Қ. Жұмаділов. Дарабоз т1

жездесжщ куанганын айтпа! Балдызын капсыра кушактап, ек1 бетжен алма-кезек суйе берген. - вй. сен езщ ж1ггг екенсщ гой! Батыр деп мына ceHi айт! - дей 6epefli элсж-эль - бцкиген бойы гана ма десем... Батыр болганда, нагыз Кабанньщ e3i екенсщ! Уа, жарандар, муньщ атын бупннен бастап «Кабан батыр» деп атайьщ! - демеа бар ма. Жездесжщ аузы мундай дуалы болар ма, куаныш услнде эзшмен айтылган 6ip ауыз сез кеапкпей тв^ректеп елге тарап, бул аяк астынан «Кабан батыр» атанды да Kerri. Сол жылы кузде Сауырдагы шайкаста ойрат батыры Долан Дашыга царсы жекпе- жекке Ерасыл ел койып алган осы жана атымен шыкты... Ол Керей арасында бес жылдай турып, Ханбиб1ге уйле н т, кейж БайжИт iujiHe кайта оралган соц да бул ат калган жок. 1718-жылгы Аягез шайкасына ол енд1 Кабанбай атымен катысып efli. Рас, бул жолы казак жасагы жокгардьщ жойкын кушше тетеп бере алмады. Эйтсе де осы согыста кезге Tycin, калмак нояны Арсалакды жер жастандырган Кабанбайдьщ дакк тугырына кетертгеж анык. Ал арада тагы бес жыл етш, кайран ел «Актабан шубырындыга» ушыраган ауыр кундерде Кабанбай eciMi букш казак даласына тарап кеткен-fli... Бул кезде журпншшер Мьщбулактын тас бастаулы кайнар- ларыньщ 6ipiHe кештен бурын желп, ат шалдырып отырган- ды. Осы арада канжыгада шайкалып келген сусыннан 6ip-6ip тостаган кымыз iuiin, аз-кем тыныстады. BipaK эцг1ме жел!с1 узшген жок. Кек жасацга алка-котан жайгасып, насыбай атысып отырган 6ip шамада, эл1 де эцпме эсер1нен шыга алмаган жас батыр Еспембет езт'щ ежет те ер мжезЫе басып, Кабакекн1к карсы алдына жуг1н'ш отыра кетт'1де: - Ал енд1, сардар ага, бупн 6ip ала каптьщ аузы ueujmin, экг1менщ Tneri агытылган кун гой. С1здщ он алты жасьщызда жауга жеке-дара аттанып, ойрат ордасына ойран салганьщыз жайында да ел iiuiHfle эр турл1 акыздар айтылады. 6л г1 Букар жы- раудык Канжыгалы Бегенбайга: «Кабанбайдан бурын найзакды кай жерде жауга т1редщ?» дейт1н! де, бэлюм, содан шыгар. Сол алгашкы айкасыкызды да ез аузыкыздан 6ip естижш1! - деген шын колка салып. Еспембет - Кабанбайдьщ улкен ум1т арткан ш1лержщ 6ipi. Алгаш рет жиырма бес жасында Шьщгыстаудагы Шаган шайкасында кезге Tycin efli, содан 6epi ел K¥PMeTiHe беленумен

келедк Ацымбет, Сыбан. Мурыннан куралтан жасактьщ мыц басы батыры. Сол елдердщ найза устатан батыры тана емес. сез устатан 6ni де. 03i де ею иытына ем Kici мжгендей, апай тес. алып «iriT болатын. Сардар оныц аксия к у л т отырган жайдары жузже суйсже карал алды да: - Шыратым-ау, ол 6ip узак хикая той, - дед1 ауыр денесж тенселте ыргал койып. - Оразата кешкен ермек. Карал отыртанша энпме болсын. - Аттар да кек балаусата бас койып, кадалып жатыр екен, отыгып алсын! - десл улкендер. Кабанбай бул кезде алыста калтан балалык шакты оймен шарлатандай назарын шыгыска бурып, алые кекжиектен булдырап кержген кеплд)р тауларта кадала карал отырган- ды. Кулакка жагымды, кумб1рлеген коныр унмен экпмесж бастап Kerri. IV Кожакул батырдьщ кез1 жумылтан сок бас иесжен айрыл- тан аз ауыл Мэмбеттщ куты каша бастап едк Scipece аталас атайыны Кушж батыр дуниеден eTin, 0Mip батыр тутырдан тайып картайган кезде бул елд1 ит те, кус та басынатын болтан. Емтдщ бас жатында иж Tipecin, iprenec отырган ойраттар Барлык тауын кенерелеп Kenin, жыл сайын Алакел бойындаты Мэмбет ауылдарын шауып, тал тусте жылкыларын айдап экете беретж эдеттапты. Сондай 6ip кезект1 шапкыншылык кез1нде калмактар жылкы кузелп журген атасы Есенбайды колга Tycipin, корлап еллрдг Аямас жауыздар канжармен жас ж1птт1к карнын жарып, шала-жансар куй1нде далата тастап келптг Жылкышылар болтан окитаны ауылта хабарлап, ел жиналып жеткенше кайран ер о дуниеге аттанып та ке тт едк Ерасыл канта боялып жансыз жаткан атасын кергенде езж токтата алмай, аттан ауыл туст, епздей eKipin. ycrriHe кулатаны есжде... Есенбай атасы былайша батыр тулталы болматанымен, адам баласы ел1мге кимайтындай керемет KepiKri ж1пт едк Батырлык, жауынгерл1ктен repi эн-куйге, cepiniKKe бей1м-тугын. Ал жалтыз iHici Ерасыл дегенде, шытарда жаны баска, мандайынан шертпей, катты еркелетуил едк Сонык аркасында экесжщ де жоктыгы б!л1нбей, жет1мд1к кермей, була бол ескен. Ага ел1мжен кейж, он алтыта жана толып, ani ок-солын танып улпрмеген Ерасыл кезге камшы тигендей MSKripin калды. 50

Адам баласы ез ажалынан елмей, зорлыцпен, Kici цолынан мерт болганы кандай киын efli?! Ocipece, корлаганы, азаптап елт!ргенМ.. Иттер-ай, кез1 киып калай гана кол жумсады екен?! Есенбайдай азаматтьщ цаны текке кетпес, калмакка колма- цол аттанармыз, царымта кайтарармыз деп ойлаган. Жок, олай болмады. Вершен де жанга батканы - елдщ етекбасты- лыгы, асьщпайтын агайынньщ керенаулыгы. Басында буюл Мамбет, Карацурсак болып акылдасты. Сонан сон уш БэйжИтке хабар салды. Ип жансылар бас цосып, олар сонау жер тубшде — Турюстанда отырган Тэуке ханга шагым айту кажет десп. Не керек, эйтеу1р, iprefleri калмакка аттанып кек кайтаратын, тым курыса жауга кыр керсетт, азаматтын кунын сурайтын 6ip пенде табылмады гой. Ерасылдын куте-куте Te3iMi таусылып 6irri. Агайынньщ аужайына караса. Есенбай ушш есе кайтару былай турсын, жуык арада калмакка карай кадам басатын Typnepi жок- Намыс дегенд1умыткан-ау бул журт?! Сонда ер-азаматтын каны ecenci3, сураусыз кеткен1 ме? Агасын атаусыз калдырып, бул калай ел бетЫе карал, жер басып журеда? Кунд1з кулю, тунде уйкыдан айрылып, эбден жудеп Kerri e3i... Акыры тэуекелге бел байлаган Ерасыл не де болса калмакка жалгыз аттанбак болды. Канга - кан, жанга - жан! Агасынан жаны артык па? Осы жолы не Есенбайды елт1рген калмакты тауып, канын iujefli. Не агасыньщ артынан бул да мерт болады - еюнщ 6ipi! Барар багыты 6enriai. Б1лет1ндерд1н айтуынша, бул елд1 кан каксатып, жылкы экетт журген Олжежыргал мен Арсалан - Алакелден тым алые емес, Токта тауыньщ шыгыс бауырында, He6api туст1к жерде отырган керщед1... Акыры кас жауынан кек алмай жаны жай таппасына K03i жетт! де, жылкыдан езшщ тел аты - Ардакуренд1 устал MiHin, ешюмге женщ айтпастан, шыгысты бетке алып тартып отырды. Коржында - ею-уш кундж азыгы. Каруы - экес1нен калган терт кырлы каратамак найза, кайкы кара кылыш пен eKi жузд1 алмас канжары бар. «Жалгыздын жары - кудай деуш1 едк Уа, пэруардигар, езщ жолымды онгара гер!» деп T'mefli imiHeH. Муньщ аты е р л т пе, ecepniK пе, ж1л тагу киын efli. Cipa, eneyi де емес, жастьщ албырттык болар. KeKiperi коркыныш, урей атаулыдан ада, тектула бойды кернеген кекл ашу гана бар. Ол eKi кун бойы аялсыз суыт жур1п отырып, Токтаньщ сыртына шыкты да, кеш бата Сарыбелге Kenin 6eKiHfli. Бул 6ip сай-саласынан саркырап булак агып жаткан, койнау-койнауында кайьщ, тал, 51

терек сыцсып ескен, шурайлы цоныс болатын. Жер жадысы Ерасылга бала куннен жаксы таныс. Соцты жылдары жаудан жасканып жоламай кеткеж болмаса. экеа Кожакулдыц тусын- да Мэмбет ауылдары бул вн'РД< емж-еркж жайлап, кешт-конып журетж-дк Осыдан былай карай калмак uie6i тым такау. Ерасыл тун1 бойы тотай арасында 6eKiHin жатты да, ертенжде 6ip туртыта шыгып, TeKiperiHe бажайлап кез ж1бердК Мелшерлегеншдей-ак, Сарыбелдж шыгыс капталына кал- мак ауылдары сутына Kipin отыр екен. Эр тустан кора-кора кой, уйездеген жылкы кержедр Бупн-ертен казактар жатынан Kayin тенер-ау деп кутпейтж болса керек, эр ауылдьщ ошаты- нан жулындай шаншылтан тутж к е те р тт, тежректен мэре-сэре бейгамдык байкалады. Б и т жотадан темен тускен Ерасыл мал кездеп журген адам болып, тэты 6ipa3 iumepmefli. Bip сайдык аузында кордалы ecKi кыстаудьщ орны бар екен. Сол манда кальщ алабота мен калакайдын басын шалып 6ip топ туйе жайылып жур. Ерасыл булак бойындагы шш1кг1ц арасына Kipin, атын кантарып койды да, сол арада 6ip ет асымдай баспалап отырды. Коржынынан niCKeH ет, бауырсак, КУРТ алып жеп, торсыктан кымыз куйып iujin, э лде н т алды. Cipa, бакташы болар, элден уакытта колына таяк устаган 6ip жаяу будан темежрек, су жагасына таман келд1де, жым-жылас кержбей Kerri. Булай отыра берудщ орны жок. Ерасылга калайда б1реумен т т д е с т , жен сурауы керек едК Ол ушж элп жаяудан колайлысы болмас. Не кылар дейсщ, кару-жарагы жок KepiHefli. Алыса кетсе 6ip адамfa шамасы каптал жететжж бшедк Тек сейлесу, угынысу жаты калай болар екен? Амал жок, б1рдеме кып сейлесед( де. Бул Kepin жургенде, така 6ip нокай 6ipeyi болмаса, эр ею калмак- TbiH6ipi казакша бшедй KeH6ipeyi казакша макалдап сэйлегенде e3iHfli жанылдырады. Мынанын да Te6eci TeciK шыгар. Timi болмай бара жатса, муньщ езжщ де бес-алты ауыз калмакшасы бар, ымдаса да б1рдеме кып туажсер... Ол ушж алдымен оны шу шыгартпай колга Tycipy керек. Сол оймен талдын арасын баспалап, элпге мысыктабандап жакындай берген. Кенет, мелшермен кырык-елу кадамдай калганда, кулагьжа элдеб1р талмаусыраган эн есплгендей болды. Эн бе, жыр ма, элде сьщсыган жоктау зары ма, эйтеур, адамньщ сай-суйепн сыркыраткандай мунды эуен. Дыбысын бтд1рмей, жолбарыс- тай жымып, тагы да он-он бес кадамдай mrepi жылжыды... MiHe, 52

гажап! Ay, мынау калмакша емес, баска 6ip т т д е айтып отыр гой. Казакша дейж десе, отан келщжремейдК BipaK сездер1 TyciHiKTi. Эн эуеш де казак пен калмактык арасынан шыккандай. Ерасыл эр сезж калт нлбермей, утута тырысты. Алатоо асып кеткешм, Ty6iMe, калмак, жеткенщ-ай... 7уган жер, сенен квз жазып, Арманда болью еткешм-ай! - деп кайырады да, жалын ата ah урып, бебеулеп кетедт «Мынау казак та, калмак та емес, кыртыз болды-ау, шамасы, - деп ойлады Ерасыл. - Сондай 6ip ел барын ecTireHi болмаса, eMipi Tipi кыртызды Kepin отыртаны осы. Сонда бул не кып жур калмактьщ арасында? Осы жакта Ci6ipfleH ауып келген Kanip кыртыз дейтждер бар деуил efli, элде солардын 6ipi ме екен?« Букпантайлап Kenin, iuiniKTin арасынан сыталады. Караса, жас шамасы езжен сэл калыккы, eni казакка келщжрейтж 6ip жасесжр!мж1птбелуарына дейж шешжттастап, кейлепнщбитж сытып отыр. 03i тым жудеу, буганасы шодырайып, кабыртасы сыртынан санап алтандай ырсиып кершт тур. 03i mapFa бойлы, ешкжщ асытындай гана шэкене жют екен. Ерасыл карсыласы- ньщ шама-шаркын байкаган сон, канжарын кынына салды да, талдьщ арасынан жаймен шьжып кержю бердК Бейтаныс ж!пт ит керген мысык бастанып, орнынан атып турды. Жан дэрмен анадай жерде жаткан таятына умтылтан. BipaK таякка одан repi Ерасыл бурын жетп. - Корыкпа, мен сатан тиюпеймж, - дед1 элпге жылы жузбен куле карап. - Неден коркам? Мына сенен коркам ба? - дед! анау да езжше айбат шепп. - KiMCinceH? Кыртызсык ба, калмаксы нба? - Оны кайтейж деп едщ?.. 0зщ юмсщ? - Мен - казакпын... - Мен - кыртызбын, - дед1 анау, сэл сабасына Tycin. - Цазак- тардык ауылы алыста той. Мунда калай к е л т калдын? - Жок !здеп журм!н. Кыртыз муньщ алпамсадай тур-тултасына, кжм кжсже сынай карап сэл турды да, карсыласудан пайда жотын сездКау деймж, тез жуасып, жерде жаткан кейлепн алып кие бастады. 53

- Сен кайдан журсщ мунда? Kanip кыргызсын ба, элде мусылман кыргызсын ба? - дед1 Ерасыл бейтанысты энпмеге шакырып. - Kanip кыргыз кандай болады? - Бейтаныс wiriT мунык бетше ацырая карады. - Меилтке барып намаз окисык ба, элде куреге барып пугка табынасьщ ба дегежм гой... - Куреге табынатындар шыгыста, Оркашар, Жэжр, жакта турады. Мен - Алатау кыргызымын. - Солай де... Онда ез1м1здщ бауыр екенсщ гой. Отыр, эцпмелесежк, - дел Ерасыл как шептщ уст1не Ti3e бугсп. - Атьщ KiM? - Ердене. Ерасылдыц сэл де болса imi жылып калды. Улкендердщ энпмесшен Алатау жайлаган байыргы кыргыздар казак жагында да, осы гасырдьщ басында ойраттар Енесайдан кеилрт экелген Kanip кыргыздар жоцгардын, сойылын согып жур деп еститш. Мына Ердененщ мусылман болганына да шумршшж. - Мунда не гып журсщ? Кай ауылдансын? - дед1 Ерасыл сыр тарта сейлеп. - Туйе багып журмж. влженщ туйелерш... Естущ бар шыгар, дурбггпн батыры. - Солай де... - Влженщ атын еслгенде Ерасыл елек ете калды. BipaK сыр бермеуге тырысты. - 0зщ булардьщ колына калай Tycin журсщ? - Шабынды да... - Кеп болды ма келгенще? - Ж ег жасымда экелген. Содан 6epi осылардык колын- дамын. Казакка жан тартканы ма, жок, баска 6ip ойлаганы бар ма, Ердене будан ары тосыркамай, тез шужркелест Kerri. 03i адамньщ iuji-бауырына eHin туратын, свзуар, ашык wiriT екен. Алгашкы аз энпменщ устшде-ак осы манайдагы дурбггтердщ жагдайынан eflayip хабардар етп. Бул тещректщ кожасы - калмактьщ батыры, api баукеспе урылары, агайынды eKi wiriT - ©лжежыргал мен Арсалан дегендер болып шыкгы. Мына Te6eci KepiHin турган ауыл - 0лжежю. Арсаланкын ауылы да кашык емес, 6ip белдщ астында отыр. Олардын осыдан 6ip ай шамасы бурын казак ауылын шауып, кеп жылкы экелгежн де Ердене сайрап 6min тур. Жорыктан кайткан калмакгардыц энпмесжен 54

ecTin калыпты: жылкы баккан казак жИтжщ тубже жегкен - 0лженж 03i екен. Баскалар канына ортакболмай байлап кетейж дегенде, 0 лже оларта кенбей ез колымен жарып кеткен. - 0лже каз1р тойга дайындалып жатыр. - дед1 Ердене 6ip сездщ кезепнде. - Казактан экелген жылкынын как жарымын 6epin, улкен улына катын айттырган. Жакында кудаларына аттанады. - Кашан? - Ерасыл дауысынык калай катты шытып кеткенж актармай калды. - Ею-уш кунде... Ердене туске карай ауылта кайтты да, кун ецкейе кайта оралды. Даладаты журпнилге деп кепкен КУРТ, жас ipiMUjiK экелтЛ... Ерасылдык будан ары бегелуге T03iMi жетпедЕ Не де болса тэуекелге бел буып, туйеал жИтке бар сырын актарды. Бул - жылкы i3flen журген жок, кек куып келген адам. Агасын корлап елЛрген 0лже мен Арсалакнык 6ipiH о дуниеге аттандырып канын iuinece, кумары таркамайды. П п л сол жолда мерт болса да, элгтердщ 6ipiH жастанып барып елед1... Ежелден казак- кыргыз агайындас ел ед1к. Осыган Ердененщ кандай кемеп бар? Тар жерде азаматка кол ушын бере ала ма? Сыр ашуын ашса да, жат жерде тап болтан бейтаныс ж1птт1к бутан калай карарын бшмей катты кобалжытан. BipaK, 6ip тажабы, Ердене мунык ойга алган максатынан ешкандай оташтык таппады... Сейтсе, онын да кек1репнде 6epim боп байлантан, калмакка кеткен кеп бар кержед1. Осыдан он шакты жыл бурын кыртызбен eKi арадагы кезекп 6ip канды шайкаста ойраттар муньщ экесж eflTipin, шешес1 екеуЫ кеп адаммен 6ipre олжата TycipreH. Шешесжщ ажарына кызыккан 0лже ноян ез1не куйек астынан жалтасар кук етпек болтан екен, сорлы ана корлыкка шыдамай, осыдан уш-терт жыл бурын кусадан eninTi. ©лержде жалтыз улта табыстап кеткен ecneTi бар: «Океннщ кунын, анацнык мукын eMipi ес1кнен шытарма. Ата жауыкнык eciriHfle кулдык камытын KMin журе бермей, Tipi болсак ез eniKfli табарсык* депл кез жумар алдында. Амал не, жер шалгай болып, e3ipre ана аманатын орындай алмай жур... - Бэсе, жай журген адам емессщ-ау деп e3iM де ойлап ед!м, - дед1 ол Ерасылды ыждаИатпен тыкдап алып. - WiriT екенсщ! Teftipi, кас жауынан кек кайырмаган ж1г1т еркек пе?! BipaK сен соны калай icKe асырасык? 0лжеж жекпе-жекке шакыра- сык ба?

Ерасыл бул жагын e3i де ойламаган екен, нацты жауап айта алмады. - Жауымды жекпе-жекте жайратсам арманым болмас еде Tirrri сол жолда enin кетсем де ежжилм жок- BipaK меж оган жетжзбейд1 гой. Жаллыз атты жолаушы екежмд1 бшген соц, ей- шэй жок. басымды кагып алмасына KiM кепш? Ол да ештеце емес-ау, мына сен cenmfli табанга салып, cipire ririn. корлай ма деп коркамын. - Иэ, ол да мумшн. Булар тугкын казактарга тым катал... Сонда не ютемек ойьщ бар? - Меж блжеге онаша жерде жолыктырсац! Цалтарыста капысын тапсам... - Оньщ да жен екен. Эйтпесе, ол жауыз саган оцайшылыкпен алдыра коймас. - дед1 Ердене. - Колымнан келген кемекп аянып калмаспын. BipaK саган кояр менщ де 6ip шартым бар. - Не сурайсын? Айт! - дед1 Ерасыл ширыгып. - Кудай жолымызды оцгарып, 0лже сумды о дуниеге аттан- дырсак, мен бул жерде кала алмаймын гой. Мен де зытам сенiмен 6ipre... Одан ары кыргыз асып кету1ме кол ушын 6epeciK бе? Ерасыл куанганынан каркылдап к у л т ж1бердК - Ой, Ердене, ез1к эл1бала екенсщ гой. Соны да сез1м бар деп айтып отырсын ба? Казакка жеткенщ - кыргызга жеткен1ц емес пе?.. Аман калсам, кыргызга ceni мен жетк1зем. Мен жетжзе алмасам, кальщ казак eni бар, солар жетюзедМ Ердененщ кец!лi орныккандай болды. Ерасыл оган ез жагдайын букпелемей тугел айтты. Бул жолы агайындарына кец|л1 толмай, екпелеп аттанганын да жасырмады. Сонынан кугын туссе, ез ауылына бастап барып, агайынга салмак салгысы келмейд1. Кайта i3 жасырып, баска 6ip жакка 6eireyi керек. Ердене алыссынбаса, мунымен 6ipre Алтай-Сауырдагы керей ел1не журсж. Сондагы апа-жездес1не паналай турады да, ап-сап басылган сон кыргызга e3i апарып салады. Ал бул жолды тым бурые деп санаса, Ерасылдын сэлем1н алып, Бэйжт1т imiHe тете тартады. Одан ары кыргыз асып кету киынга сокпайды... EKeyi жагдайга карай осы era жолдын 6ipiH тандайтын болып, серт байласты. Ерасыл тогай арасында тагы 6ip кун жатты. Кунд1з кезге тусу Kayimt Калмактардын Сарыбелдщ жотасына койган карауыл косы бар екен. Олар жонгар какпасыньщ кыр желкес1не шыгып, батыстан кез алмай карал отырады да, казак жагынан 56

элдеб1р шац, кара-кура KepiHce, дереуарттаты елге хабарлайды. Карауылдары кун сайын ауысып туратын кержедк Ертенжде тустен кейж туйеил жтгг тосын хабар экелд). 0лже ертец танертек осы тец1ректщ сорпата шытар 6ipa3 калматын ертт, аргы Буратола жактаты кудасына журетж болыпты. Аттарын ерттеп, коржын-коланын сайлап, дайын отыр деуге болады. Бупн куйеужтттщтокым катар тойы. Осы кеш калайда кимылдап калу керек. Ерасылдьщ денеа 6ip ысып, 6ip суыды. «Я, аруак, езщ жар бола гер!» дел Tmefli ш нен. Алай-тулей ерекптен Kenini кепке дейж басылмады. Не eMip, не ел1м! Не де болса бупн тунде 6epi де шешшедр влем дел корыкпайды: муныц жаны экеа Кожакулдан, атасы Есенбайдан артыц емес. Тек тар жерде тая сотам ба, ойта алтан максатымды орындай алмай кетем бе дел журексжедл Егер кас жауын капысыз сотып, атасыньщ аруатын риза етсе, аргы жатында дуние те ц к е р тт туссе де бутан 6api6ip. Келденек кезте сезж тудырмау ушж Ердене кеш бата туйесж айдап ауылта кайтты. Арадаты KeniciM бойынша, ел орынта отырып, кас карайтан мезплде, ауылта акырын аякдап Ерасыл да жакындады. Ай туматан, еларанык кез1 едк Тун бояуы бетке жуккандай кап-кара. Эр уйдщ алдындаты жерошак басында алаулапжантанотсырткыдуниен1кезденжасырып,тец1ректептун тунепн одан эрмен коюлата туседг Той жасап жаткан ауыл абыр- сабыр, 6ipeyfli-6ipey 6min болар емес. Ауыл сыртындаты кермеде квп ат байлаулы тур екен. Ерасыл едэу1р жерде аттан Tycin, жаяу жетелеп келд1 де, Ардакуренд1 узын керменщ 6ip шетже байлай салды. Ердененщдесол мандатыкыршыптуртанына кеп болтан. Муны колынан жетелеп, шеккен туйелердщ ара-арасымен е р тт келд1де, шет жактаты езжщ жыртык косына е н п з т ж1бердЕ - Осы жерден козгалма. Цалмактар эршге1 енд1 тана бас койды. Bipa3 сттесж... Кимылдайтын кезде ез1м к е л т айтам, - flefli кулатына сыбырлап. Ердене содан кейж де б1рнеше рет сокты. Туйешжщ шокпыт куркес1не езжен баска Kipin шытатын ленде жок кержедТ Bip келгенжде колына думбтездеу пюкен токпак жшж устатып Kerri. - Жортар аттын тоты жаксы. Ар жатына ел кондырып ал! - Дейд1 эзтдеп. ' Эрю— ipKirreHтасалган калмацараты. 57

Келгеж кандай тез болса, кеткеж одан да тез. Баскан •3iH бшд1рмейдЕ Содан сут nicipiMfleft жогалып Kerri де, кайта оралды. - Калмацтар ет жеуге KipicTi. Жур, сен алдымен блжеж дурыстап Kepin ал. Карачгыда байкамай баска 6ipeyiHiK карнын жаркыратып журме! - дед| муныч бужржен TypTin. Соны айтып. далага epTin шыккан. Ердене оны сырт жакпен алые айналдырып, ортадагы улкен акбоз уйдщ касына алып келдЕ Цалмак уйлершщ Kepereci кеч болганымен. уыгы карын- сыз, туркы жалпак, жататандау келед1 екен. Сыртынан Караганда шачырагы ортасына тускел! тургандай... Далада ешмм жок. Журттыч 6epi iume Kipin, кешпендшер TipniriHiK еч 6ip рахат шагы - етке бас койган кез1 болса керек. Ердене уз!кпч жиепн кун1 бурын KeTepin, туйежч кезждей сачлау жасап койган екен. Содан iume сыгалап 6ipa3 турды да, Ерасылды ымдап касына шакырды. - Жаксылап керш ал. влже дегежч1з - анау 6ip ак кейлектщ омырауын ашып тастап, uiipeHin отырган, басында токпактай тулымы бар жуан кара, - дед1сыбыр елп. Айтканындай-ак, журттыч етке сугына бас койган карбалас шагы екен. Урттары бултылдап, желкелер! булк1лдест KeTinTi. KyHi бойы тулк1 курсак боп журетж кешпенд1лерд1ч журек жалгап, карбытып калатын кез1 осы. Мына калпында жау шапты десе де бурылатьж Typnepi жок. Уй иеажч кай туста отыратынын жаксы бшет1н Ердене жачагы сачлауды соган карама-карасы жактан эдей1 ашеа керек, еш-уш жерден койган балауыз шам- ныч жарыгында влже уйелмендей болып анык KepiHin отыр. Кольжа калмактыч сыйлы асы - кетпектей жауырьж устаган екен, соньщ етж каекырша жулып, опырып жеп отыр. Ерасыл час жауына сочгы рет тагы 6ip кадала карап алды да, кейж meriHin Kerri. - Бул ауылда одан езге ак кейлек киген ешшм жок. Жачыла коймассыч, - flefli Ердене куркеге кайтып келген соч— - MiHeTiH аттарды белгшеп койдым. Ал калгандарыныч айылын киып, узечп бауларын y3in тастармын. - 0лжен1 кай жерден кутем1з? - Ka3ip ет жеп, сорпа-су imin алган соч, жиналгандар уйд1- уйлерже тарайды. 0лжен1ч жатар алдында кермеде тач асып туратьж акбозды 6ip Kepin кайтатыны бар. Сол carri колдан ж1бермеу керек. 58

Будан аргы очиганыч 6api дерлж сол Ердене айтчандай бо- лып шыкты. Бачташыньщ пысычтыгында бага жоч- Колма-кол 6ip-eKi туйеж кермеге таяу эк е лт шегерд1 де, Ерасылды солар- дьщ далдасына жасырды. Осы арада узак кутуге тура келген. Уй жакган эржге тойган чалмактардьщ дулыган эж басылар емес. Ара-арасында сым iiueKTi элдеб1р аспаптыц ищюлдеген жщ!шке YHi талып ж етт, кейде оган ныл чобыздыч боздаганы чосылып кетедг Мундайда уачыттыч жылжымай чоятын эдет1 гой. Мумкж арада оншалыц кап уачыт етпеген де шыгар, 6ipan алда не боларын бшмей тычыршып отырган Ерасылга сол аз мерз1мнщ 63i жылдай узац кержд1... Дегенмен тун ортасы ауа »Тем1рказьщ- ча» арчандаулы ачбоз ат пен кекбоз атты торуылдаган «Жет'| чарачшы» жамбасча тусе берген шачта, дабырласчан журт сыртча шыгып, жан-жачча тарай бастады. Абыр-сабыр басылып, ел аягы сирегеннен кейж де арада б1разуачытетт1.Б1рач0лжен1ччарасы кер1нбейд1.»Егер0лже осы бетжде далага шычпай, apKiHin чызуымен TeceriHe чисая кетсе, не ютеймж? - деген ой келд1 Ерасылга. - Очда ел уйычтаган сон уйге Kipin, кеудесже мже тускеннен басча амал жоч...» Сол эреджте улкен уй жачтан агарандаган 6ip сулба керждЕ Тун чарангылыгында зорайып кержген элп дэу есж алдында чарнын сипап, есжеп 6ipa3 турды да, сырт жачтагы бутага чарай аяндады. Сол жачта аз-кем б е ге лт, уйге таман журщк1реп барды да, элдене есже тускендей чайта бурылды. Ойында ештене жоч, туп-тура кермеге чарай челе жатыр. •Я, аруач, езщ чолдай гер!» дед1 чанжарыныч сабын сыгым- дай тускен Ерасыл. Журег1 кеуде чуысын жарып ж1берердей атчалачтап, тым чатты согып Kerri. Ойлап чараса, бупнге дейж адам еллрмек тугш, мал бауыздап кермеген екен. Мал сою - ересектерд!ч ici гой чашанда. Рас, 6ip рет атып алган арчарды бауыздаганы бар. Оныч 63i тыпырлап жатчан жаралы ач болатын... Енд1, шынымен-ач, адам чанын мойнына жуктейлн болганы ма? Амал не, Ч¥дайдычез1 басча салган соч... будан ары бегелуге болмайды. Ол лып е т т туйежч чалчасынан шьщты да, кермедеп ат- тардьщ арасына Kipin Kerri. Шет жачча байланган ачбоздыч вз иесж танып очыранганы, 0лжен1ч ат жалын тарап, к е к т1нен, сауырынан сипап турганы байчалды. «Бул ит ачдаусызда, ес- туссыз еле салмай, KiMHin чолынан, не ymiH ажал тапчанын 6min 59

ке-ryi керек!- деген ой сап erri Ерасылга. Сол оймен аттардын далдасынан шыга келд1де, уйге карай бурыла берген калмакты жагасынан 6ypin устай алды. влже мундайды кутпесе керек, ац- тан с т е й т турып калган. - Сен влжесщ гой, э? - Иа, - дед1анау жуп-жуас жауап 6epin. - Осыдан 6ip ай шамасы бурын казак ауылын шауып, Есенбайдай ердщ iujiH жарып кеткен де - сен емессщ бе? Енде- ше, мен - сол Есенбайдын iHici Ерасылмын. Канга - кан! Кек кайтты деген осы болады! - дед1 де, сол колын жагадан босат- паган к у т, он, колындагы алмас канжарды как журектщ тусына урып ж1берд1. влже айгайлап дыбыс 6eprici келд1ме, элде тынысы тарылып ауа кармаганы ма, аузын арандай ашып, ею колын алга соза тексе лт сэл турды да, канжарды кайта суырып алган кезде, етпелнен курс erin кулап туей. Ак кейлектщ омырауынан бурк еткен канды кергенде, Ерасылдын басы айналып келп едЕ Канжарын кек шепке суртпек болып ецкейе берд1 де. буыны Курып, сылк елп отыра Kerri. Егер дэл осы сэтте Ердене желп келмегенде окиганьщ немен тынары белгюз ед1. Ол муны жан дэрмен тургызып алды да, эз1рлеп койган аттардьщ касына экелда. Ерасылды езшщ Ардакурец|не мж пэт. акбозды соныц косарына берген. 03i де ж уйрт аттардьщ 6ipiH такдап мшее ке­ рек. Арт жакта ит ypin, адамдар шулап, болган Ьэтщ байыбына барганша, eKeyi ауылдан eflayip узап ке тт ед1. V Булар сол бетнде бфден Алакелге тартпай, 13жасырып, Бар- лыцтын батыс тумсыгын асып Tycri де, туп-тура тергсттке, Бар- Кытбелге карай бет алды. Туш бойы Ti3riн ушымен шауып отырып, ертец1нде туске таман, арт жактарында кутыншы жогын бтген соц тана ат басын ipnin еда. Айрылысатын шакта жеткен. Ердене ары ойлап-бер1 ойлап, акыры е л те 6ip табан болса да жакын- дай беруд1 жен керген. EKeyi жылап коштасты. Ердене жолдасы- ньщ амандык хабарын айту ymiH, Катынсудын теменп сагасында отырган Мэмбет ауылдарына карай Kerri де, Ерасыл epTic бойы- на узатылган anneciH кара тартып, Керей ел1не беттузед1... Кабанбай батыр энпмеан осылай аяктаган кезде, манад- ан 6epi сттщей тынып тындап отырган журт аранын уясындай дуылдасып Kerri. - Кайран жастык дэурен, сенщ керемелн - алда кандай Kayin барын ойлатпайтын албырттыгында гой!

- ¥лы жорык жолы, кек жолы осылай басталган екен-ау! - Жастык шакта адамнын, жаны артында, картайганда кез алдында туратыны Heci екен? - flecin жатыр АктамбердЬ Тебет, Боранбайдай улкендер. - Айтпакшы, Ердене байгус не болды? Е с т кыргыз ез елже аман-сау жетп ме екен? - дед1жИтгердщ 6ipi елецдеп. - Жетп гой... Ол 6i3flin елмен 6ipre Аягезге дейж ш епнт барыпты да, келеа жылы Коцаннан келген сауда керуенже rnecin кыргызга цайтып KeiinTi, - дед1 Кабанбай, кез алдына баягы туйеил ж Итп елестеткендей, жымия к у л т. - Ана жылы Алатау жорыгына цатыскан кыргыздардан сурастырганымда, 6ipeyi Ерденеж бшетж болып шыкты. Бар екен байгус. Сондагы Буты ауылында турады екен. Балалы-шагалы, эл-аукаты жаман емес KepiHefli. Арнайы сэлем айтып, элгтерден 6ip боталы туйе сыйлык 6epin ж'|берд1м. - Ой, Аллай, э?!„ Ол байгус та аман-есен ж у р т жатыр екен- ау! - дес1п, ак кецш казак бул хабарга да куанып, каукылдасып калды. - «Ер кермеймж деген жерж уш кередг ат баспаймын деген жерж уш басады» деген гой бурьжгылар. Сол рас екен. Жалган ici акиретке кетпей, ем1рде ютеген жаксылыгык да, жаманшылы- гьщ да туптщ тубжде алдыцнан 6ip шыгады екен, - дед! сардар экпмесж жалгастырып. - блжежыргалдан emiMfli алганым- мен, ашык майданда кездеспегежмд1 ез1ме мж санап, айызым канбай, ашу-ызам таркамай журетж. Казакты кан каксатып, Есенбай ел1мже себепил болган Арсалакнык eai кунге дейж жер басып жургеж жанымды жепдей жейтш еде Арада жеп жыл еткенде, кудай кектен тшегежмд! жерден 6epin, Аягез езенжщ бойында Арсалакмен кездесе кеткежм... Бул - ездерщ1з бшетж 1718 жылдьщ куз1 гой. Эбшкайыр мен Кайып хан бастаган казак жасагы уэдел1 жерге жепп улпрмей, 6i3 бес мыкдай гана колмен жокгар эскер1нщ алдьщгы шебже тоскауыл жасап турганбыз. Bip кун1 аш борщей жаланган калмак мындыгы Акшидеп ауылдарды шауып, тонап жатыр дегенд1 е с тт, бес жуз колмен солай карай тарттым. Келеек: терт т у л т малдан, юке татыр дуниеа мен кыз- кыркынынан айрылып, улардай шулаган ел. Калмактар тонап алган дуние-мулжтерж артынып-тартынып, 6i3fliK алдымызда гана жолга шыккан екен. Аз-кем ат шалдырып алып, 6i3 де екше i3iHe Tycin бердш. Цалмак мыкдыгын дурбе нояны Арсалац бастап жур деген- fli еенгенде, так 6ip кептен керюпей кеткен туысымнан хабар 61

алгандай капы куандым. Атка камшыны баса тустйс Кун екждке енкейе бергенде коцыр Шэулшщ 6epri бектержен жау карасы да кержднау! Терт тулж малдыц, кештщ журюмен баяу m6in барады екен. Алдын орай шапкам 6i3fli карт, олар да жалма-жан тузем кура бастады. Мен де карсы беткейге келт, ез жасагым- ды сапка туррыздым. Ойым - каптама согыска жол бермей, алдымен калайда Арсалацмен жекпе-жекке шыру... Арамызга жуз кадамдай рана жер тастап, 6ip-6ipiMi3re таяу ке л т турдык. Онда ойраттардын ani 6eii кайтпаран ycKiHfli кез1. Bi3fli жан екен деп менсжбей, ашык ажуа кылып, карк-карк Kyaicefli... 9cipece саптыц алдында туйедей кара каска атын ойнактатып, api-6epi келбекдеп журген дулыралы дэу караныц айдыны Tinri белек. Жеп жыл бойы 6ip керуге асык боп журген Арсалакым сол боп шьщты. acini, казак-калмак YPfliciHfle жекпе-жекке шыккан батырлар алдымен сезбен сайысып, катынша салгыласып жатады рой. 9з басым бурын ондайды унатпай, текке уакыт етшзт Keperi не дейтжмж. Сейтсем, оньщ да кажет жер| болады екен. вте-мете узында ешщ, кыскада Kerin кеткен кас жауьщмен кездескенде осылайша сезбен кажасып, iiuTeri fleprri сыртка шырарып алмасац айызын канбайтын секшд). Былайша, арка коздырып, ашу шакырып алранга да cenTiri бар... Сондай ой болды ма, жок. элде ата жауым Арсалацды кергенде ез1мд1 устай алмадым ба, астымдагы Каракерд1 камшымен жанып ж1бер1п, ортага ойкастап капай шыга келгежмд1e3iMде ангармай калдым. - Осында тек коргансыз катын-калашка рана шамасы келетж Арсалак деген уры калмак бар дейдк Еркек болса шыксын, кэне, ортара. Жауыздьщ жанын жаЬаннамра меберейт! - деп айгай салдым, найзамды басымнан асыра булгап койып. Ол да кайтпайтын ер екен, ойланып турмады, астындары кара касканы ойнактатып, ортара шырэ бердг Менщ де куш-кайратым толран, жиырма беске келген кез1м рой. Талай шайкастьщ дэмж татып, жекпе-жектщ де кыры-сырын танып калган шак. Эйтсе де, Арсалакнык меж алымсынбай, баласынып турганы байкалады. Астындагы атына, устждеп сауыг-сайманына да сенаты сектдг Басына болат дулыга, ycriHe шорайналы, торгайкез сауыт киген екен, анау-мынау каруды дарытатын Typi жок. - Эй, мынау казактык шэутдеген куилп не деп ypin тур? - Дед| мен1 найзасыныцушь1мен артжагындагы cepitcrepiHe нускай KepceTin. Нояндарын колпаштап, бул сезге калмак жаты кыран- топан кулю т калды.

- Дурбггтщ дурдиген тебел, тас кудайьща табынып, иманын- ды айта бер! Бул майданнан сен бупн Tipi кетпейсщ! - дед1м мен де ершелент. - Кап! Казактын тым курыса аты-жеж 6enrini, деж дурью 6i- peyiHe де кез1кпед!м-ау! -Канжыганда журген жмнщ басы?» деп сураса не дейм1н, жежнд! айтшы! - дед1 ол MeHi мулде жасытып алтысы Kenin. Калмактын кемежне кум куятын соцты жауапты мен детупке сактап тур efliM. Амал жок. соны жумсадым. - Ендеше, капы калма, Арсалак! Мен - казактыц Кабанбай деген батырымын. Осыдан жел жыл бурын, он алты жасымда атак блжежырталды о дуниеге аттандырып efliM. MiHe, кудайдыц KyflipeTiH кердщ бе, сенщ де ажалын менен болайын деп тур... Ал eHfli шаман болса, корганып бак! MeHin ce3iMHin эсер еткеж сонша, ноянньщ кенет унжыргасы Tycin, стейш турып калды. - Шын айтып турсьщ ба?! блжеж еллрген сен бе едщ?! - flefli даусы жер астынан шыккандай кумыгыл. - Рас. Сонын алдында 6ip ай бурын тана Алакелдеп казак- тын жылкысын шауып, epiCTe агам Есенбайды корлап еллрген- flepin естер1нде бар ма? Мен сол Есенбайдын кепн i3flen бартам. Еркек болсан. сен де осы жолы аганнын KeriH кайтарып кал! - деп бойымды ашу кернеп, найзамды б те п, тура умтылып efliM, Арсалан: - Эй, казак, кезек кайда? Кезепмд1 бер... Ата салтын умыттын ба?! - деп калды. Есте жок есж заманда жм салып кеткен жол екежн кудай 6mciH, жекпе-жекте 6ipiHmi кезек кашанда калмак жагына бе- pinefli. Сол урд'юл буза алмай, сонадай жерге барып кулп тур- дым. Арсалан да eflayip жерге ш епнт барып, белн 6epi тузед! де, кара каска атка камшы басып, найзасын онтайлап тура умтылды. Жулдыздай агып катты келе жатыр. «Осы жолгы сок- Кыдан аман калсам», - дептурмын шмнен. Бурын каптама шай- кастарда кайрат керсеткежм болмаса, жекпе-жекке бэлендей ысыла коймаган кез1м. Корныныш пен кобалжуды тек алапат ашу гана женш тургандай. Арсалан куждай кайратты неме екен. Найзанынушы болат калканга тигенде, кулак тундырган шакыр- шукыр дауыс шыгып, соккынын Kyurrmiri MeHi аттан аударып кете жаздады... EHfliri кезек - межж. Цайтадан орнымызга барып турдык. Алгашкы жолы онша куш жумсай коймадым. Корганыска 63

кешкен жаудыц калкан устасын барлап, осал жер1н кеи'лге туй т, найзамен жай нукыдым да ете шыктым. Амал жок, кезегщ келгенше царсы жактык тагы 6ip соккысын купп алуга тура келедй Арсалацныц Keneci жолгы eKniHi бурынгысынан да катты болды. Калканым как б е лж т, колымда туткасы гана калды ма деп ед1м, эйтеу1р аман екен. Ырак аттан ушып кете жаздаганым анык. Кезек тагы да маган тид1. Осы жолы камтып калсам деген ойым бар. Егер уш ретю найза сштеуден аман калса. карсы жактык шокпарга, не кылышка кешугеерш бар. Ал менщкаИарлы каруым - найза. Эттец. октайыма келп рт, непзп нысанага 6ip тжсем!.. Каракерге камшыны басып, сакпынык тасындай агып келе жатырмын. Манаты алгашкы соккымды бойына тогытпады ма, Арсалак «бала, шамакды байкап калдык» дегендей, тым бейкам тур. Мана Kepin алгам: сауытынын жагасы жайдак, ен^ршеп ашык KepiHefli. Маган керепнщ 63i де - сол. Найзаны KiHfliKтустан, не казан толмастан кадайтын Kiciiue, еккейе шауып келд1м де, дэл касына таяганда кез inecnec жылдамдыкпен енд1ршекке урып кеп ж1берд1м. Егер найзанык ушы кате тимесе, кешрдек пен кызыл екешл косатуйреп, жулынды жара, желкеден 6ip-aK шыгуга тию едк Иэ, кате н е те п л , 6api ойдагыдай, KyHi бурын есептегендей... Найзамен бауыздалган Арсалак кескен теректей болып, атуслнен сулап тусл де, коркырап кала бердк.. Одан аргысы белrini гой. Басшысынан айрылган сок ойраттар табан Tipen карсылык керсете алмады. Б1здщ ж1пттердщ TereyipiHiHe шыдамай каша согысып, олжага алган кеп мал мен кеш-керуен1н тастап, Акшэул1ге карай жосып Kerri. Коршауга iycin калудан сескент, 6i3 де бой салып куа коймадык- Аттары нарау елу-алпысын гана кылыш пен жебеге жем еттш те, лзпн тарттык... Сейтш, Есенбайдык Keri жолындагы шайкас жел жыл дегенде зорга тыным тапты. 8лп бурынгылардык: «жалган ici акиретке кетпейди деген1 рас екен! - деп Кабекен энпмесж аяктады. V Шыгыска карай удере кешкен кальщ ел кеп жылдан 6epi кол жетпес армандай кез ушында булдырап шалынатын Баркытбел бектерше дежелп, кереге жайганына б1рнеше кундер erri. Сокгы жылдары мал туягы тимей, соны куйшде турган бул елкешк 64

биылгы квктеу'1де айта каларлыктай екен. 9cipece, эр сайынан бурцырал булак атып жаткан Мыкбулак QKipiniK кек шалтыны тусардан ке лт, каратан-тобылтысы тепе бурлеп, узатылатын кыздай жасанып-ак тур. Кектем шыккалы Аягездж аядай ацгары мен Балкаштык борбас кумына камалган малшы кауым куйкалы, кек майсалы, сулы-нулы жерге к е л т, жасыл жаннатка eHin кеткендей жыртап калды. Аргы жоннык кеп ж е т т т , кашан ел жайлауга шыкканша, кешпел1 журт осы бектерде етек-жекж жиып, 6ipa3 кун тыныстайтын болады. Соцынан ерген калын Каракерей мен Тертуыл ауылдарын ездер1н1к аталас ру ж И бойынша бектердеп булак-бастау бой- ларына беле-жара кондырып, epic-конысын белплеп берген сок. Кабанбайдык e3i уш Бэйжюттщ 6ipa3 ауылдарын бастап, жокгар шеб1не такау, ен шыгыс шетке ке л т конып едК Осыл- ай етпеске амалы жок-ты. Жау жак бетте Кабанбайдык ак туы желб1реп турса тана былайты журттык кекйн орнытып, алаксыз уйыктайтын болады. Opi душпанына керсеткен кыры. Карсы алдында мм туртанын. шммен сейлесетжж олар да б1рден б те - TiH болсын. Бас колбасынык пайымдауынша, цаз1р казакка жетюпейтж 6ip нэрсе бар. Ол - сежм. KafliMri ез ханына, ез батырына, ез куилне деген сежм. Жаумен шайкаста жекюке жетуушж ек алды- мен кепш!л1ктщ кеюрепне осы сежмд1 уялату керек. Bip кезде Апаш улы дуниеге тым аскак карайтын, eumiMfli менежбейтж- fli. Ол да жаксы емес екен. Сол аскактыктык сазайын тартты, мжеки... Дуние кезек, енд1 коржынньщ еюнил басы аулыктартып тур. Казак eni езже деген сежмнен кол у з т, урей мен коркыныш- ка бой алдырды. Бул дертке шалдыкканына кеп болтан жок. узаса жиырма-отыз жыл. «Актабан шубырындыньщ» алды-арты. Bip заманда етек-жекж жимай шалкып жататын ел, кейж жау кай жактан ке л т калар екен деп жалтактайтын, аттан шыкса-ак уйж жытып, кеше женелетж куйге тускен. Зайыры, кептщ кекшждеп осы урейд'| сейштпей болмас. Ек алдымен халык ез куилне 63i сенет!н болсын. влеек елерм1з, 6ipaK тутан жерд1 тастап, 6ip адым шепнбестз деген берж байлам, сертп ceHiM болмайынша, КУР сандалбайдан ештеке шыкпайды... Сондыктан да болар, энеугуж жака коныека к е л т тускенде, эйелдер жаты: - Бул журтта канша отырар екенб1з? Ауыр тецдерд! шешт, ак уйлерд1 TireMi3 бе. элде жект-жекен, жолым уйлер дурью па? - деп батдар суратанда, Кабанбай:

- Барды аямакдар. Дос суйжш, душпан куйжетждей жай- натып койындар. Енд1 будан кейж уркж-коркын болмайды, - деп журттыц кектж мулде жайландырып тастаган. ByriH цонактарымен 6ipre мацайдагы Мэмбет, Кара-курсак ауылдарын аралап келе жатканда байцады: журттын, 6api де жумыртцадайжутынганакуйлерш'ппп,ауылтец1репнде терттулж малы шуркырап, жердщ керкж енпзт-ак ж1берген екен. Жаца- дан бой кетерген жас отаулар каншама! Кабанбайдан тараган жеп' улдьщ каз!р Элщен баскасы тугел уйленген. Бэйб1шеден туган Умбетей, Сырымбет, Байтов. Eflire сиякты улкендер ез алдына жеке ауыл боп Kerri. Кабанбай касындагы некерлер1мен eKi-уш куннен 6epi сол балалар ортасыцда, Ханбиб1 бэйбшенщ ауылында болып, бупн Kimi эйел1 Майсараньщ ауылына беттеп келе жатыр едк Кезецге шыга келгенде-ак. 6ip уя каз жумырткасындай болып, Ti3min отырган ауылга кез1 тойды. 9cipece, тер жактагы. босагасында кыл шашакты жорыктуы желб1реген, сепз канат ак орданьщ айбыны белек. Орданьщ сырты кандай ецсел1, KepiKTi болса, iuji де сондай жасаулы, сэнд1 екен. Кептен 6epi коймада, тецде жаткан ки1з уйдщ агашы мен ак шацкан туырлык, Y3iKTepi, терме баулары, оюлаган ораулы шым шилер1кержюке жака тана шыгып. жарасым тапканы байкалып тур. Эр затта талгампаз, icMep колдьщ i3i жаткандай. Осынау жасыл жайлау, ак уйлердщ арасында, e3i де сол эсем дуниен'щ 6ip белшегждей бурала басып Майсара жур. Ак кимешек-шаршысы, кос етек кейлеп мен окалы камзолы зипа бойына куп жараскан, бэденд1, сулу эйел жака уй сыртында жасы улкендерге алыстан Minin селем е тт, кашангы эдетжше куйеужщ атьж e3i к е л т устаган. Ал былайгы Еспембет, Баймурат, Дэулетбайлар Майсарадай жекгелерж колпаштап, жака коныска «Кутты болсын!» айтысты. КудайFa шуюр, 33ipme жагадан алган жау, тетеден тенген Kayin байкалмайды. Соны ecnepin, казак кешж коргап-коршап, жака коныска жетшзт салуга сонау арттагы Аягез, Балкаш, Шыкгыстаудан келгенел агалары езжузд1ктерж бастап, ертецдер ауылдарьжа кайтуга тигс едЕ Булардык шжде Акымбет-Сыбан- нан - АктамбердЕ Еспембет. Кудауысты Кутгыбай, Мурыннан - Боранбай, Матайдан - Шоккай, Bepi6afi, Кызайдан - ЕсенгелдЕ тэты баска да 6enrini би, батырлар бар-тугын. Агайын берекесже дэн риза болтан Кабанбай узекгтес дос-жарандары мен канды кейлек батыр ж терж бупн эдей1 осы ауылга Tycipin, сокгы рет сый-сыяпат KepceTin, купп аттандыруды ниет еткен.

Эр ауыл жака журтка конысымен как жасацга жел1 тартып, бие байлаган-ды. Алгашцы уыз кымыздьщ да жаксы ашып, бабына кел1п турган кез1 екен. Цонактар бал кымыздан дам татып, кутты мекен Баркытбел шебжщ нэрж мактасып отырган- да. Кабанбайдьщ кенжес1 Эл1 жылкышылардьщ кемепмен цы- сырдык 6ip кеккаска асау тайын eciKTiK кезже жетектеп эке- nin, улкендерден бата сурады. Осыдан кейж-ак кептщ кекшже токмейт ж е лт Kipin, гу-гу экпме дукеж кызып сала берген. Булар 6ip ауык iprefle отырган ойратгар жайын сез етюл. Энегуж кештщ алды кел1с1мен-ак, Цабанбай калмакша жаксы 6ineTiH б1рнеше жансызды шыгыска карай тунделетт аттандырып ж1берген. Калмак т т ж бтетждер бул тек1ректе аз емес-Ti. Typni себеппен эр жылдар к е л т, казак iiuiHe cin«n кеткен калмактар да бар. Булардан баска ойрат ордасьжда туткында болып кайткандар, калмак кызынан туган жиендер де жетжлжтк.. Мже, осьждайлардан б1рнеше жИтЙ Байгана Шарек батыр epTin кеткен. 03i де калмакшага агып турган сол Шерек кеше жаксы хабар экелдс Оньщ айтуынша, дэл мына Кулыстай- да бугж-ертек казакка те н т турган каут жок. Баркытбелдщ бул бетжде, Акшэулщен ары Урыжар, Цатынсу, Емш, Алакел бойларыкда непзжен терт ойраттын хойт жэне дурб!т аталатын тайпалары жайлап отырган кержедЕ Бас тайж1лер! - хойттан шыккан жиырма 6ecTeri жас ноян Эм1рсана. Онык мыкты боп турганы - Халдан Цереннщ карыкдасынан туган жиенЕ.. Одан ары TepicTiKTe Аксуат, Зайсан, Маныракта, аргы жагы Алтай, Сауырга дейж атакты Церен Дондубаннык немересЕ хан тукымы - Дабашынын иелжтер! басталады. BipaK дэл каз1р Эм1рсана да, Дабашы да елде жок, 1ледеп хан ордасьжа, курылтайга кеткен деседЕ - Карапайым калмактардын айтуынша, бул кунде Халдан Цереннщ артында калган еж улы Цеван Доржи мен Лама Доржи арасында так тартысы басталган. Осыган байланысты ойрат шонжарлары ежге б е лж т, ез штержде ipiTKi туып жатса керек. Дабашы мен Эм1рсана осыдан уш жыл бурын, Халдан Церен елгенде такка отырган жас жокгар ханы Цеван Доржи жагына шыккан екен. Егер, жаман айтпай жаксы жок, алдагы уакытта билЩ Лама Доржига е т т кетсе, бул еж ноянга кандай зауал TeHepi белпаз деседЕ Ka3ip елде калган Kiuii нояндар мен зайсандар хан ордасынан сэт сайын хабар кутт, api-capi куй кешт отырган жайы бар. ЕндЕб1ржагынан,осындайаласапыран- 67

ды пайдаланып, казактар тарпа бассала ма деп, 6i3 жакка катты жалтактайды екен. Ел imi карулы кузет. самсаган сэры кол. Олардьщ биыл батыска карай кулашын кек жая коймай, терт тул!к малый да шыгыска таман epicieTin, етек-жецж жинакы устап отырган ce6e6i сол екен, — дед1 Шерек кецшгетуйгендерЫ аз сезбен баян ет!п. - Олай болганда 6i3 жакка eKi шокып, 6ip карап, капы сак отыр екен гой. Катал кузет астынан сендер 1шжакка калай е тт кеп!ндер? - дед! Токпактан шыккан алыптын 6ipi Касабай батыр Шерекке кызыга карап. - E.Taftipi, жау канша кырагы болганмен, осынауадыр-кырка, уры сайдык кайсысын кузетш отыр дейсщ. Апардыц туягына ки1з байпак кипзджте, карауыл шебшен тунделетт ете шыктык, - дед1 Шерек кулана култ. - Канша дегенмен, калмак нагашы журтым емес пе, жер жадысы маган б1ршама таныс. BapiMi3 де калмакша KniHin алганбыз. Кунд13 жок 1здеген адам болып, 6ip-6ipfleH бытырап кетем1з де, тунге карай бас косамыз... Сенбесен, касымдагы жИперден сура, дурбп- imiHfle шешемнщ 6ip жамагайын туысы болушы efli, ойда-жокта сол ушырасып кап, карацгы тусе ауылына барып, 6ip малынын басын мужт кайпык, - деп алып денесш селктдете карк-карк кулдь Отыргандарда мэре-сэре кулютжатыр. Шеректщсезжешк1м де бекер дей алмады. Оныц ертеде шабындыдан тускен калмак кызынан туганы, “Актабан шубырынды» кезжде шешеамен 6ipre калмактардьщ колында кет1п, ол жактан ержеткенде кайта кашып келгеж рас efli. Улкендер сол 6ip пене тарихты еске алып, 6ipa3 гу тд е с т калды. - Кап, муны бтгенде, биыл калмакты есжигызбай, нагызтуре куатын-акжыл екен! Кашанда етекбастылыкпен кеш каламыз да журем1з, - дед1 манадан сезге араласпай iurrefl ширыгып отыр­ ган Еспембет козгалактап. - Апыр-ай десейшМ Биыл туткиылдан бассалганда жонгар- дьщ жотасынан таспа тшгендей екенб1з-ау. Хан кекеацде осы жагы калай сез болмады екен? - деп оны урт мжездК eTKip Tinfli Шынкожа батыр да костады. Бул жай Кабанбайдьщда 1штежаткан кыжылы болатын. BipaK мыналардын алдында хан жарлыгына шэк келлру ордага улкен сен1мс1зд1к тудырар efli. Сондыктан сыртка сыр бермей, шыты- нып сэл отырды да, тамагын кенеп: - Неге сез болмасын. Хан кецесщде осыньщ 6api де таразыга Tycin, шеилмжтапкан, - дед1 сол кецесте 6ipre болган Актамберд1 68

мен Боранбай, Тебет билерге кезек карал. - Катардагы карашы ойлатанды хан ойламаса, алтын такта не кад1р-цасиет калады?! Тепнде, 6ip нэрсе естерНзде болсын, канша ала ауыздык жайлады дегенмен, дэл каз1р жытыла кетейж деп турган жоцтар жок Ауыл HTi ала болганмен, 6epiHi кергенде 6ipirin кетедг Жаудык кушж кем санамандар, жкггтер. 0з KyiuiHfli - епз десен, жаудын кушж сепз де. KyHi кеше соларды осал санаймыз деп жур1п, «е, Tempi, жаман кара калмакгын колынан не келед1- деп журю, опык жеген жок па едж? Калмак осал болса, казак осы кунге де й т тортайдай тозып, тарыдай шашылып журер ме efli?! - деп сэл аял жасаган. Журт енд1 жартасты жатадан кайткан толкындай кайта cepnmin, эр тустан колбасыны коштатан ундер ecTinfli. - Рас-ау. шыр е т т жерге тускенде кан шенгелдеп туатын атака нэлеттер гой олар. - Согыспаса калмакгын шкен асы бойына тарамайды... - Адам жанын шыбын курлы кермейтж заты Kanip, джаздер емес пе! - «Ханда кырык KiciHin акылы бар» дегендей, Эбтмэмбет пен Абылайдын да 6ip ойлаганы бар шыгар, - flecin, 6ipi атып, 6ipi кагады. Кабанбай жау шебже тым жакын жерде отырып, улкен саясатты будан ары талкыта салтысы келмед'| бтем , сез аягын эзтге айналдырып, баска арната бурып ж1бердК - Солай, ж тттер. «Кайнына да барарсын, пушык куйеу де атанарсын- депл той баягыда 6ipey. Сол айткандай, калмакты да шабармыз, кайратты да сынармыз. Сэл сабыр етсендер. тулымдысьж тул е тт, айдарлысын кул е тт, атажаудан кек алатьж кунге де жетерм1з! - деп аз бегелд1 де, касындагы АктамбердКе бурылып. - Одан да жана журттагы бие бау мерекесжде эн мен жырта кезек бер'т, кенш кетерейж. ЕндИ леб1з азден, жырау! - дед'| сэл и те Tycin. - Иэ, се й тт 6ip сертлмесек, эбден жабы боп KerriK кой, туге! - Елдщ елдИ , ердщ epniri - атыс-шабыс, аттаныста тана емес, салтанат сэнжде, саркылмас энжде жатады гой! - дес!п уй иесж1н сезж Боранбай, Тебет билер де ine костады. Бул кунде жасы жеттстщ уст1не шытып кетсе де, ani кайраты кайтпаган, енсегей ipi денел!, мол бурыл сакалды Актамберд1 тубжде сез те рты езже карай ойысарын алдын ала сезгендей,

алдындагы еселеп кайта куйылтан кымыздан clMipe жутып алды да, темежрек отырган ат-косшысына иек пакты. Лып е т т орнынан туртан катылез ж'|пт керегенщ басындаты ала коржыннан калактай кара домбыра алып усынды. Жыраудык талай жорыкга 6ipre болтан жан cepiri. Домбырасын колына алтан сок, кулак куйЫ ке л л р т, тиепне дым буршп, орныктырып койды да, кепиллжке карап: - Уа, жарандар, кудайдык мунысына да шужр дел, тэубе кылайык 6ip мезги). Мына Дарабоз бен Борекен жаксы 6iaefli, жастар, сендер де шет-жатасын керд1цдер: кеше ел басына кун туып,ертесектенбезшт,кайранелторгайдайтозып,кайыксауып кеткен 6ip шакта, кундердщ кужнде б уйтт бас кураймыз, кек жайлаута ел кондырып, кеккаска тай сойдырып, масайраймыз деген к1мнщ ойында бар едг?! Ол кежлдеп киял тана efli той. Сол акын арманынан осыдан кеп жыл бурын, -Актабан шубырынды» кезшде мынадай 6ip жыр тутан, соны айтып керейш, - дел домбырасын конырлата шертт азотырды да, жыр несерштеплте женелдг Тынысы кек, ун! керемет куша екен. А дегенде кундей Kypnipen, зор дауысынык жеткен ж ертв де й т ащы ай-гайта 6ip басып алады екён де, содан сок кайта темендеп, майда к°кыр булктге Tycefli екен. Ара-арасында арыстандай акырып, тез кайта шарыктап, одан гей-гей бебеуге басып, мык кубылып отыратыны тэты бар. Кудд/р-кулд/р шанет'т, Курецд! м те р ме екенб/з, Нудерщен бау татыл, Ад к/реуке киер ме екенб1з! Жагасы алтын, жек/ жез, Шытыршыты торгай кез Сауыт киер ме екенб/з/ Ор кояндай жупнт'т, Аш кузендей буплт'т, Жолбарыстай шубарды Тандап м тер ме екенб/з?/ Сол шубарга м'мген сок, Чоцыраулы найза долга алып, Додыр салкын теске алып, К,ол тенкерер ме екенб/з/ Жалаулы найза жанга алып, Жау кашырар ма екенб/з/ 70

Тобыршыцты энд/ген Толтыра тартар ма екенб/з! Тобылты сапты цамшы алып, Тумар мойын атMinin, И,оныс та царар ма екенб/з/ Ел жазылып жайлауда, Жаксылар кецес н,урганда, Муртымыз врге шаншылып Бурымда свйлер ме екенб/'з?/ - деп 6ip токтаганда, журт басында есшен тангандай жым-жырт отырып калды да, т е кызып турган казанта 6ip кесек май тастап ж1бергендей ду е тт, орданыц '1Ш1Найтай-шу кем'т Keni: - Ой, бэрекелдН - Жаса, АктамбердИ - Болашакты пайгамбардай болжатан нагыз кершкел деп Ci3fli айтса болады! - Сол кексеген арманга да жетпк кой, мжеки! Бупнп кун гой - айтып отырганы! - Кане, шуылдамай жыр естжк! - Жырта кезек бер1ндер! - десш, кепштж г у тд е с т бара жатыр ед1, жырау тыныштыкка шакыргандай, он, колын сэл жогары кетердК Журт тына калган. Актамберд1 салалы келген балуан саусакгарымен кара домбыраны алкымдап, абден жанын шьтара «жур-журлетш» алды да, жыр маржанын кайтадан Ti3iflflipe женелдК взенге бие байлатып, Тескейге орда орнатып, Тертшлдеп ошак каздырып, Твбел бие сойгызып, Твменде бид/'к кецес/н Б/з де бip цурар ма екенб/з/ Кулаты тауга и,ол салып, Садацтыц огын мол салып, Бетпацтьщ ен бip шел/нен Твтелеп ж ур т жол салып, Нолды б/р бастар ма екенб/з/ Майданда дабыл цацтырып, Ерлерд1ц жолын аштырып, Атасы баска калмакты Журтынан шауып бостырып, Туйедеп наршасын, 71

Элпештеген ханшасын Атартына мшпзю, Term 6ip олжа цылар ма екенб/з?/ - дегенде, журт шыдай алмай айгайга басып, есж жакта отыр- FaH жастардьщ Ke6i орындарынан дурк кетерш'т Keni. Кездер1 ушкын атып, осы каз!р карсы алдарынан жау шыкса, таптап кететЫ Typnepi бар. Шагалац, Дэулетбай сегалд) естияр адамдар дурлжкен кауымды тэрттке шакырып, кайта отыргызды. - Ау. сабыр етсендерцл, ж1пттер-ау! Мыналар елекге сусап елген бе, туге?! Тым курыса аягына д е й т тындасандаршы! - деп Шагалак жасы улкенд1гш керсетт, жастар-га урсып жур. - Рапу ет1ц1здер, агалар! - Кызу канды Шынкожа орнына жайгаса 6epin, кайта турды. - Мынау — атганыс алдында окылатын жорык жыры гой нагыз! Мынадай жалынды жырдан кейж жауга аттанбай, катынга уксап от басында калай отырып каламыз, сардар aFa! - дед/ сонан сок Кабанбайга карал. - Осы Ka3ip касыма e«i жуз ж1г!т косып 6epiHi3Uii: ойраттык отанын ойрандап, ен жайылган етегж 6ip Typin тастайын! Кабанбай жас батыр Шынкожаны оттан-судан кайтпайтын осындай жаужурекпп ушж жаксы керуил едк Сондыктан оньщ алып-ушпа, албырт мжезже де KemipiMMeH карайтын. - Сабыр-сабыр, батыр! Ашуды акылга женд/рейж, - дед/ батыр iHiciH жас кырандай мэпелеп. - Жаткан жыланнык куйры- FbiH басып, елермен жауды eujiKripe 6epin кайтем1з. Жен/л-желт барымта-сырымтамен б1тпейд! б1здщ кепмиз. Кас душпанды кансырата согатын улы аттаныска да кеп уакыт калган жок. Сабыр ет1кдер! Кара домбыра кайтадан бебеу какты. Актамберд1 алмас жырмен ак семсерд1 кайрай 6epin, от шыгарып алармын дед1 ме, жырдьщ сокын жайма-шуак, бейбк кунге карай ойыстырды. Кеуде бip жерд/ жол кылсам, Швлец б/ржерд/ кал цылсам, И,урап жанды квп жинап, 0з алдына ел цылсам! Асцар б/р гауды жайласам Жел/лел бие байпасам, Кундежиын, нунде той /(ыз-бозбала ойнатсам, Тентепн тузеп байка деп, 1штен бид/ сайлатсам! К,улым б/р улдай ншнсе.

Керкемм кврген суйтсе, Атымтай жомарт сеюлди Атагым журтда б/л/нсе/ 0з/м б/р белек жайпасам, Ж/гптен некер сайласам, Ойпац жерге он отау, Кырач жерге цырьщ шатыр ririn, Цонагымды жайгасам! Пышадтан малым кетпесе, Цазаным оттан туспесе, Ауылдан топыр уз'шмей, Ошэктын оты вшпесе! Май жемесе цонагым, Цан жемесе барагым, Он Kicire жараса Бip Kicire арнап тарщан табагым!!! Ацтамберд1 осылайша уйдщ iiuiH кернеген коцыр-кумб1р унменен жыр жолдарын текпелеп келд1 де, кшт токтатып, домбырасын ipre жакка сумей салды. KeniumiK бул жолы да ерекпи к е те р тт, неше алуан кошемет сездер айтып жатыр: - Эумин, айтцанын, келсж. жырау! - Аузьщ - перштенщ аузы болгай! - Олмесек ол кунге де жетерм'1з! - Алдымен атамекенд’1жаудан 6ip тазартып алайьщшы. Элйак кой устже бозторгай жумырткалайтын заман орнайды, - десж суйжген, алкаган сездер есттед'|. Боранбай би тердж дел тебесжде, Актамберджщ оц жак катарында жукке суйежп отырган-ды. Кенет сол жакка куле караган Еспембеттщ: - Ау, би-ага, муньщыз калай? - деген кецтд1 даусы есллдк - 0зге журт ж1герж жырмен жанып, жауга аттанамыз деп жатса, а з д и жылаганьщызга жол болсьж! Кетшлжманаданбер1дабыр-дубырменбайкамапты.Борекек узьж бурыл сакальжан алты тарам жас агып, жылап отыр екен. вк ж ш , екай жок, тас бастаудан шымырлап e3i булкып жаткан, агыл-тегт рахат жасьждай... Би келдей орамалымен кезж1ч жасьж cypTin, ет бауыры езше курсжд'| де: - Эттек, дуние-ай! Неткен асыл арман едК.. 11Пркж, сол азат кунге жетт елген кю'жщ де eKiHiiui бола ма екен?! - дед1 KeKiperi каре айрылып. 73

- О не дегенИз, Би-еке. Жоктардыч как касына ке лт отыртанымыз мынау! Енд1 6ip сек!реек, кыр желкесже мже туспейм13 бе?! - деп Тебет би оны жубатып жатыр. Ал аскак жырдык жан дуниесж мулде багындырып, баурап алтаны сонша, Кабанбай жакагы экпмелердщ 6ipfle-6ipiH елек кылмай, ез алдьжа сшейт белек отыр еде Тула бойы сез1мге тунып, кез алды неше алуан суретке толып кетп. Кешпенд1 азат казактык арман-муддесж будан артык капай акетюзт айтуга болады?!Жырауменжупжазбайб1ргежургенсокгыжиырма-отыз жылда оны талай тыцдап ж урт, дал бупнгщей толкыган емес... Жастык, жИгпк шатын Каратау ец1ржде етюзген Актамберд1 Сыбан руымен 6ipre Арка жерже «Актабан шубырындыдан» кейж келген-fli. Акындык пен батырлыкты катар устантан жырау жас кез1нде Бухарта, Хиуата карсы кортаные урыстарына катысып, баекыншы жау эскер!мен талай-талай кидаласкан. Кара найза- дан колы калт етсе кара домбырата жармасып, Алаш улын азат- тыкжолындатыкурескеундеумен болыпты. Ал Кабанбай жасаты- на к е л т косылтанда.Акгамберджщжютатасы атанып.кырыктык жуан imiH аралап кеткен кез1 едк Сонда да урыс майданынан шет калып керген емес. Киын-кыстау шактарда жекпе-жекке де шыгып, калмацтык менменстен He6ip ноянын кум каптырта- ны бар. Ал каптама урыс кездер1нде жыраудын, жебес1 жерге туспес мертенд!пне, сайыскерл1пне жас батырлардын e3i кайран калады. Алайда колбасыны тэнт1 еткен - Актамберджщ батыр- лытынан repi, оньщ акьждыгы, елек сездщ кудыретт Батырлык, байлык к!мде жок? Казакта батыр туган ул аз ба?! Ал енердщ жен1 баска. Жыраудык тузем куртан сарбаздар алдында кыран- дай саккылдап, жыр айткан кезж керсекгой! Сикырлы сездер эр жауьжгерд1 шарыкка устатандай, рухын катере аруактандырып, кайтпас кара семсерге айналдырады. Соньщ 6ip керемет1н бупн, мже, тэты к е р т отыр. Санасында сан килы ойлар сапырылыскан Кабанбай 6ip кезде ексесж лктеп, улкен отты жанарын жырау- дан айырмай сэл отырды да: - Кайран, Ака-ай! КаД'Р>КД' бтмей жур екенб1з той? Bip езщ- HiK бойыкда каптатан калык колга татырлык кайрат жатыр екен- ау! 8р сезщ садактарткан сарбаз, мылтыкты мергенге айналып, этой салып бара жаткандай сезтд1 жака матан. Ханнын Kaha- рына, колбасыньщ жарлытына козтала бермейтж казак бала- сын уйкыдан 6ip оятса, сен1к дабылды жырларьщ тана оятар-ау! Не айтайын, жасай бер, Kaflipni Ака! Алдаты улы аттанысты, казак 74

жертщ басцыншы жаудан тазарганын Алла-тагала ci3 бен бгзге аман-есен керуге жазсын! - деп 6ip басалкы -илек айтты. Kenm'miKTiK тасып теплген алкау-алгасына Дарабоздык да­ на ce3i косылып, осы отырыста АктамбердЫИ шоктыгы TinTi бш- ктей тускен. Жыраудыц аксур жузЫде кан ойнап. кызара толкып отырды да: - Апыр-ай, сардар карагым-ай, аганнын тебес1н жеп кат кекке eip-ак жетмздщ-ау! Кектен сауып, жерден тауып алды дейлн емес, кашанда 6i3flin айтарымыз - осы елдщ тшеп гой. Халыктыц камырык муцы, ашу-кеп кейде осылай epiKci3 тшге оралатыны бар, - дед1теб1рене ун катып. Уй ш н де 6ip сэт тыныштык орнап, 6api де жырауды 6yriH Kopin отыргандай суйане карал калыпты. Осы отыргандар- дьщ арасында жас та болса ел кезше Tycin, Даракерей iujiHfle Боранбайдан кейш сез Ti3riHiH устал журген талапты азаматтык 6ipi - Ку дауысты Куттыбай еде Сейлегенде дауысы аккудык ужндей сункылдап, сызылып шыгатындыктан, ел-журт yMiiri азаматын экеЫ Нар дауысты Нарынбайга уксатып, «Цу дауыс­ ты Куттыбай» этап кеткен. Ka3ip де сол ж И т тамагын кудай канкылдатып, 6ip кенеп алды да сез бастады: Vл I - Туган елщ - тумарлы тулпарын болланда, хан - нокта, бй ауыздык. батыр - камшы дейд1 екен. Сонда алыска ататын козы жауырын жуйpiк жебек - акынныц жыры болганы да. Шынында да, дулыгалы батыры, дуалы ауыз 6ni бар халыктыц жыракка сштер жырауы болмаса, орны ynipeftin бос калады екен-ау! Басканы былай койганда. Ka3ip 6ip Букар аганнын e3i хан ордасыньщ сэнЫ Kipri3in, айбарын асырып отырган жок па?! Карадан шыкса да хан улына те н е лт, ел уранына айналган, дара туган Дарабоз 6ip бэйтерек болганда, онын бутагына кырандар уя салмас па, булбулдар ке л т конбас па? Тек тт-кезден аулак, aMice терт кез1м'13 тугел, канат-куйрыгымыз бутш болгай! - деп осы отырган журттшепн жетк1зген. Тепнде, кара сездщ майын тамызып, тайпалган жоргадай майда сейлейтш Куттыбайдык елец-жырга да 6ей1М1 бар-тугын. Тек б1рден сурылып жырлап кетуге Букар мен Актамбердщей алыптардьщ мысы басып, иба сактап журген. Ал e3i Ташкентке он жыл бек болган атакты би Нар дауысты Нарынбайдан туса да, кашанда биден жырауды жогары койып, оларды TanipiHiK айрыкша жараткан асыл заты деп санайтын-ды... Б1рак ол дэл осы сэтте e3i жетпеген арманга урпагы жетер1н, каз1р ел icme араласа бастаган Байгара деген улыньщ nci Найманга билж 75

айтып, кейЫ одан ep6ireH Актайлакатты немереа мен Сабырбай атты шебересшщ атакты би, api дангайыр акын боларын бшген жок едК Жырга канбай калган журтшылык кеу-кеулеп, осы елге кек тараган тагы 6ip эцпмеж жыраудык ез аузынан eciirici келдл Ол сезд1 бастаган ел Ы ндеп дау-шарга кулак туре журетж Еспембет едК - Ака, ана 6ip жылы Дарабозбен 6ipre Аррын iiuiHe кун даулап барганда, Умбетей жыраумен сез кагысып калатыньщыз бар гой. Мына жастар ecriciH: соны 6ip айтып бер1ц1зшН - деген-fli. Актамберд1 кеп тте п н жерге тастамай, колына кара домбы- расын кайта алып, алдымен ол жырдьщ неден туганын айтып erri. Жыраулардьщ унем1 сырткы жауга карсы аттаныс жырын айтып кана коймай, кейде агайын арасынын, дау-шарына да араласатын кез1 болады. Ал бул peTKi мажыра мынадан туып ед1. Онда бул ел Улытау enipiH жайлап журген. Эр тараптан ауа кешкен рулардыц Арка жержде иж Tipecin, тым тыгыз отыратын кезь Осы ез1м1збен аталас Сыбаннын 6ip ж т т Аргын шжде айттырып койган кальщдыгына урын барып жаткан мезплде, кызга Kenini кеткен сол ауылдын 6ip соткары кызганыштан куйеуф жанжалга килж лрт, капыда канжар салып еллргеж бар. Ж еар дауыньщ акыры кун дауына уласып, eKi елд1 егер кылган шатактын соцы кан телеке дейж бара жаздаган. EKi жак алма-кезек жар-гы жарысып, барымта алыса бастады. Акыры дау улгайып, билердщ б тм ж е кенбейлн шак туганда, Аргын жагынан Канжыгалы Бегенбай шыгып, Найман елжен 6ipa3 колмен Кабанбай мен Актамберд1 баруга тура келген. Мун- дайда канга кызбайтын мм бар, Бегенбайга Умбетей жырау ере келген екен. Мойнында кан карызы бола тура, «корыккан бурын жудырыктайды» дегеннщ кебж киш, алдымен соктыккан сол Умбетей болды. Эдем даугерлердщ белн кайтарып тастагысы келд1 ме: Ей, Лктамберд/, Кабанбай! Суытпа босда тус/'чд/, Кайрама онша т/с/чд/, Сырт тазасы не керек, Тазартэуел шнд\\. Салмактасац айта гой, Хан алдында куш/'чд/. 76

ЕЛ1МД1 иес/з д ей м ю н , EpiMfli ниес/з дейм/с/'н, Алты арысчэ бтдрмей, Басып жейм'шдейм!сщ?! Батпан-батпан м/нщ бар, Чабынбай, бтм цылыцдар! - деп, Абылай ордасыныц ездерше 6ip табан таяу турганын бу Kepfli ме, жырмен жайпап экет1п бара жатты. Сонда Актамбер- fli де шыдай алмай, домбырасын жулып ап, мынадай жауап айтып efli: Уа, карг Бвгенбай! Чуяр жауын аспаннан, Чара булт торласа, Пэлекет елде квбейер, Ж/'г/тт/ж/г/т цорласа. Ацбвкен кел/пжыгылар, Алдын цазып орласа. Пенден 'тбагы ашылмас, Мацдайы калын сорласа, Душпан йорлап не кылмак. Бацытбаска орнаса. Чынаптан цылыш суырмай, Чарыскан жау булк етпес. Жуылмай кастын канымен, Намысца тиген Kip кетпес. Шабыссан, кэне, шытып кер, Жау емесс/н куш жетпес! Дарабоздай колбасы Абыройын шрлетпес. Урын келген куйеу кайда, Жес/р кайда тш етпес?! Жендеттi керсет кошме, Желжкен басты к/мкеспес. Ел/'нд/жундей тутк/з/л, Чанды квб/к жуткызып, Жайратармыз осы кеш!.. Акыры жыраулар жыгыса алмай, билер 6iTice алмай, yujbifbin бара жаткан бул дауга карулас, канды квйлек дос-тар Кабанбай мен Бвгенбай араласып, Аргын ауылдарына жеардщ кальщмалына коса, айып-анжысымен ер ж1гптщ кунын те летт, агайын арасын зорга бтст1рген. Сол жайды бугш жыраудыц ез 77

аузынан есттенде намыска кызган wirirrep кайта елеуреп, 6ip flypairicin калып едЕ «Tsftipi, Дарабоздай батыры, Актамбердщей акыны бар елд1 KiM жэб1рлей алушы efli» flecin, кеюрекгер'ж мактаныш кернеп, масайрап калды. Бул кунд1 осындай кызу экпме, елец-жырмен етк1зген конак- тар ертекжде сэскелж кымызга канып алып аттанатын болды. Жагаласып туртан жау тебеа кер1нбеген сок, ер-азаматтытекке камап устамайык дескен. BipaK арттаты ел тым жайылып кетпей, бес каруын сайлап, сакотыруы керек. Bipep каут тенсе, алташкы дабыл кагылган сэтте, Цабанбай туынын астына жиналатын болып KenicTi. Мундайда казактык жол-жоралтысын да умытута болмайды. Кабанбай бейбгг куннщ берекесЕ атайыннык сый-сыяпаты деп, дэл аттанарда АктамбердЕ Тебет, Боранбайдай улкендерге атан туйе жетелет1п, ЕсенгелдЕ Еспембет, Баймурат, Бер1бай ceKinfli эр елдщ бас батырларына 6ip-6ip сэйгулж ат мшпздЕ VI Ала шапкын жаугершт1ктен, урк1н-коркыннан ада, берекел1 бейбгг кундер баяу жылжып е т т жатты. Калмацтан тенер Kayin жогы сезтген сок, ел аркасы KeKin, ауыл арасында ерулт, конацасы, той-томалак кебейдЕ Алыс-бергс калыкмалы теленш 6iTce де, узатудык caTi туспей журген талай кыз осы биыл кутты орнына конып жатыр. Будан баска ecin керу, урын бару, сундет той дейгаз бе, бул кунде ел ipreci жж отыртан Акши, Нарын, Мыкбулак, Каракол eKipi абыр-сабыр карбалас устшде efli. Ka3ip ак молайган, мал ceMiprea уакыт. Жаугершт1кте жок- жуты куй кеш т, жадап-жудеген журт арадаты осындай кекшшжте ойын-тойларын етж зт, ездержше ексе KeTepin дегендей жыргап калатын эдетЕ Heci бар, тойласын. Кайран ел осы 6ip аз KyHri кызыкты аксап куткел| кай заман?! Олар да 6ip мезгт адамша алаксыз eMip cypciH. Ал халыцтыктыныштытын кортау - колбасы сардардык, батыр мен сарбаздык MiHfleTi. Осынык барж ой таразысына салтан Кабанбай шыгыс шепке койылган кузет карауылын босаксыткан жок. Зр рудык батырлары ез жуздтмен кезектест, барлаута шыгып отырады. Мунык сыртында тунге карай ер-азамат атган туспейтш жылкы кузет! тагы бар. Эр сэрсенб1 сайын Кабанбайдык e3i атка MiHin, аламан эскердщ жаттыгу ойындарын кезден кепиредЕ 78

Бупн де сондай сэрсенбшщ 6ipi efli. Такертец ерютен жылцы кайтып, журт MiHic аттарын устал, бие байлап жаткан шакта, Кабанбай кундеп эдетшше, ауыл сыртындаты декнщ басына I кетертдь Осы арадан айнала-тек1рек алаканта салтандай калай I !! айкын кержсе.тебебасындаты карауыл шокыдай боп шалынатын | сардардьщ алып тултасын да былайгы ел б1рден байкаушы ед'|. ! Ол жандана бастатан ауыл лрлюже, сонау тепсекдеп бие бау ji басында жылкышы-сауыншылардьщ асау кулындарды калай , курыктап устатанына тамашалай карал 6ipa3 турды. Адамдар I мэре-сэре. Бейбк eMip кайтадан кушже е н т, кыза бастапты. j Жакын арадажау бары, осыдан б1разжыл бурын бул елкеде киян- |; кеск1, кыртын сотые болтаны мулде естен шытып кеткендей. -Адамдар бакуат, бейбп- eMipre эбден зарытып, шелдеп II калган екен-ау! - дел ойлады батыр ауыл жактан кез алматан II куй!. - Осы сотые деген пэленщ кайты-зар, азап-сордан езге | адамзатка 6epepi бар ма? Б'|рак, амалык кайсы, эл1мжетпк, зорлык бар жерде сотые жалтаса бередс Бей-уаз 6ipeyfliK канына ортак болайын дел ойлайсьщ ба... Ел намысы, ата кеп той - шыдатпайтын\". Кабанбай 1штен тына KypciHfli. Кун ашык, аспан тунык | кундер1 ujbiFbic кекжиектен Токта-Барлык cmeMflepi белдеулене булдырап, алыстан мунартып турушы efli. Сол жакка кезжщ нуры | талтанша кадалып узак карады. Жака кетертген кун астында ; кеплд1р белдеу ап-анык KepiHin тур екен. Одан 6epi, туелкке ! таман, сатымта беккен бозтылт мунар бар. Элде Алакелден кетертген бу ма екен? Кшдж каны тамтан сол елке Ka3ip жат колында дегенге акылы жеткенмен, KeKini сенбейдК Оттек дуние- ай, кезще KepiHin туртан жердщ топыратын баса алмаудан еткен KacipeT бар ма екен?! Тутан жерден ата жауды актабан кып айдап шыту да окай болмас. Алда жойкын сотые Kyrin тур. Кайран ел, eMip мен ел1м белдескен сол ауыр сыннан кабыртак кайыспай калай етер екенс1к?! Ол жайлы-жайсыз хабар экелет1н суыт журю, беймезпл шак KepiHe ме дел, алыс-алыстарта кез салып, тебе басында тэты 6ipa3 турды да, 6ip мезплде атандай алп-алп басып, ауылта карай аякдады. Уй1рден жака тана устал экелЫген MiHic аттары тур екен кермеде. Кабанбай Кубасты кере кетпек болып, солай карай бурылды. Жануар Кубас ат та иесж алыстан танып, окыраныл ж1берген. Кеп жылкынык imiHfle нар туйедей болып кезге окшау шалынатын тулпарынык касына барып, сала кулаш мойнынан кушактады. Жал-куйрытын тарап, астаудай 79

тецкертген сауырынан сипады. Ат та муньщ иыгына иепн твсеп, езжше амандасу ырымын жасады. Б1рдеме дэметт тур. kleci калтасынан алып усынган 6ip туРпр тузды мацпалдай жумсак ершдер1мен дарпып, купрлете шайнады. ■Жануарым-ай, сенщ де кептен 6epi ащы терщ алынбай жур- ау!- деп тулларыньщ жалын устап керген. Сол калыпты гана ел бар, токжарау каллы. Канша кур журсе де, капталына май жинап сем1рмейдг Онык есесже сулжтей сулу кулын мушесж сактап калган. Каз1рдщ езжде он ею жасар. сэры кайрак. сака жылкы дейлн емес, сол баягы 63i алгаш керген, дененже дейж арда емген, кубакан торы калпында... Осы каз1р ер салып, бэйгеге коссак, не жорыкка аттансак, так асуым кем болды, жын-тогым басылмады деп шагынбас ед1. Арт жагынан шыккан дабыр-дубырга бурылып караса, кенже улы Эл1 мен Шагалак екен. Шагалактык колыцда 6ip кенек cyri бар. Биенщ жака гана сауылган саумал суть Кубас аттык кунде такертек iuiin туратын сыбагасы. Ат болганша арда eMin, эбден куныккандж1 шыгар, супн уагында бермесек, жел1 басына окыранып e3i кел1п турады. Ka3ip де шылбырын шешер- шешпестен кенекке карай умтылды. Шагалак: «так, жануарым, тек!» деп аттык басына зорга ие болып жур. Кенекте сут мол едк Кубас Mefiipi канганша ciMipfli де, басын б1р-ак кетердь Туб1нде тагы 6ipa3 сут калган-ды. - Саркынын маган берщ!зш1! - дед1 9ni Шагалакка киыла карал. - Оны кайтейж деп едщ? 1шесщ бе? - Жога, Суркежекке берем, - дед1 бала ж1г1т кермеде турган сур денен1н керсетт. - Жануар тулпар болып шыгар ма екен, Кубастык саркытын iumi3in керейж. - Солай ма? Мынанык ырымшылын карай гер! - Шагалак карк-карк кулдь - Мэ, ала гой... Эй. 6ipaK сен1к Кежегще тулпар- лык кайда? Бала жт1т мэз болып, кенектеп суи'1к калганын сур дененнщ аузына тосты. Осы ауылдык мал-жаньжа бас-кез боп журудщ сыртында, Кубастык бабы мен KyriMi де Шагалактык мойнында едь Тулпар- дьщ макына езжен баска кеп eumiMfli жолатпайды. Жылкыдан устап екелелн де, жауын-шашында, не аптап ыстык кундерде арнайы лплген акбоз уйге Kipri3in байлайтында - Шакакнык 63i. Алые жортуыл, сыйлы сапар болмаса, бул атты Кабанбайдык езже де вне бойы мжпзе бермейд1. «Андагы салмакка не шак 80

келед1. Аттыц арцасын езш тастайсын- деп Кубасты кызгыштай цорып жургеж. Оны азыркансак: «Жау келгенде ел коргап, кайраты тигеж болмаса, эншейжде не та м а да тойып бермейтж, не келж шак келт1рмейтЫ, бул батыры тусюрлер — кудайдын, масылы гой!» деп буркылдап урсатыны тагы бар. Бул тец!ректе Кабанбайга бетнжузже карамай лке сейлейтж жалгыз адам - осы Шагалак. «Ит уяласын каппайды» дегендей, жас кездержен-ак екеужщ арасы солай калыптаскан... MiHe, Ka3ip де Шакац торы тулпарды баласындай мэпелеп, сылап- сипап. кермеге апарып байлады да, аттын, бас-аягына тагы 6ip рет кез салып етш: - Ей, Ерасыл, мен б1рдеце бшсем, алда сеж 6ip суыт журю кугт тур, - дед| Кабанбайга карап. - Оны кайдан бтдщ ? Кулагьща жын сыбырлады ма? - Кубас imiH тарта береди.. Жэне узак жайылмай, езж-ез1 жаратып жур. - Е, кудай сактасын, a3ipre ондай сыбыс 6ia!нбейд! гой. - Жорыкка шыкпаганныц ез1нде алые canapFa жол тусу! мумкж гой. - Онда бупн Кубаска ер салшы. Мен де бул «жюптщ» аужайын ту й т керейж. - Койшы, ауыл арасына ма? - дед1 Шагалак унатпай. - Таяу жердщ тепюане ана Салкурек мен Наркызыл да жарап тур емес пе?! - Бупн аламандар ойынына барамыз. Сарбаздар алдына шыкканда жорык кезщдепдей ат-келИм сай болсьж дегежм де! - дед'| Кабанбай шынын айтып. - Тоцпак Касабай батыр жакында аква Шакарга ас 6epin, аламан байге шабайын деп жатыр. Не ютейм1з? Кубасты косамыз ба? - Шагалак енд1 тык экпме бастады. - Оган 6ipa3 дайындык, бап керек емес пе? - Е, тежри Кубаска не бап керек?! Тек жер1 тым жакын боп журмесе болганы... Кабанбай ойланып калды. 0зге жылкыдай Кубастын бап талгап жатпайтыны рас. Жорык жольжда, узджазтокым астында журю те, бэйгеден кара у з т келе беретж. BipaK бул жолы ауыл арасыньщ дырдуына ат сабылтып жаткысы келмеди - Токпакка сэлем айт: Кубасты текке терлетпей, бэйгесж шаппай береж! - дед1 кыска кайырып. Осы б!р сэтте уй жактан ерке кыз Назым кержди Keuji-кон, жорык кезждепдей уст'же Кызыл катила, жецс1з камзол, кестел1 81

шалбар, аягына б и т екшел1 кексауыр ел к киген. Кынай белже кемер белдж буынып, кундыз 6epiK астындагы кос epiM колак шашын сол белджке кыстырып койыпты. Былайша еркек-шора, журд1м-бардым кшнгендей кержгежмен, жургенде балгын денеа коладай майысып, бойжеткеннщ сулулык сэнж жасыра алмай тур. Ерке кыз келген бойда экесжщ мойнына асыла кетуге 6ip окталды да, цасында турган Шагалактан жасканды. Кабанбай канша жауга катал, елге бедел болганымен, от басында бала десе коцкылдап туратын, кэд1мп кек колтык казакгьщ 03i efli. Элде бала-шагасын сарындырып, тузде кеп жургенджтен бе, уйге келсе болганы, балалары мен немерелер1 мойнына мж т, иырынэ шырып, койны-коншы балага толып кетелн. Мына Назым да дап- дардай болранша экесжщ иырына шырып кетуден тартынбайды. - Кеке, с1здерд1 Kimi апам шайра шакырып жатыр, - дед1 Назым (зетпен Minin. Алдьщгы араларына елжтеп, 9ni мен Назым да ез шешелер1 Майсараны «Kiuji апа» деп этап кеткен. Ханбибжщ аты — «дэу апа». ф / - Жур, 6ipre отырып шай шейж, - дед1 уйге карай бет алган Кабанбай Шагалакка бурылып. - Шай дейсщ бе?.. Б1здщ Шойкара да дастаркан жайып жаткан сиякты efli. - Шойкараньщ шайы кайда кашар дейсщ. Барасьщ рой. Булар к1ргенде Майсара отауына дастаркан жасап, шайын демдеп, кулп отыр екен. 0ткен жылы Омбыдан кайткан Бухар саудагерлержен сатып алган улкен ак самауыр ею ижжен дем алып, eHTirin тур. Дастаркан толы КУРТ ipiMmiK, бауырсак, жент, токазыган ет... Эрдайым конак-копсы, журпнид басып жататын бул ауылда мундай окаша отырыс тым сирек болушы efli. ByriH Майсара отауынан жылы уядай 6ip рахат леп еседк Аталастуыс, api Кабанбаймен жасы курбы ШагалакМайсарага да бата сейлеп, калжыкдаса берелн. Мьжадай молшылыктык уст1нен шыкцакда, Шакак л п л шалкып Kerri. - Армысын, ак жекеше? Уйкьщыз канып, жаксы жатып, жай турдыкыз ба? Пай-пай... Tm-аузым таска!.. Жака журтка конгалы карга аунаган тулюдей кулпырып барасьщ-ау, жекеше! Кейде Дарабоздык дара калганы терю емес-ау, cipa?! - деген дастаркан шелне жайгасып жатып. Оньщ бул эзшже Майсара да жасып калган жок: - Койыкызшы, Шака, кайдагыны айтпай... 0з кел1ншегМз жас болган сок, ойын керек-ау ci3re! - деп агы ак, кызылы 82

КЫЗЫЛ, турлене калган ecii эйел суйшмж арттыра сьщгыраи кулдь - Оданда бэкНзд1 шыгарып, еттурай отырьщыз. - 0 , 6i3fliK Шойкараны айтасьщ ба? К¥Дай аткыр, ол да менщ сорыма кун сайын гул ашып келед1, - дед! табактагы тайдын, жас казысына колын соза берген Шакан кутьщдай к у л т. - Нес'ж айтасык, таудан-тастан кайтпаган Шагалактьщжуреп калмактьщ 6ip кызынан кайтты гой, эйтеу1р. - а, бэлем, солай ма екен?! Б1здщ келж эбден мойындаткан екен-ау ез1ид>- Асканга - тоскан, менменаген жютке сол керек! Оган Шагалактьщ да токтайтын iypi жок. - EHfli калай деп ек, жецеше! взщ казактын бас батырын бауырьща баскан соц, журттьщ барж кайраты кайтпайтын Кабанбай деп ойлайсык-ау, шамасы?! - деп ол да ез'жше тобыктан кагып жатыр. BipaK Майсара да ойламаган жерден шыкты: - Не керек, б1здщ уйдегщен де езщ оздыц гой, Шака. Калмакты жецуж Кабанбай жецед1 де, кыздарыньщ кызыгын cepiKTepi керед1 flecin жур гой бшетждер. - Ой, тжще шок TycciH, жечеше! Оны KiM айтып жур екен? - деп Шагалак мацдайыньщтер1н cypiri. Кабанбай кайын мен жекген1ч кагыскан калжычына еж niHi селкшдеп, рахаттана кул1п отырган. Майсарага разы болатыны: кайындары канша жабылып, тузак курып жатса да, eMipi сезден жыгылмайды. Жоктан езгеге шамданып, ашу шакыратын да ол емес. Б1рде осы Шагалак, Дэулетбай секшд1 ж1г1ттер Майсараны ортага алып: - Айтыкызшы, жекеше: алдына жау, астына ат шак келлрмейтж алып агамыздьщ TereyipiHiHe осы ci3 калай шыдап журс1з? - деген кержедь Сонда Майсара ойланбастан: - Ой, тэй1р1-ай, соны да сез1м бар деп сейлеп отырсыцдар ма? Жан-жануар ез жемже e3i какала ма екен?! - деп жауап 6epinfi. Ж'1гггтер арасынатаралып кеткен сол эцпме 6ip кун'| айналып кел1п, Кабанбайдьщ кулагына да жеткен. «Кап, мына катынньщ ызасын-ай, э?!» деген сонда TiciH басып. BipaK ургашы журты калмактьщ нояны емес кой - жекпе-жекте жер каптыратын. Кабекек намыска тыртысып, ез1н-ез1 канша кайраса да, осы кунге дейж ез эйелж жеке алмай-ак келед1. Ол каз1р де Майсараньщ eni нуры таймаган Kenicri жуз1не урлана карап койды. «Б1зд1к уйдепден сен оздын» дед1-ау жаца Шагалакка. Дегенмен, буган мж тагу ушж емес, мактанып

айтканы KepiHin тур. Tempi, калмактан цатын алам десе, колынан келмеп пе Кабанбайдьщ?! Олжага тускен ойраттьщ He6ip киык кез сулуларын жолдастарына жомарттыкпен улеспрт бергенде. 6ip TayipiH e3i иемденуже болатын efli гой... Айтпакшы, туткын эйелдерге бертетж «тандау» зацы бойынша, -мен Кабанбай батырга тием» деп кигылык салган цыздар да болган. BipaK бул ондай тепн олжага цызыкпады. Талай рет делебеа козып, штвй толкыса да, жеме-жемге келгенде езж устап цалды. Цас жауыммен цанымды араластырсам, кеше солардьщ колынан ажал тапцан аруактар KyuipeHin журе ме деп 6ip жасканса, сонан кейжп еп басты себеп - осы Майсараныц e3i. Бэденд1 жас эйел кызга 6eprici3 цылыгымен, ыстыц ыкылас-пейт1мен эз1рше муны тыпыр етюзбей, ез касыцда устап келедк Ал, Шагалакка келетж болсак, оньщжеш мулде бас-ка. Оныю де асып-тасцандыктан емес, зерулштен. Ана 6ip жылдары осы Шагалак эйел1 д1мкас болып, туган баласы токгамай, шынымен- ак, дуниеден урпаксыз еткежм бе деп цатты уайымдап журетж. Сырттай сыр бермесе де, жолдастьщ зар-мукы Цабанбайга да батушы efli. Сейтт торыгып жургенде тагдыр оны ойламаган жердей олжага Ke3iKTipfli. Умытпаса отызыншы жылдардын ортасы ма екен, Ерлс бойындагы 6ip согыста калмак колын казак ж е кт, булар жаудьщ толып жаткан мал-жанын басып калган-ды. Тугкынга тускендер арасында калмактык кигаш кас, тобылгы торы сулулары да аз емес-Ti. Мундай жорык кезжде аламан эскердщ азык-тулШн дайындап, кебжше арткы бакауыл топта журетж Шагалактуткын эйелдерд1 аралап журт, элплердщ арасынан балпанактай бала eMi3in отырган 6ip келжшекп кез! шалады да, б1рден кулап туседТ.. Дереу колбасы Цабанбайга ке л т колка салган. - Атасы баска, fliHi жат демесек, булар да адам баласы гой, осылармен канымды араластырып керсем кайтед|? Бэлюм, буданньщ бауы берж болып, сокымнан 6ip жаман inecep ме екен? - деп элп келжшеют коярда-коймай ж урт сурап алган. Ол да куйеу1 согыста елген жеар сорлы екен, елге келген сок кеп узамай некесж кидырды. Келжшектщ калмакша Шойхор деген тэп-Tayip аты бар-тугын. Кешжпей Шагалактык e3i бастап, кепшшж костап, «Шойкара» атандырып ж1берд1. Дегенмен, Шагалактык бул ырымы кырын кеткен жок. Шойкараньщ кадамы кутты болып, айналасы он шакты жыл- дык imiHfle бес бала тауып 6epfli. Уш ул, ею кыз. Bip кызыгы; улдарыньщ 6api - шешеа ceKmfli киык кез, жалпак бет кара 84

да, цыздары экес'ше тартцан: шетшен кеккез, шикм сэры. Балаларынык алды каз1р он уш-он тертке к е л т, мал ту л И боп калды. Шакан кецтденген шактарында: -баскаларын, не десец о декдер, ез басым калмактан зиян кергем жок, Кайта катынга жарып, Kerepin-кектеп отырмын» деп журтты кулд1ре-пж бар. Калжьщы емес, шыны. Бала жастан кулын-тайдай Te6icin, катар ескен Шагалак кысы- жазы Кабанбаймен 1ргеажыратпай б1ргеотыратын. EHiuici белек болганымен, м тю келИ, сауыны мен сопымы Кабанбайдьщ мойнында. Шагалакка бершген е р ктдж л оныц бала-шагасы да пайдалана беретт. «KiMfli айтсак, сол келеди дегендей, мже, босагадан Шойкаранык e3i де KepiHAi. Жасы отыздьщ imme енд1 штген, егп-жецд1, караторы эйел еактен сейлей Kipin келе жатты: - Уйбай-ау, б1здщ уйдеп кайда курып Kerri десем, жайы жарасып, тамагын тауып жур екен гой? - деп табалдырыктан атгай бере, улкен шакыракка окт!зесш бупп сэлем iciefli. Сонан сок етепне оралып epin журген уш жастагы шот мацдай кара улды желкеден 6ip нукып калды да: - Кетил api, кагынгыр, осы-ак жел1мдей жабысып калмайды екен! - деп Майсараныц теменп жагынан орын алды. - ¥л тап, келшжан!.. TaKip жарылкасын! Еккейгенде епзден болсын! - дед1 Кабанбай эдеш э з т араластырып. Оган Шойкара да кайтатын емес. - Шама-шаркымызша тауып-ак журм1з гой, кайнага. Ал ецд| епз жагын ш Издщ каукары б!лед1, - дед1 жайнак кагып. - Ой, бэрекелдИ Б1зд1и, к е лт е с тт турасын 6ip-aK айтады да, карап отырады, - деп Кабанбай уйд! басына кетере карк-карк кулдт - Ау, Шака, сен езщ келшге колбайлау боп жур екенсщ-ау. - Цанша бауырыка басканьщмен, жаудьщ кызы гой, айтып отырган сез'т карашы! - деп Шагалак кэд1мпдей кызаракгап калды... Бул кунде казакта кос катын алгандар кеп. Tim i iuimapa уштен, терттен алгандар да ушырасады. BipaK осынык 63i - аскандыктан, не болмаса терт ейел алуга дейш руксат ететт ислам шаригатынык жомарттыгынан емес, баска амалдык жоктыгынан, шарасыздыкган. вйткеж жаугериллт жылдары ер- азаматтык басы катгы кем т Kerri. Цыз куйеус1з, катын байсыз калатын кун туды. Ka3ip кызы бар уйге куда тусу - кут конганмен б!рдей. Балалары ер ж етт, колды-аякка жарыган бэйбшелер болмаса, куйеу1 согыста елген былайгы жас эйелдер алатын

эменгер шыкканына куанады. Бэлтм, Мухаммед пайгамбар да кепэйелалугакенштжететжзандыарабтардычазаматыазайган осындай согыс кезжде шыгарган болар-ау... Ал кешпецдтерде шацырак атаулы бас иес)з отыра алмайды. Жежм-жеардщ малына ие, басына корган керек. Мундайда ез туысыцнан артык жанашырды кайдан табасыц? Сондыцтан -ага елее - iHi мура, iHi елее - ага мура» демеске амалдары жоц. Кейде wirirrep катын алудан эбден зэрезеп болып, ат-тонын ала цашеа да, ацеацалдар жецгесте, не жес!рже оларды кушпен уйленд1ред1. Осыныц 6api де туптеп келгенде, халык ретжде цурып кетпеудщ, артца урпац калдырудыц амалы... Б1рде Кытайдан, б1рде Бухардан сауда керуеж аркылы ке лт жататын кызыл шай - казактьщ цанга сщген турацты асы емес- Ti. Шайга эйелдер жагы болмаса, еркектер онша цуныга цоймай, жаз шыгып, бие байланысымен, «хан сусыны» - цымызга карай ауып кететж. Бупн де солай болды. Кешжпей дастарцан цайта жацгырып, 6ip ж И т кумю шытыралы, сылдырмацты, улкен цоцыр тегенемен цымыз алып келдк Бул кезде, кундеп дагды бойынша, батырга сэлем 6epin, улкен шацырацтан цымыз iujy ушж кердл-колак, туыстар келе бастаган. Алдымен жргендердщ 6ipi - уетже ацеур шапан кит, басына сэлде ораган Жуст-кожа. Semi, бул цожаньщ екше i3i - башкуртжуртынан. Осындагы Эл1 бастатцан 6ipa3 балага кара танытып, калимагаттж келлртжурген молдасы,эр1 Кабанбайга хатшылык Miидет атцарады. Ара-тура елгенге куран-хатым Tycipin, жас булд1ршждердщ шуметейж шелп, мусылмандыкка бе^мдеп коятыны тагы бар... Сол Kici табалдырыктан аттай бере ок колын кеудес1не басып, жщшке эйел дауысымен соза сэлем 6epfli де, цыр казагынша баса-кектемей, босагада эдеп сацтап турып калды. - Терлетщ1з, молдеке. Жогары шыгыкыз! - дед1 Кабанбай e3iHin ок жак катарынан орьж сайлап. Жуст-кожа Ke6iciH босагада калдырып, MaciHiKбылпылдаган майда жур1амен терге озды. Кос-кабат керпенщ ycTiHe басцалар сиякты малдас курып жайылмай, шэюртше жYгiнiп отырды да, iurrefi куб1рлеп дуга оцып, дастаркан батасьж жасады. Тек содан кейж гана: - Калай, барша жамагат, Алланьщ рахметжде аман уйыкгап турдыкыздар ма? Дарабоз эпендЬ ез хал-ахуалыкыз жаксы ма? - деп отыргандарга жагалай кез салып erri.

Кабанбайдыц б1радар сопылыгы бастан асып турмаса да, кожа-молданы аузында дугасы бар деп катты сыйлайтын-ды. Ka3ip де сол эдетпен: - Шуюр, молдеке. б з Н з д щ кайыр-дугацызда калкактап жур- in жатырмыз, - деп кеседеп кымызды Жуст-кожага ез колымен усынды. W Бул кунде осы елдщ iuiiHfle Цабанбайды пана тутып, агайын арасына cinin журген башкурт-ногайдан, сарт-сауан, калмак- тан да 6ipa3 адамдар бар. Солардыц басым Kemumiri - элдеб1р жагдайда басына iciycin, кугын кергендер, ез елже симагандар. Сондай 6ip топ 1740-жылы башкурттардыц патшага карсы кетершю жентюкеушыраганда, жазалаушы эскердщнысымына шыдамай, осы елге к е л т паналаган. Оларды кезжде орыс пен ойратты 61рдей цан каксатцан аты шулы Карасацал бастап ке л т efli. Мына Жуст-цожа да - сол боскындардыц 6ipi. Мунда келген соц назантын куйеу1 согыста елген кеп же&ршщ 6ipiHe уйленд1 де, осы елде турып налды. Аузында пэтихасы бар адам неге жаман болсын, алгаш келгендепдей емес, аз жылда аунаттанып, шыр 6iTe бастаган... Бул келшжде ел агасы Кабанбайга айтар тетенше шаруасы бар сектдг Bipan оган жетюзбей, орта жолдан Шагалан KMin кеттс - Молдеке, вз1кд| кунде ка р т журсем де, 6ip нэрсеж сурап алуга кунт нылмай жургежм, - дед1 ол аргы жагынан ке л т турган кулю табын мулде сезд!рмеуге тырысып. - MeHi Fofi езщ13 6meci3: flini 6ipre болганмен, fliHi бетен 6ip адамды ужме Kipri3in, мусылманшылынна баулып журген жайым бар. Осындай неке жайында шаригатта не айтады? Kanip нызына уйленгежм куна ма? Элде маган аниретте сауабы тие ме? - деген бет-тш ж ж аса 6ip мулэжм налыпка к е л тр т. EciK жактан мырс-мырс кулю е с ттдг Bipan Жусж-ножа эцпме астарын ангарган жок. Kecefleri кымызды орталата imin, орнына койды да: - О не дегенНз, Шагалак мырза? С‘1здщ гайри дшнвн адамын Ислам-шариге енпзуге себепкер болуьщыз зор сауапка жатады. Мухаммед уммэтже косылган ондай пендеж Алла-тагала уэтабараканьщ e3i с у тки кулым деп танып, хатта бей1штен орын 6epepi хак, - дед1 агынан жарылып. - Айтканыныз келсж, Жусеке! Аузыныз - пер1штенщ аузы болгай! - деп Шагалак колма-кол айкулактанып шыга келдг - 87

Естщ1ц бе, бэйб1ше, менщ аркамда казак Kipe алмайтын бежите сен KipeTiH болдьщ! - Мен1к етепмнен устасак, сен де далада калмассьщ. - дед1 Шойкара да карал отырмай. - Буркыннык каргысына ушырадык. Енд1 Аллага сиынганнан баска не калды 6i3 пакырга? - Бек дурью айтасыз, ханым. Алладан ум1т узбек13, - дед1 Жуст-кожа ойын ныктай Tycin. - Отыз кун оразанызды устал, бес уакыт намазды каза кылмай, шын кекшден мунэжат етсек1з, ci3 ушш оныксауабы ете зор. Хатта, дш карындас мусылманнык сауабынан да зор болуы мумкш. Scini, еж дшнщ, эр турлi сежмнщ арасыкда кезек ауыткып жургенде, о дуниедеп жагдайым калай болар екен деген 6ip коркыныш Шойкара байгустык да ойынан шыкпайтын болса керек. Молданьщ элп сезжен кейш мереж тасып, шырайланып калды. - Апыр-ай, мынау e3i 6ip б1ткен жумыс болды-ау! - дед1 Шагалак жумакка осы каз1р е н т кетелндей желпМп. - Бул дуниеде не бай болып багымыз ашылмады, не батыр бол атагымыз шыкпады. Тым курыса о дуниенщ рахатын керелтте. - Демек, б1здщ Шакакнан олжалы Kici болмады гой. Бул дуниенщ кызыгы мен о дуниенщ иманы кабатынан канжыга- сында кетт1-ау! - дед1 Кабанбай эдеж сез тудыру уипн. - Эрине! - Шагалак шалкайьщкырап отырды. - Ол уш'ж мына мен сиякты сауабы мол, шапагатты шаруалар тындыру керек. Мэселен, мына саган да калмакган цатын алудьщталай рел келд1 гой. He6ip тулымы желб1реген, кима бел, тобылгы торыны езще сыртынан нускап KepcerriM де. Соган кендщ бе? Майсарадан аса алмай, майрылдьщ да калдьщ. ЕндЬ мше, Шойкара екеу1м1з кол устасып,бежштежемютертжургежм1зде,сендерауыздарыкнык суы курып, босагада карал туратын болдындар! Бул сезге уйдегтердщ 6api кыран-топан кулю т жатыр. - Кап, мына Шаканды-ай, э?! - дед1 Майсара кызарактай кул!п. Сонан сок куйеу! жакка жалт елп 6ip карады да: - ani де кеш емес, осынык ызасына келеа жолы калмактык 6ip сулуын алып-ак келий! - дегендГкосып койды. Epirin отырган журтка шаригат айтам дел шатакка калган Жуап-кожа экпменщ аягы эзш-калжьщга уласыл кеткежн унатыккырамай, api Шагалакты журттьщ бэржен, TinTi Кабанбай- дан да жогары койганына ыкгайсызданып, кысыла бастаган-ды.

- Шагалак eneHfli, ci3 ейлп асылык етпе^з, - дед1 амалсыз- дан энпменщ белн баска арнага бурып. - Алланьщ рахмелне мастанып кутрлж кылсакыз, fyMbip бойы жинаган сауабыцызды б|р-аккундетепп алуьщыз да бек мумкж, - деп сэл ipKinin барып, сезж кайта жалгады. - Ал 6apiMi3flin камкор ием1з - Дарабоз ушж ci3 онша киналмай-ак койьщыз. Бул KiciHiK орны - онсыз да бежшлн тержде. Bip кудайдьщ жузж бар иумырын fliHi жат дупшан-га карсы кылыш сермеп еткерген, елеем шейл, калсам — казымьж деп басьж кунде катерге Tirin, дж исламнын жольж коргаган халык ка^арманы кермесе, енд1 шм керуге тию?! Бул жагынан Дарабоздыц енбеп пайгамбарымыз Мухаммед расулалланьщ cyftiKTi cepitcrepi - терт шаИаряр халифаттардай болмаганмен, солардан берп сахабалармен катар турады, - деп салды, бас колбасыдан о дуниенщ бар жаксылыгын аямай. «Ал, калай екен?» дегендей, Кабанбай мойньж бурып, Шаталакка иек каккан. Ол аса куйжген адамнык калпына ту с т, алдьждагы кымызды басына танкере 6ip-aK ciMipfli де: - Benrmi болды. Кудай жарыктык та кушттер жагында екен гой. Жана тана осы журтган иыгым асып отыр едь баягы таз кеб1ме кайта туелм-ау! - дед1 тап 6ip сол ушж катты куйзелж отырган кющей. «Бар румыры аттын жалы, атаннын комында елп, мулде ауыздыксыз ескен осы казактарга шаригатайтып отырган - мен де саппаспын-ау!» деп ойлады Жусж-кожа, езже-ез'| катты кейт. Сол iumi ширыгудын acepi ме, енд1 б1рден уй иесже бурылып, эдеж келген жумысына кешл. Айтып отырганы Цабанбайды да, басканы да елен етшзер- лж, улкен жаналык едк Жай жаналык емес, каралы хабар. Кеше Арка жактан Жуст-кожага арнайы Kici келген екен, сонын экел- ген хабары. - Карасакалды е л л р т кетттП - цец\\ ол кыска кайырып. - Ауыл сыртына мал кездей шыккан жержде 6ipey б!лтел1 мылтыкпен атып кеткен. KiM екенж бтмейдк.. Сейлп дуниенщ тертбурышын кезген атакты жиЬангез акыры Kici колынан мерт болыпты. - Апыр-ай, карагайдын карсы блкен бутагындай, ол да 6ip кайсар жан ед'1. Андып ж урт капысын тапкан екен-ау! - деп Кабанбай дуга кылып, белн сипады. Карасакалды жаксы б те лн уйдег1 баска адамдар да «иманды болсын маркум!» десл, каралы хабарды ест1генде TycTepiH суытып. Жуст-кожанын енд!п буйымтайы: ертендер сол жакка ат- тануга руксат сурай к е л тл . Кешеп башкурттагы булгак кезжде

г карулас, ниеттес болган, бастарына еюталай кун туганда казак даласына 6ipre ауып келген канды квйлек жолдас едк Топырак салуга Hacin етпесе де, басына барып куран окып кайтпак. - Ниетщ1з калыс екен, жольщыз болсын! - дед1 Кабанбай. - Б1здщ атымыздан да дуга багыштап, куран-хатым Tycipin кайтьщыз! Каралы хабардьщ жан-дуниеане катты эсер еткеж сонша- лык. Жуст-кожа шыгып кеткеннен кейш де ой-киялы кепке де й т Карасакал тек1репнен узай алмады. Кектемде булар Токырауын бойынан 6epi козгалганда маркум кештен б е л т т , кайын журты Казыбек ауылына косылу ниетжде Каркаралы- Казыльщ жакка бет алып efli. Байгусты кан тартып тур екен-ау сонда... Ал енд1 Карасакалды шм елт1ру! муммн? Батыстан келд| ме, элде шыгыстан келд1 ме? Иа, оньщ басына байге тшкендер аз ба efli? KiM де болса - орыс пен ойраттьщ адеж ж1берген жансыздарыньщ 6ipi. Казактар «Карасакал» атандырып ж1бергежмен, оньщ 6ip басында аты да, атагы да жеткмкл efli. Ол - ногай султаны Герей, ол - башкурт 6eri Менд1гул Юлаев, ол - калмак ханзадасы Шуно Доба... Эйтеу1р, журттьщ Ke6i Карасакалдьщ KiM екежн бше алмай-ак Kerri гой. Оньщ купиясын 6enicin, сырына ортак болган кен-саяк адамдардьщ 6ipi - Кабанбай-тугын. Ол алгаш рет Башкуртарасында Цырымнан ауып келген ногай бекзадасы Гёрей деген атпен мэл1м болды. Бул - 1740-жылдьщ басы, башкурт eni тугел атка конып, патшага карсы булгактык нагыз кызып жаткан кез1 efli. Башкурт 6eKTepi 6ipiHin айтканына 6ipi кенбей, билжке таласып, енд1ездерже бас болатын, аксуйек хан тукымынан шыккан ара агайын i3flen журген-fli. 1здегенге- сураган, Карасакал осы шартка дэл келе Kerri. Аксуйек пе десеч - ак-суйек, бекзада ма десеч - бекзада. Ногай султаныньщ баласы - Герейден артьщ кандай Kici керек?! Оньщ устже аузында иманы, колында кураны бар адам. Оку-бш1мге жетш, Ыстамбулдан асып, Мекке-Мединеге д е й т барып келген. Кудай e3iHe кескж-келбет, куш-кайратты да аямай бере салган. Аткан огы жерге туспейтж мерген, ат ycTi сайысында жан шак келт1рмейтт жауынгер... Сонымен, не керек, кетертюиллерд1Ч 6ip тобы ногай султаныньщ баласы Герейд1 - МенД|гул Юлаев деген атпен ездерже хан сайлаган. Алайда кеп узамай кетертю сэтазджке ушырады. 1740-жыл- дьщ жазында булгакка катыскан башкурттар канды кыргынга тап болды. Патша aKiMflepi колга тускен булжиллерд1 топ-тобымен 90

айдап экелж дарга асты. Тек жуздеген колмен Карасакал гана коршауды бузып шыгып, казак даласына eTin кеткен. Казацтын кец даласы жмдерге пана болмаган?! Кашкын башкурттар бестен-оннан белжж, эр ауылга cinin Keni. Карасакалдыч екшечз'ж байкап калган Орынбор шекара комиссиясыньщ бастыгы князь Урусов та оньщ сокына Tayip- ак Tycin керд1. Шакшак Бегенбай батыр Карасакалды ус- тап 6epyfli мждетже алган екен. Б1рак онысынан ештеке шыцпады. Кашцындар Орта жузге iumepmen енд1 де, Абылай мен Барактын, Кабанбайдыц коргауына ие болып, сокына тускендерге камшысыньщ ушын да бермей Kerri. Орынбор эюм- flepi Карасакалдьщ сэры i3me Tycyfli бертжге дейж токтаткан жок- «Егер елге кайтып к е л т, царуынды тапсырсак, еткен icTi куыстырмаймыз» деп оган Kici салып та кердк Алайда булж басы алган бетжен айныган жок. Осы бетжде ундемей журе берсе оган келер ешкандай пэле жок болатын. BipaK Карасакал тумысында тыныш журе алмайтын адам еде Ол патша эюмдержщ курыгынан кутылган сок. езж калмак ханзадасы Шуно Доба батырмын деп жария- лап, енд1 ойрат ордасынык зэресж алды. Арыстандай айбатгы Халдан Цереннщ 03i кунд1з кулкщен, тунде уйкыдан айрылды. Жалганда ел аузындагы акызды, есек-аякды токтату киын екен. Адам айтса нангысыз «Шу-но батыр» туралы акыз шыкты да, казак-калмак арасын лезде жайлап алды. Халдан Церен акес1 6ip, memeci белек такталас iHici Шуно Добанык экелер1 Цеван Рабдан елген сок бас саугалап, Е д т бойындагы нагашысы Аюке ханга кашып кеткенж, сол жакта бес жылдай турып, акыры 1732 жылы жансыздар у 6epin еллргенж, курым кжзге орал-ган денеа ертелт, кул1н кекке шашып ж1бергенж жаксы 6inefli. Ол баягыда маркум болтан Шуно Добанык аруагынан емес, мына шыккан акыздан коркады. Акыз бойынша, Шуно батыр ол жолы елмеген. Озже сондай каут барын, б1реулердщ астыртын кастык сайлап жургенж алдын-ала ce3in, кашып кутылып кеткен. Денеа курым кжзгеоралып ертелген, кул1кекке шашылган - баска адам. Шуно батыр Tipi. Мже, дуние жузж аралап, iniM-6iaiM жинап, экесжщ алтын тагына ие болу ушж кайта оралып отыр. Халдан Цереннщ бак кундестер! мен хан саясатына наразылар бул акызды одан эрмен кутыртып, ер ш тп экеткен. бзгесж койшы, «63iMi3fliK закды MyparepiMi3re барамыз» деп, ойраттардык топ-тобымен казак ордасына кашканын кайтер- ciK- Ал, мыкты болсак, ел imiH жайлап кеткен алып-кашты экп- 91

MeHi токтатып кер! Ойрат ханы тагында отырып арыстандай шабынды. Казак ордасына дурмн-дуркш елил «i6epin, жалган Шуно батырды, pfhm Карасакалды устап беруд! талап erri. •Егер к1мде-к1м Карасакалдык т!р1дей ез!н, не кестген басын экелсе, ат басындай алтын берем» деп те жарлык шашты. Б1рак жалган Myparepfli колына Tycipe алмады. 1743 жылы Абылайды туткыннан босаткан кезде де Халдан Цереннщ койган 6ip шарты - Карасакалды устап беру болатын. Баракгык баласы Шыгайды аманаттан кайтарганда да, орнына Карасакалдык басын акел!п бер деп етжген. Б1рак ауылга келген конакты жэб1рлеп, 6ipeyre устап беру казактык меймандостык салтына жатпайтын болгандыктан, жоцгар ханынын ол тшеп орындалмады. Сонымен, ол ел ш н де калмак ханзадасы Шуно батыр болып ж урт жатты. TypiK тшдерже желк, калмакша да муд1рюаз жаксы сейлейд|. Ол буддадан уаз кеилп, ислам-Fa бой уруын жокгар аксуйектер1 мен ламалардан кек1л 1м калып, б езт шыккандыгым деп тусждретж. Осы кылыгы кулл! мусылманнык неценен шыгып, жанашырлыгын ояткан еде Шуно Доба жоцгар ордасынан жастау кезшде, будан жиырма жыл бурын кеткен гой. Бтелндердщ айтуынша, Карасакал калмак ханзадасына катты уксайтын KepiHefli, Карасакал, непзЫен, Найман улысын паналап, Барак сул- танмен тез тш табысып Kerri. Барак ssi бас куда боп барып, Каракесек ауылдарынан кыз алып 6epfli. Екеуж'1к ымы-жымы 6ipirin, жокгарга карсы жорыктарга да 6ipre аттанып журдк Карасакал, не уш'ж екен, Каракалпакка - жи1 шабуылдап, кашанда сол жактан мол олжамен оралатын... Ал маркумнык журекжуткан ерлiri мен кайратында капы жок еде Кабанбай оны сол кезс1з батырлыгы ушж сыйлайтын-ды. Онык т т л ешкандай да калмак ханзадасы емес екен1н imi сезсе де, калайда басына ic Tycin журген азамат кой деп, туп-тукиянын кеп казбаламайтын. Карасакал езжщ KiM екенж биыл кектемде. ел eKire айрылып, Кабанбай кеш1 шыгыска беттер карсакда 6ip-aK айтты. Онда да квпштж алдында, жария турде емес, окаша шыгарып, купия сыр елп айткан. Сейтсе, коштасып жур екен гой, байгус. Наурыз кезжде ауылга ке лт, eKi-уш кун конак болып кайткан-ды. - Мен, журт айтып жургекдей, ногай бекзадасы Герей де, башкуртбеп МекД1гул Юлаев та, калмак ханзадасы Шуно Доба да емес, баягы каракалпак эм1р1Хасанньщкенжеулы Байболатпын! - деп efli сол жолы агынан жарылып. -Амалсыздан баскага BTipiK айтсам да, аздщ алдьщызда кунэга баткым келмейд1. 92

Экем Хасан осы гасырдьщ басында YpreHiujTi билеп турганда, Хиуа ханынын каИарына wirin, Tipi калмасына K93i жеткен сон, амалсыз бас саугалап кашуга тура келд1. Атырау мен Жайыктьщ 6epri бел пана болмай, Едшден ары налман даласына е т т кеттщ. Экем карбаласта баска ypiM-бутагын тастап, езжщ еж баласын - он бестеп EciM мен он жасар меж ертуге гана шамасы келген. Б'13 калмак жержде узак турдык. Экеме акыры сол жактан топырак буйырды. Кейж Хиуа тагына баскалар ауысып Kenin, кенш!л1к алган EciM елге кайтты да, мен жат елкеде турып калдым, - деп энпмесж бастаган Байболат-Карасакал бастан еткен хикметтерж сол жолы тугел баяндап 6epin efli. Калмак тшж Едш бойында жургенде уй р е н тл. Ойрат ордасынынханзадасы Шуно Добамен де сол жакта, Аюке ханньщ елжде ушыраскан. EKeyi де бастарына кун туып, жер ауып журген жандар болгандыктан, булар тез л л табысып, Байболат 6ipa3 уакыт ханзаданьщ касьжда некер боп журедь Шуно байгустьщ imni сырына ортактасып, арман-киялын 6enicefli. Онаша калган кездержде буган не айтпаушы efli сорлы ханзада?! Кундерд1н кун1нде улы жонгар ел1не капай оралатынын, опасыз Халдан Церенн1н басын алып, езжщ зацды сыбагасы - алтын такка калай отыратынын, ойрат елi бул куанышты капай тойлайтынын, осы бупн болып жаткандай, майын тамыза баяндаушы efli. Егер оцдай кун туса, Байболатты Урген'|ш кана емес, б укт Хиуага хан кетеруге уаде берген... BipaK ол арманга eneyi де жете алмады гой. Сары i3iHe Tycin, жен ушынан жалгаскан Халдан Цереннщ жансыздары капысын тауып, ecin epflin Ty6iHe жетт1. Карасакалдын 63iH «Шуно батырмын» деп жариялау ce6e6i, кайран ханзаданьщ аруагын сыйлап, еске алгандыктан KepiHefli. Максат - Шуно Добаньщ e3i болмаса да, Ke3i ретжде, аз кун де болса атын кайта лрш лп, Халдан Церенн1н зэреан алу. Сол аркылы Жонгар ордасына ipiTKi салу. Оньщ казак султандары мен батырларьжын колдауы-на ие болуы да сондыктан efli. - Жарайды, ез1н каракалпак екенс!н. Суйте тура дуржн-дурюн каракалпакты неге шабасьщ? - деген Кабанбай 6ip сезд!н кезег1нде. Сейтсе, оньщ да ce6e6i бар екен. Теменп каракалпакты Ka3ip билеп отырган Шайбек хан - муньщ немере iHici, ягни баягы EciMHin баласы KepiHefli. Карасакал казак даласына KeniciMeH, iHiciHe e3iHin амандыгынан хабар берген. EKeyi астыртын араласып турады. Апайда ез халкы Шайбекке тугел 93

багынбай, 6ip 6eniri езбек 6eri - Абд1рахман жагына ауытки берет1н тэр1здь Каракалпацты шапцанда. бул 6apiH емес, жацагы немере iHici нускап берген, езбек бепне бежм ауылдарды гана шабады екен. Сол жолы Карасакал басына ic тускен киын-кыстау кундер- де езже арка TipeK, пана болган Кабанбайга шьж журектен ризашылыгын 6mflipin, бул рет шыгыска бет алган кешке тесе алмайтыньжа KeiuipiM сураган. Ашып айтпаса да, Жонгар хандытына тым такау баруга каймыгатыны, одан repi казак даласыньщ кальщ катпарлы орталыгында жургенд1 колай KepeTiHi с е з т т турды. Элде Tipairme тенген ка ут барьж ет журен сезш журд1 ме екен, сол жолы жер тубже кет'ш бара жаткандай, Кабанбаймен кайта-кайта тес туйю лрт, кимай коштаскан-ды... Сейткен Карасакал да ете шыкты дуниеден. Сонда ол байгус- тьщ туб1не жеткен KiM болды екен? Элде Барак султаннан келд1 ме? Жок, олай болмас. Канша дегенмен хан тукымы. аксуйек деген аты бар. Халдан Цереннщ кез1 лрю'жде аман алып калган Царасакалдык басын енд| оныц кырык пышак боп кыркысып жаткан балаларына апарып бермек пе? Дегенмен, им де болса, оныц ажалы сырттан келдк Кептен соцына тускен орыс пен ойраттьщ жымыс-кы жансыздарыньщ 6ipi... Элде каракалпак жагынан б1рдеменщ MiciH сезген Хиуанын алыска сттер кисык кылышы ма? Эйтеу1р, кершшердщ 6ipiHeH келгеш анык- Карасакал cewnfli адамньщ тесекте жатып, ез ажалынан елу! мумкж емес кой. Ондайлар кашанда Kici колынан ажал табады... Кабанбай 6ip сэт ойга шомып отырып калган екен. Кенет уй сыртынан ат fly6ipi ecrmin, б1реулердщ Tycin жатканы байкалды. Кеилкпей соза сэлем 6epicin, imne Дэулетбай бастаган екнут ж И т Kipfli. Зор денелр кияк муртты, аккуба, сулу жузд1 Дэулетбай - каз1р Байж1пт колын бастап журген дэмел1 батырлардьщ 6ipi. Бупн оньщ жуздю аламан ойынын етмзбек екен. Жаттыгуды кезден кеmiруге сардар e3i бара ма, элде езге батырлардьщ б1ржетапсыра ма, соны бтуге келттк - Барамыз. Ат ерттеп жургел! отырмыз, - дед1 Кабанбай т е жауап катып. - Айтпакшы, бупн карауылда журген жмдер? Ел ipreci тыныш па? Шолгыншылар не айтады? - Карауылда Шьжкожаньщ «irirrepi жур, - дед| Дэулетбай алдындагы кымыздан туилркене ciMipin. - Bi3 кеилп келгел1 калмактар да жандана бастаган кержедь Акшэулжщ 6epri бетж- де олардьщ да карауыл me6i пайда болыпты. 94

- Эрине. IpreciHe ке л т ошарылган елд1 кармей, бтм ей отыр дейсщ бе?! - Кымызга нанган Кабанбай дастарнаннан сал ш епнт, шытыралы мужз шаншадан алананына насыбай Tycipin, танауы- на шымшып атты да, атандай анырып, туш ж рт салды. - flYp6irrep биыл 6epi cyFbiHyFa батпаганымен, жакында Аншэул1 бектерже кальщ каш к е л т орнады, - дед! Дэулетбай сазж жалгап. - Иттер эбден олжага кенелш, асып-тасып алган гой. Шетжен мьщгырган бай ауылдар кержедг - К1мдер екен? Анынтау керек! - дед1 Кабанбай. Сонан сон Дэулетбайдьщтеменп жагында отырган кжм реп сэндК бейтаныс бозбалага назар салды. Бурын кермеген адамы. - Бул бауырымыз - Боранбай бидщ кенжес1 Мырзатай деген азамат, - дедн жасынан сардардын кас-набыгын багып ескен Дэулетбай кекейдеп сурауды айтнызбай-ан угынып. - Анада Борекенелже атганарда >«6ip баламды осында миберейж. Аламан эскердщ ш н де ж урт, енер уйренсж» деп тапсырып кеткен. Келгенже екнуш кун болды. - Е-е, жен-жен... Ол жантагы ел-журт аман ба, айналайын? Борекеннщ деж-нарны сау ма? - Bapi аманшылын, сардар aFa. Экем ci3re дугай-дугай сэлем айггы. Жадагай ж1бек шапан ш н е н бадана сауыт, шошан дулыга киген жас жтгт сарбаздан repi ойын-тойда серуендеп журген cepire уцсайды... Кабанбайдьщ imi нылп ете калды. Мырзатайдьщ аламан ойынын уйренуге жайдан-жай келмегеж белплс Есже энегуж Боранбайдын онашалап айткан ce3i Tycri. - Балаларымыз 6ip-6ip'me тен екен. Ty6iMi3fli суйек айырсын. Куда болайын! - деп полна салган. Кабанбай напияда не десж. Кызын жат журтна нимай, imi нургыр нонкылдап турса да, жансы керелн, сыйлас агайыннын бет1н б1рден найтарып тастамай: - 0зщ'13де Kepin журс1з, Бореке, Назым ani жас, api тым ерке ескен бала гой. 0з тандауы болмаса, ешжмн'щ ырцына кенбес. Балалар 6ipiH-6ipi керш таныссын. Егер дэм-туздары жарасып жатса, 6i3 кайда барамыз?! - деп суйей салды жауап найтарган. Ендеше, мына Мырзатай аскер ойынын сылтауратып, Назымды керуге ке л т жур. Буйрын 6inefli гой. Былайша, жаман бала кержбейдК - Ал онда неге отырмыз? Атганайын, - дед1 Кабанбай элденеге ширьтып. 95

Арада сут nicipiMfleii уакыт еткецде, 6ipa3 адам атца конып, аламан ойыны етелн алацга карай келе жатты. Алда Кабанбай, Дэулетбай бастаган улкендер 6ip белек, олардьщ соцын ала 8л 1 мен Назымды коршаган жИт-желец, жастар тобы 6ip белек. Алды аяндап, арты ж е лт отыратын Кубастык булан куйрык журкйне жай аянмен тесе алмай, шокырактап, желе шауып келе жаткандар да бар. Жануар б1раздан 6epi мжтмей, токым сагынып калган ба, жер кыртысын топылта, журю тшегендей етс1з басын изеп тастап, алшацдай басып келедк Кабанбай осы Кубастык услнде гана езж еркж сезжуил efli. 9зге жылкыга мжсе, аркасына ер баткандай кайкалактап, Tuiepceri майысып, мазаны Keiipefli. Кубас жокта ылгида косар ат алып журелж сондыктан. Элп Шагалактын «кел1ктщ сорына тугансьщ. Карыс жерге ат алмастырасьщ» деп урсатыны да осындай кездерде. Жай жур1ске, ауыл арасына шыдамаган кылкуйрык алые сапарга, ауыр шайкаска калай тетеп береж- ау! Ондай жабымен жорыкка шыга калсац, кусак ж етт, кашеак кутыла аласык ба?! Жастау кезжде, сидам бойлы, сыптыгыр шагында кеп байкалмаушы efli, жасы кырыкка ж е тт толыскан туста атты талгап м1нбеске шарасы калмаган. Не керек, кашан Кубаска колы жеткеншеаттыкзарынтэу1р-актартты гой. Жарамды, жаксы аттар болмады емес, болды. BipaK солардьщ б1разы окка ушып, Keft6ipeyi MepTirin, эйтеу1р, кутаймады. 9cipece, шын тулпардык керек болатын жер1 - жекпе-жекте гой. Кайратык канша тасып турганмен, атык алс1з болса, ж1герщ кум болып, жау колында калдым дей бер. «Жаман ат жауга калдырады, жаман катын дауга калдырады» дегенд1бурьжгылар тегж айтты дейс1к бе. Бул сездщ шындыгына осы ем1ржде талай рет кез1жетт1. Эрине, жекпе-жекке де калмактык ез1не-ез1 сенген, не казаккз эбден каны карайып, Keri кеткен мыктысы шыгады. Жаудьщ eci-flepTi - ceHi найзамен min тастау, не шокпармен урып миыкды быркырату, не болмаса кылышпен шауып, дулыгалы басыкды допша домалату. Сенщ де ойлайтыньщ - сол. Мже, сол сэттетен1п кележаткан ел1мнен жаксы ат кана куткарады. Иесже не керек екенж такым кысуынан-ак сезедгау ecTi жылкылар! Карсы келе жаткан соккыдан жалтару, иесже найза дарытпай тжесжен л к шапшу - осынык 6api дагдыга айналган машыктан туады. Мэселен, exi жактан агызып келген e«i дэу 6ip-6ipiHe

найза шанышып, кат-кабат курыш кебеж, не шарайналы бадана сауытты какырата бузып ете алмай, кан тушре касарыскан кезде, мундай теке треске аттык аты гана тетеп бередь Ал азамат ердщ куште шыдамаган анау-мынау жылкы ттерсеп майысып, Ti3eci б у п л т, жата кетед1. Бас^а емес, сондай 6ip маскараны осыдан 6ipa3 жыл бурын Кабанбайдыц да басынан кешкеж бар. Алакел бойындагы атакты урыстьщ карсаны. Уш жуздщ эскерже колбасы болып бежген Эбшкайыр Балкаштык шыгысында ту Tirin, кол жинап жаткан-ды. Уэдел1 орынга уакытында жету ушж Кабанбай 6ip тумен колмен Улытаудан шыгып, солай карай суытжурткележатты.Б1ракулкен косынга куниллж жер калганда, ойламаган жерден ойраттын калын колына ушыраса кеткеж. Жалтарып кетуге жагдай жок. Тал тусте карсы кезжкен жаумен не де болса шайкасуга тура келген. Казак колын олар да кутпесе керек, аз уакыт Ы нде ею жак та асыгыс тузем курып улпрдь Казак-калмактын ежелп салты бойынша, мундай урыс жекпе-жеказ етпейдк Илдесш жен сурасканда, калмак колын дурб1тт!н, Аркауыл деген нояны бастап келе жатканы мэл1м болды. Анык саны 6enrici3,6ipaK сырт кезге жау карасы молдауекеж байкалады. Кеп кешжпей куйрык-жалы тегшген, нардай каракек атты ойкастаткан 6ip дау ез шебжен б е лтд1де. орта туска к е л т, кундей куртреген зор дауыспен: - Будан бурын жеп рет жекпе-жекке шыгып, казактьщ жет! батырынын, басын жуткан, асыл тект| Аркауыл батыр мен боламын! Есту1мше, араларында Каракерей Кабанбай бар дейд1 гой. Сол немеге кептен каным кайнап журуил едь Сенщ де ажал сагатьщ жеткен екен. Катын болмасац, кэне, шык былай! - деп айгай салды. Апаман аскер iiuirwe бурын талай жекпе-жекке шыгып, сыннан еткен баска да айтулы батырлар бар болатын. Мундайда ту устаушы колбасынын б1рден сайыска шыгуы шарт емес-Ti. Алайда намыска тиер сез айтып. арнайы атын этап шакырган сок. шепнетж жер калмады. Кабанбайдьщ да жасы отыз беске жака келт, куш-кайраты бойына симай, жау кайда деп жалындап турган кезк1здегенге - сураган, астындагы Кертебел атка камшыны басып ж1берш, бул да келденецдеп шыга бердь Аркауыл дегеж - айдары токпактай, ердщ устте eKi буктелт зорга сиып отырган, кырыктык imiHfleri кыркылжьщнык e3i екен. Атака налет, кайдан уйрент алганын KiM бтсж , казакшага судай агып тур. 97

- Иманьщды айта бер, Кабанбай батыр! Сендер шей!т болуга кумарсындар гой: тым цурыса ана дуниеде ужмакка барар ма екенсщ?! - деп келемеждей кулдК - Ал сенде айтатын иман да жок кой, арам неме. Eapi6ip жаИаннамнан 6ip-aK шыгасыц. Одан да кап сезд1 койып, кезепнд! ал! - дед1 Кабанбай да арыстандай акырып. Аркауыл каракекке камшы басып, елу кадамдай шепнт барды да, найзасын оцтайлап, бейне жер бетждеп ек 6ip еш адамы карсы алдында тургандай, киык кез1 цанталап, елермендене умтылды. Итгщ карымы катты екен. Шакыр-шукыр кадалган ак найзаныц ушын Кабанбай болат тысты калцанмен зорга кагып улгердк Сол кую ею жак ат ектшмен ете шыгысты. EHfliri кезек - мунык!. Кертебелмен агызып кележатып кездегеш - юреукел1 сауыттьщ тамактуймеанщ астындагы шуркылтай, не болмасатес суйектен темен, казантолмастын басы. Осы ею нуктеден кадалган кек cyKri талай жауын о дуниеге аттандырган. Бупнге дей!н мулт кет1п керген жок- BipaK бул жолы шуркылтайдан шаншудыц caTi туспедс Найзасын би!ктеу устал, жауын алдаркатып келд1 де, казантолмастын басы осы-ay деп, кулаштай сермедс Алайда астындагы Кертебел жур1ске жайлы болганмен, жекпе-жек сайыста жалтак, жасканшак жылкы екен. Ыгыса шауып, жалт берген кезде кек сунпнщ ушы тайганактап барып, кадалган жерден шыгып-ак кеткен1. Амал жок, келес1 кезекп кутуге тура келген. Аркауылдын бул жолгы соккысынын сумдык катты тигеж сонша, курыш калканды как беле жаздады. Соккы булай кайталана берсе, жан шыдатар rypi жок- Осы жолы калайда камтып калу керек. Кабанбай бул жолы тура тес суйектщ астын кездед1. Bip Teyipi, найзасы д1ттеген жерге дел тидс Ею аттьщ сумдык екпж1мен алты кырлы кек сунп торгай кез, кос кабат сауытты какырата бузып, улы денете е н т бара жатты. BipaK бул ушж аса жойкын куш керек efli. Ал куш жагы мунда жетюл!кт1 болатын. Найза сабын толгай бурап, енменжен етюзбек болганда, жамандаткыр Кертебел зш батпан TereyipiHre шыдамай, Ti3eci буплш шеге бастаганы. Енд1 аз болса шеке туст, жатып калатын rypi бар. «влген деген осы шыгар! - деп ойлады Кабанбай. - Ka3ip найзанын ушы тайып кетед1. Сонан сон ана жойт тебемнен те н т келед1 де, курз1мен 6ip-aK урады-ау!». Будан аргысы ез1не де бупнге дейж булынгыр. Адам айтса нангысыз сонша кушт!н кайдан келгенж им б тсж , эйтеу1р, Аркауылды кждж тусынан шанышкан куй1 ат успнен л к кетер1п