экеле жатыр. Халык вз кесемдерж сарынып калган екен. Ат устжде келе жаткан Теленщ узекпсже жарма- сып, етепнен суй т, журпзер емес. Кешенщ эртусынан: - Жаса, Теле би! - Айналайын, эулием-ай! Кутты орньща кайта оралып келдщ- ауакыры! - Жаса, Кабанбай баЬадур! - Бас баИадур Кабанбай акам келмесе, атака нелет калмак- тар 6i3re есе-тецдж берер ме ед1?! - дескен дауыстар есттедТ Жек'ю хабарын бул мацайдагы журт тугел ecTin, кулактанып отыр екен. Ecrin кана коймаган, кездер1мен керген. Ocipece, осыдан уш-терт кун бурын атты жасауылдардьщ неше мьщтуткын калмакты кешенщ ортасымен айдап eTyi кала тургындарына катты эсер етсе керек. Ташкентте б1рнеше кун бойы куаныш таскыны басылмай, журт масайрап, той жасаумен болды. Каладагы алгаищы каркын басылып, той-томалак еткен сок, : Теле би мен Кабанбайды Ташкентке таяу отырлан Бердщожа, ! Ханкелд1 батырлар конакка шакырды. Бул топта энегуннен 6epi бакауыл эскердщ курамында журген Кабанбайдык бала-шагасы - Майсара, 8ni, Назымдар да бар едк Шанышкылы мен Албан ауылдары жаугершш1кте дэулеттер1 шагындалып, жудекк1реп ] калганымен сыр бермей, ак уйлерж Tirin, дуршдепп той етшз- fli. Ocipece, Ханкелд1 батырдык 6ip шашылатын жеж келттк HeMepeci Райымбек осы жорыкта ел аузына miHin, Ташкент ■ тубждеп шайкаста жаксы кырынан танылган екен. Атасы соны ! зор куаныш елп, улкендердщ батасын алды. Осыдан кейж Теле би Ташкентке кайтып Kerri де, Кабанбай касына Бердщожаны epTin, «Курама» аталатын елд1 тагы ею- уш кун аралады. Бурын сыртгай ecTireHi болмаса бул журтпен жакын танысканы осы жолы гана. Айтса айткандай, «Курама» десе - курама екен. Буларла казак руларынык араласпаганы, ! эй, жок-ак шыгар. Kemu'miri -«Актабан шубырынды» кезж- де Жетюудан, Каратаудык кунгеж мен Талас, Шу бойынан аугандар. Булардьщ Heri3ri 6eniri Сырдьщ жогарпн агысына, Ташкент, Сайрам TeKiperiHe табан Tipece, алды TinTi одан да ары ! ет1п, Фергана, Маргулан асып кеткендер де бар кер'жедл Руын ! сурасак, шетшен Катаган, Кацлы, Дулат, Кокырат, Найман болып шыгады. BipaK тутас отырган ешжм жок, 6api мидай былыгып, \\ араласып кеткен. 265

Курамалар кешпендт1ктен кол у з т , отырыкшылыкка бежм- деле бастапты. Акуйлк.. Акуйл1емес-ау, жай кжзуйл1ауылдардын e3i сирек ушырасады. Ыгы-жыгы, котандай салынган там уйлер, жэшрейген жер кепелер... Бул байгустардын жауга карсы ошач епп шыга алмай, не 6ip жакка ауып каше алмай, жер тагандап калган ce6e6i осы екен. Б1р Tayipi: TycTiKTeri кентп халыктарга елттеп, епнш тжпен айналыса бастапты. Сауда-саттыкка да бежм кершедК Турмыс-салт, кжм улгкЯ, сез саптауында да езбек мэнер1 байкалады. «Мыналар осы калпымен журе берсе, Ty6i жат болып кетпесе не кылсын?!» деп ойлады Кабанбай капаланып. «Найманбыз» дегендердщ жен-жосыгын сурап Kepin ед1, Kenmmiri бурын Каратауды жайлаган Садырлар екен. 1шшара Каракерей, Баганалы, Матайлар да ушырасады. Bapi де - «Актабаннык» алды-артында келгендер. - Елге кайтындар, осы жолы Kemipin экетежн. Жаудьщ 6eTi кайтты гой, жайлы коныс ол жактан да табылады, - деп сыр тартып керген. Улкендер ежелп ата журтын сагынып, елге кайткысы кел- гежмен, жастар жагы ездер1 туып-ескен уйренипкп жерж ки- майтын кершедг Bip бэтуага табан т 1ремеген, илс-тартыс дуние. Kemi-конды кейжге калдыра бередК - Алдымен жер жэннаты Жетюу, Баркытбел мен Алтай жау колынан босасын. Сонан сон асыкпай кешерм1з, - дегенд1 айтады. Жерд1 де, конысты да б1реулер азат кып, дайындап коюы керек. Ал «Туган жерд1 жаудан азат етем, сол ушш касык каным калганша шайкасамын!- - деген сездер ауыздарынан шыгар ем ес.. .М ж езде р ш е н уш р же н а да ска н тагы лы к,э лде б 1ржатыркау, саяктык байкалады. Каскыр тарткан койлардын б1рнеше кунге дейж жайылмай м энп рт калатыны болушы ед1. бул да соган ук- сас б1рдене... Ен бастысы, буларда ру жок. Ру болмаган сон, елд1 аузына каратар аксакал, не би жок. Арка коздырар ортак уран жок. Уран болмаган сон, айгай салып атка конар батыр да шыга коймайды. KyHKepic камы демесен, ел намысын ойлар пенде азайган с е к тд г Булар, cipa, казак болудан кеткен. Ал баска халыкка айналып улпрмеген. Элп ортадагы, не ол емес, не бул емес, шере-шере журт дегежм1з осы болар, шамасы?! «Осыларды аздырмай-тоздырмай катарга косам деп алысып журген кайран Теле би кажымаганда кайтед1?! - деп ойлады Кабанбай. - Не icTey керек? Колынан келгеж - жат журттын 266

TenKiciHeH куткарды. Енд1г1 жерде агайын кайда журсе де аман болсын дегеннен баска не бар?!» Кабанбай Ташкентке кайтып оралтанда казан айы да орталанып калган-ды. Палата Абылай ханнан жаушы к е л т жатыр екен. Туст1ктеп жецю хабарын е с тт, Аркадагы ел зор куаныш g YCTiHfle кержедт BipaK, соган карамастан, Абылай жорьщтагы ; эскерд! бастап тез елге кайтсын деп буйырыпты. Оган себеп: Жонгарияда биыл жаз бойы хандыкка таласып согысып журген Дабашы мен Эм1рсана нояндар жакында контайжы Лама Доржи эскержен окбай жециип, казак ордасына к е л т бас сауталапты. Соларды колта Tycipy ушж, ойрат контайжысы Орта жузге кар- сы жана жорык уйымдастыра ма деген к а ут бар. Демек, эскер косыны дал Ka3ip бул жактан repi Арка жерже кеб1рек кажет : болтаны. Бас колбасы ертендер елге аттанам деп отырганда, Ташкент- | ке Цокан arnipi Баба-бектен де елшшер к е л т калды. Баба-бек Кабанбай мен Теле биге дутай-дугай сэлем айтып, Ташкент тубждеп зор женюпен куттыктаган. «Bi3 Сайын-Белек ноянта, канша жалынып сураса да, кол ушьж бермедж. Бул - казак кардашларга жасатан кемепм1з» дептй Кабанбай так калды: «кайдагы кемек? Булар туймедейж туйедей кып, TinTi орнасы жок нэрсен1к езж булдап етк1зед1 екен- ! ау!» Сейте тура Баба-бек ойрат ордасынык жанкуйер делдалы ретжде сейлейдк Энегуж туткынга тускен кеп калмакты калай кайтаруга болады дегенд1сурапты. Казак жаты езара акылдасып, мынадай жауап кайтарды: жалпы жоктар жержде эр жылдары туткынга тускен, кушпен айдап экеттген казактар аз емес. Улы жуздщ эр руынан ама- натка ж1бершген ж1г1ттер каншама. Мэселен, Теле бидщ к1ш! улы Жолан, Ханкелд1 батырдьщ iHici Пусырман бастаткан та- лай азаматтар эл1 кунге дейж ойрат ордасында жур. Контайжы соларды тугел босатсын да, туткындарын кайтарып алсын. Бул жолты туткын саны кандай айырбаска да артыгымен ж е т т тур. Жай адамдар баспа-бас болтанда, аманатта журген эр азамат- ка кырык калмак кайтарылсын делждг Сонымен бул жумыс та сэлмен аякталтандай болып едт Кабанбай будан ары кеп бегелген жок, сол куннщ ертенжде Ташкенттен аттанып Kerri. Теле би, Бердщожа, Ханкелд! бастат­ кан Улы жуз Kicmepi оны Казыгурттауына дейж шыгарып салды. Осы манда Теле бидщ езже табигы, Дулаттын Жаныс тармагы- 267

на царайтын 6ipa3 ел бар-ды. Осында батырларга сокгы рет цонацасы бершш, келген жолдарыца дел сый-сыяпат керсеттдк Кабанбайдьщ езше 6eciK жамбы, атан туйе бастаткан 6ip тогыз сый тартылып, Майсара, Элi, Назымдарга алтын зерл1 камка тондар жабылды. Касына ерген белплй батырларга б)р-б1рден сэйгулж ат жетелетп. - Мен бурын жаумен алысып, суйепме карысып, сыр бермей журед1 екенмш. Жасым жетп ме, элде жец'ю куанышы буыны- ма Tycin Kerri ме, шаршап-шалдыкцанымды енд16min отырмын, - дед! Теле би коштасарда. - Келер жылы хан кенесже бара алам ба, жок па, 6ip Алла бшедк Абылайга менен дугай-дугай сэлем айтындар. Биылгы жецютщ i3iH суытпай, аттаныс каркы- нын удете берет. Ойрат ордасыньщ да ойраны шыгып, ез шнен ipin жаткан кержедк Сол карбаласты капысыз пайдалансын. Кудайга шужр, ез Ti3riHiMi3 колымызга тид1 гой, бул жакта 6i3 де карал жатпаспыз. Соны айтып, аз бегелт отырды да, узецп жолдасы Каз дауыс- ты Цазыбект1еске алды: - Кеше, аруагыцнан айналайын Эз-Тэукенщ тусында Казы- бек, Теле, Эйтеке атанып, yujeyiMi3 ошактык уш бутындай, орданы Tipen турган 6ip заман болып едк Жасы улкен Эйтеке ерте Kerri арамыздан. Ka3ip есжден калган кез - Казыбек eKeyiMi3 гана. Kepicnereni арада 6ipa3 жылдар eTinTi. Адам кейде ез тургыласын сагынады екен. Казыбектщ менен уш-тертжас Kiujmiri бар. BipaK ол да шау тарткан-ау, шамасы, ага дел хал сурауга жарамады, - дел шабыт шакыргандай дур ешкжш, козгалакгап Kerri де, сыйлас iHiciHe арнап еж ауыз елек айтты. - Кане, осы елецд| Казыбектен каймыкпай KiMайтып барады? - Мен айтып барайын! - дед1 темержек отырган Еспембет орнынан турегелт. - Бас кеспек болса дагы тш кеспек жок. Бул ce3iKi3Ai Казыбекке мен-акжетжзейж... Атыс-шабыссыз еткен он шакты кунде Арыс бойындагы аламан эскердщ аггары тыныгып, сарбаздар да кунап калыпты. Жан-жактагы ауылдар аскер косынына кун сай-ын сойыс камдап, саба-саба кымыз артып экелж, KyriMflepi де жаман болмаган KepiHefli. Кабанбай осы арада еж-уш кун аялдап, жайылыккырап кеткен эскердщ бас-аягын жинап, жорык TapTi6iHe келлр т алды да, Аркага карай козгалып Kerri. Кайтаржолда анадагыТуркютан, Созак, Сарысу багытымен емес, Жонгар шебжщ ipreciH баса, Талас, Шу, Балкаш аркылы, жлец ел imiMeH журуд1 жен керген. 268

Бул журю spi тете, epi жолдагы руларды уйцыдан оятып, улы аттаныс уранына тарту ушш кажет ед1. Айтты-айтпады, бул ец!р будан бурынгы казак-калмак урыс- тарына да, биылгы соцгы жорыкка да катыспай, кагаберю калып келген. Ойраттар Алатаудьщ бул капталын туткиылдан ерте басып калды да, содан 6epi уысынан шыгарган жок- Баягы Аныракай жорыгында 6ipep жыл кейш сершлгешмен, артынан казак колы кожырап тараган кезде, кайта ошарылды. Осыдан кешн бул TBKipeKTeri шабан-шалак рулар тагдырга амалсыз бойсунып, контайжыга алым-салыгын телеп, ата журттарында малдарын багып ж ур т жаткан-ды. \"Адам уш куннен кейж керге деуйренеди дейдк Б1рте-б1рте бодандык халге де errepi уйрене бастаган. Кедей-Kenujiri таяу отырган калмактьщ койын багып, аукатты, элдте р‘|ойрат эулелмен кудандалы жегжат болып, коян-колтык араласып кеткен. Тек калмактардьщ к'шец шурайлы коныстарды иелент алганы, Teyip ат, Tayip кыз керсе тартып алатыны, жырык етек ламалар мен жалан бут кештдердщ казакты путка j табындырмак болып басынганы гана жанга батушы едн Мундагы ауылдар коп жыл бойы казак хандыгы аттаныска ене шыгады, Miне шыгады деумен куте-куте, акыры YMirrepiH I Y3in койлан сеюлдс Анада Ташкент, Сайрам манындагы женю- т1ц дакпырты алгаш жеткенде де, аузы куйген журт бэлендей сене коймаган. Енд|, мже, жасыл туы желб1реп, колдары- на шашакты найза устаган, ак берен сауыттары кун нурына | шагылып, дулыгалары кек TipereH казак acKepi устерже к е л т ! ошарылганда, момын елдщ куанышында шек болган жок... Асау- арда Алаш улы eni де бар екен, елмеген екен! Bapi б1рдей кулдык |бугауына кенбеген екен. Мына жер кайыскан кальщ кол - соныц айгары. «Сабыр Ty6i - сэры алтын, саргайган жетер муратка» деп, елмеген жан мундай кунге де жетед| екен! Кайран ел б'|р-ак кунде бодандык бугауын сыпырып тас- I тап, кайта тулегендей болып еде Аксарбасын айтып, кеккаска- I сын жыгып, мэре-сэре болтан журт. Аттап бассац, алдыцнан ( конакасы, той дастарканы к у т т турады. Эскер косыны тым суыт жур'ш кетпей, кептщ калауы бойынша, эр жерге ат шалдырып, аялдауга тура келдк Талас пен Шу акгарында, тау бектерждеп ен шурайлы жер- | лерде и1н Tipecin отырган щорс, хойт, дурб1т тайпасына жататын I ойрат курендер1 бар екен. BipaK олардыц бас кетерер ноян, •| зайсандары Жоцгариядагы булiKTi басуга KeTinTi де, мунда калган малшы-косшы кеп халык казак эскерже карсы кару 269

кете рт шыга алмады. Кайта, керюжше, жайлаудан тус т, енд1 етектеп кыстауларына карай бет алган кептеген калмак кештерг казак колы ел шетже тжю м ен, кел1ктержщ басын Kepi бурып, кайтадан кыргыз ж е ртв карай ойысты. Ал бурыннан бектерде отыргандары асыгыс уйлерж жыгып, урюп кеше бастаган. Цабанбай жорыктан кайткан батырлар мен сарбаздарды олжадан кыспау ушж, ойрат шонжарларыньщ 6ipa3 жылкысын т и т алуга epiKбергежмен, былайгы бейб1телд1 шабура ж1бермед1. Оразымбет, Баян. Еспембет сек1лд1 кызу канды батырлар: - Жауды аяган жаралы. Ойрат эулетжщ ез кылырын езже icTen, *Актабан» кып бостырып ж1берсек кайтед1? 9ле-елгенше естер1нен кетпейтждей, енд1 кайтып бас кетере алмайтындай елп, 6i3 де 6ip ойранды салайык! - деп кулшынып-ак efli, 6ipaK бас колбасы ондай окай олжага баргысы келмедк - Жок. жИттер, меж артык кунэга итермелемекдер! Хан жарлыгын абыроймен орындадык. биылша осыны канагат тутайык. Калмактар жер1цд1босатып, ездпнен урюп кеилп жатса, одан артык кудайдан ттегенщ не? «Цоркакты куа берсек батыр болады» деген сез бар. Ашындырсак. олар да карап калмайды. TinTi жорыктан кажып келе жаткан колды опырып Tycyi де мумюн, - деп ж 1лттерд1басып тастады. Шу бойына келгенде ол Наурызбай, Бердщожа, Тшеуке бастаткан ¥лы жуз батырларымен кош айтысты. Keneci кектемде Жетюу мен Алтай, Баркытбел багытьжда жой-кын шабуыл басталатыны эрк1мге-ак аян efli. Сондыктан ¥лы жуз жасагы тым бытырап кетпей, биылша ею жакка да урымтал осы Шу бойын кыстап шырэтын болып сез байласты. Келер жылга дейт косымша кол жинап, ат-келж, кару-жарагын толыктап, алдагы аттаныска сакадай сай турмак- Бул кезде караша айы туып, кун де суыта бастаган. Кар калыкдап, жол беюп, боран-шашынга урынбай турганда елге же- Tin калуды ойлаган кальщ кол Балкашты бетке алып, суыт ж урт Kerri. VII Сыр бойына аттанган эскердИ жек'ю хабары Арка жерже элдекашан ж е тт, казак даласы куаныштан толкып тур екен. Енд'| сол жежмпаз аскер жасыл туларын желб'|ретт, катары кеп булжбей орталарына аман-есен оралганда халык мереж тасып теплгендей болды. Алгаш жауган акша кардык тозакын аспанга 270

шыгарып, ауыл-ауылдан суйжил сурап шапкылаган жаушылар. Кунш тж жердей азаматтарыныц алдынан шыгып, каумаласа карсы алган агайын журт. Осыньщ алдында гана ез елже симаган ойрат нояндары Дабашы мен Эм1рсананыц казак жерже кашып келу1 ел ецсесж 6ip кетерт тастаган екен. Мына жагдай халыктык болашакка деген ceniMiH Tirrri бекгге туст! Ел imi гу-гу эцпме: - Сырдагы жецю - бар жецютщ басы болгай! - «Жалган ici акиретке кетпес» деген осы! - Атанын, аруагы колдап, 6i3flin де куш ала бастаганымыз гой бул. - Ойрат багыныц осы кайтканы - кайткан! - Бэр1нен де, эншейжде жер TanipiMCin журетж калмак нояндарынык ез Ы нен ipin, казакка кел'ш пана сураганын айтпайсыц ба?! - Б1здщ Абылай ханньщ да айласына аркан бойламайды- ау. Б1раз жыл неге тым-тырыс жатып алды десек, тубжде дуние- HiK кезеп осыпай айналарын есептеп отыр екен гой! - д е с т гутдескенде, ауыл-уйлерд1к тунд1г1желп-желп етедг Бас колбасшыны елде калган Дэулетбай, Касабай, Шынкожа сек1лд1 батыр iHinepi Аягез бойында тоскауылдап, Kyrin жур екен. EKi жак шуркырасып табысты. Кабанбай сыртка сыр бермесе де, жау шебже жакын конган ауылдардьщжайын кеп ойлап, алацдап к е л т efli, кец!лi б1рден орнына тускендей болды. Кабанбайдын октуетж enipiHe жорыкка аттанганын еслп, ешжкен жау оныц улысын эдеж Kenin шабуы мумюн деген мэселе жазда, аттаные алдында да сез болган. Сол кау'штщ алдын алу ушж, Абылаймен акылдаса отырып, Дэулетбай мен Шынкожа бас-карган eKi мьщ- дай жасакты ел ш и ле эдеж калдырган-ды. Эйтеу1р, абырой бол- ганда, штей ipireH ойраттар ез бастарымен элек болып, ондай жырындылыкка бармапты. Цабанбайга осы арада Абылайдыц да элi Кекшетауга кайт- пай, буларды Царкаралыдагы жазгы ордасында KyTin жатканы ManiM болды. Сондыктан ол карауындагы косынды ел-елге тара- тып, касындагы Майсара, Назымдарды да елден келген Kici- лерге косып ауылга кайтарып ж1берд1 де, e3i эр рудьщ мьщбасы батырларын е р тт, He6api жуз каралы колмен Каркаралыга жу- pin Kerri... Абылайдын да жорыктан кайткандарды асыга к/rin отырганы рас екен. Батырлардьщ келе жаткан хабарьж ест1генде, Ордада шыдап отыра алмай, козыкеш жерден алдынан шыкты. EKi жак 271

та жакындай бере журютерж тежеп, аркан бойы жер калтан- да аттан тустК Абылай касында: Казыбек. Бегенбай, Буцар жырау, Шакшак Жэжбектер бар екен. Бул жактан: Кабанбай, Малайсары, Ханбаба, Баян, Байгозылар anFa таман ipiKTene берген. Хан, Султан, Карашы деп жатпай, аксап керюкен агай- ын 6ip-6ipiHe тура умтылысты. Тестер ту ж с т , кушацтар айкасты. Тек алгашкы ап-сап басылтаннан кейж рана, Кабанбай ецсесж тжтеп: - Хан нем! 6 з жарльтык бойынша оцтуслкке аттан-ган ка­ зак FacKepi Сыр бойын жаудан тазартып, Ташкент пен Сайрам- ды ойраттардан азат е тт . бэлендей улкен шыгынга ушырамай, аман-есен оралды, - дед1 Абылайга карата саккылдай Tin катып. - Бэрекелдг Дарабозым! Бэрекелдг сайыпкыран ерлер1м! - деп Абылай жаркын жуз, куанышты кецшмен, жорыктан кайткан батырларды кезек кушактап, иыктарынан какты. - Жарайсык- дар, бауырлар! АйдаИардык жет'| басын тугел какпаганмен, бел- ден сотып MepTiKripfli деген осы. Бул epniKTepiKAi Алаш улы ердай- ым алгыспен еске алатын болады. - Саган да мын алгыс, хан ием! - дед1 Малайсары оц колын кеудесже коя тэж1м е т т . - Агайынга ара т у с т , кол аттандырга- ньщуш1н бугаудан босаган nci казак пен каракалпак езщедугай- дугай сэлем айтты. - Сэлемет болсын! EcTin жатырмын. Жау жагадан алып туртанда туспкке дер кезжде жеткен екенс1цдер! - дед1 Абылай да масаттанып. - Кене, eHfliri экпмеж Ордата бартан сок жал- гастырайык. Bepi атка конып, 6ip белдщ астьждагы тогай арасына лпл- ген хан Ордасына карай бет алды. Жас батырлар мен некерлер арнайы TirinreH уйлерге, колбасы, мыкбасылар Абылайдык ез ордасына тустк Куж бурын мал сойылып, казан кетершгеж, алда мол KyriM бары байкалды. Кеп узамай журт дастаркан басына жайгасып, алые жолдан оптытып келген батырлар кысырдык кою кымызына, казы-карта мен ыстык куырдыкка Kipicin те кет1п efli. Ас уелнде екг1ме кайта кызды. ОцтустМ елкес'жщ хал-ахуалы, Туркютандагы 8 бтмэмбетордасы, улыс беп Теле бидщ куй-жайы ллге тиек етшдь Сайрам, Ташкент тубждег1 урыстар, Каракал­ пак ауылдарын куткару, ек акырында ойрат колынык ойсырай ж е к т т , Сайын-Белек ноян мен Намеху-Жыргалдык калай ка- шып кугылганы да сез болмай калган жок— Bip сездщ кезегжде Каз дауысты Казыбек отырып: 272

- Япыр-ай, кезшщлр1сшде ата жаудан кек кайтарып. кайран Текен 6ip жасап калган екен гой! Теленщ саулыгы калай екен? Тыц ба e3i? - деп улы бидщ жагдайын найталап сурады. - О-о, тын болганда нандай! Kapi тарлан 6i3 туст!кте журген ею ай бойында бел шешт, атган тускен жок, - flefli Кабанбай > суйiHiшiн жасырмай. - Тек Ташкентке найтадан орныгып, кен!я'| жайланган сон гана аздап бой алдырганын байнатты, — соны айтып, элдене есже тускендей, езутартып кулда де. - Айтпаншы, Казыбек ага, Теле бидщ ci3re жолдаган 6ip-eKi ауыз салем! бар efli... Калай efli e3i? - деп насындагы жолдастарына нараган. Соны куткендей, ес!к жанта жастар арасында отырган Еспембет орнынан кетер'ше 6epfli де: - Мен сол еленд! ci3re жетюзем деп уагда 6epin, жаттап алып ед1м. Мойныма карыз болмасын, айтып керейж, - деп такпактай , женелдк Как жартан цара цылды Цазыбепм, Бip ез/'н бар казакка азык едщ. Твлеш жанган отца тастап койып, Самалдап сэры Арцада казыжедщ. Гуган жерде менде 6ip цазыц ед/м, Сен аспанда цаццылдар казым едщ. Агацньщ халш б/лмей сен жатырсьщ, AfaiibiHFa мен неден жазып ед/м?/ - деп токтаганда, сепз канат ак орданын imiHfleri льщ толы журт, жанган отка май куйгандай дуылдасып кетт'1. 8р тустан: - Эй, сез1м-ак емес пе?! - вкпе-назын тен-тургысы Казекене айтпаганда, к1мге айт- сын?! - Кайтс1н-ай, оган да онай дейсщ бе?! Агайынга деген сагы- нышы мен кек1рекке жиналган мун-шер1н 6ip теккен екен гой! - дескен сездер есттд1. Енд! 6ipa3 адамдар элг1 еленге Казыбек не жауап айтар екен дегендей, тер жакка карап калыскан. Улы би шамданган да, шамырганган да жок, 6ip сэт эж1мд1жуз1жадырап, жасаргандай шырайлана тус т, бойын лкгеп алды да: - Айткан ce3iHin артык-кем1 болсашы! Bepi рас. Ол осылай демесе, Теле би болар ма ед1?! - дед1, ол да imTeri сагынышын сыртка шыгаргандай баяу курсжт. - Сонгы жиырма-отыз жылда 273

Теленщ аркалаган жупн nm FaHa кетерер. 03i айтпакшы, унем1 жанган оттьщ ортасында журд1гой кайран сабаз. Bipeyre жалтак кез, бодан болу, ойраттын окпанын толтырып, Коканды цолга кондыру окай дейсщ бе?! Bi3 6ip казактьщ т т ж таппай журген- де, ойдэры езбекпен угысып, кырдагы кыргызбен киысып, тара- зы басын тек устап отырды-ау майталманым! Сондары ойлаганы - осы халыктьщ цамы, агайынды аман сактаудыц амалы да... Арэньщ алдынан е тт, сэлем беру карызы б1зде ед1, амал не, OFaH жер шалгай боп, денсаулыры тусюр де жар бермед! рой! - деп цайтадан жудеу тартып, 6ip кэршж уайыммен уназ отырып калды. TycKi конакасыдан кей'ж езге журт жан-жакка тарап, Абылай айналасында Кабанбай, Бегенбай, Казыбек пен Шакшак Жэжбек, Букар сиякты санаулы гана адамдар калган. Осы онашалыкта жокгар хандыгынан бас сауралап келген нояндар жайы сез болды. Калай дегенмен, ойрат Ордасыньщ 1штей ыдырап, ала ауыздыкка тап болуын мундагылар жаксылыкка жорып отыр екен. Эз1рше контайжыдан кугыншы келе коймаган. Cipa, олар бастапкы кезде Дабашы мен Эм'фсана казак ордасы- на келд1 ме, алде Ерлс бойындагы орыс беюжстержщ 6ipiHe барып тырылды ма, анырын б те алмай, ацысын бакса керек. Зрине, кашкындардын казак арасында екеж аныкталган сок кешжпей контайжыдан елил nenepi сезс1з. Сол кезде Казак ордасы кандай барыт устанады? Нояндарды кайтарып бере ме, жок, элде канаттарынык астына алып коргап кала ма? Осыган a3ip болуы керек. Будан бурынгы мэслихагга Абылай да, Казыбек пен Бегенбай да нояндарды кайтармай, пана болайык деген туйжге келтт!. Тек Шакшак Жэжбек кана баска niKipfle. Айтуынша, оны бул сапарга Орынбор aKiMflepi эдеж жумсаган кержедТ Жандарал Неплюев: ■Ойраттэйж терж казактар ез колындаустамай, Ресей карауына eTKi3in берсж. Кашкындарды колдарына устап отырса, казак- жок-гар арасы одан арман ушыгып кету1 мумкж», - деп Абылайга сэлем жолдапты. Кабанбай да мэселенщ жай-жапсарына каныккан сок, нояндарды кайтарып бермеу керек деген niKipfli жактады. Бутага Коргалаган торгай да аман калады. Кара ормакдай казак ел1 сол бута курлы болмаганы ма? Онык устже, кудайы конакты куу, не 6ipeyre устап беру - казактьщ ата салтьжда жок нэрсе. Нояндарды орыс эжмдерже де беруге болмайды. Орыстар ол бишараларды жмге, калай булдап етжзерж 6ip кудайдык e3i 274

6mciH... «Казак-жоцгар арасы ушыгып кетед1» деген сез бе екен? Онсыз да ойратпен арамыз ушь^ып болды емес пе? Биылгы со- fbic мынау, келер жылытагы да аттаныска шыгайык дел отырмыз. Туркютан, Ташкент манындагы, Талас пен Шу бойындагы елдщ т те п де - биылгы женютщ i3*H суытпай, шабуылды жалгастыра беру. - Менщ де ойым осы, - дед1 Абылай аркасы к е ц т калган- дай. - Дабашы мен Эм1рсана катардагы кашкын емес, ез елжде тамыр-Tiperi бар адамдар. Согыста жецш т, амалсыз шепнгеж болмаса, Жочгарияда оларды жацтайтын топтар баршыльщ. Ойраттардьщ б1рталайы-ак некеаз туган Лама Доржидьщ тач­ ка отырганына наразы кержед'|. Ал Дабашы болса - баягы Батыр контайжыдан тараган атакты Церен Дондобаньщ неме- | peci, ойрат тагыныц закды Myparepi... Болашакты KiM болжап бтген? Бупн устап берген адамымыз ертек аяк астынан жокгартагына отырып журсе, 6i3 мулде ыцгайсызжагдайда кала- мыз гой. - Осы ойларьщ менщде кекежме конады, - дед1 улы би Казы- бек те сезге араласып. - Дабашы мен Эм1рсана айткандарына ж е тт, билжке кол арта калса, оларды мэкп карыздар етш, мой- нына аркан суйретт ж1берес1н- Ал би лтке жете алмаган жагдай- да, баягы Халдан Церенд1 шошыткан Карасакал сиякты, контай- жыны унем1Kayin астында устап, кыпылдатасьщ да отырасьщ. Акыры осы сезге 6epi де токтаган. Кыс болса к е л т калды. Ак кар, кек музда кашкыкдарды i3flen, жонгар да жорыкка шыга ( коймас. Биылша калмак нояндарын кам-корлыкка алып, колга устай турган жен. Ал жаз шыккан сок ойраттар калай жауласам десе де 63i 6inciH. 1здегенге - сураган, казак хандыгына да ке- peri осы. - Ал нояндардьщ ездер! кайда? Оларга KiM ие болып жур? - дед1 Кабанбай, Орда макынан ондай бетен eumiMfli кермеген1 f естетуст. - Кашкындар тобы каз'ф Шыкгыстау ек1ртде. Олар о баста 1 EpTicTi кулдап Kenin, Уак ауылдарына токтаган екен, сол макнан узатканымыз жок. Бастарына уй, бауырларына казан асып бе- pin, сырттай бас-кез болуды Кайып пен втеген батырларгатапсы- рып койдык, - дед1 Абылай. - Айтпакшы, Эм1рсананьщ агасы Банжыртэйж1 езщд| катты i3flen отыриан. Кайтар жолда Шьщгыс- тауга согып, жагдайларын б те кетуiне болады. Хан ордасында б1рнеше кун аялдап, келер жылгы аттаныс жайын акылдаскан сок, Кабанбай елге кайтуга кам жасады. 275

Баска батыр, билер де тус-туска тарайтын ьщгай таныткан. Абылайдык жорыктан кайткан басты-басты батырларга арнаган сый-сыяпаты бар екен, дэл аттанарда соларын тарту erri. Иык- тарына алтын зерл1тон жауып, астарына сэйгулж ат мшг1зд1. Му- ньщ сыртында бас колбасы Кабанбайга алтын кундакты алмас кылыш сыйлады. - Бул - алгашкы жекютерще деген ез басымныц ыкласы. Ал халкымыздын сый-курметж жер1м1з жаудан толыктазарганда ка­ ре жатарсыцдар! - дед1ол батырлармен коштасып турып. Осыдан кейж Кабанбай тобы кеп бегелмей атганып кеткен. Булар кайтар жолда сэл бурыстау болса да Шьщгыс ек>Р<н баса журдк Осында и'ж Tipecin отырган Бура, Матай, Мурын ауыл- дарына б1рнеше кун конак болып, акыры Аркаттауынык 6ip куы- сын жайлаган Уак руына ат басын Tipefli. Кабанбайлар жуз шамалы Kici efli, Кайып би мен бтеген ба- тырдьщ ауылына белжш тусп. Бул - ана жылдары Абылаймен 6 ipre ею жылдай Халдан Цереннщ туткынында болатын бтеген. Сол кезде монгол л л ж уйрент, Дабашы, Эм1рсаналармен жак- сы байланыста болса керек. Ойрат тэйж терж щ б1рден бтеген ауылына келужде, Абылайдык оларды баскага емес, бтегенге с е н т тапсыруында ж 1пселес1п жаткан осындай себептер бар ед'|... Мундада улкентой жасалып, жорыктан кайткан батырларга сый- курмет керсеттдг Кабанбай осындай конакасыларда кашкьж нояндармен жакын танысып, б1рнеше рет дастаркандас болды. Дабашы ноян кырыкка жасы енд1 тж ге н, кец иыкты, салкам денел1, шомбал ж1пт екен. ApFbi бабасы - Жокгар хандыгы- нык ipreciH калаган Батыр контайжы. Берн жагын айтсак, узак жыл ойрат эскержщ колбасшысы болган Церен Дондобаньщ HeMepeci. Жет1 атасынан каракек узшмеген хан тукымы, аксу- йек екен1 ез1н устауынан, сейлеу мэнержен де к ер ж т тур. Онык нор Зайсан, Алтай-Са-уырдагы торгауыт пен уранхайдьщ улыс беп деген атакты Mice тутпай, контайжы Лама Доржимен такка таласуы ез1-н'щ осьждай ата даккына, мжс1з тег1не сенгенд1гжен болса керек. Ал Эм1рсана жасы отызга еркж шже коймаган, тула бойын- да кырым ет жок, узын бойлы, сылыцгыр кара екен. Бул да осал Kici емес. Тарбагатай елкес!ндег1хойт, дурб1т тайпаларыньщ улыс беп, Халдан Цереннщ карыцдасынан туган жиен1... BipaK уакыт- ша болса да бакталас жауьщнан жек*л1п, жат журтка Kipimap болу окай ма, аксуйек нояндар сыртка сыр бермей, ездер1н тым макгаз устауга тырысканымен, керер кезге теменилктеп. жасып- 276

ац калыпты. E«eyi де Кабанбай алдында калбак кагып, кошемет Kepcerri. Казак-калмак ем!р бойы согыспатандай, Кабанбайдьщ кайкы кылышы кас жауынын канына малынбагандай: - Ci3fliK eciMini3ойрат журтына ежелден каньщ. Сэл Tycin, бет керюкежмеетекуаныштымын, - дедЩабашы. - Еслпжатырмыз, Сыр бойындаты согыстардан зор жекшпен оралыпсыз. Арамнан тутам Лама Доржи - казак-калмацтыц ортак жауы. Контайжы- ньщ картылы Te6errepi - Сайын-Белек пен Намеху-Жыргалдын сазайын мыктап турып берген екеназдер. - Тек сол екеушщ колта туспей, кутылып кеткеж OKiHimTi! - дед1 9м1рсана канын imme тартып. - Сайын-Белеют койшы, ол Kapi какпастыч шама-шаркы белплт Баржей де Жыртал сумнык сытылып кеткенше irniM казандай кайнайды. Намеху-Жыртал - api жас, api Батыр контайжыдан тараган хан тукымы релнде ойрат татынан умпкерлердщ 6ipi. Эм1рсана т мен Дабашынык acipece TiciH баскан адамы сол кершедт - Оларды коя бережк деген ойымыз жок efli. Бул сотыста ол eneyi де намэргпк Kepcerri, - дед! Кабанбай. - Сайын-Белекл, канша дегенмен, 6ip елдщ эскербасы гой деп, коршауда калса да басын ке м те й жекпе-жекке шакырып ед1м. BipaK ол 6ip тумен эскерш ез жолына кара лак кып шалды да, алды-артына кара- май зытып отырды... Осыдан кейж калай жер басып жургежне [ тацым бар. 8м1рсананыц атасы Банжыр да осы топтьщ ш нде екен. ( Бурый 6ip рет дэмдес болтан кез таныс ретжде Кабанбаймен шуркырасып керюкен адамнык 6ipi сол болды. Осыдан уш жыл бурынгы сэн-салтанат, булыксыган булалыктан ештеце калмай, ! ол да катты жудеп кетштк Сырт жаудан жецшсец 6ip capi гой, ез кандас бауырларьщнан Tenepim керш, ел-журтьща сыймай, 1 боскындык халге Tycyfli кудай баска бермей-ак койсын. Сез лэмдер1не Караганда, Дабашы да, агайынды Эм1рсана мен Банжыр да бута тубр кеген жат Лама Доржидьщ так мура- repi болуын заксыз деп есептейд1екен. Тарбагатай мен Алтай- Сауырдаты улыстарды билейтж бул нояндар жаца контайжы такка отырысымен, хан кекесше де катыспай, ез аймактарында жатып алтан кершедй Акыры кержеу жасалган кысаска шыда- май, амалсыз атка контан контайжы жас нояндарды илжлре алматан сок, енд1булардьщ Орда мацындагы туыстарыныц соцы- на шам алып туседК Сонык ш нде, acipece, Дабашынык немере атасы, 0м1рсананьщкайын атасы, бужл ойрат эулетже KaflipniДа- 277

шы Доба ноянды колга алып, адам айтцысыз айуандыкпен eKi ке- 3iH ойып, Досуга жер аударуы онсыз да шиеленют турган жагдай- ды мулде аснындырып ж 1берген. Нояндар енд1 ашык кыр керсетш, Ордага багынудан бас тартады. Лама Доржи каИарына м ш т, солтуслк аймактар-га карсы жорык жасайды. Басында eKi жакгыц куштер1 тепе-тец Tycin, Дабашы мен 9м1рсана б1рталайга д е й т алдырмайды. С вй тт жургенде, булардьщ ез ш нен ipiTKi шыгады. Эм'|рсананьщ агасы Шабдар мен Дабашынын iHici Еменкула азгырынды тшге epin, цонтайжы жагына шыгып кетед1. Осыдан кейш-ак булжш! нояндар элЫрей бастаган. Лама Доржи булардьщ екше i3iHe т у с т , Зайсан келге д е й т тьщсырады. Нояндар шыгыска карай ойыс-канда алдарынан уранхайларды айдап салады. Сол арада Эм1рсана мен Дабашы acKepi куйрей жецш т, ездер1 аз адаммен ЕрлсЛ кулдай кашып, казак же ртв етуге мэжбур болады. - Ертюбойына келгенде алды мызда eKi таpayжол турды, - дед1 Дабашы агынан жарылып. - Кол созым жердей орыс 6eKiHiciHe тартамыз ба, элде Казак ордасына барып паналаганымыз жен бе? Шынымды айтсам, эдет-салты баска, кашанда кешпендшерд! менсшбей, жогарыдан карайтын Ак патшага сенбедж. Сонан сок, канша жаулассак та кжз туырлыкты агайын едж кой дел, аттын сын казак хандыгына карай бурдьщ... - Келгендерщ дурыс болган. Тандауларыкда капы жок, - дед1 Кабанбай. - Тас тускен же ртв ауыр. Б1здщ елдщ салтында кудайы конакты ешюмге жэб1рлетпейдь - Байкайсыз ба, Кабанбай батыр, ci3 Сыр бойында, 6i3 Бресте, ортак жауга карсы 6ip майданда согысыппыз гой! - деп Дабашы кецшдент калды. - Bi3 некеаз Лама Доржиды 6api6ip хан тагында калдырмаймыз. Ойрат тагы ерте ме, кеш пе, езжщ занды иесж табады. - Ол ушж казак агайындар 6i3re кол ушын 6epin, ата мура- сын кайтарып алуымызга кемектесу1 керек! - дед1 9м1рсана. Bip кызыгы, ол унем1 Дабашымен 63iH тек устап, cepiri сейлеген сайын, калайда сез кыстырып отырады екен. - Heci бар, 6\\з онсыз да келеш жылы ойрат ордасы басып алган жерлерд1 азат ету ушж шыгыска карай жойкын жорык жасаймыз ба деп отырмыз. Контайжы acKepiHiK кулж кекке ушырсак, кемек деген сол емес пе? - дед1 Кабанбай. - BipaK басын ашып алатын 6ip нэрсе бар... - Ол не? - flefli Дабашы ширыгып. 278

- Оздер кеп узамай карымта цайтарып, ойраттатына отырды дейж... Одан ары не болады? Осыдан казак хандыгыныц утары бар ма? - Онда казак-калмак сотысты токтатып, мэчп достасады, - дед1 шапшач мжезд1 Эм1рсана алдымен жауап 6epin. - 5i3 казак жерж согыссыз-ак кайтарып 6epeMi3. EKi ел езара одак курып, сырткы жауларта карсы 6ipaiKre куресетж болады. - 1лэй'1м солай болсын! КУДай-тагала осы тшектерще жетюз- сж! - дед1 Кабанбай, Ty6i нетайбыл эчпмеш будан ары соза 6eprici келмей. Былайша.нояндардычжатдайыжаманкержбейдьАбылайдыч e3i жакында арнайы к елт, турмыстарын тузеп кеттть Бастарына уй Tirin, алдарына терт тушк мал салып, ездерж жеке ауыл е т т кондыртан. Макайдагы елд'щ де ыкыласы жаман емес, журт »жылу» жинап, сойыс мал, тесек-орын, ктпм-кешек жатынан да кемектескен. Уйге KipreH жыланньщ да басына ак КУйып шыгаратын кек колтык казекеч баспана сурай келген нояндар- та, ата жауымыз ед1ч демей, конакжайлык керсепгтп... Тек артта кал-тан жакын туыс, бала-шаталарын уайымдайтын кержедь Нояндар кеткен соч контайжы булардыч карауычдаты журтты эдеж эр улыска таратып, енд1 б1разына Шабдар мен Еменкула ие болтан деседи Кабанбай ертеч аттанамыз деген куж Банжыр ноян оны очашалап, езж кептен мазалап журген 6ip етж ш -ттеп н айтты. - Цазак хандыты канша ыкылас 6mflipin, кушак жая карсы алтанымен, узын аркау, кеч тусау, мырза туткынга айналтан жайымыз бар, - дед1 шын сырын жасырмай. - 0 зд1пм1зден алыска узап шыта алмаймыз. Баскалардыч той отбасылары кастарында. Ал мен коныс шалтайлытынан уй-'|ш'|мд1 ез1ммен 6ipre экеле алмадым. Сочты кундер1 жал-тыз кызым Муней TyciMe юретж болып жур. Байтус бала б1реулерден жэб1р Kepin, капаланып жур ме, жм бшсж... Жакында арт жактан адамдар к е л т efli. Б1зд1ч ауылдарды Катынсудан ары кеилрт, Ем1лд1к бойындаты кальщ копата апарып MipinTi. Ci3fli4 коныстан онша кашык емес, узаса уш кунш тж жер... Сотан тунделете шатын кол аттандырып, межч бала-шатамды алдырып беруге калайсыз? Жасацты 6i3fli4 ауылта дэл бастап баратын ceHiMfli адамкосайын. Егер осы 6ip TiaeriMfli орындасачыз, eMip бойы жаксылытычызды умытпасед1м... Кабанбай кутпеген етжшке не деп жауап кайырарын бммей тосылып калды. 6 з1нН ал! ел бетж кермей, алые жолдан келе 279

жаткан Typi мынау. ЖИттермен акылдаспай турып не айтады? BipaK батырдьщ бегелюж Банжыр бас-каша жорыса керек, жау- ап бергенше шыдамай, экпмеж ары карай тэты да e3i жалтап aKerri. - Айтпакшы, элп Эл1деген ул кайда? Ол каз1р кэд'1мпдей ж!пт болган шыгар, э? - дед1есже элдене тускендей. - Иэ. Ол каз1р катардагы сарбаз. Биыл межмен 6ipre алгаш рет жорыкта болып едк Аягез макында ауылга карай бурылып Keui. - Ендеше, сол Элire менен сэлем айтыцыз, - дед1 Банжыр, колына элдеб1р ceHiMfli кару тускендей, керемет куанып. - Эл1 ж т т болса, Мунейд1 куткарсьж! Ана жылы б1здщ ауылга барган- да, эзш уепнде 6ip сезд1 андамай айтып калып ед1м. Аузыма сонда кудай салган шыгар, сол айтканым - айткан. Мунейд1 аман-есен куткарса, жастар-га ок батамды беремж! Алда байгус-ай! Бала ушш Kici не ютемейд1? Мына сезге жаратылысынан балажан Кабанбай да толкып келп едЬ Бала деген басында бар гой. Егер сол Мунейдщ орнында ез кызы Назым журсе кайтер ед1?! Банжырды аяп кеткеж сонша, эке к е ц тж орныктырганша асыкты: - Ойыкды уктым, курметп тэйжг Кудай сэтш салса, бала- шагак жакын уакытта кольща тжп калар. Ал сен eKeyiMi3 Ty6i жегжат боламыз ба, жок па, ол жагын балалардык ерж бшсж, - дед1 Банжырды жубата сейлеп. - Мен кызыма хат жазып берем. Ол барж де Tycmefli, - дед1 калмак нояны. Аркаттан аттанган батырлар жолдагы Найман ауылдарьжа кона-тустене отырып, б1рж ел мелшержде ез кыстауларына келж жетп. Ел аман, журттыныш. Акши мен Мьщбулактыцсай-саласын кыстаган калык ел согымдарын сойып, мэре-сэре боп жатыр екен. Ецд1, мже, бас сардардыц аман оралуына байланысты той- томалак, сый-сыбага басталып Keiri. Алайда Кабанбай кайда журсе де, Банжыр ноянга берген yafleci есжен шыкпай, ойына орала берген. Bip калт еткенде арадагы экпмеж эйел1 Майсарага жетюздк - Ана жылы барганда Мунейд1 керш пе ед1ндер? Былай... e3i eewi бала ма? - дед1 Майсара эйелге тан эуеспкпен. - Онда ол узаса он терт-он бестеп жас ecnipiM кыз болатын. BipaK бойжете келе хаса сулудын 03i боларлык, алманык саба- гындай ажарлы бала едг 280

- Уэде - кудай сезк Ноянга сез устаткан екенсщ, кайт-сен, де орындауын керек кой, - дед1 ер кецтд1 Майсара дем бере сейлеп. - Алдымен Банжырдьщ бала-шагасын куткарайык, сонан кейжпсж кере жатармыз. 'Эцпменщ шет-жагасын О лте айтып керш efli, ол б1рден кул- шынып шыга келдь Жас ж И т Мунейд1 эл1 умытпаган екен. Умыту былай турсын, ол соцгы жылдары калмактыц сол 6ip жас сулуын жи1-жш еске алатын-ды. Осы мацайдан 6ip кыз керсе, ылги да : сол Мунеймен салыстырады. Салыстырса болтаны, кыз атаулы- ньщ суркы кашып, екс1з, нэраз тартып кетед1... Элшщ ойынша, кальщмал телеп, ел ш нен катын алу - ер жИ тке корльщ. Шын i батыр болашак жарымен жаугерилл1кте, не жорыкта жургенде табысуы керек. Цобыланды мен Куртка да, Ертаргын мен Акжуню, Алпамыс пен Каракезайым да сейткен. 0з эке-шешеа Цабанбай мен Майсара да кан майдан, кыргын сотые кезжде косылган... |Ал суйген жарьщ жау колында, кол жетпес жеп кат камалдьщ арты жагында турса TinTi жаксы. Хан кызы болса TinTi керемет. Ендеше дал каз1рО лте лайык сондай жар - калмак кызы Муней. 1 Ханша болмаганмен, тэйж тер эулел, ханнын жиеншары... Бала . куннен epTeri мен жырды кеп тыкдаган дакккумар жас жтгг ^ кейде осылай киялдайтын. Оныц успне Элi биылты жорыктан мулде езгерт кайт-ты. Салт ; басты бойдактыктан зардап шеккеж сонша, ол енд1 уйленуге бел 1 байлаган. Цолжетсе - Мунейге, колжетпесе - баска 6ipeyiHe... KiM j ойлап тапканы белпаз, айтеу1р, казак салтында эл1 уйленбеген, ! уйленсе де артына туяк калдырматан жас ж1птп, така 6ip киын- кыстау кезен болмаса, кыртын шайкаска катыстырмайды. Осы жолы жай жорыкта журд1 деген аты болмаса, OniHi 6ipfle-6ip урыска ж1берген жок. Жаз бойы колбасыны коршатан уландар катарында лзесж KeMipin журд1 де койды. Кайратын сынап, ер атанар кезеннщ талайын боска ж1бердйау. «Жетер! - деген ол сонда iuiTeft KimiHin. - Катын алып, урпак калдыру Miидет болса, ол жаты колдан келедк Енд1, MiHe, кудай оцдап, Мунейдщ эцпмес1 шыкканда, Олжщ кектен тшегенж жерден бергендей болды. Калмакка кашан атганганша жартак кулаты жастыкка тимей, кунд1з кулм, тунде уйкыдан айрылды. Кез алдында - сол баягы Муней. Баскасын былай койтанда, кыз ушж жорыкка аттанып, каптаган жаудыц ортасынан тартып экетудщ e3i неге турады?! Акыры улкендер акылдаса к елт, Ем т бойына шагын кол ат- тандыруга бел байлаган. Жер жадысын жаксы бтетж , барымта-

урлыкка, тунп жортуылга кеп катыскан ею жуздей жырынды Ж1пттерд1 жинады да, оган жас кезжде жолбасар уры атанган Томпак Касабай батырды басшы е тт , Тума Шынцожа батырды косшы eiin, 8niHi 6ip тунде аттандырып ж1бердр Жортуылшы ж1гИтер арада жеп кун eTin, сепз'1нш1 кун дегенде кайтып оралды. Олжалы. Тапсырылган шаруаны мжаз орындап, Банжыр ноянга карасты 6ip ауылды мал-жанымен Keujipin э к е л тл . Орталарында бул кунде он желге Kenin, толган айдай толыксытан Муней сулу бар. Ауылдыц улкендер1 «танымайтын жортуылшы казактарга бет албаты калай те с е кешем'13» дел тартынган екен. Жол бастаушы цалмактьщ ауызша сэлемж еслп, экесжщ ез колымен жазган хатын окыган соц, Kemi-KOHFa Мунейдщ 63i мурындык боп, туыстарын бастап экелтть Айтып отырса - anriMenepi кызьщ. Кыска карай калмактар- дьщ да мал камымен сай-сайга бытырап кеткен Ke3i гой. Кыс K03i кырауда мундай суыт жорыкты кутпеген де болар, булардыц жолына кесе-келденен турып, ашык карсылык керсеткен ешюм болмапты. Оньщ услне барар жолда Касабайдьщ акылы- мен жИттер б1рнеше топка б е лж т, былайша бурют сапга», тазы жугйрткен аншылар кейтне Kipin алтан-ды. Ал акшылар, саудагерлер сиякты, ce3iK тудырмай шекара бойында аралас- куралас журе 6e-peTiH-fli. Калмактар буларды Барлыктан тулю аулауга бара жаткан 6ipeynep деп ойласа керек. Ал кайтарда элденеден секем алып, соцдарына тускен б1рд1-жарым кугыншы топтар болтан екен, ж1гптер ондайларды тоскауылдап турып, тез ортата а лы п .туа р т кеткен кержедь Сонымен, ойда-жокга Кожагул эулетжде тагы 6ip отау кетертдр Кыз бен ж1гп1жол сапары кезжде-ак табысып ynripreH ceninfli. 8лжщ ею e3yi ею кулагында. Кыз епжде де бакыт нуры шалкиды. Жас келж босаганы ок аягымен аттап, бэйбшелер шашу шашып, басына желек жапкан кезде де, Муней кыз сонын барж куана, кызыктай карсы алды. Мунейдщ акыл-парасатына, айдай сулу керюне мундагы елдщ де K03i тойды. Кец1лге алган шаруаньщ ойдагыдай carri аякталганына Кабанбай да куанышты efli. Мэре-сэре той услнде, бала-шага- сыньщ аман-есен келгенж хабарлап, Банжыр кудасына Kici шаптырды. Элi сут кенжеЫ болгандыктан ба, Кабанбайдып да, Майсараньщ да Муней келжге ыкылас-пейтдерг катты ауып efli. Бэлюм, кудай-тагаланьщ Ke3i тузу болып, кеншдерж ерекше MiTin турган шыгар. ©йтпесе, кара шанырактып путы тубжде осы 6ip отауга конатынын, Цабанбайдын ез урпагы -жел Кабанбай» 282

делжю 6ip тармакталса, кейж кенжес1 Элжщ eKi эйелжен болашацта уш Каркара, бес Муней аталатын сепз ул туып, олар «ceri3 9ni» деген 6ip тайпа елге айналарын дэл каз1р ешшм де болжаган жоц ед). V III Биылгы мешж жылыньщ кысы катан болганмен, кешпел1 ка­ зак кауымын элденеге асыктыргандай, кектем1 ерте шыкты. Кыс бойы cipecin жаткан кальщ кар наурыз туа майлык орамалдай KipneHin 6ipa3 жатты да, кеп узамай астынан кызылсу ж ур т, айналасы 6ip аптаныц шжде epin Kerri, «блмеген жанга тагы 6ip жаздык шет1 кершд'|-ау» десп журт. Сай-саладан саркырап су j ! агып, flypKipen кек шыкты. Ежелп салт бойынша мамыр айыньщ басында Кара- «eKripfliK I ! Сарысуга куятын сагасында еткен хан кецес1 де сол жадыранкы j кеншдщ куэсындай болып efli. Бул ара уш жузге б1рдей урымтал, казак жержщ кждю icnerri, кенес етшзуге ек колайлы коныс болатын. Ек бастысы, cayip туа Турк'ютаннан ipre кетерт, Арка- га карай бет алатын ¥лы орда ханы Эбтмэмбетпн кепи жака телдегенмалдынбаяужурюменжылаконып.мамырдынбасында осы туска келедК Ал уш жузге арналган ел кенеа, мшдегп турде, улы хан Эбтмэмбет ордасында eTyi керек. Егер хан кенесж Абылай шакырса, бакталас хан-султандар эр турл1сылтау айтып, ез'жше терезе тенеспрген журт тугел жиналмауы мумкж. Оньщ услне биылгыдай улы аттаныс жайындагы улкен сез ешюмге j дабырасы жетпейтж, казакдаласыныкосындай Теректукп1ршде I шеилмж тауып, жан-жакка сонан кейж гана тарауы керек едг Алдын ала мелшерленгенждей, кенеске уш жуздщ батыр, 6wiepi тугелге жуык жиналды. Абылай карауындагы Орта жуз 1 Kicmepi кенестщ Heri3ri уйткысы болды десек, биылгы 6ip жакалык бул жолы Kiuii жузден де 6ipa3 адамдар келдг Нуралы ханнын e3i емес, эрине. Касына Шакшак Жэшбектщ баласы ДэуН тарханды е ртт, Ералы султан кел'тл. Улы жузден бул кунде журю-турысы ауырлаган Теле би кекеске катыса алмады. Б|рак оньщ есесше: Наурызбай, Ханкелдг Бердщожа, Тшеуке, Елклбек j сектд! батырлар кауымдаскан куй’|тутас к е л т тусл. Жартылай болса да, бодандык бугауынан кутылып, ойрат ордасына карсы ашык айкаска шыккалы Улы жуз жюптержщ ецсеа биж, кецш- flepi кетерщкг Ka3ip олар да мурттары кекке шаншылып, топ алдында ерюн сейлейтж болган.

Биылгы хан кецесжде талкыга тусет'ж басты мэселе екеу. Оныц 6ipi - алдалы аттаныстыц балыт-балдарын, эр улыстан жиналатын жасак мелшбрж аныктау болса, ешншю - казак жерже бас саулалап келген калмак нояндары женжде. Оларды не iciey керек? Эл) де болса колла устап, корлап калу керек пе? 8лде усп-успне к е л т жаткан ойрат елштержщ талабьж орьждап, контайжыла кайтарып берген жен бе? Бул еш мэсе­ ле 6ip-6ipiHe тылыз байланысты. Алдалы аттаныс жайын сез ету ушж алдымен казак-жоклар катынастарьж айкындап, кашкын тэйж тер талдырын б!ржайлы етпесе болмайды. бйткеж, бул ойрат Ордасьж лана емес, батысталы орыс патшалыльж да катты аландатып турлан жалдай. вткен жарты жыл ш жде Жоклар контайжысы Лама Доржидан уш дуркж влил келдк Аллашкысы - елш! емес, кульжшы. Дабашы мен Эм1рсанала к елттк «Нояндар жаксылыкпен елге кайтсын. Бгпмге келейж. Олар ез ершмен келт, менщ билИм- fli мойындаса, карауындалы бурынлы улыстары мен мал-мулкж тулел кайтарып беремж» депл контайжы. Мунысы жай к¥РУ- лы какпан екенж, Жоцларияла барса ездерж ел1мнен баска ештене кутпейтжж жаксы бшетж нояндар елге кайтудан узтдн Kecmfli бас тартты. Осыдан кейж Жоклар контайжысы Эбшмэм- бет пен Абылайла кысым жасай басталан. -Казацтар кашкын нояндарды устап 6epciH. Карымтасына жер ала ма, мал ала ма, колдарын какпаймыз» деп 6ip келд1. .Егер казак хандылы 61здщ талабымызды орындамай, каракшыларды канатыньщ астына алып корлайтын болса, онда 6i3, амал жок, аскер аттандырып, солысула мэжбур боламыз!» деп еш келд1. Ентелеп келген елшжщ аллашкысына, Абылай: «Bi3 ойрат тэйж терж шакырланымыз жок- Олар казак елжен пана сурап, ездер1 келдь Ал саула сурап келген конакты паналатпай устап беру б1здщ ата салтымызла жатпайды», деп жауап берген. Арала ай салмай ernirin ешнил елил келгенде, Абылай уакыттан уту ушж: «мундай ел талдырьжа катысты макызды мэселеге менщ жеке билюм журмейдл ондайды алдалы хан кецеш шешедН деп эдеж сез буйдала салды. Налай дегенмен, казак-калмак ара- сьж шиележспрт турлан бул тартысты будан ары соза беруге болмайтын едь Ойрат нояндары казак ортасына келгел1, 6ip жалынан, Орынбордалы орыс эшмдер1 де мазаны алып боллан. Биыл кыс бойы генерал-губернатор Неплюев, не ушж екен, казак орда- сына 6ipece Шакшак Жэжбеют салып, 6ipece Андрей Яковлев 284

пен Матвей Араповты кезек жумсап, кашкын нояндарды ез карауларына алуга жанталасты. Сондаты усынатын далелдер!: казак-жочгар арасы аскынып, артык кактыгыстар болмау уилн ойрат Ордасынын назарын ездерше аударып экетпек. BipaK патша ак1мдержщ iujTepiH жегщей жеген басты себеп бул емес, одан repi теречде жатканын Абылай кеп узамай-ак ацгарып калды. Cipa, орыс жандаралы Дабашы мен Эм1рсананы казак хандыгы колдап, бул нояндартуб1 жочгартагына отыратын болса, ею ел езара одак курып, 6ipirin кете ме деп кауштенетж сектдь Ал казактьщ ез ш не келеек, нояндарды колдау-колдамау жежнде хан-султан, би-батырлардыц да niKipi эркилы. Мундай- да казактьщ ce3i кашан 6ip жерден шыта калып ед1?! Сол ала ауыздык хан кечеа кезщде де бой керсепт. Еч алдымен улы хан Эбтмэмбегпч e3i бул мэселеде сол- кылдактык танытты. 9cmi, Эбшмэмбет жаугершшт заманда туып-ескешмен, кескшескентартыстьщ, ашыкжаулыктьщадамы емес-тугын. Доска да, душпанга да алды кеч, MiHe3i жумсак- Тар кезечн'щ е зтд е казактыч баягы кой аузынан шел алмас кеч пейшдИне тарта 6epefli. Ешюмжч ала ж(бщ аттамау, булжгеннен булд1рге алмау, баска елд1ч imKi iciHe сугынбау, тэты баска толып жаткан кагидалары бар. Ойрат Ордасы байтак кала Турюстанды кайтарып 6epin, очтуспк елкес1жаудан тазаргалы улы ханньщ упайы тугенделт, аркасы мулде кеч!п калып еде Эбшмэмбет хан осы жолы жиналган журтты тачкалдыратын 6ip кызык ой тастады: - Ойрат эулет1 елкем1зге ерт салып, халкымызды кан каксаткан ата жауымыз екеж рас. Олардыч мойнында кан кары- зы, жер карызы, мал карызы бар. Жалган iciH акиретке ж1бер- мей, аттаныека шыгып, туган жерд1 жат колынан азат eTyiMi3 керек, эрине! - деп келд1 де, кенет кшт бурылып. - BipaK бул ойраттан тукым калдырмай куртып ж1беру деген сез емес. Кэне, айтычдаршы, калмактар курып кетсе, казактьщ кущ не болады? - дед! карсы сурак койып. - Казак пен калмакты туыстыратын - кешпелi Tipniri, кжз туырлыгы мен агаш уыгы гана емес, арыстан мен айдаЬардьщ ею ортасында калган ортак тагдыры. Бтген Kicire ойрат ордасы - айдаИардьщ жолына курган канды какпаныч емес пе? Казак пен калмак - KiHfliicrec. Олар куйресе, 6i3 де узакка бармаймыз... Сондыктан керил елд1 штей ipiTin, берекеаналмайык. Егероларжер1м1зд1 бейб1тбтммен кайтарып беруге шынымен келюсе, нояндарды устамай, ез хандарына табыс етей!к. 285

Эбтмэмбет ханныц бул усынысын ¥лы орда TeniperiHe топтасцан Есет, Елилбек, Ки'жбай семлд1 батыр, билермен коса Орынбордыц арнайы тапсырмасын ала келген Ералы султан колдады. Алайда Абылай бастатан Орта жуз басшылары тугел дерлж нояндарды кортап калу жатында еде Булар да бултарт- пас дэлел келлрген: жауды аятан жаралы, ойрат Ордасы штей ipin, б е л ж т жатыр екен, ендеше, дэл каз1р оны бупндейм1з деп элекке тусудщ кажеп жок. Мына бетжде Лама Доржи ойрат татында узак отыра алмайды. Ол бил1ктен кетсе, так Myparepi Дабашы мен Эм1рсананьщ 6ipi болары сезаз. Демек, 6i3re кере- ri - жоцтар тагына казакта узында emi, кыскада Keri бар баска 6ipeyfli емес, киын кезекде ез1м1зден жаксылык керген, колайлы KiciHi отыргызу. Нояндарды кайтарып беруд'г жактатандар, кебжесе, кон- тайжыныц алдаты жазалау жорыгын келденец тарта берген. Сондай сездерге Кабанбайдьщ намысы к е л т, TepiciHe симай ашуланып отыр едк Айтар ce3i де кыска болды: - Бул не сонда? Казак хандыты кашаннан 6epi контайжынын ыцгайымен ж у р т efli? «Куилпнде талантан тазы тебет болтанда да тулю алмас» детеншн Kepi той бул! - дед1 ол туп сыртына шыта буырканып. - «Шешжген Судан тайынбас» деген кайда? 03iMi3 биыл жака аттаныска шыккалы отырып, жоцтар жорытынан каймыккандарьща жол болсын! Калмактьщтукымы курып кетед'| екен деп корыкпандар. Оларта баска 6ip жактан пале тенбесе, ол - казактын, колынан келер нарсе емес. Ал казак жерж кайтарып алута келеек, оныда оп-онайустатасалайын деп туртан ойратжок. Ендеше, жаудык жарылтаны - б1здщ ырысымыз. Сол мумкжд1кп колдан шытармауымыз керек. Дабашы мен 9м1рсананы кудай- дьщ e3i арамызта айдап келген екен, кайта олардьщ колына да кару устатып, катарымызта алайык. Нояндарды колдайтын кал- мак былай шыксын да, калтандары турысатын жерж айтсын! Булайша тым Kecin сейлеу Кабанбайдын эдетжде жок-тутын. бзждеп бедел мен салмакты тугел жумсамай, елшеп пайдалану- та тырысушы efli... Жацагы ce3i Эбшмэмбепщ де шымбайына батып кеткен болар: - Апыр-ай, Дарабоз, сен тым катты кепщ-ау! - flefli ол жукалтан, аккуба жузй дуылдай KypeHiTin. - «Кшз KiMfliKi болса, б те к coHbiKi» дегендей, Ty6i жаумен шайкасатын - сендер той. Егер кайрапарьщ каптал ж е т т турса, калмакты калай жыгам десендер де ерж ездер!цде. 286

- Keiuip, хан ием! Батыр деген атты кетерт журген соч. батыра сейлеп жаткан TypiMi3 гой. - дел Кабанбай да жуып-шай- ган болды. Акыры нояндарды коргау багыты устемдж алды. Орынбор аюмдершщ шегелеп ж1бергежне карамастан, бул усынысты еч сочында Ералы султан мен flayiT тархан да колдал шыкты. Олай болган тагы 6ip ce6e6i, Ташкенттен келген ¥лы жуз батырлары Бердщожа мен Ханкелд1 кеческе Теле бид1ч сэлемЫ жетжзген. Теле би осыдан ею ай шамасы бурын былтыргы туткын калмактар мен аманатта журген казак жтгттерш алмастыру максатында ойрат ордасына барып кайткан-ды. Колынан куш кеткен контайжы езшше биге жылы кабак танытып: «6i3 енд1 ¥лы жузден бурынгыдай аманат та алмайык. алым-салыкты да азайтайык. BipaK сырт бил1ктер1ч б1зде болсын» дел Tayip- ак шыргалаган кержедь Теле би жау ордасында отырып не десш, контайжыга ашык уэде бермей, у м тн де узд1рмей, жай есек дэмел1 е тт, ез баласы Жолан бастаткан аманат- тарды алып кайткан... ¥лы бид1ч сол сапардан туйген1м дел, ел басшыларына айткан сэлем1 де - нояндарды кайтармау дегенге саяды. ■Дабашы мен Эм1рсана уакытша ж ечтю тауып, KipinTap халге тускен1мен, ойрат Ордасында олардыч жактастары жеткт1кт1... Дуние mipKiH ертеч калай течкертер1н KiM 6mciH. Сол нояндарды колга устау аркылы жаудыч кушш ыдыратып, 6ipa3 калмакты ез жагымызга тартуга болады- депл улыс 6eri. Бул отыргандардыч imiHfle, басканы мойындамаса да, ел арасындагы саясатта Теле бид1ч 61лiriне шек келлрелндер жок efli. Осыдан кей!н мана карсы niKip айткандардыч e3i де 6epi карай аунап тускен. Ал алдагы аттаныс жежне келгенде бура тарткан бетен niKip болган жок. Bapi 6ip ауыздан биылгы жазды жочгарга карсы шабуыл жазы болсын дел шешт1. Тек найзаньщ ушын алды- мен кай туска багыттау керек деген сурак теч1рег1нде эркелж тужырымдар айтылды. Батырлар мен билерд1ч 6ip тобы биылша теменп Талас, Шу eKipiHжау калдыгынантазартып, сонан кей1ннепзп кушл Желсу- га салайык. Сейлл 1ле алкабына орналаскан ойрат ордасыньщ дел екпе тусынан кысайык дегенд1 усынды. Муны айткан ¥лы жуз жюттерЫч де тупш ойын TyciHyre болады. Бурын Желсуды мекен еткен кальщ Шапырашты мен Жалайыр, Албан, Суан мен Дулат ежелп ата журтынан айрылып, Арыс пен Сыр бойындагы 287

тар жерге камалып отыргалы кай заман. Бул рулардыц да цана- тын кеиге жайып, ез мекендерже оралатьж мезпл1 жетп. Алдагы аттаныс жайьжда да Теле бидщ арнайы айткан сэлем1 бар екен. Наурызбай мен Ханкелд1 батырлар кезектесе отырып, бидщ сезж айнытпай жетюздс - Ойрат ордасыньщ казактан 6eii кайтып эларегенж сез- ген болар, каз1р оган карсы кару кетеретждер кебейе бастады. Нарьж, Ыстыккел макында кыртыздар бас кетерсе, Фергана, Ош тусынан кокандыктар да ез улесж алып калмак. Биыл кектемде Ерден бек агасы Баба-бектщ туб'же желп, акыры Кокан билюн ез колына алган-ды. Буларды керген Каищарияньщ уйгырла- ры да тек жатпасы анык. Сондыктан казак хандыгы т1зпнд'| колдан бермей, шабуылын элгшермен капталдас, туслк жактан бастаганы жен, - депт1 Теле би. Ал Керей Жэжбек батыр мен Найманнан шыккан Кекжал Барак, Акпантай, Танаш батырлар да ез улыстарыньщ тар жерде сыгылысып зорга отырганын, шама келсе шабуылды Баркытбел, Алтай багытына бурып, коныс кецейту керекппн баса айтысты. Булардык да бултартпас дэлелдер1 бар: орыстар EpTicrl ерлеп, Жетюарай мен бскеменге гана бекжютер салып коймай, кейж- ri кезде курльщка да кол соза бастаган. Осылайша етекбасты болып, бетеле берсек, казак жержщ шыгыс аймактары аузы тукт1 жат журттык тырнагьжда кету! мумкж. Сондыктан ек алды- мен тетенше катер т е н т турган шыгыс uje6iMi3fli бекемдеу1м1з кажет... Абылай кешеден 6epi батыр, билерге емж-еркж кезек 6epin, журттык айткан сезж де, айтпай кемейже буккен ойын да жаксы пайымдап отырган. Ол осы бас косуда 6ip HapceHi букш болмысымен капысыз сезжгендей болды. Bip сезбен айтканда, асыгу керек екен! Ойрат куж батуга такау. Ал жеKiлген елден эржм-акжырым-шегпколжа алгысы келедЕ Сондыктан казакел1 ез сыбагасын ешжмге ж1бермей, камдап калуы керек... Мыналар Кыргыз бен Коканды айтып отыр. Осындайда шыгыстан Маншык айдаИары бас кетерт, Жокгарияны 6ip шетжен жута бастаса не болмак? Жуткан екен, онык адал-арамына, ceHiKi-MeHiKi дегенге карай ма? Жокгар атынык туягы тиген казак жерж коса кылгы- туы да мумкж гой. Ал ондай кауж бар. ЖурпниЛ саудагерлердщ айтуынша, Маншык хандыгы езже багынышты Халка-монгол мен iumi Шахар, Кекнордан жаппай аскер жинап, карулы косын- нык алдын Жокгармен шекаралас Баркел, Кумыл аймактарына топтал жаткан кержедЕ Богдахан баягыдан 6epi калмакты казак- 288

ка айдап салып, ею жактыи да кушж эбден anciperri. Енд|, мже, сэл ке л т турганда, аз курбандыгыньщ мойнын бурай салуы га- жап емес. Жок, асыкпаса болмайды екен. Эттек, куш-куаты жетпейд1 той. Куш жетсе, октуспк, солтустж дел белмей-ак, барлык майданда 6ip мезплде шабуылдаса. кандай гажап болар едП Дегенмен, колдаты мумкжшйикп эл1 де болса салмактап кару керек. - Жарандар! Казактын мынау кереказ дел шетке шыга- рып тастайтын басы артык жер| жок. Жер жэннаты Жетюуды к1мге киярсыц? Кут конган Баркытбел мен Алтайды калай жау табанына тастап коярсыц?! BipaK сол жерлерд1 азат ету ушж алдымен карулы жасак. аламан аскер керек кой! - дед1ол журтты тепе аузына каратып. - Кане, кай улыс канша кол шыгарады? Эуел1 шама-шаркымызды 6ip мелшерлеп алайьщшы. Сонан сок керпем1зге карай кесшерм1з. Соны айтып, Ордада отыртан журтты етюр жанарымен жаталай с у з т шыккан. Улыс басшылары мен батырлар 6ipiH- 6ipi алга салгысы келгендей, 6ipa3Fa д е й т тым-тырыс отырып калды. - Неге ундемейакдер? Ендеше кезепмен улкендетт бас- тайьщ: кэне, ¥лы жуз батырлары не айтады? - Биыл, кудайга шуюр, Улы жуз жасагы 6ip туменнен кем болмас, хан ием! - дед1 Шапырашты Наурызбай бэржщ атынан жауап 6epin. - БэрекелдМ Улы жуз - бугаудан босаган жолбарыс кой. Нагыз жан аямай жулкысатын кезек сендерджМ - дед1 Абылай разы болып. - EHfliri сезд1 алыстан ат enciTin келген Kiuji жуз юешер'же берейж. Kiiui жуздщ Mdr'mrepi акылдаскандай езара куб!рлесл де, акырында Ералы султан сез алды: - Мундайда арык айтып, сем1з шыккан жаксы гой, Хан-aFa! Биыл Kiuii жуз батырлары да кемжде бес мьщ колмен ту тубжен табылары хак. Амандык болса, жасакты ез1м бастап экелемж! - БэрекелдП Уш жуздщ acKepi 6ip жерге туйют1 деген дакпырттык езжен-ак душпаннык зэре-куты калмас! - дед! Абылай, ер намысын коздыргысы келгендей жорта eneyipen. - Ал eHfli, ормандай кеп Орта жуз, сендер не айтасыкдар? Аркадагы терт арыстьщ колбасылары: Кабанбай, Бегенбай, Жэжбек, Баян батырлар б1рьщгай шогырланып отырган-ды. 289

Алдымен ага баласы саналатын, жасы улкеж - Цанжыгалы Багенбай батыр сез алды: - EciM ханнан 6epi келе жаткан ec«i салтта: Аргын мен Найман кашанда 6ip-6ip туменнен аскер шыгарып келген гой, хан нем! Бул жолы да сол мелшер сакталсын, - дел Кабанбайга карал ед1, ол куптагандай басын изедс - Ал Керей атац мен Уак бауырлар шама-шаркына карай ездер1 айтар. ■ Шама-шаркы» дегенге Керейдщ намыской батыры Жэшбек KMTbiFbin калды: - Ата журтымыз Алтайга атганар кун туса, Ашамайлыны б тм е й м ж , Абак керей бес мьщ колмен атка конады! - деда Кызыл курен жуз1 сэл кукыл тартып. - БэрекелдП Ал енд1 батыр Баян не айтар екен? - Мен не айтайын, хан нем?! Еркосай мен Еркекшенщтукымы екеж рас болса, б1здщ ж1г'птер де уйде бугып жатпас. Атымыз Уак болганмен затымыз ipi. Bi3 де бес каруы сай бес мыцдай кол косамыз! - дед1 Баян агалары Сары мен бтеген батырларга карал койып. - БэрекелдП Беталысымыз жаман емес, каз1рдщ езжде терт туменнщ басы куралып калды, - дед1 Абылай Ордадагы журтгы тагы 6ip рет шолып етж. - BipaK бул эл1 сез гана. Маган кеп1рткен кургак уэде емес, ту тубт л е туратын карулы сарбаз керек. Уш жыл бойы сауын айтып ж ур т, еткен жылы уш тумен колды зорга жинаганымыз естер1цде бар ма? Ал биыл капы калып журмендер: жок-гардан босаган жака коныстар тек кан Terin, кайрат керсеткен руларяа бертедК Эр тустан куптап-костаган дауыстар е с т т т , Орданын imi гу т д е с т Kerri: - КУДай сактасын, мундайда бугып калатындай не KepiHinTi? - Ойбай-ау, баягыдан 6epi куса бол, купп жургежм1з осы емес пе?! - Куда каласа, биыл калмактан карымта кайтарып, олжа TycipeTiH жылымыз гой! Така 6ip у м т кестге н 6ipey болмаса, уйде жататын ер-азамат табылмас! - д е с т жатыр. - Олай болса, ш тденщ алгашкы жацасында, Балкаш келдщ жагасында, ту тубжде табысайык! - дед1 Абылай Т1зпнд1 кайтадан е з колына алып. - Оган д е й т ат алденед1, ак молаяды. Ал найзанын ушын кай багыттарга каратамыз дегенд'| каз1р емес, жиналган эскердщ мелшерже карай, кезжде белплеген жен ujbiFap. Егер ту тубже, шынында да, сайдьщ тасындай терт тумен кол жиналып жатса, оны к барж 6ip жерге ужп-текпей-ак. журт 290

айткандай ушке белю, неге уш айыр найзага айналдырмаска?! Bip тумен кол Талас пен Шу ацгарын ерлей жылжыса, ортадагы e«i тумен кол Жетюу - Алакел багытында урыс журпзедг Ал тертжил тумен Баркытбелд! бауырлата, Аптайга карай этой салады. Сейтт, 6i3 Жоцгар шебж Алтай мен Алатау арасында 6ip мезгтде тарпа бассалатын боламыз! - Булай еткенде майдан арасы шектей созылып, куилм1з тым ! бытырап кетпей ме, Абылайжан? - деген Эбжмэмбет сактык | айтып. I - Бул тубегейл1 тактам емес, хан-afa! 03ipri болжам гана... Эй, 6ipaK терт тумен аскер ту тубже жинала кояр ма екен?! - дед1 I Абылай. - Дарабоз, сен не айтасьщ бул туралы? Кабанбай мундай суракты кутпей бейкамдау отыр еде - Онын 6api, 63iK айткандай, эскердж карымьжа бай- ланысты, хан ием! - дед1 ол бойьж тез жинап. - Ж асак саны ( ж е тт турса, неше жерден майдан ашам десец де эбесДп жок- Айткандай, б1здщ куилм1з белжгенде, жаудыц купи белжбей ме екен? Амалы курыган ойрагтар да эскер1н эр туска 6ip бе- лiп, тоскауыл коюга тырыспай ма? BipaK олар бул жолы непзп ) соккыны ез ордасына урымтал 1ле бойынан Kyrepi анык. Соган орай, бгздщ эскердщ де ен, жауьжгер тобы осы туста болганы жен. Осымен, хан кекесждег1 басты туйждер шецлм тауып, енд1 тек ел 1шждеп кеш1-кон, epic-коныс жайы, рулар арасында б ттей , келе жаткан ecKi даулар гана калып еде Колбасы батырлар ат- i таные, эскер мэселесж б 1ржайлы еткен соц, ендИ шаруага ! бтектерж сыбанып билер KipicTi... Арада eKi айга жуык уакыт еткенде, айткандай-ак, Бал- каш жагалауына казак косыны шогырлана бастаган. Орта жуз колы Абылай e3i ту тжкен Аягез езенж1ц теменп сагасына жиналса, ¥лы жуз жасагы Балкаштын туст1к жагьждагы KypTi, Топар тегирепне топтасып жатты. Ал Kimi жузден 83ipre дерек жок- Ералы султанды 6ipeynep айнытып тастады ма, элде жер шалгайлыгьжан жете алмай жатыр ма деп ею удай куйде отыр- ганда, Абылайга суык хабар жеттс Осы жакында, ж е тт стен ас- кан жасында Шакшак Ж эшбек кайтыс болыпты... Бул кунде Э бткайы р ayneTi мен iprenec отырган Kiuji жузд1ц баска да батыр, билер1 сол Жэн1бек тарханньщ ауылында кержедг.. Ауыр каза, эрине. BipaK OFaH карап жорыкты токтатуга болмайтын еде Bapi акылдасып, орталарынан Канжыгалы Бегенбай батырды касына эр рудык басты билерж косып, бата окырга ж1берд1 де. баскалары ез ютерЫ жалгастыра берд1... 291

Тутубже Орта жуз рулары да тугел келе цойган жоц. Осы таяуда болып еткен 6ip окитата байланысты Кызылсу-Шар, Шыцгыс вк<Р<ндег1 6ipa3 рулардын, биылты жорыцца катыса алмайтыны мал1м болды. TaFbi сол Дабашы мен Эм1рсананык кырсыты... Бул тек1ректеп ауылдар кашкын нояндардык ез ортасында жургенж бшсе де, жуык арада олардын соцынан кугыншы келеднау деп кутпеген. Калык ел осы кектемде батырлары мен билерж хан кенесже аттаидырып ж1берт, ездер1 жабаты жундерж цыркып, тай-кунанын тацбалап, бейкам жатцан-ды. Экю контайжы осы 6ip кезекш ез муддесже ете утымды пайдаланды. Бурын да бул манайдан Дабашы мен 8м1рсаната косыла- мыз деп. окта-текте шагын-шагын топ болып, боскьж цалмак- тар eTin жататын. Ойраттар Шорта бойынан жолта шытута дайындалып жаткан сондай 6ip топты колта Tycipefli де, кашкын ноякдардык мекен-жайын 6min алтан сок. алп жасактык орнына Батыр-Убашы ноян бастатан ез эскерж аттандырады. AT-Keniri сай, кару-жараты капысыз, арнайы сурыпталтан уш м ы к Kici. Тапсырылтан мждет - кайткен кунде де Дабашы мен 9м1рсананы Tipщей колта Tycipy, TinTi болмаса еллрш басьж экелу. Булар бул сапарда Калбанын калык буйраты мен Кызылсу, Шарды басып, жолдаты елге «бурынты нояндарымызта бара жатырмыз» деп мэл1мдейд1 де, Шыктыстау жакка еш кедерпаз е т т кетед1. Батыр-Убашы кыркыншы жылдары бул елкен1 талай шапкан, жер жатдайына канык неме болатын. Сол 6eTi тунделетт к ел т , так ата Орда тауында отыртан Цайып пен Отеген батырдык ауылдарын коршайды. Абырой болтанда, бул кезде Дабашы мен Зм1рсана да, оньщ атасы Банжыр да ауылда жок efli. Олар осыньщ алдында тана Абылайдык шакыртуымен, кастарына Отеген батырды ерлп, Каркаралыта кеткен-fli. Кашкьждарды устай алмай ызалантан ойраттар енд1 казак ауылдарын канта 6eKTipin, кырып-жоюта Kipicefli, Капыда калган Кайып батыр аз колмен коршауды бузып шытам дегенде о к т и т мерт болады... Цыскасы, ойрат колы осы сапарда бейбп- жаткан казак ауылдарына ойына келгенж ютеп, аяусыз ойран салады. Ел тонап, жылкы алудык сырты нда, кашкын калмактардык карымтасы деп, казактык 6ipa3 ер-азаматын, кыз-келжшектерЫ байлап-матап олжа етед1. Бул жолы шабыл-тандар - нег1з 1нен Аркат, Орда тауларындаты Уак пен шытыста Ж октар шебже таяу отыртан Бура, Матай, Акнайман ауылдары едк 292

Бул батыр-билердщ Ke6i aai Сарысудагы нечестен найтып улпрмеген кез1 болатын. Соган Караганда, ойраттархан кецесжщ орны мен отели мерз1мж дэл мелшерлеген сеюлдК Кекеске кеткендердщ ш ж ен елге алдымен жеткеж - Кекжарлы кекжал Барак пен Акнайман Жаман батыр екен. Eneyi елге келген бойда осыдан 6ip жума бурын Э м 1рсанага косыламыз деп муздай каруланган уш мьщкалмактьщбатыска карай етш кеткенж естид1 де, кекшдерже секем алып калады. «Кашкын-боскын 6ipeynep I болса, кару-жарагы булай сай болмаса керек efli гой» деп, Барак ! дереу жИттерш жинап, i3 шалып байкайды. Акыры ойлаганы дэл келш, Шардык теменп агысында кеп жылкы айдап, туткын шубыртып келе жаткан ойрат колымен ушыраса кетед1 гой. Тыгыз-таякда Барак пен Жаман eneyi ею мындай гана кол курап улпрген екен. Эйтсе де, жау карасын алыстан шалып, урыска урымтал ж ерд куж-бурын такдап алады да, туткиылдан шабуыл жасайды. Урынын, арты куыс. Тоскауылда жаткан казак колыньщмелшеры накты бтеа л м а га н ойраттардьщб1рден уйкы- туйкысы шыгып, табан т'|рей алмай, каша согысыпты. Журттыц j ; айтуынша, осы урыста кекжал Барак кекжалдыгын тагы 6ip ! танытса керек. Алдаспаны жаркылдап, карсы келген калмакты шетжен кум каптырып, ерен ерл1к KepceTinTi. Оны керген : казактьщ езге иигптер! де жан аямай ершелене кимылдаган... I Акыры калмак жагы ашкезджпен айдап экеле жаткан кеп : жылкысын, тонап алган дуние-мул1ктерж, туткындарды тастап, ! ездер1 бас саугалауга мэжбур болыпты. Айтыстарына Караганда, * ек1 жактан да шыгын аз болмаган. Эйтеу1р, Ty6i кайыр, казак ж1пттер! урланып келген жаудьщ екшечзже Tycin, Калбадан асыра куып тастаган кержед!. Дегенмен, капыда соккан жау шабуылы шыгыс шептеп казак руларыньщ к ентж е каяутуармей койган жок. Ел ш ж де «осынык 6api кашкын нояндардык Kecipi» деген наразылык туа бастады. «Куйел1 агашка жугыскан екенсщ, езщ де былганбай калмайсык. Осы калмактардын ш ю дауына араласып нем1з бар efli?! Осылай боларьж элдекашан бшгенб1з!» - дескен сэуегейлер де кеб ей т ! петп. Бурын-гыдай емес, журт кун сайын шыгыстан жака Kayin кутепн болган. Мже, осындай жагдайда, Кайыптай ел агасынан, I талай кыршын боздактарынан айрылган Уак ауылдары мен жау шебже жакын отырган баска да рулардьщ алые жорыкка азамат аттандыруы еюталай нэрсе efli. Эйткенмен, Балкаш жагасына iprefleri Аргын мен Найман улыстарынан ею тумендей кол жиналды. Булардык соцын ала, 293

1 касына Ж эдж Жантай мен Шерушжщ жас nepici Байтайлак батырды ер тт, бес мьщ колмен керей Ж эж бекте к е л т ж е т . Бул кезде ¥лы жуз жасагы да 6epi таман жацындап. 1ленщ Балкаища нуятын сагасына кос тжкен. Наурызбай, Бердщожа. Ханкелд1, Тмеуке батырлардьщ хан шатырына к е л т тускенже де б1рнеше кун болды. Олар Абылайдьщ жау шебже аттандырган шолгыншы- жансыздарьж ык кайта оралуьж к у тт жаткан-ды. Алдымен карсы жактык кай туста канша acnepi барьж аныктап 6min алып, аттаныс багытын сонан со к 6ip-aK белплей'ж дескен. Кеп узамайхан колына кажегп мэл'|меттер де жиналып калды. Ж ансыздардьщайтуынша, еткенжылы Кабанбайжорыгы кезжде Талас, Шу бойьжан кейж серптген калмак курендер! биыл ол жакка 1шкершемей, Шудык жогаргы агысы мен Ыстьщкелдщ терюкей жагын жайлап отырган кержедг Б1рак, онык есесже, Алатаудык берп капталындагы Суыктебе та л реп мен Алматы, Талгар, Турген ойпатын цоныстанган ойраттардьщ эл! де ipreci сепле коймаган. Ап калмактар ерте бауыр баскан Жетюудьщ 1ле, Каратал, Аксу алкабы да сыцсыган жау: Алакел, Токта-Барлыкка д е й т калпы курамай, сол куйжде отыр деседь Осы айтылган елд| мекендердщ эркайсысында жокгар шебж к у зетт турган карулы жасак бар. 9скер саны эркилы: б1реужде - мьщ, тэты б1реужде - бес жуз. Ал контайжы Heri3ri косындарын елдщ аргы туктрж де, тасада устап отырган кержедь Кабанбайдьщ энегунп болжамы дурыс шыкты. Олар, шынында да, непзп соккыны 1ле мен Алакел тусынан кутт отырса керек. Соган орай, муздай каруланган ею тумен аскер 1ленщ о к капталында, Ж аркент тек1репнде тур дейдь Колбасы - кэд1мп су жукпас Сайын-Белек. Цашкьж нояндарды жазалау ушж, Орта жузге карсы жорыкка дайындалган тагы 6ip тумен кол Ж окгар какпасьжьщ сыртындагы Буратола макьжда деседь 03ipme Казак эскерж щ YPflic шабуылын тойтаруга арналган контайжыньщ непзп куштер1 осылар. Абылайдьщ жорык шатырында еткен кекесте осы атал- ган жайлар егжей-тегжейл1 с ез болды. 0 з куштер1 жан-жакты сараланып, жау кушже бага бертдг Ек сокында акылдаса келт, 03ipme ту тубже жиналган уш тумен эскерд1 6ip-6ipme жалгас ею майданга белуд1 уйгарысты. Непзжен ¥лы жуз ж1пттер1- нен куралган 6ip тумен кол 1ленщ сол жак капталы мен Алатау бектерж жаудан тазартуга аттанады. Колбасы - Шапырашты Наурызбай батыр. Оньщ ок колы - Албан Ханкелд'| батыр да, сол колы - Шанышкылы Бердщожа. 294

Ал 1ленщ оч жак капталы мен Алакел арасындаты улангайыр елкеде. непзжен, Орта жуз жасаты урыс салатын болады. Карауында ею тумен аскер! бар бул майданнык колбасысы - Бэсентиж Малайсары батыр. Оньщ о к колы - Керей Ер Ж эж бек те, сол колы - Кекжарлы кекжал Барак- Ал Каракерей Кабанбай осы ею майданды уйлеслрт отыратын Бас сардар болып белгтенд1. Батырлар кек еа Кара Ерлс, Алтай елкесже шабуылдауды биылша коя турган жен деп тапты. - Биылты аттаныс, иншалла, жоктар калмактарына карсы ен соцты, шешуш1 шайкастьщ 6ipi болады! - дед1 Абылай кекес аякталар сэтте. - Аттаныс максаты - бурынтыдай ойраттарта тюп-кашып соккы беру, не олжа алып кайту емес, казак жерж жаудан б1ржола тазарту. Сондыктан ж у р т еткен жолымызда жоцтардык 6ipfle-6ip куренж калдырмай, енд1 бул жакка жау аятьж баспайтын елп, тиюл межеден асырып тастауымыз керек. Ал межею ездерщ 6meciKflep: ол - -Акгабаннан- бурынты, осы тасырдьщ басьждаты жер бел iri. Туслкте XaHTaKipiHiK бауырынан басталып, Жоктар Алатауын жоталайды да, ортада Токта- Барлыкты кектей е тт, Баркытбел, Алтайта карай тутасып кетедт Ал шытыс iueriMi3 - Эр Алтай, касиетп Кара Ерлст'щ басы... - Хан ием! - дед1 Кабанбай осы туста онык сезж бел1п, - Жоктар калмагы кейжп жуз жылдыкта бауыр басып, мекен теу т калды дегенщ!з болмаса, б1здщ ата-журтымыз одан да арыга кетпей ме? 1лен1к басы мен Тэщртаудын TepicriK капталы, сонау Баркел, Кумыл. Кобдата дейж ежелг1 Уйсжнщ, Найман мен Керейдщ жер1 емес пе ед1? Соньщ 6apiH жоктар иелИне калдыртанымыз ба?! - Бул айтып отыртаньщ тым арты тауарых кой, Дарабоз! - дед1 Абылай езу тартып. - Арты жатьж куа берсек, бабалар мекен1 TepicTiKre Орхон-енесайта, шытыста Кытай кортаньжа дейж созыла 6epeTiHi рас. BipaK содан 6epi арада канша ьщы- лым заман erri. TaKipTay мен Алтайдьщ арасына калмактар к е л т коныс тепкенже де, мже, ею гасырдык жуз'| ауып барады... 5i3 бул сапар тым арыта бармай-ак, Эз-Тауке такка отыртан кездег1 жерлер!м1зд! кайтарып алсак та жетед1! - Соны айтып аз-кем бегелд! де: - Карга да болса халык, канша жау дегенмен ойраттар да 6ip жерде жасауы керек кой, - дед1 жадырай кул!п. - Кектемде хан кекесжде айтылтан Эбшмэмбет ханньщ 6ip сезжде жан бар. Шынында да, б1здщ тупю ниелм1з ойрат аулет1н б1ржола куртып ж!беру емес, тек ата журтымызды азат ету емес пе? Аслан асты кек. Ойраттар да ез жержде eMip суре берсж. Тек 6i3re жауыгып, 295

квз алартпаса болтаны. Шытыстаты ¥лы керилмен коян-колтык, кабыргалас туртаннан repi, арамызда сондай 6ip калканнык болтаны жацсы... Сондыктан аттаныс кезжде былайгы бейб1т халыкты канта бекпруден аулак болайык. Bi3 кудайларын балшыктан илеп алатын мэжуси де, шокынды журт та емес. хак жолындаты мусылманбыз, обал туртан жерде сауап барын умыт- пайык. Ал олжа ж енж е келеек, ата салты сакталады. Терт тулж мал, асыл жи1таз, кыз-катын - ер олжасы. BipaK эдептен озу, ашкездж болмасын. Осымен кекес те аякталып, колбасы батырлар косында- рына тарай бастатан. Абылайдьщ e3i эскердщ Heri3ri курамы топтаскан Ж елсу майданында калатын болды да, Бас сардар Кабанбай алташкы кезекде шабуылды ширата тусу ушж, б1раз уакыт ¥лы жуз жасагында болуды дурыс деп тапты. Ол Найман мыкдыктарын тугел1мен Кекжал Барактык карауына 6epfli де, 63i касына уландар ж у з д т мен Еспембетлч ертауыл тобын тана алып калды. IX Тамыздыц алташкы жулдызында Балкаш бойынан кетертген ¥лы жуз жасагы жол-женекей Баканас, Курл даласын басып елп, Алатау бектерже карай бет тузедК Ойраттар кыс кундер1 мал отарлатканда болмаса ж аз белнде бул елкелер елс1з, иен жатушы efli. Калмак курендерж'ж Ke6i каз!р жайлауда, немесе 6epri тау бектержде. Булардык шашыраккы казак ауылынан 6ip айырмашылыгы: елу-алпые, кейде Tirrri жуз тулнге дей)н котандасып, 6ip жерде отырады. Демек, казактан repi калмактар сотые жатдайына бей1мд1рек. Алташкы дабыл катылысымен эр курендег1 кару устауга жарайтын еркек атаулы дереу атка конып, ез зайсандарынык касынан табылута MiHflerri. Алатаудык бул бектерже кзлмактык бауыр басканына да, мже, кырык-отыз жылдан асып барады. Кейжп жас буыны тугел дерлж осьжда туып-ескенд1ктен, бул елке 6ip кезде казакгык жер1 efli-ay, басымыздан бак тайтан кун1, бул арадан кешем1з- ау деген ой кэперлерже Kipin-шыкпайтын. 0здер1нше эбден тапжылмастай болып, ел жж отыратын улкен езен бойларына д1н орталыты - путхана-курелерж салып, кордаланып алган. Бул манда кептен шекара шебж устап туртан Шамалхандай батыры, осы теч!ректеп ел кыскаша «Хаскелен\" этап кеткен Хасар лама сеюлд1 дж басылары Алатаудык осы тусын жеке-дара билеп, 296

эбден мьщгырып байып кеткен-дг Мына бетшдеенд16ipep урпак ауысса, бул жер ежелден ойраттыц ата журты деп айтуга да жуз- дер1 жанбас efli. Казак хандыгы биыл аскер топтал, жокгарга карсы жорыкка аттаныпты дегенд1 булар да еслм ей жаткан жок. ecfifli, эрине. BipaK кездерЫе шел, кеюректерЫе жел б т п , эбден эс п е н с т алганы сонша, соныц 6apiH жай дакпырт-ка жорыган Typi бар. TinTi казактьщ аттаныска шыкканы рас болтан кунде де, »эй, солар кайте кояр дейсщ» дейтш керкеуде ектемдш бар efli. Казак колы Акшиден eTin, Айдарлыга таяганда, калмактын ен жайылып жаткан кальщ туйеа мен ею кос жылкысыньщ устшен шыкты. Алдымен ушыраскан шолгыншылар тобы-тугын. Cipa, оларды жай жылкы алуга келе жаткан жортуылшы урылар деп ойласа керек, бакташы калмактар сескене коймай, «кайт- кайттап» карсы шапты. TinTi бурын жеткеж сойыл айкастырып ] та калып efli. BipaK артта келе жаткан кара корым колды Kepin, жан дэрмен кайта кашты. Бйразы жебеге жем болып, жарым-жар- I тысы кутылып кетп. - Кап, мыналар жан-жакка аттандап, iui жактагы елд1 тугел кулактандыратын болды-ау! - деп еюнд1 колбасылар. Дегенмен, ею кос жылкы мен бес жуздей туйеж басып калган казак acnepi : алгашкы кадамдарын жаксылыкка жорыган. Осы арада Кабанбай уакыттан, api жолдан угу уилн жасакты ею топка белдь Карауында Ттеуке, Койкелд1 батырлар бар : Бердщожа бастаткан бес мьщ колды Мэлбулак, Копа, Кордай жагына wi6epfli де, e3i Шапырашты, Албан жтгггершен куралган Наурызбай, Ханкелд|, Байсейп тобын бастап, Каргалы, Каскелец, | Алматы багытына карай тура тартты. Ханкелд! сеюлд1 жасамыс, егде батырлар бул елкенщ жер ! жадысын жаксы 6mefli. Шыгыстан жоцгар шабуылы басталып, 1 албандар ата журтынан ауганда, Ханкелд1 жи-ырмадан жаца аскан ж1пт екен. Басында булар ойраттардыц кысымына тетеп бере алмай, Шалкеде, Каркара жайлауынан uieriHin, 6ipa3 уакыт | осы Алматы, Талгар, Аксай ацгарына турактаган KepiHefli. Кейш ■ Актабан шубырынды» кез(нде бул жер де коныс болмай, epiKci3 I туст1кке карай ыгыскан. Ka3ip жасактык алдыкгы лепнде келе жаткан Ханкелд1 жас кезжде талай шарлатан жерлерж еске ал- ып, кез ушында арсаланып кержген Алатау стем д ерж Кабанбай- га сырттай таныстырып келедь - Он кол жактагы сонау 6ip басына булт ympmin, дара тур- ган би!к тау - Суыктебе. Бул макда закгар шындардьщ молды- 297

гы гой, оныц тебе атанып турганы... Одан ары созылып жаткан - Бугымужз, Бесмойнак жайлаулары. Ал мына сол канаттагы жасыл текшелер Ушконыр, Кектебе, Кулансаз... Бул бектерге е з басым соцгы рет баягы Аныракай жорыгы кезжде 6ip келт ед1м, содан кейж ат басын Tipen турганым осы. -Актабаннан. кеп кей'1н туган мына Райымбектер, - дед1 езж е такау келе жаткан немерес1н нусцап, - ата журтын керген жоц, тек улкендердщ эчпмесж ен гана б тед к Жалганда туып-ескен жер1цд1 6ip керуге зар болып, кусаланган жаман екен гой... - Иэ, ол жагы басымызда бар... Ол да 6ip ортак шер гой! - дед1 Кабанбай курсж'т. - М е тц туган жер1м - Токта-Барлыкты да aai кунге дейж калмак басып жатыр. Кун ашык кундер1 6i3 отырган жерден, ана Суыктебе сек1лд1, булдырап керш т турады. Токтаныц Te6eci кержген куж жайым жарасып, кец1лд1 журем де, кун булттанып, туман тумшалаганда, элденеге жабырцап, аркем су кетермейд1... - Апыр-ай, шынында да, муцымыз 6ip екен-ау! - дед1 Ханкелд1 Te6ipeHin. - Аттын басын алдымен сол Алакел, Токтага бурам десец, саган каз1р карсы келер м м бар ед1?! 6з1нд1 емес - езгеж, ауылдасты ем ес - агайынды ойладыц. Бул да - сенщ кол жетпес ipmirin, Дарабоз! Булар эц п м е кызыгымен акгармай калыпты: сонау 6ip би!ктен етектерж жел катере, енкейе шапкан eKi салтатты сай табаньжа жарыса кулап. кержбей Kerri де, элден уакытта цылт е т т кайта шыкты. Алга озып кеткен шолгыншы жИттер екен. - Мына жакта Каскелен куресжен аттанган кальщ кол осы- лай карай беттеп келед1, - дед1 бадырак кездеу кара ж И т аптыга т!л катып. - Мелшермен кай туста? - Каралдысы канша адам? - дед1 Наурызбай мен Ханкелд1 кабаттаса сурак койып. - Екнуш кырканьщ астында... Ж оламан тэтемнщ айтуынша, жау карасы бес мьщнан кем болмас. - Жоламанныц e3i кайда? - Ол Kici карауылда калды. Жау багдары аныкталганша куте турмак- - Бул - Шамалхан нояннын, жасагы шыгар-ау, дэуде болса... Одан баска бул манда мол эскер устайтын ешгам жок сиякты ед1, - дед1 Ханкелд1 езжше болжам жасап. Канша дегенмен, жаумен алгашкы бетпе-бет келулер1 гой, Ж1пттерд)К абыржып калганы байкалды. 298

- Не 1стейм1з? Тузем курамыз ба? - деген Наурызбай унжде де толкыныс i3i бар. - ¥рыс дабылы кагылсын! Жау жакындаганша, сен ана 6ip тургыны иемдежп ал! - дед1 Кабанбай. - BipaK эскердщ 6apiH кырканьщ басына шыгарма. Ту тубжде уш мыкдай найза калдыр да, калган еж мынды еж канала, калтарыста уста. Дабыл кагылып, керней тартылды. Жер куйкасын топылта баскан эскердщ непзп бел'|и/п кержеуге шыгып тузем КУРДЫ да, Байсежт пен Молдабайдьщ mirinepi кос каналагы уры сайга барып жасырынды. Булардьщ турган жер1 - биж жалдын, басы. Бет алды - тактайдай кершген кек жазык- Жау acnepi канша болса да алыстан кезге Tycin, ашык алацмен гана келе алады. Кун Kimi бесжге таяп калган мезгт efli. Арада сут nicipiM- дей уакыт еткенде карсы белен жау карасы да KepiHic бердг Кабанбай кез мелшермен 6ip караганда-ак байкап улгердг жау жарты эскерж тоскауылда калдырып кетпесе, мьжа келе жатканы уш мыннан аспайды. KineH, сем1з сэйгулж мжген, кару- жарагы сайлы, журютер! усжндг Сырт пошымдарына Караганда, булар контайжыньщ калыпка тускен жорык acnepi емес, осы макдагы шекара шебжде турган жасауылдар тобы сежлди Б1рден каптама согыс ашуга калмактардыц да журеп дауа- ламай, жарты шакырымдай такап ке лт, тузем КУРДЫ. Дабыл кагып, шындауыл урганы байкалды. Демек, урыс жекпе-жекпен басталып, дэстурл! калыпта етед1 деген сез. Сонымен 6ipre, мундай келю мына топтьщ ш н де езже ceniMfli колбасы, не атакты батыр бар дегенд1 де б1лд!руш1едг - Жене сайыска шыгамыз деп ттенген ж ю лер бар ма efli? Маткапы боп журмесж, - цец\\ колбасы Наурызбайга бурылып. ¥лы жуз жасагында, улкендерд1 коспаганда, кейж кез­ ге Tycin журген Cipreni Кара батыр, Жаныс Кыбырай, Жалайыр Т э л 1бай, Ханкелджщ немереа Райымбек сектд* дэмел1 ж1плер аз емес-Ti. BipaK Наурызбай жастарга ceHiKKipeMefli ме: - Керейж, карсы жактан жм шыгар екен? Егер Tic каккан, сыркьжды 6ipey болса, осы урысты TinTi 63iM бастап берсем бе деп турмын - дед1 астындагы актабан альщ айылын шандырлап кайта тартып жатып. Казак-калмакypfliciHfle мундай жекпе-жектер кур найза салы- су, кылыш сермесумен гана тынбай, сезбен кагысу, ттм ен туйре- су коса журедг Сайыс уст1нде тауып айтыл-ган орынды, eTKip сез карсы жакты жасытып, арт жакта турган аламан эскердщ рухын 299

кетер т тастайтыны бар. Сондьщтан мундайда куш-цайратына коса. ce3i де м!рдщ огындай, кешел1 адам керек... Кабанбай бул кунде жасы кырьщ бестерге жаца келген Наурызбайдын куж1рейген сом тулгасына суйсже карап сэл турды да: «ата журтындагы алгаищы айкастык тусауын e3i кескел! тур-ау! Ол да жен екен« дед1штей толганып. Кеп кугпрмей карсы жактан кара жал, кула айгырга мжген 6ip дэу ортага орагытып шыга бердг Успнде шарайнасы кунге шагылган акберен сауыт, басында каракус кауырсыкды болат дулыга. Bepi таман к ел т , ат устжен копацдай кетершд! де, май баскан карлыгьщкы дауыспен кушене айгай салды: - Уа, хасактар! Сендерд1 мунда KiM ж1берд1 e3i? Бул - уры-кары журетж жер емес, ез кезжде улы контайжылар Цеван Ребдан мен Халдан Церен тунеп аттанган, кудай уй! - куре сальжган Kacnerri орьж. Кудайдьщ каЬарьжа ушырамай турганда, тез келндер бул арадан!.. М ен - осы елкенщ кожасы, щорстан шыккан бекзада - Шамалхан батырмьж! К азак жаты дабырласып калды: - Онбаганныч айтып турган сезж карашы! - Элг1 Шамалган деген сум осы екен гой! - Мынаньщ сазайын тарткызатын 6ipey неге шыкпайды б!з жактан?! - деген дауыстар есттедг Дал осы сэтте астындагы Актабанга камшыны басып ж1берт, калмак нояннын касына Наурызбай да барып калып едг Бара т1зпн тартып, атын кекке 6ip шапшытып алды да, акыра т!л кат- ты: - Эй, Шамалган, КУР сезд1 Kerrripin кайтесщ? Жер иео керек болса, осы жерд1ц шын кожасы - Кутпанбет улы Наурызбай батыр мен боламын! Казак acnepi бул жолы ceHi куре-сурекмен коса куреп тастауга келж тур! Ажалыц 6yriH менен болады. MeHi iазыркансаи, к азак колыньщ бас сардары - Каракерей Кабанбай батырдьщ ез тур осында! - «Наурызбай батырмын» дейсщ бе? Болса болар! - дед1 Шамалхан карсыласыньщ бас-аягына бажайлай кез ж1берт. - Ал Кабанбай келд1 деген!ч бекер болар... Ол мынадай шагын топтьщ iuiiHfle журе коймас! - Эй, мына тасмацдай сорлы езж е карсы юмдердщ келе жатканын б1лмейд1 екен-ау! - дед1 Наурызбай ызадан жары- лардай болып. Сонан со к арткы сапка бурылды да. найзасын булгап дауыстады. - Дарабоз, мынау актык сагатында тым куры- са ceHi 6ip керш елсж. Кудай ушж, 6epi таман шыгып, KepiHic бершП зоо