Қ. Жұмаділов. Дарабоз т1

Ею топ 6ip-6ipiHeH узай бердь Кабанбай ойланып калды. Елш1н1н Абылайды хан демей султан деп атаганын есже алды. Орыс eKiMeTi ез беюмжен еткен Эбшкайыр мен Эбшмэмбеттен басканы хан ретжде танымайды деуил efli, сол рас болды гой... Сонда налай? Казак ордасында юмнщ хан, юмн'щ султан екенж солар белплеу1 керек пе?! Хан ордасы - 6ip-6ipiHe лркеслре лгшген ею уй. Teprici - уырын атпен журш шанышатын он ею канатты, ою-ернекп ак орда да, ауыздагысы - одан repi ыкшамырак, 6ipaK сырткы сэю б1рдей, сепз канатты ак уй. Ауыз уйд!н, сырткы босагасында алдаспан асынып, найза устаган ею жасауыл тур. 1шке юрген Kicmep артык кару-жарагын ауыз уйде калдырып кетуге тию едк Кабанбайды керген жасауыл беп калбалактап, эшекейл1 жарма eciKTi e3i барып ашты. Абылай орданьщ сол жак каптал ына таман, аркалыгына кумю шытыра кагып, алтын жалаткан аласа тактык устжде отыр екен. Касында ел адамдарынан: Барак пен Эбтф еж з султандар, Букар жырау мен Цанжыгалы Бегенбай батыр гана бар. Кабанбай табалдырыктан аттаган бетте: - Армысык, хан нем! - деп оц колын кеудесже койып жлген кезде, Абылай да орнынан кетерте бердк - Бар бол, Дарабозым! Алые жолдан арып-шаршамай, аман- есен жеттщ бе? - деп тес тужепре, кушактасып Kepicfi. Жасы сексеннщ секпрже таянса да, Букар атак да ani тьщ болатын. Bapi де орындарынан турып, сагыныскан агайынмен шуркыраса амандасты. Акгамберд1 мен Кабанбай терге озып, Букардык касьжан орын алды да, калгандары одан темежрек, жасына карай жайгасып жатыр. Абылайдык биыл отыз жел мушелже толып, кемелже келген кез1. Алтын 3epni айыр калпак пен ею eKipiHe, жага-жекже зер туткан Ж1бек шапан тал бойына куп жарасып, так устжде айбынданып отыр. Осыньщ алдында гана Kipin шыккан орыс елminiri ок аягымен келген бе, бупн e3i айрыкша кеюлд1 екен. Найман батырларын кергенде бурынгыдан ары масайрап, мерейлене тусл. - Ел-журтьщ тегю аман ба, Kaflipni Дарабоз? KVPMeTTi ел агалары, жана коные калай? Жаудык тебесж Kepin отырмаса, нагыз батырлардык 1шкен асы бойына тарамайды деуил efli, калмак шебже жакындап, кектдерщ орнына тусл ме? - дед1 жадырай т1л катып. 149

- Шугар. хан нем! Улытау егаржен копарыла кешкен кальщ ел Баркытбелдщ батыс стемж е барып тумсык TipereH6i3. Эйтеу1р, туб1баратынжер1м1згойдеп,жатжуртпенталаса-тармаса жайлап жаткан жайымыз бар, - дед1 Кабанбай кеп атынан жауап 6epin. - BipaK жаудыц шебж жубаныш е т т кайтейж. Кермей-бтмей, кактыгыспай журген калмак па? Цайран ел атамекенге 6ip табан болса да жакындап, эз1ршетуганжердщтебеан кергенжеде дэн риза... - Эй, бтмеймж, Дарабоз. Тэйжюе тай сойдырып, ерулж жеп жургенще Караганда, жагдайык жаман емес сиякты! - деп Абылай рахаттана кулдь «Жетгазген екен гой... Барж ecTin-6min отыр екен! - деп ойлады Кабанбай. - Эй, бул казацтын узьж кулагына дауа болмас. Ел жетгазбегенд! жел жетгазед! деген осы да>. - Бэржен де калмак тэйжюжен ат м ж т, атан жетелегенж айтпайсык ба?! Дарабоздык биыл шыгыска карай елпшдеп, ерте кешужщ сыры енд1 мэл1м болды! - дед1, будан бес-алты жас улкен болса да калжыкдап ойнай берет!н Бегенбай батыр сезге араласып. Отыргандар жан-жактан утылап, бастырмалатып бара жаткан сок, Кабанбайга да кару айтуга тура келдл - Дурью айтасыц. хан ием! Элде казактын аруагынык асканы шыгар, не болмаса каптаган кальщ кешл керш калмактык сасканы шыгар, сондай 6ip сапардьщ болганы рас. Душпаннан тук тартсак да олжа дейд1 гой. Соган ез1м де кайранмын, - деп кенждене кулд1 де, сезжщ сонын Бегенбай батырга арнады. - Сен eKeyiMi3, Беке, калмакпен азайкасканжокпызгой. Б1раккас жауымнык тершде отырып, сый-сыяпат керем деп гам ойлаган?! Бул TipniKTe оган да кол жегп. - Калай десекдер де, Кабанбай батыр осы жолы езжщ Дарабоздыгын тагы 6ip рет Kepcerri. Жауды мысымен басу дейд! мунык атын, - дед1 манадан 6epi экпмеге араласпай уназ отырган Букар жырау бешпентжщ калтасынан шытыралы мугаз шакшасын ала 6epin. - Иэ, бул да 6ip6iTKeH ic болды! - дед| Абылай езжщбайсалды калпын кайта тауып. - «Уйренюкен жау атысар-Fa жаксы- дегендей, калмакпен алыстан акдысканша, осылай етепн баса, тыксыра барып конгандарык ете дурью болды. Жакында Эм1рсанадан хат алдым. Оларда дел каз1р казак кешж кайта cepnin тастайтындай каукар жок сегалдь.. 150

Кабанбай манадан 6epi карсы бетте уназ отырган Барак султанга енд1 FaHa тустеп караган. Аксур жуз1 кукыл тартып, жак eTi ортайып, conFbi кундер1 eflayip жудеп калган екен. Б и т кабак астындагы от шашкан етюр кез1 мен шалгысы ток кара мурты гана каз калпында. Эйтседе niHi туспей, eKceciH тж устап отыр. 03iHe Кабанбай назарыньщ узагырак аялдап калганын сезд1 ме, султан буган жалт eTin, кул1марей карады. Айтар ce3i де ттш щ ушындатур екен: - Анада шыгыска 6ipre кешейж дегенде, сенщ Tininfli алмап efliM, Кабанбай батыр. Сейтсем, Эбшкайыр сорлынын ажалы- на керш'ш тур екен гой... Если жаткан шыгарсьщ: айдьщ-куннщ аманындахан ордасына icTi боп к е л т отырмын! - дед1 дауысынан болар-болмасд1рт байкалып. Ол. осылайша, узенплес батыр досына сыр айтып, мук шаккандай болып ед'|. Кабанбай талай согыста 6ipre болтан ер Kehinfli Баракты штей аяп Kerri: - \"Кысаска - кан, окыска - к¥н*деген гой хан жар-гысында. Эдеж 1стемеген шыгарсьщ, султан. Сштеген сойылдык бата тиген1нен кейде кате тигеж кеп болады, - деп Барактьщ аузына сез салгандай болып едь BipaK терю азу, кикар султан ондай жекшдтке жармаскысы келмедК - 0 й тт, талкыга тусерде тал кармап, сыныкка сылтау i3flen кайтейш. TinTi «арсыз к°лым ютедЬ арлы бет1м уялды» деп мулэжмситт де жайым жок. Колмен icrereHfli мойынмен кетерем де... Бейб1т кунде канжарымнык канга боялганы рас. BipaK ол aFyra THicri арам кан болатын! Барак сырттай канша байсалды KepiHyre тырысканымен, |штей катты жукарып, ширыгып отырганы байкалады. Тагатсыз- дана, таусыла сейлеген султанга Абылай басу айтты. - Жэ. султан, сабыр ет. Элден от алып, камыска Tycin кайте- ciK. Айгакка жупжп, арыла сейлейтж кез алда. Билер соты онсыз да acTbi-ycTiKfli жездей кактап, TepiKfli шыгарып тергейтж болар. 03ipme бал ашып, бас ауыртпай, атар огымызды артка сактайьщ! - деген-fli. Бул сезге Барак та келюл: - Жарайды, мен койдым. TinTi ендИ экпмеге араласпай, мен осы жеке кетейЫшН Мана орыс enuiici шакырып efli, руксат етсежздер, соган барайын, - деп орнынан турды да, eciKKe карай бет алды. Баскалар мэн-жайга бурыннан канып отырган сежлдь Абылай eHfli жака келген Найман к№лерше бурылып, шугыл шакырылган 151

кецестщ жагдайымен таныстырды. Ацыры Kici ел1м1мен тынган Эбшкайыр мен Барак арасындагы улкен дау, салт бойынша, Улы хан ордасында, Эбтмэмбет алдында бпугетию екен. BipaK улкен орда биыл жаз карбалас устжде, ежелп астана - Турюстанга кешin жаткандыктан, бул icTi карауды Абылайга тапсырыпты. Барак нег1зжен Орта жуз султаны болгандыктан, кун дауыныц шыгыны мен шеш!мж эдеш осы елдщ ез келесже калдырган кер1недк Мше, дэл осы мэселеге байланысты Орынбордагы орыс эк'1М1 Неплюевтен де арнайы елш1 к е лт жатыр. Шынын айту керек, Абылай ен улкен KayinTi сол жактан к у ш еде Канша дегенмен, Эбшкайыр Ак патшаньщ кузырындаты адам гой. Патша эк!мдер1 ез карауындагы ханнын, ел1мже кун телетем деуге де, TinTi канды мойын кылмыскерд1 жазалау ушж Баракты устап бер деп катан талап коюга да какылы едК Алайда, 6ip гажабы, олар ондай ушкарылыкка бармаган. Эбшкайыр - Барак арасындагы жанжалды казактын imKi мэселеа деп карал, онын ак-карасын айыруды хан ордасыньщ езже калдырган. Басында Нуралы мен Ералы султандар эке ел1мж i3fleyci3 калдыргысы келмей намыска шауып, «канга - кан аламыз» деп, ездержше 6ipa3 кызынган екен, Орынбор эшмдержщ аужайын туйген сон, олар да басылып калыпты. 8бшкайырдын ез кшдИнен тараган султан улдары селкостык таныткан сон, Kimi жуздщ езге атцамжер аксакалдары да бел шешш, бшек сыбана коймапты. Ka3ip Kiuji жузде болары болган Эбшкайыр ел1мжен repi, хан тагына енд1 шм отырады деген мэселе белен алып турган кержедс •Ест Эбткайы р-ай, осыншама кор болармысын?! - деп ойла- ды Кабанбай жаны турилпп, - «EKi кеменщ куйрыгын устаган суга кетед1» деген осы екен гой. Неткен кайгылы хал ед1?1 Сонда калай, ол бейшараньщ енд1орыска да, казакка да кажет1болмай Калганы ма?» - Сонымен бул icTi уш жуздщ сарапшылары тугел катыскан билер соты карауга тию, - дед1 Абылай сезж жалгастырып. - Кудияр би бастаган Улы жуз адамдары мен Сырлыбай бастаган Kimi жуз билер1 кеше к е л т тустИ Енд1 осындагы Орта жуз билерж жасактауымыз керек. Кенес курып, уюм айтуга жет1 би жетк!л1ю1 десек, б1рорын кашанда Найман атанд1к! гой. KiMfli уйгарасыздар, epiK ездерНзде. Ертенге д е й т ойланып жауабын берщ|здер. BipaK Найман KicinepiHin жауабы дайын болатын. Булар каралатын мэсележ куж бурын болжап, билер алкасынан 152

орын 6epin жатса усынармыз деп. орталарынан Боранбай бид1 уйгарысып та койган. Bapi 6ip ауыздан соны атады. Сонымен бул эчпме де шеилмж тапкандай болды. Бул кезде даяшы wirirrep тер алдына дастаркан жайып, кымыз куя бастаган. Конак уйдеп сый-сыбага ез алдына, ен, кад1рл'1 деген Kicmep Ордада хан цолынан дэм татуга Tnic efli. - О, ну заман, ку заман! EHfliri керсетейж деген'щ осы ма efli?! - дед'| манадан нус жастыкта шынтактап жаткан Букар жырау осы кезде басын кетерт. - Эбткайыр, TepiCTe болса, хан деген аты бар efli, тым цурыса нагыз ерлерге уцсап, жау колынан да каза таппады-ау! Оньщ да ажалы ауыл арасынан аспады. Bipey орыстьщ, 6ipey ойраттьщ жыртысын жыртып, кан болды деген не сумдын?! Касиетщнен айналайын, кайран Асан Кайгы: Будан сон нилы-нилы заман болар, Заман озып, зац тозып, жаман болар. Царагайдын басына шортан шьшып, Балалардын, даурем! тамам болар. Ол кунде нарындастан цайыр кетер, Ханнан куш, карагайдан шайыр кетер, Улы-кызын езгеге бодан болып, Н,айран ел, ест журтым сонда нетер?! - дегенде, КУ заманныц Ty6i осылай нубыларын бшген екен гой! Асан этап муны осыдан уш жуз жыл бурын, ногай, казан enire б е лж т, Орманбет би ордадан кеткенде айткан екен. Kepinneni бар кющей, болашанты налай дел болжаган кайран сабаз?! Бултуста дастаркан устжекурт,1р1милк, бауырсактегтж, казы- нарта, сэры май койылып, шел1ркеген журт нымызга бас койган- ды. Улкен сырлы аяцтар нонантар алдына б1рден натынап, кымыз Найта еселенген кезде, Боранбай би Букар жырауга нарап, 6ip сауал тастады: - Букар ага! С1зден 6ip жагдайды сурап, 6min алайьж деп жур ед1м. Жана е з Н з айтнандай, насиетщнен айналайын назан- тьщ улы хандарынын 6epi дерл1к кан майданда, ныргын согыста жур'ш жан ниган гой. Атанты Касым хан мен Ханназарды алыныз, Сайыпныран Тэуекел мен енсегей бойлы Ер EciMfli алыныз, солардын най-найсысы да туган ел, ата журттын бостандыгы ушж басын берген... Ал 6i3 бтмейтж есте жон ecKi тауарыхта казак- тын хандары 6ipiHin басын 6ipi алган кез1 болган ба? 8лде бул сумдыкты Gipinmi рет Барак султан бастап отыр ма? - деген-дс 153

Букар жырау елец-жырдыц гана майталманы емес. ата дэстурше, хандар шеж1рес1не де ете жуйpiк Kici болатын. Алдындагы кымыздан ciMipe жутты да, т е сейлеп Keni: - Сурап алганьщ жен, кад1рл1 би. Бул жагдай ертен сендердщ билж айтуларыца да кажет! - дед1 жырау. - Мен бшетш аргы- 6epri тауарыхта Алаш улы ертеде гун, сак, канлы, карлык. ту р т- туркеш атанып, б1рде отка, б1рде бугка табынып журген кездерЫ- де, карындас бауырга кылыш сттесе смтеген де болар, 6ipaK б е р тн де сэждеге бас койып, хак жолына тускен казак кауымы ез алдына отау тжкен сонау Эз-Жэшбек заманынан 6epi так уинн, бак учли кан тег1скен жер1 жок- Казакта ханньщ басын хан алган 6ip гана жагдайды бте м . Ексегей бойлы ер EciM такта отырган кезшде Ташкент билеушю Турсын ханньщ басын алган екен. Турсын бетен емес, сол EciM ханньщ агасы Жалым султанньщ улы efli. BipaK ол мулде баска жагдай. Турсын Жаркент билеушю Ахмет ханмен ауыз жаласып, езшше казак хандыгынан б е лж т кетпекил болды. Арада согыс басталып, кеп кан теплдь Акыры EciM хан 1627-жылы Ташкентке басып Kipin, немере iHiciH сол учли жазалады. Сонда foh, тесепнде жаткан Турсынды Маргаска жыраудьщ елечмен оятатыны: Ей, ватаганда хан - Турсын, К1м арамды антурсын! Жазыцсыз елд1 жылатып, Жер Tdnipicin жатырсын- Хан емессщ цасцырсын, Кара албасты басцырсын- Алтын такражатсацда, Казак жетп - цапылсыц! Ецсегей бойлы Ер EciM, Есюце кел'т тур. Алталы туржанынды, Шашцалы тур цанынды! - дегенде, Турсын хан орнынан атып турган екен. Сол сэтте-ак Еамнщ алдаспаны опасыздьщ басын допша домалатып кагып TycipinTi... - BipaK сол ушж EciM ханды ечичм жазгырган жок кой, - дед1, Боранбай эцпмеш e3i калаган арнага карай бурып. - Кайта ел б!рлюн коргаган.эзезтдщ ж олы нкескёндеп бука ра хальщжырга 154

коскан жок па? Ал бугжге келеек, ез басы хан болмаганмен, Барак та - хан тукымы. Оньщ да icTen отырганы - осыдан жуз жиырма жыл бурынгы сол окиганьщ кайталануы емес пе? - Барак султанньщ ата-теп, дэрежес1 Эбшкайырдан кем тускенд! койып, одан элдекайда жогары тур, - дед1 Букар жырау. - Ал ©бжкайырдьщ кылыгы баягы Турсын xaHFa уксай ма, жок па, ол жагын. колында б и л т бар адамсыцдар рой, ездерщ шеапндер. Тек кепцллш кауымнык кек'тжен шьщеацдар болраны. Буг'жн'щрана емес, болашакурпактьщда... Болашакурпак Барак пен Ббшкайырдык кайсысын актап, кайсысына каргыс айтады - билер ушж ен киын нэрсе, мже, осыны дэл болжай бжу! Дастаркан басында сезден сез туындап, эцпме кыза тусП. Бурынры еткен бабалардын epfliri, билердщ э д тд ю , тапкыр memeHfliri еске алынды. Осындай 6ip сездщ кезегжде Абылай тары да Букар жыраура карап: - Букар ара, элпнде рана Асан Кайрыньщ 6ip елецж ауызра алып: «килы-килы заман болар, карарай басын шортан шалар» дедщ1з рой. Сол сездщ M0Hici не? Карарайдын басын шортан калай шалады? Асан атамыз нею мецзеп отыр осында? - деген anriMem мулде тык арнага бурып. Жырау жауап беруге асыкпай, жаратпаган кюше бурыл тарткан калык кабагын темен Tycipin, ойланып калды. Сырт келбел элдеб1р жайды айтсам ба, айтпасам ба деп, ею удай куй кешт отырган Kicire уксайды. Bip мезетте осындагы ханньщ да, карашыньщ да ез аузына карап калганын акрарды бтем, басын окыс KeTepin, ipre жакта турган домбырага колын созды. Кысы-жазы канжыгадан туспейтж жан cepiri домбырасын алып. баяулата шерлп тагы 6ipa3 отырды да: - Ендеше, тыкда, Абылай! Оньщ Lueiuyi, мен бшеем, былай болады, - деп б1ркелю кокыр дауыспен жырлай женелдь Ханга жауап айтпасам, Ханньщ кек/л/ цайтады. Цандыра жауап цатпасам, Халцым не деп айтады? Хан Абылай, Абылай, Н,айтылы мундай сездерд/, Сурамасац негед/'? Суратанда айтпасам, KicmiriM кегед/.

Ал айтайын тындасац, Маган nahap цылмасан, Карагай - судам цашып, Швлге бпкен б/рдарам,, Шортам - швлге шыдамсыз, Балыкран шыккан б/р к,арам,- Ойлама шортан ушпасдеп, Карагайга шыцпасдеп! - деген туска келгенде, жырау сел тыныстагандай аз-кем бегелю жасады. Былайгы журт эр тустан: - О, пэлМ - Сез-ак емес пе?! - д е с т кошемет 6mAipin жатыр. Алайда Букар цолпаш-кошеметке зэру Kici емес-Ti. Бейне жыр жолдарын дэл осы цаз!р 03j ойлап шыгармай, ар жагынан тэ/iipiHin сыбырлап аузына салганын гана айтып отыргандай, куйлнмуцлы жолдарды устемелетт жалгастыра бердк Кун батыстан б\\р душпан, Ацыры шыгар сол тустан. К,удайды бтмес - fliHiжоц, Жамандыцтан MiHi жом,. Tyci сэры б/р кэл/р, Аузы-басы жун кэл/р, Басып Kipep журтьща. Жагалы шекпен кипзю, Бал май жагар муртыца. Жеб/рлерге жем бер'ш, Ел к,амын жеген жацсыны Свйлетпей урар уртына. Бауыздамай /шер цаныцды, влт/рмей алар жанынды. Кагазга жазар мэлы ццы, Есепке алар барынды. Ел/чд/ алар цолыцнан Солдаталар улыцнан. Теказд/торге шыгарып, Басыца сол кун туганда, Тенджтимес халкьща. Бул айткан сез/'м, Абылай, Болмай калмас артында, К,улак, сал мендей картыца!... 156

Жыр аяцталганда, журттьщ цолпаштап кошемет жасауга да шамасы келмей, унс1з сш ейт отырып цалды. Тек элден уакытта Абылай гана ес жигандай болып efli: - Ойпыр-ай, Букар ага-ай! Мынауьщыз неткен аяусыз, Kacipeiri жыр ед1?! Сумдык кой... Дэл осы жолы тш И з ге шок TycciH, айтканыныз келмес'ш деп тшешк! - деген терек тыныс тартып. - ЦайтейЫ? TaKipiHin аузыма салып турган ce3i сол болса, мен кайтейж?! - деп жырау да KypciHfli. - Кежректе жаткан запыранды колкалап шыгарган езщ гой, Абылай! - Казакга жок жосынды бастап, бодандык бугауын мойнына шген Эбшкайыр хан болса келмеске кетл. 9ni де каупИ з бар ма, Букар ага? - дед'| сезге енд! Бегенбай батыр араласып. - Эбшкайыр кегп-ау,б1раконьщбасына киген кулдьщноктасы 6i3re мура болып калып койды гой! - дед1 Букар сустанып, - EpTidi еккейте, Жайыкты жагалата салган тас камал, 6eKiHiciep кун еткен сайын кос екпецнен кысып келед1. Окпаны у^рейген от кару мен акдыз аскер анау - айнала коршап турган! Кайда барып жан сактайсык? Кэлмак та - казактык сьщары. Eainfli шапкалы елу жыл болса да, эл1 ipreciH бек1ткен жок. Bip Kyni келген i3iMeH кайта Kemepi хак— Мен мына казык каккан жер1не кала тургызбай коймайтын тас камалды тажалдан коркам. Кент салганы - кетпеске 6eKireHi, камал салганы - кайтпауга кам жасаганы емес пе? Дэл бупн сен екеу'|м1здщ басымызга зауал тене коймас, хан Абылай. Ертецп урпактьщ керет1н куж не болады, соны ойла! Абылай будан ары сезге араласпай, аксур жуз1 кукыл тартып, унс'13 отырып калды. Дэл каз!р оньщ басында да сан алуан сурактар кайшыласып жатыр едг Эрине, муныц да Эбшкайыр ханга деген eKneci кара казандай. Экпе емес, eMipi таркамас кект1 ашу... Эбшкайыр лагынет камытын 6ip e3i гана KMin коймай, казак жерш сырттай саудалап, орыска сатып кетсе, болары болып. бояуы сщген дуниен1 бул калай калпына келт1рмек? Бэлжм, Эбткайырды халыктык сол каргысы мен болашак урпактьщ кез жасыж1бермеген шыгар...Осыойларын мыналарга актара айткысы Kenin 6ip окталды да, 6ipaK сот алдында сырын сыртка жайгысы келмед!. Бул дуниеде суканы суймеген адамы Эбшкайыр болса да, Абылай оньщ K63i TipiciHfle де, кайсы б1реулерше, сырттай Кыжыртып, гайбат айтып керген емес. EHfli елген аруактыц сокынан топырак шашып кайтед1. Ойлап отырса, сонгы он-он 157

бес жылда Эбткайыр мен eKeyi Timi бет Kepicnemi. Марцумныц imiHin тарльты сонша, Абылайдан казактын хандыгы тупл, орыс патшасыньщ бодандыгын кызганушы ед1. 1740 жылы Абылай мен Эбтмэмбет Орынбор aniMi князь Урусовтын шакыртуымен Ор бекжюне барганда. Эбткайыр сол жолы улдарын ж1берт, e3i кездесуге эдеж келмей калды... Орыс эюмдержщ мацына езге хан-султандардьщ келт-кетуж унатпай, казак даласыныц кттж 6ip e3i гана устап тургысы келдьау! Абылайдын онда жасы отызга тола коймаган, орыс елiHin мжезж, iujKi-тыскы жагдайын бтщшремейтж, эл1 ысылмаган була кез1 гой. Op 6eKiHiciHe барганда, ез алдына бэлендей максат коймай, Эбтмэмбет ханга mecin барган-ды. Сол жолы ¥лы хан басымен Ор беюшсже Эбтмэмбеттщ ж е тт баруы да ацгырттык efli. Ангырттык емес, агаттык. Оны да, Абылайды да уйде отыргызбаган - осы Эбткайыр тобынык арандатуы. Ел imiHfle Kimi жузге орнаган «ужмак- туралы пыш-пыш энпменщ тарап кеткеж сонша, сол жылдар орыс улыгьжа барып кол тапсырмаган, орыс камалымен сауда-саттык жасамаган хан- султаннын, Kaflipi калмай бара жатты... Онык устже дал сол карсанда Цебдан мен Церен Дондоба баскарган ойрат acwepi EpTicTi кулдай дуркж-дуркж шабуыл жасап, мазаны эбден алып турган-ды. 1739 жылдын кузжен 1741 жылдыц жазына дейж созылган бул ретж шабуыл непзжен Орта жузге каратылган efli. Ей киыны, осынын алдында гана Ойрат ордасы Омбы мен Орынборга елил ж1берт, шабуылдьщ багыт-багдарын солармен Kenicin алганы мэл1м болды. Омбы aKiMi П.Бутурлин мен Орынбор aniMi В. Урусов казактын Ак патшага ант берген хан-султандары мен батыр, билерж «буларга тиюпейсщ\" дел коргап калыпты да, ал орыс бекжюже бармаган, Ак патшаны мойындамаган хан, султан, батырларды «калай тонасац да ез еркщ» деп ойраттарга сыртынан нускап 6epinTi. Ертю пен Естдщ бойымен кедерпаз, емж-еркж козгалган Жоцгар колы, acipece Эбтмэмбет пен Абылайдын сэры i3iHe Tycin, солардьщ сонынан тескен Аргын, Найман, Керей улыстарын тонап, канга бекнрдк.. Мже, осындай жагдайда Эбтмэмбетгщ 6ip ойы - орыс улыгымен т т табысу аркылы ойраттын кысымынан кутылу болса, екжил 6ip ойлаганы - Ак патшадан от кару, эскери кемек сурау болатын. BipaK ондай кемек бертмед'| гой. Князь Урусов кездесу кезжде ондаган зенб1ректен 6ip мезгтде ок атып, от карудын куД'Ретж алыстан керсеткеж болмаса, маньжа жакын жолатпады. Айтпакшы, 158

цонактарыныц кезжше патшага карсы булгакка катыскан баищурттарды дарга аскан екен гой... Кандай каПгездж! Неткен деректж. Одан еткен оспадарльщ болмас! Оздержше орыс каруына карсы келген буратана журпардын, керетж куж осы дегенд1 айдай элемге паш еткен Typi. 9рине, эдеж барган сок Эбшмэмбет пен Абылай да орыс ел1мен мэнп тату-тэтп туруга, Ак патшага адал болуга. согыспауга, apbi-6epi еткен KepyeHfli тонатпауга, бейбп- сауда-саттык жасауга ант 6epin, кол койды. BipaK келюм сез imiHfle, улыктардьщ кейж ездержше аударып, турленд1р1п алганындай, «бодан боламыз, кузырыка караймыз» деген сездер жок болатын. Дегенмен, Абылай сол 6ip сапардьщ езжде-ак кеп нэрсеге кез жетшзж кайтты. Букш Азияга астамси карап, мейманасы тасып, муртын шираткан сарыала шенд1 патша улыгы, онын, алдында елпектей бас шулгып, адал болуга, бодан болуга ант берген Kimi жуз казагы, куба калмак, башкурт Kicmepi... TinTi карап турудьщ ез! жжркежшп едь Согыста ж е цт шыгып, кушпен багындырса 6ip capi гой. Ал мурты булжбей турып мурит болгандарды, бопсага шыдамай бостандыгынан айрылгандарды бул тусжбеген. TinTi кеп кушке, от каруга тетеп бере алмай ж ентген куннщ ез1нде, акыргы демже дейж бас имей, алысып еткен ерлер болды гой. Меселен, ез кезжде Ci6ipfleri KeuiiM хан солай болды. Амалсыз ажал кушты, 6ipaK кулдыкты мойындаган жок... Не керек, Абылайдьщ орыс камалына баруынын, алды-арты осы болды. Орьжбордагы, Омбыдагы эюмдер талай мэрте шакырса да, ол жакка екжил рет аттап баскан емес. Хандыгыкды зацдастырып, патшага бекгглрт берейж деп те шыргалады. Бул итген жок. 9з халкыньщ ак кжзге отыргызып, хан кетертеHi жетпей ме?Орыс патшасыньщбеюту1 буган не керек?! «Олжасьжа ортакболмайын. Сол-ак муратына жетсж» деп 6apiH Эбткайырга калдырып KeTin efli. Енд'| оньщ акыры мынадай болды. Алые болашакта кейжп урпак KiMfli даттап, KiMfli актап аларын 6ip Алланьщ e3i б те р , эйтсе де Эбткайырдьщ мына eniMi, патша эюмдержщ оны кунсыз, сураусыз калдыруы журт алдында 6ipa3 HepceHiK бетж ашканы анык. Демек, Ак патша ез муддесжен баска ешжмге де, TinTi ек бертген, багынышты кулына да опа кылмайды деген сез. Осыдан кейж жылуы жок, жылмак кулжге калай гана imii-( жылиды?! Жарайды, Эбткайырдьщ тускен жолы жалган, кумэнды жол де й т, оньщ карамащарсысындагы муньщ ез жолы дурыс болта­ ны ма сонда? Ол кандай жол? Кара туяктан хал кеткенше ешюмге 159

Ti3riHinAi бермеу, бас epninfli, бостандыгынды сактау... Б1р сезбен айтканда, бодандык жолы емес, бостандык жолы! Ырак ол енд| мумк1н бе? Кол-аягьщ байланып, жулыныца пышак такалганда жулкынудьщ не орны бар? Патша эк1мдер1 Эбткайырды кереказ кып тастаса, жака Букар жырау айткандай, оны ез кажетже жаратып болып, кыл тузакты мойынга шыкпастай е т т салган сон. ез кушже с е н т icien отыр. Казак жерж емж-еркж игеру ушж Ак патшага *6i3 саган бодан боламыз- деп кол койган 6ip жапырак кагаз керек efli. Ол кагаз калталарында. Одан артык не керек? Казак жерЫе кел дагы, каланды салып, каймагын калкып ала бер! «Ал егер Эбтцайыр сол жылы катын патшага карайтынын бшд1рт хат жазбаса не болар efli? Одан б1рдеце езгерер ме efli? - деген сауал кылт erri Абылайдын квцийнде. - Иэ, кеп нэрсе баскаша болар efli. Алые болашакты KiM бте ж , тап осы жуз жылдыкта олар казак жерже камалдар салып, дэл казфпдей iumepmen кетпес едк Ал аскер шрпзее ше? Онда. амал жок. касык канымыз калганша согысар едж. Жауынгер журтымыз, арка лрейтж шетаз-шеказ даламыз турганда, TinTi солардан женшмеу1м1з де мумкж гой... Амалсыз женшген куннщ езжде урпак алдында жуз1м!з жарык, КУДай алдында иманымыз кемш болар ед1. Кейжп немерелер1м1з бен шеберелер1м1зд1 api-capi куйге Tycipin, басын катырмай, дос KiM, душпан KiM, аныктап KepceTin кетер едш...» Абылай ауыр ойдан cepninin, басын кетерю алганда, уйде- плер баска 6ip энпменщ сонында отыр екен. Хан лзпнд! кайта- дан колга алды. Отырган улкен-Kiujire жагалап кез тастады да: - Ал, жарандар, бупнп энпме осымен 6irciH. Bip-eni куннен кейж билер кенеа басталады. Олар Барак султаннын iciH 6ip жагына шыгарганша, алдагы аттаные жайы мен алым-салык, гушыр-зекет женждеп 6ipa3 шаруаны 6i3 де 6iTipin алармыз, - дед! салкын жымиып. Батырлар мен билер орындарынан турып, еакке карай бет алды. Бул кезде кун де енкейт, батыстагы «Жеке батыр- шьщьжын шоктыгына иек артып калган efli. XII Сол куж тустен кейж Орынбордан келген орыс enujici Угримов касына осы елдщ жол бастаушы казагы Жэпек пен ттмаш башкурт Абзаловты epTin, Кекшетаудын хан ордасына таяу 160

турган 6ip б и т тургысына кетертдь Максат - боска отырганша жер кару, эсем табигатты тамашалау, одан кала берсе, туслкте тоя жеген баглан eTi мен cipen iumeH кымыздыктогын басу. Журпншшер сай табанындагы сонау 6ip мойнакка д е й т атпен келд! де, одан 6epri какпа тасты, кия жолдарда журю киындап кеткен сок. жотаньщ басына жаяу кетертдк Жол бастаушы Жэпектщ еркже салса, онык жаяу журетж ойы жок. кандай битке де атпен ермелеп кете берелн xypi бар. Былайша, ттмаш та сыр берер емес. Таулы жерде ат устжде ебектеп журе алмаган - Артем Денисовичтщ e3i efli. BipaK онысын ашык мойындамай, «eHfliri калган жолды жаяу басып, кан таратсак кайтед1?»деп тте к б1лд1рген. Ток адамдарга ерге карай жаяу журу де окайга тускен жок. Бас-аягы жарты шакырым жерге yueyi де алкынып калды. Булар кыр жалдьщ устже кетершген сок ак бетж кызылды- жасылды кына баскан сандыктастык устже жайгасып, терлерж суртт, аз-кем тыныс алды. Ес жинап, жан-жакка кез салганда Kepfli гой - екбектержщ етелгенж... MiHe, гажап! Артем Денисовичт1к кез алдында тунып турган тутас 6ip сулулык элем1 жатыр efli. Мына 6ip кемелже келген к°кыр кузде карагай мен кайьщ аралас ескен ну орман сан алуан турмен жуз кубылып, кезд1к жауын алады. Жапырагы сэры алтындай судыраган ак кайьщ мен мэкп жасыл карагай жазык ойпаттар мен б и т беткейлерде кезектесе epinin, кемп!ркосак Tapi3fli кызьщ белдеулер жасайды екен. Сол кержютен жанарыцды тайдырмай отыра бергщ келедк Ак кайьщ мен жасыл шыршага орыс елкес1 де кедей емес- Ti. BipaK мынау оган уксамайды. Мундагы тау жоталары осы сулулыкгы кекке KeTepin, эдей1 кермеге кою ушж жаралгандай. Егер каз1ргщей ойпацда турып жотага, жотада турып ойпатка карамасак, КУР ит тумсыгы етпейтж MeKipey тайгадан emniM ештеке кере алмас efli гой... Сол орманды елкешк ен бойы - ойдым-ойдым жасыл келдер. Бейнеб!р колдан жасагандай. Бул да 6ip шарада шайкалып жаткан казак кымызы flepciK! Жэпектщ айтуынша, мына ок кол жактагы шаншылган 6niK шьщ - Окжетпес. Оньщ етепндег1 айнадай жаркыраган айдын кел - Бурабай! Бейне 6ip табигаттьщ e3i емес, улы суретшжщ колынан шыккан шедевр icnerri. Сонау 6ip жал тумсьщтьщ аргы жагьжда Шортанды Keni де Tasyflecefli. Ал осы макньщ -Бурабай» аталатын ce6e6i - ана 6ip келденек жота теменде турып карасак шeriп жаткан бураны еске салады екен... Мына сол кол жакта - -Жеке батыр» дейтж тагы бар. Шынында да, келденек!нен

караган Kicire кожыр-кожыр тау жотасы шалкасынан Tycin уйыктап жаткан дулыгалы батырдан аумайды... Демек, мундагы табигат кубылыстары eni куйтде кал май, халык санасында кайта жакгырып, езжше 6ip ертеп-ацыздар тугызган. АртемДенисович жолбастаушыданэрнежб1рсурап,макайына суктана карал узак отырды. Казактык Кекше - дегеж жасыл деген угымды 6inflipefli дейд1. Иэ, айтса айткандай-ак бар екен. Ушы-киырсыз жап-жасыл дуние 6ip узтмей, кекжиекке де й т созылып к е тт жатыр. Эрине, казак ж ертщ 6api мундай болмас. Кекшетау да сонысымен кад1рлi шыгар. Шет-жагасын аралап керд1 гой: мына Ыргыз, Торгай, Кызылжар дегенН э - шетс1з- шеказ, кек шалгынды, жазык дала. Егер эр булактык. келдщ бойынан жыпырлаган ак ауылдарды, жер кайыскан терт тул'ж малды кермесек, 63iKAi бейне кек тен)здщ ортасында калгандай ce3iHep едщ... Ал мына Кекшетау, сез жок, казак даласынык гул шогы, сулулыктык кекке атылган фонтаны деуге болады. Б1раздан сок Жэпек тау тобылгысынан камшыга сап алмак болып, тшмаш жака жол-женекей кез1 шалып калган каракатты теруге кумартып, орындарынан турып кетп де, Артем Денисович тау басында жалгыз калды. «Мынадай кек дуние, сулу табигат адам жанын да кек етпей, сулу етпей коймас, - дед1 6ip сэт киялга бертген Угримов, - Ал конакжайлыкка, жомарттыкка келгенде дуниеде бул елдщ алдына тусетш халык, эй, жок шыгар!» Эрине, Артем Денисович Казак ордасымен кеп аралас- тым, жете зерттед1м деп айта алмайды. Орыстык кене каласы Новгородта туып ескен Угримовтык жерлес-сыбайласы генерал Неплюевтык сокынан inecin, Орынборга келгенте бес-алты- ак жыл болды. Неплюев Туркияда елил боп турганда да, онык кол астында 6ipa3 жыл icTereH... Ке й т астана жагалаймын деп жургенде сарай TeKKepiciHiK толкынымен курып кете жаздап, Неплюевтык етепнен кайта устауга тура келд!... Ka3ip елш1 релнде емipiHiк Ke6i жол ус ттде етедг Осынык алдында 6ip-eKi рет Эбткайыр ордасына, тагы б1рде Жэн1бек тарханньщ ауылына кел1п кайтканы бар. Ал Жокгар ордасында б1рнеше рет болды... Сонда 6ip байкаганы: акыл-парасат жагынан болсын, KicmiK, сэн-салтанат, байлык жагынан болсын, казактар кешпендшерд1к бэртен, TinTi Жокгар калмакгарынан да жогары тур. Былайша айтканда, казак елж - б эр тщ кара шакырагы десек, уш мык жылга созылган туркимонгол мэдениелн1к алтын сандыгы осыларда калган сектд1. АртемДенисович ана жылы Неплюевпен 162

6ipre Константинопольде жургенде, Анатолия TypiKTepi де ата журтымыз - Алтай таулары деп отырушы efli. Демек, бэржщ туп атасы 6ip болтаны. Бштел1 мылтык, от кару шыккалы, Еуропа елдер1 сертер мен батырларды мойындауды койды той. Ал мунда 6api каз- калпында. Батырдыц Kaflipi - хан-султандардан 6ip де кем емес. Ал батырлык, ерлж багаланган жерде мэртпк, адамгершшж 6ipre журепш акикат... Мана хан ордасыньщ мачыкда кезжкен алыптык аты KiM efli? Кектемде Жоктариядан келе жатып, ауылында болтан, 6ip керген танысы... Иа, Кабанбай батыр екен той. MiHe, нагыз батыр деп соны айт! 03i б1здщ Илья Муромецтен айнымайды... Илья Муромец те, Александр Невский де кезжде сондай-ак болтан шыгар... Ал осы казактардын. кай жагынан алсац да, езжен 6ip саты темен туртан ойраттардан ойсырай жекшгеж кызык- BipaK сотыстьщ ез зацы бар. Ол котам дамуыньщ зандылыктарына батына бермейдь Инабатгы адамды кайдаты 6ip бузакыньщ урып жытатыны секшдь еркениетп елкелер мен кемелд!, кенгп елдердщкейдежабайыларданжэб1ркерет1нкез1болады.Ондайда парасатты - парыксыздык, кайырымдыкты - каталдык жекед1. Ал каталдык - адамта деген ешпендт1ктщ елшемь Керген кекиллж- таршылытына, тарткан Tenepim, жэб1р-жапасына, тэрбиесже карай ешпендш'ж ce3iMi эр елде эр Typni жеттед1... Орэ, казакка жет1спейтЫ нэрсе - осы каталдык, е ш п е н дтт болута керек. Ал ойраттардык жен1 баска. Шыгыста Цин империясынан 6ip кысым Kepin, TepicTiKTeri Енесай бойында Ресейден тэты таяк жеп, epiKcis батыска карай ыгыскан ойраттар бук!л ашу-кепн, кыжыл- ызасын iprefleri казакка текпегенде, не ютейд1? Бтетждердщ айтуынша, соцты уш жуз жылда казак ордасы дэл бупнпдей ауыр халге ушыраматан кершедь Тэуке хан елгеннен кейЫ-ак казактан береке кашыл. жуз-жузге 6eniHin кеткен. Ойраттар осы ала ауыздыктан пайдаланып, бул елдщ шыгыс аймактарын капыда басып алган... Кайран калатын ештеце жок, 6api де белrini, таныс жайлар. Сырткы жаудьщ ша- буылынан 93ipuie аман тур демесец, Петр елген сок Ресей де дэл осы кепт1 кимеп пе efli?! Буларда кайта елд1 тытырыктан алып шыгады деп yMiTартып отыртан Абылай, Барак, Кабанбай ceniflfli тулталар бар. Ал Ресейде Петрден сок TinTi Ti3Tiн устайтын ешк1М калмады той. Шет-шеп жок, байтакдалада, эрине, адамдардыкжолы сирен киылысады. Так ушж тартыс та, баска кан тепе кылмыстар да 163

мундадэл Еуропадагыдай туе алып отырган жок. Барак султанныч Эбткайыр ханды eniipyi сеюлд1 окигалар бул елде гасырда 6ip болатын сумдьщ саналады екен. Соны ертен, билер сотына салып, кулл1 хальщ алдында ак-карасын айырмак. Алдауга, eTipiK акпарга, купия кастыкка орын жок. Ппт! Абылай, абшмэмбет ceKmfli хандардьщ e3i билер сотынсыз euwiMfli ел1мге ушм ете алмайтын кержедь Адамнын басын жачгырыкка салып шабу деген буларда атымен жок. Ci3re будан артык кандай эдтет, кандай демократия керек? Осы елд1ч езждей кен, езждей шал- кар. нагыз дала демократиясы! Артем Денисович тау басында 6ip e3i отырып, жынды Kiciuje жымиып кулдь Егер Ресейде, оныч астанасы Петербургта каз1р не болып жатканын бшее, мына елд1ц адамдары не айтар efli? Мулде Tynmin, Tepic карап, б е з т KeTyi де мумкж-ау! Ресей - шыгыс халыктары ушж жумбак- Бэлк'|м, сол жумбактыгымен де айбынды кержетж шыгар... Петрден кешн асты-устже келген патша сарайындагы былыктарды, 6ip Tsyipi, мунда Tipi жан бшмейд1 екен. Бшсе, Абылай ганаб1рдечежсезедь Б1раконышде анык байлам емес. iujKi 6ip туйежпен гана ачгаратындай... Кеше ордада оцаша сейлесж отырганда, Абылай эзт-шыны аралас: - KemipiHi3, елин мырза. С1зден 6ip жагдайды угынып алайын деп ед1м: аздерде Петрден кейж такка отырып жаткандар кшеч 6ip катын патшалар гой? Bipeyi - пат-шаньщ эйел1, еюншкй - карындасы, Yшiншici - кызы дегендей. Не деген таусылмайтын патшайымдар бул? Сонда патша агзамныч артында еркек KiHfliK калмаганы ма? - деген аса сыпайы турде. Угримов барша 6miK-6'uiiMiMeH-aK жауап 6epfli, эрине. Патша Myparepnepi арасында еркектердщ кеп eMecTiriH, Петрд1чжалгыз улынан калган жалгыз немереЫ такка отырганымен eMipiHiK тым кыска болганын, 6ipaK орыс журтында улдан тараган урпак пен кыздан туган жиеншч мурагерлж кукы б1рдей екенж тэппш- теп-ак TyciHflipreH сиякты едь Б'фак муныц айткандары Абылай- дьщ кекейже конычкырамады. Шынында да, Ka3ipfliK езжде ceri3 эйелг отыздан астам баласы бар казактыч ханына орыс патшасыньщ сочында такка отырар 6ipfle-6ip туяк калмаганын калай угындырарсыч?! Сыпайылык сактап ашып айтпаса да, Абылайдыч бет-элпетжен баласыздыкты - бакытсыздык. кемтарлык деп санайтыны, acipece эйел патшаларды менеже коймайтыны байкалып турды. Айтсаайткандай.улы Петрден кейж Ресейде-катын патшалар» Aayipi басталганы eTipiK емес. Bipey, не екеу болса 6ip capi гой, 164

ITawa 6ipiHeH сок 6ipi терт эйел отырды. Патшанын ез цанынан тараганы бар, жай кец|л косып, етеп тиген) бар, жм цапысын тауып бурын цимылдаса, такка сол ие болды. Петрдын eniMi сарай манында кутпеген карбалас тугызды. Азия мен Еуропаны 6ip-6ipiHe косактап, Peceftfli епздей ерге суй- реп келе жаткан Kyfliperri патша небэр1 елу уш жасында, булайша тез enin калады деп жм ойлаган?! 0сиет жазылмаган, мурагер де a3ip емес-Ti. Жалпы, Петр патша мемлекет билюж ез уысын- да мыктап устаганы болмаса, от басыныц бацытын кермеген адам гой. Алгашкы эйел1 Евдокия - бояр Лопухиндердщ кызы болатын. Он жылдай отаскан сок кундестердщ шагыстыруымен монастырьге ж1бершт, ол байгустык бар гумыры сонда eiri. Одан туган жалгыз ул - Алексей Петрович экеа Петрге тартпай, ж1гераз, ынжыктау болып ecri. Океане царсы булжке катысып, одан шетелге кашып барып, акыры кор болып турмеде елдг Эйткенмен, одан да 6ip ул калган. Еркек кжд1ктен жер басып журген жалгыз мурагер осы - Петр Алексеевич едг Петр елгенде HeMepeciHiK жасы онга жака толган. Ал Петрдщекжил эйел1 - Екатерина бурын Марта Скавронская деген атпен мэл1м болган, эржмнщ eciriHfle журетж литван кызы едг Меньшиковтардык уйжде кызметип боп журген Мартага Петр патшанык кез1 ту с т, кейж наксуйер ашынасына айналган. Дегенмен, оньщ да багы бар эйел екен. Некеаз журж- ак патшадан уйелмельсуйелмел1 еж кыз тапты. Улкеж - Анна, жшюжщ аты - Елизавета. Mine, осыдан кейж гана Петр патша Мартага - Екатерина деген ат 6epin, некесж кидырган. Улкен кызы Анна экесжщ K63i лрюжде-ак Гольштейн герцоп Карл Фридрихка узатылган. Ал Kiuii кызы Елизавета экеФ елгенде, он алтыга жака шыккан кез! едк Сонымен, Петрдщ артында калган мурагер дегешм1з осылар болатын. Такка жм отыруы керек? Бойжеткен еж кыздык 6ipi жен бе, элде жас та болса еркек аты бар, он жасар немере дурыс па? Не болмаса, бала-шагадан repi тюкаккан, патша жеар'| - Марта- Екатеринанык 83i ыкгайлы ма? Сарай манында эржм эр жакка тарткан 6ipa3 талас болды. Голыциндер, Долгорукийлер, Черкасский мен Салтыковтар дауга белсене араласты. Не керек, акыры жеар патшайым Екатеринанык мереж устем болып шыкты. Ырак жекген - Екатерина емес, гвардиянын колдауына суйенген Меньшиков efli. Кэд1мп Петр патшанык досы - Александр Меньшиков. Мартаныкбетж ашкан алгашкы ашынасы... Сейтж, Ресей тагына

тукгыш эйел патша - I-Екатерина к е л т отырды да, ic жузжде бар билж Меньшиковтын колында болды. Bip кызыгы, патшайым хат танымайтын Kici екен. Такка отырган соц, амал жок. кужатца кол коюды зорта уйр е нтп д е с т журд1 бтепндер. Алайда 1-Екатеринаньщ да eMipi узакка бармады. Бас-аягы ею-ац жыл такта отырды да, 1727 жылдьщ кектемжде о дуниеге аттанып Kerri. Ойда-жоцта конган бак буынына тусл ме, элде кунд1з-туж дамылсыз iumeH шарапка уланды ма, кол-аягы топ болып, icin-Keyin елд1 д е с т журд1 кез1мен кергендер. Енд1 не icTey керек? Ресей тагына KiM отыруга Tuicri? Бул кезде Гольштейн герцопне узатылган Анна Петровнаны есепке алмаганда, астанада Петр эулетжен Kiui кызы Елизавета мен немереЫ Петр Алексеевич кана бар-тугын. Эдшетже жупнсек, кезек сол жылы он ceri3re к е л т, айдай толысып турган царевна Елизавета сулудж1 едГ BipaK таразы басы бул жолы да тек турмай, патша немереа Петр Алексеевич жагына аунап кетп. С е й тт Ресей тагына И-Петр деген атпен он уш жасар еркек кждж отырды. Так тагдырын колында ойнаткан - талы да Меньшиков болатын. вйткеж бала патшанык бас yo3ipi ретжде, ол будан кейж де мемлекет Ti3riHiH устап калуга тию едь Кеп кешжпей жас патшаны езжщ кызы Марияга атастырып, билкж мулде бекемдеп тастаган. Бурьжгы фельдмаршал Меньшиков кеп узамай генералиссимус атагын алды. 0сылайшакекш1жайланган бас ya3ip куйеу баласын мемлекет ic'me баулып тэрбиелеуд1 ез мойнына алды да, жазу-сызуга, хат-шотка уйретуд1 немю Остерманга тапсырды. BipaK ll-Петр, бул ойлагандай емес, ез ыркы болмаса ештемеге кенбейтж, 6epi жыгыл десек, ары жыгылатьж, безбуйрек, кыныр бала боп шыкты. Окуга заукы жок, кунд1з- TyHi ойыннан колы босамайды. Кас кылгандай, 63iHiK немере эпкеср так таласы кезжде Меньшиковтык кас жауына айнал- ган Елизаветамен достасып алды. Одан Долгорукийлер тобы- на косылып, ецкей желбас жастар апталап, айлап ак аулап, сауык куратынды шыгарды. Элде экж HeMic Остерманньщ айдап салуы, элде немере эпкеа Елизаветанык елiKTipyi, не болмаса Долгорукийлердж Tepic ыкпалы eTin Kerri ме, бала патша б1рте- 6ipTe кайын атасынан кашкалактайтынды шыгарган. Оньщ сезж журе тыкдап, кейде TinTi санаспайтын дэрежеге жеткен. Калыкдыгы Мариядан да суынып, оган «суык мэрмэр» деген ат койып алды... Акыры бар пэле тагы да царевна Елизаветадан шыкты. Эпкеа Елизаветанык каржыдан кысылып жургежн

; 6min, бала патша ез казынасынан аздап акша «i6epin туратын. Eip жолы онысын Меньшиков 6min калып, ж1бертген акшаны кайтарып алган-ды. Сол-а к мун екен, бала патшанын талаты таре айрылып, 6ip-aK кунде каИарына MiHin шыга келде 1стщ бел булайша Tepic айналып кетер деп юм ойлаган?! 8cipece, Меньшиковтын кэпержде ештене жок болатын. Кеше- ri улы Петрдщ он колы болтан Александр Меньшиков патша сарайын тана емес, букш Ресейд1 ез менилпндей керуил efli. Каргадай баладан катер тенер деп уш уйыктаса тусже жрмеген... Бозекпе балак киын болып шыкты. Kici емес, так сейлейд'1екен той мундайда. Он уш жасар баланын колында кандай кУД'рет турганын ол осы жолы 6ipiHUji рет актарды. Карсы алдында кеше тана ез колымен такка отыргызтан ойын баласы емес, бет бактырмас дулей куш, тт а з апат тургандай сезжген. Сакалынан алты тарам жас агып, жалынды, жалпайды - ештеце шыкпады. Эйел1 мен кызы барып аятын кушты - ж1б1медс Кекжалдын тукымы, кекбет неме сол райынан кайтпатан, сазарган i куй( калды. Ертек1чде-ак бала патшанык жарлыты шыкты. Меньшиков­ тын бук1л мансабы мен атак-дэрежесж сыпырып алып, езж бала-шагасымен Рязаньга жер аударды. Эйтеу1р, мал-мулкж езжде калдырып efli. Bipan Меньшиков кеил Рязаньта жеткен- ше, патша катары б1ртждеп кушейе бердл Колдарына жана жарлык устап, бекет сайын арттарынан шапкыншылар куып жетж отырды. Алташкы ушм асыгыс-та тым жец!л боп кетттл Меньшиковтын букш мал-мулк! тэрюге алынсын деп 6ip келдт Сонан сон в31 уй-шмен Рязаньта емес, Ci6ipre, Тобыл каласы- нан мын шакырым шалтайдаты Березовка калашытына жер аударылсын деп eKi келдт.. Акыры солай болды да. Мемлекетпк кылмыскер Меньшиков 1728-жылдын жазында, катал кузет астында, мен'|реу тупKip Березовкадан 6ip-aK шыкты. Осында б1рнеше ай камауда жатып, кейж сол манда ерюн TipuimiK етуге руксат алган. Енд! езже уй салып алудын камына трюкенде, келеа жылы миына кан куйылып елдл Сейт'т, улы Петрдщ узенп жолдасы, Ресей ушж кеп нэрсе icTereH кайран Меньшиков та небэр1 елу алты жасында, элдеб1р шалдуар баланын шэлкес мжезжен, Ci6ip жер'жде корлыкпен елдл II / Bipan бул кылытымен бала патшань(н да Kecereci кегере коймады. Ол кейжп кезде бутждей Долгорукийлердщ ыкпалына е тт, жас Иван Долгорукийд1 езже кемергер кып алып. Алексей Долгорукийдщ кызы Екатерина сулута уйленбеклл болтан. 167

Патша сарайында жастардыц куда тусу paciMi жасалып, уйлену салтанаты келеа айга калдырыл-ган-ды... BipaK дуниен1 кырсык шалып, тарихтыц децгелеп терю айналайын десе окай екен гой. 1730-жылы кактардын басында Н-Петр патша шешекпен ауырып, катты жыгылды да, содан кайта турмады. Уйленем деген кужне туп-тура 6ip апта калганда, Романовтар эулелнен калган ек сокгы еркек шндж те кайтпас сапарга аттанды. Енд1 кайтпек керек? Мына белнде Ресей тагына патша кутаяр TYPi кержбейдс MiHe, Петрден 6epri бес жыл шжде журтосымен ушшш1 рет патша сайлагалы отыр... ЕндИ кезек KiMfliKi? Так neci болатын тагы юмдер бар? - Оиан бас катырып кереп не? Энеки, улы патшамыздык кызы - Елизавета Петровна бар емес пе?! Ka3ip жасы жиырмага толиан, дер шагы! - десл бурын Меньшиковка карсыоппозицияда журген Долгорукийлер. - Жок. ол болмайды! - десл Голыциндер мен Салтыковтар тобы. - Елизавета патша каны болганымен, некеаз туган. Оньщ услне ж е цт журю кеп. TeKiperiHe кыз-бозбаланы жинап алып, кунд1з-тун1 сауык курганнан езге 6iTipepi жок. Ондай адам Ресейд1 калай баскарады?! Осылайша, niKip как жарылып, «япыр-ай, кай жыныстан болса да, Романовтар эулелнен такка отырар ешюм табыл- маганы ма? Патша тагы калайда бос турмауы керек кой» деп журт антарылып турганда, б1реулер киуадан жол тауып Kerri. Бар екен! Бар болганда, туп-тура Романов эулелнен! Журт манадан 6epi айналсоктап, Петрдщ макынан узамапты гой. Сэл арытаман барсац, мен мундалап KepiHin тур екен! Улы Петрдщ туган агасы, экелер1 Алексей Михайлович элген сок, эпкелер1 София Алексеевнаньщ кемег1мен 6ipa3 жыл Ресей тагындаПетрменб1ргеотырган маркум Иван Алексеевичбаремес пе?! Сол Иваннык артында ул калмаганымен, эйел1 Просковья Салтыковадан туган б1рнеше кыздары бар. Сонын ек кернектю1 - жастай Курляндия герцогше узатылып, кептен 6epi герцогиня Курляндская деген атпен жеар отырган Анна Иоановна. Дэл Ka3ip Ресей тагына будан ыкгайлы адамды i3flen табу киын дест1 сарай макындагы 6ip топ... Жогаргы купия кекесте He6api сепз адам; терт Долгорукий, eKi Голыцын, сонан сок канцлер Головкин мен вице-канцлер Остерман гана бар-тугын. Жеме-жемге кел- генде 6api де Анна Иоановнаны колдап шыкты. Олар тек 6ip гана шарт койды. Жогаргы кекеслк poniH кушейлп, самодержавиен1 конституциялык монархияга айналдыру керек. Осыган кенсе, Аннага б1здщ карсылыгымыз жок flecti олар. 168

Сонымен не керек, узак жыл герцогиня Курляндская атанган отыз жел жастагы жешр эйел Анна Иоановна Ресей тагына Kenin отырды. Ол денеа кандай зор болса, MiHe3i де соган лайык, адуын эйел боп шыкты. Колына билж ти т, | такка отырысымен. Жогаргы кецеслц ролш кушейткеш сол, нагашысы Салтыковтардын, кемепмен олардын, тас-талканын шыгарды. »Сендер сайламасацдар да мен так Myparepi, патша эулел болатынмын» дед1 ол кецес мушелерте. Бурынгы патша П-Петрдщ тегОрепнде журген Долгорукийлерд1 шелнен соттап, жер аударды да, калгандарын таратып ж1бердь 0з1мен 6ipre 1 Курляндиядан epTin келген Фаворит-ашынасы - Эрнест Иоганн IБирон деген нем'юл канцлер кып тагайындады да, мемлекет билИн соган б1ржола eTKi3in бердь Сыртцы icTepfli вице-канцлер Остерманга тапсырып, корганыс министрлИне фельдмаршал Г Минихты сайлап, мемлекетTi3riHiHтугел1мен немютердщ колына г устатты да, e3i жарлыктарга кол койып кана, рахат-кызык 0Mip | кешл. Айтты-айтпады, Анна Иоановнаныц колы бос, ермеп мол едь Жуйрж аттар жинады. Патша аткорасында турл’|тукымнан терт жузге жуык сэйгулжтер турды. Англиядан кымбат багага ацшы иттер сатып алдырды. Сонысына карай e3i эжептэу1р мерген I едг Нысана атудан жалыкпайтын. Ушкан кус керсе, кешеде келе жатып та, балконда турып та ата берелн... Сонан кешнп 6ip ермеп - эр губерниядан жинатып алдырган сайкы-мазак, эншн жыршы, ертепил эйелдер. Кешке карай соларды жарыстырып койып, кызыгына карап отырганы. Сонан кейжп ец басты, api ете мацызды кызмел - кас жауы j Долгорукийлердщ соцынан шырак алып тусу болды. Бул эулегп кугындау букт отызыншы жылдардыц ен бойына созылды десе болгандай. Бул тагдырдьщ тэлкепн койсайшы: кеше Мень- | шиковтар айдалып барган Березовкага енд1 Долгорукийлер барыпкамалды.Акырыттладамаяйтындэрежегежеткен. Кеше- ri патша калыцдыгы Екатерина сулу узак жыл Томск монастырын- да туншыкты. Ец соцгы Новгородта еткен сотта Долгорукийлер- fliH басты адамдары тугел ел1м жазасына кесшдь Кылмысы аса ауыр деп саналган Иван мен Алексей Долгорукийлер кол-аягы шабылып, жан тезгюз азаппен еллршсе, езгелержщ жай гана басы алынды. BipaK канша асып-тассац да, куткармайтын курык бар. Оныц аты - ажал. Ресейд1 артьщ-KeMi жок, туп-тура он жыл билеп, кылышынан кан тамган Анна Иоановна да акыры буйрек

ауруынан кайтыс болды. Патшайымныц e3i жастай жеар калып, бала кетермеген Kici гой. Кейжп Биронмен 6ipre етюзген жылдарын жец!л ауыз журт неше сама жупртедк Анна Иоановна жукп болган сайын, Биронныцэйел1 Беннига 1шжежастыктыгып ж урт, нэресте дуниеге келю1мен бауырына салып алады екен деп те согатындар бар. Аныц-таныгын юм ацдып тур дейаз. Алайда журт бул жолы мурагер i3flen ауре болмады. Анна Иоановна ез курсагынан бала болмаган сок, мурагер мэселесж элдекашан шеш т койган-ды. 1731-жылы шыккан манифесте: •патшайымныц ciruiici - герцогиня Бранкенбургскаядан туган жалгыз цыз Христина бойжеткенде куйеуге шыгып, ул туатын болса, болашац Ресей тагына сол отырады» деп ап-аныц жазылган. Осыдан кейж он уш жасар Христина арада ею жыл еткенде провославие джж цабылдап, енд'| Анна Леопольдовна деген атпен аренага шыгып едК Болашац Ресей тагыныц тагдыры соган карал тургандыц- тан, Аннаньщ экес1 Карл Леопольдеге тез арада цызына немю ацсуйектержщ 61рЫен куйеу табу тапсырылган. Ол байгус Австрия мен Пруссияны шарлап ж урт, Брауншвейгский эулетжщ принц| Антон-Ульрих Беверский дегенд1 зорга тауып келдк Асып турган ештекеа жок, ац KipniK, ац кез, узын сарыныц 6ipi. Анна Леопольдовна басында куйеуд1 менсжбей тулаганы- мен, патша жарлыгынан аттап цайда барады. Ацыры 1739 жылы екеужщ уйлену тойы болган. EHfliri жатса-турса кудайдан ттейтждер1 - 6ip бала... Асьщпаса болмайтын еди вйткеж Анна Иоановнаныц наукасы жанына катты батып журген. Жаман айтпай жацсы жок. олай-булай болып кетсе, Ресей тагьж Петрд'щ кызы Елизавета басып калмау ушж, мына Аннасы кургыртез1рек б1рдеце табуы керек... Дегенмен куйеу ж И т ерледр 1740 жылы Анна Леопольдовна аман-есен босанып, мурагер ул тапты. Баланьщатын Иван койган. Ендг куда каласа, ата журты жагьжан таза немю, тек нагашы эжесжщ гана орыска аздап шатысы бар сол бала Ресей тагына отыратын болады. Патшайым Анна Иоановна кайтыс болганда, мурагер III- Иванныц туганына терт айдан жаца гана асып efli... Сонымен, патшацыз дайын! Енд1 тек сэби патша ержет-кенше, оньщ iciH журпзетж регент-уэз1р тагайындау керек. Уэз1р юм болады? Мундайда, салт бойынша, баланык ата-анасы регент болуга тию- тугын. BipaK сарай мацындагылар бурын ел баскарып кермеген Антон Ульрих пен Анна Леопольдовнаны бул орынга олкысынды. 170

II Акыры 6api ацылдасып, api ел1м аузында жаткан патшайымньщ кеншжен шытута тырысып, регентпкке Биронды усын-ган. Анна | Иоановнанын бутан калай караганы жайында журт эр турл1 I айтады. Bipeynep Биронньщ кандидатурасын патшайым колдапты десе, енд1 6ipeynep \"Сатан осыньщ кереп не efli? Байгус-ау, мен ■ елген сок мыналар ceHi т у тт жейд1 гой» дел е с керттл дейдь Бул, acini, екеуара айтылган эцпме той, келденек куэ жок- Эйткенмен, Анна Иоановна жайдан-жай кауштенбеген болар, Бирон канша aKKi болтанымен, бул орында узак отыра алмады. Онык ез 6ил'1Г1н тым асыра пайдаланып жургенщ акдаган сотые министр Минихсэби патшаньщата-анасыментт 6ipiKTipin, 1740- жылдык карашасында Биронды камаута алды да, регентпкп Анна ■ ЛеопольдовнагатартыпэпердЕ.. БулендЕ шынын айтканда, Ресей 1 билИн колына устал туртан немютердщ арасындаты тартыс efli. Кейш бул окига туралы орыс зиялылары арасында: «Миних пен | Биронньщ асканы сонша, орыс мемлекелн 6ip саптыаяк сыра курлы кермей, 6ipiHeH-6ipi жулып алды-ау!» деген ащы мыекыл ] тарады. BipaK сэби патша Ш-Иваннык аркасында б и л т басына кел- ген Анна меи Антонньщ да дэуреж узакка бармады. Ресей тагы- ньщ орыска уш кайнаса сорпасы косылмайтын кайдагы 6ipey- лердщ колына eTin кеткеж эршмнщ-ак зытырданын кайнатып, наразылыгын тудыра бастатан. 8cipece, эскерлер арасында ызалытолку epic алды. Байырты офицерлер мен солдаттар ш н де баяты улы Петрд'щ тэрбиесж керген ecKi кездер| де аз емес-Ti. Солар бас косып, каланьщ 6ip шетжде езшше eMip cypin жаткан царевна Елизаветаны i3flen тапты. - Матушка! Сен Петрден калган жалгыз туяксьщ. Bi3 сеж aneKHiK орнына такка отыргызамыз! - дед1олар 6ip ауыздан. Елизавета б|рден KenicTi. Ец соцгы MyMKiHfliKTi колдан шыгар- гысы келмеген. Солдаттар мен офицерлер айткан сездержде турды. Патша сарайынатакауорналаскан Преображенский полю тугел кетершдЕ Сейлп, 1741-жылгыжелтоксанньщаязды кешжде эскерлер кыстык сарай мен жаздьщ сарайды б1рдей коршауга алып, кжэсыз сэби Ш-Иванды орнынан Tycipfli де, патшайым Елизавета Петровнаны отыз еж жасында такка отыргызды. MiHe, содан 6epi де жел жылта жуык уакыт eTinTi. acini, Елизавета - Петрелгеннен 6epri он бесжыл Ы ндетакка отырган тертжил эйел патша. 03ipuje K63i Tipi билеуил жайында жаман сез айту ьщтайсыз. Улы мэртебел1 патшайым ел у м тн актап, 171

экесжщ салган сара жолымен, жел миллион орыс эулелн (1744 жылгы халык санагы бойынша, алты жарым миллион) бакытты болашакка бастай берержде кумэн ж о к - Тек ендИ мурагер юм болады? Мэселе сонда. Патшайым Елизавета Петровна ernipj куйеугетимеген Kici той. Будан кейж детулн тутелп, семья цуруы еюталай. Демек бул Kici де урпацсыз eTefli деген сез. Ka3ip Романовтар эулелнде такка отырута какылы деп есептелелн 6ip тана адам бар. Ол да - орыс емес, немгс, кыздан туган жиен. Елизаветаныцтутан anKeci, баяты Гольштейн герцопне узатылтан Анна Петровна бар емес пе. Аннанын e3i элдецашан кайтыс болтан. BipaK содан туган принц - Карл Петр Ульрих деген ул бар. Kaaip жасы жиырмата ке л т калды. Бул кунде кулл1 Ресей соныцллеуж тте п отыр. Сол ж т т такка отырса, «катын патшалар» flayipi аяктала ма деген умгг бар... Б1раколум1такталмады.Шынындада,болашакты болжаукиын гой. Айткандайын-ак. eHfli он уш жылдан кейж, ятни 1761-жылы жацаты HeMic бекзадасыньщ Ili-Петр деген атпен Ресей тагына к е л т отыратынын, алайда ол 6ip жылга жетер-жетпесте эйелжщ буйрытымен е л л р т т , сол суркия HeMic эйел111-Екатерина деген атпен Ресейд1 осы гасырдын соцына дейж, отыз бес жыл бойы билейлнж дал каз1р Угримов б тген жок едк Ал арада тура 6ip тасыр еткенде, орыстыц улы революционер-демократы Герцен деген Kici осы кезецге бага бере ке лт: «Петрге дейЫп Ресей жаца flayipre жезекшелер уш аркылы erri» деп Kecin айтатынын да мына заманда отырып болжау мумюн емес-л. CoHbiMeH,5ipiHuii Петр елгенненбер1 Ресей сарай тецкерюнен кез ашкан жок- Сонын, эркайсысында канша адам турмеде mipifli, канша адам жацтырыкта басын 6epfli?! Аузымен кус лстеген кешеп Меньшиковтер, Долгорукийлер кайда? Ресей кашанта дейж бирондар мен остермандардыц аузына карап отырмак? Ресейде осы сурактарга жауап берелн, жапа шеккендердщ ак- карасын айыратын KiM бар?! Казак даласында 6ip Эбткайырдыц efliMi каншама дау, каншама с'ткМ с тугызды. Ал Ресейдеп жуздеп, мыцдап KeTin жаткан курбандарды тектеп сурайтын 6ip пенде жок- Осындай елдщ кулап калмай, не б1реулер басып алмай, журт катарлы TipiumiK eTin жатканына кайран каласыц! Жай Tipmi/iiK елп коймай, кудай сэлн салса, б укт Азияны езже каратып, канатын кец жайтан катанатка айналмак. Эйтеу1р, ipreTacbi мыкты, халкы жауынгер, улы Петр орнынан козгап ж1берген ерен куш бар, сол ектнмен келе жатыр. 172

Дегенмен, Ресей де - цудай тепн жаратпаган, ырысты, салымды ел гой. Semi, Ресей империясы жаца жерлер kirepyqi Еуропадагы елдердщ бэржен кеш бастады. Агылшындар, испандар, португалдар, француздар кек мухитгы кектей е тт, жер шарын белюке салып жургенде, орыс эулет1 эл1 орманнан узап шьщпаган-ды. Алтын орданьщ кыспагынан кутылган сок ес жинап. Казан мен Кажытарханды каратып алганы кеше тана. Сонан сок Шыгыска беттеп, Орал таудан асып тускенже He6api 6ip жарым гасырдьщ жуз1болыпты. Biрак бул елдщ салымдыл ыгы - кудай Heci6eciH шалгайдан емес, дэл ipreciHeH бергендтжде. . Баска елдер сиякты отарды мухиттык аргы жагынан 1здеген жок, ! жапсарлас отырган керил халыктарды б1ржен сок 6ipiH езже i косып ала бердь Алтын орда ыдыраган сок бул тещректе оньщ 1 жолына кесе-келденек туратын да ешшм калмаган. Сондыктан тым асыгып та кетпедг Орал таудан асып ту с т, Ci6ip wepi аркылы сонау Тынык мухит жагалауына жеткенше тугае 6ip гасыр кажет | болды. Он жетжил Facbip деп аталатын жуз жыл. Бул жорыкта ' орыс каруына Кеилм хандыгынан езге ошак е т т карсы турар I ешшм болтан жок. Кекжал Кеилмнщ 63i де он жылга 3opFa тетеп 6epfli... Одан ары кыртыз бен хахастык, Сака журты мен тэты баска орман халыктарыньщ карсылыгын буйым курлы кермей, жыл сайын 6ip бекет inrepmen койып, шыгыска карай жылжи берген. Ресейде содан 6epi каИарлы Иваннан бастап каншама патша ауысты. BipaK шыгыска каратылган жаулау саясаты езгермей сол калпында кала бердк Ал казак ордасыньщ ойламаган ...эн Ресейге KipinTap болуын тагдырдык тетенше тарткан сыйы десе де болады. бткен гасырда орыс жасагы кальщ тайганы как жарып, шыгыска карай жылжыганда, ок жак бужрде кек байтак казак даласы калып бара жатканын Мэскеу мемлекет1 бтмед1 емес, б тдь Б1рак бурылуга муршасы болмады. Аныгырак айтканда, журеп дауаламады. Турктермен согысу кашанда окай емес-Ti. Оньщ ycTiHe Kemeri Алтын Орданьщ басты Tiperi болтан казак хандыгы ЭЛ| де ешшмнщ Tici батпайтын ipreni ел саналатын. Осыдан небэр1 eni гасыр бурын казактьщ саны орыспен тецдес екен. Касым ханнык тусында казактар eni лек1 эскерд1 майданга еркж шыгаратын болган... Казактьщ аргы жагында Бухара, Хиуа, Кокан,ХорезмЩ|зжатыр. Булардьщ 6api де лек-лек аскер шыгара алатын куаггы мемлекеттер. Сондыктан Ресей патшалыгы эз1рше бул аймактарга соктыкпай жанап етуд1 жен керген. 173

Бтетждердщ айтуынша, BipiHUji Петр 1721-жылы Ресейдщ империя екенж элемге эйплеп, езж «император» деп жариялаган кезде, ол казак даласы туралы алгаш рет армандаган кержед'с ■5i3 кайткен кунде де Кыргыз (казак) даласын 63iMi3re косып алуымыз керек. Булдала - Азияныцюлл, YHfli мухитынаапаратын какпа. 5i3re бул елкеж бейб1т жолмен, согыссыз багындырган TniMfli. Сондыктан казак хандарыньщ 6ipiHe -6i3 Ресейге бодан боламыз» деген кагаз жаздырып алуымыз керек. Ол кагаз мейл1 миллион сомга туссе де езж актайды» деген екен. Б)рак бул ол кезде «идркж, солай болса!» деген тойымсыз патшаныц Tarri киялы гана efli. Петр елген сок Сырткы ютер алкасы мен Азия департамент! оньщ бул есиетж орындауга кам жасаган. 1726-жылы Ресеймен шектес елкелерге колына жем шанышкан кармак устатып, башкурт cayflarepi Максут Юсупов тэр'1зд1 адамдар ж1бершдг Булар екалдымен Kimi жузд1 беле-жара билеп отырган Эб'ткайыр хан мен Кайып ханнык баласы Батыр султанньщ тамырын басып Kepyi керек еде Б1раколар казак даласын канша шарласада, бул жолы кармакты ешюм каба коймады. Бул осынык алдында гана шыгыстан Жокгар калмактары басып Kipin, ортакжаудан коргану ушж казактардьщ басы уакытша 6ipire калган кез болатын. Батыр султан б1рден ыршып TycinTi де, комагай Эбшкайыр кармактагы жемд1 кимай 6ipa3 айналсоктаганымен, жеме-жемге келгенде оньщ да журеп дауаламапты. Кейж мэл1м болганындай, Эбткайыр сол туста казак эскерже бас колбасы боп сайланып, абыройы артып, енд1 жарымжан Болаттык орнына Уш жузге хан болам ба деп дэм елент журген Ke3i екен. Сонымен Юсупов тобы барган сапарынан К¥Р кол кайт-ты да, жогарыда отыргандар бул caTci3fliKTi тарихи жагдайдьщ эл1 nicin желлмегенже жорып, эз1рше казак даласынан ум1т y3in койган-ды. Муньщ артынан кеп кешжпей I-Екатерина е лт, Меньшиков бил1ктен Kerin, ею аралыкта И-Петрдщ орнын Анна Иоановна басып, патша сарайы манында аласапыран туып Kerri де, кайдагы 6ip казак даласы туралы ойлауга мурша болмаган. Сарай теккерюг iixiKi булin ез алдына, бул жылдары Ресейд1к сырткы елдермен катынасы да бэлендей Kici кызыгарлык емес ед|. Парсылармен арадагы б т м бузылып. Царатек!3 бен Кырым ушж Туркиямен тагы да кез алартысып, езара согыс одактарына 6ipiKKeH Англия, Франция, Австрия, Швеция сеюлд1 Еуропа елдер1нщ де кылт-сылт м’жез1 кебейт турган... Сарай мацындагылар елд1 тыгырыкган калай шыгарамыз, империя 174

ipreciH цалай бекемдейм1з деп басы катып отырганда, тагдыр оларга ойламаган жерден «Казак даласы» атты тетенше сый экелш тартты. Мше, гажап! Сенесщ бе, сенбейсщ бе?! Осыдан бесжыл бурын колга туспей кеткен казактьщ асау ханы Эбшкайыр биыл канды кармакты e3i келж кауыпты. Уфадагы Ресей ек!пд!п аркылы патшайым Анна Иоановнага хат жазып, езжщ коластындагы Kimi жуз руларымен 6ipre Ак патшага бодан болатынын бтд1рген... Бул хабарга сарай манындагылар эжептэу1р дурлiricin калды. Qcipece, Анна Иоановна капы масайраган. Bip кезде улы Петрдщ esi кол железе алмай, киялдап кана кеткен улы арман бупн мунык тусында езжен-ез! icne асып жатса, будан артык не керек?! Кездейсок табыс патшайымньщ эйелге тэн жецсж кек!лж кетер1п-ак тастады. Бул оган: «мже, кердщдер ме, менщ улы мэртебемд1 алыстагы такгуттардьщ 03i танып жатыр!- деп жауларына мактануушж де кажет ед1. Рас, Сырткы icTep алкасындагылардьщ айтуынша, Эбшкайыр казак даласында бэлендей беделд1 хан емес кержедс Мына хатты да Улы ордага хан болсам деген арманы орындалмай, ез кандастарынанешалуушшжазыпотырдесед1...Мейл1,туыстарына ешжпек тупл, 'ниже кан катып калсын! Жын урып, сайтан согып кетсж!..8йтеу1р,хатиеа- казактьщзацды хандарыныцб1р1болса желп жатыр. Тез1рек елил аттандыру керек! Жабайыларга сежм бар ма, айнып калмай турганда Эбткайырдан ант кабылдап, «ез ерюинзбен Ресей патшалыгыньщ кузырына багынамыз» деген саяси кужатка кол койдырып алган жен. Казак жерж айналдыра 6eKiHic салып, imnepmen ешп алганша Эбшкайыр хан аман турса, аргы жагында жер жутып кетсе де ©3i б'шсж. Басында Анна Иоановнаныц желтлдету1мен елшишке осындагы графтар мен князьдардьщ 6ipi, TinTi болмаса сарай мацындагы беделд1 боярлардьщ 6ipi кеп некермен барсын делжген. BipaK жер тубже баратын мундай сэн-салтанатты wepyfli казынадагы каржы кетермейтж болды. Акырьжда казак даласына аттанатын елшшер мэртебес1 6ipTe-6ipTe Kiш1- Рей!п, ек сокында Сырткы icTep алкасынын тшмашы, шокынган башкурт Тевкелевке ке л т лрелген. Кузырьща караймын деп eai жалпылдап хат жазып отырган, туктрдеп казактык токалдан туган Kimi ханына осы да ж е тт калар дескен-fli. Обалы кэнеки, Мэмбет мырза Kirni жуз ордасында 6ip жылга жуык жур!п, тапсырылган мждетл артыгымен орындап кайтты. Ек киыны: Эбжкайыр хан Ресейге ж1берген хатын ешжммен 175

акылдаспай, хан кекестен етюзбей, аз атынан астыртын жолдаган екен, Мэмбет мырза бул зацсыздыктын, да олцы жер1н толтырып, peTiH тауыпты. Азын-аулак каржыга ныр елтде таптырмайтынб1разсыйлыктаралакеттед^ауылаксакалдарына соларын уле слр т ж урт, aftTeyip, сол жолы Эбткайыр бастатцан Kiuji жуздщ 6ip топ ру басыларынан ант алып кайткан. Осыдан кейш-ак казак жерше каркынды шабуыл басталды. Патшайым Анна Иоановна муны ез тусындагы i3 калдырар, ек улкен тарихи окига деп бш'т, бул даланы жаулаудан каржы жагын аяган жоц. Шыгыска жорыкжасаймын дегендерд! шелнен колдап отырды. 1734-жылы Кирилов экспедициясы келт, Ор езентщ Жайыкка куйган сагасында Ор беюнюш сала бастады. He6api он-он бес жылдьщ imiHfle Жайык шеб1 салынып 6iTin, ол Е с т жуйес1 аркылы EpTic шебше жалгасты. Енд| бул камалдар Ti36eri Атырау, Арал те н д е р ы басып, Сырдарияньщ бойымен шыгыска таман созылса, тек казак даласы тана емес, букт Орта Азия колда деген сез. Сейлп 6ip хаттан басталтан e«i ел арасындаты катынас аз жылда канша езгерю экелд1 eMipre. Bipeyre - бак. 6ipeyre - сор. Ресей астанасына басын зорта сидырып журген буратана журт eKini Мэмбет мырза ттмаштыктан генералта дейш кетертдс Ал кыр елшщ асау ханы Эбткайыр ез ертмен киген TeMip ноктадан азат басын шытара алмай, акыры, мшеки, езЫ-ез1 мерт кылды. Обалы - Тевкелевтщ мойнында. Эбткайырдык басына ужмак орнатпак болып, отан патшанык аузынан шыкпатан уэделерд1 6epin ж урт, Timi Уш жузге хан е т т бекп-прем дегенге дейЫ барып, байтусты торта туарген сол гой! Ал Орынбор шекара комиссиясыньщ бастыты Неплюев eneyi айтканын орындатып алтан сок, казак ханын керек те кылмай, далата тастап Kerri... Обал-ак! Эбткайыр хан елертщ алдында гана Орынборга келт, генерал Тевкелевпен жэне Неплюевпен узак сейлескен-дт Cipa, Tin табыспатан болар, казак ханы сол KyHi бас Tepici келюпей, тым ашулы аттанды flecin журд1 бтепндер. Араларында кандай экпме болды екен? Не десе де, e«i жак ат кектш Kecicin. араздасып айрылганы белrini. Орынбор SKiMflepi будан бурын да Эбткайырды унатпай, одан калай кутылудын амалын таппай журелн. Сотан Караганда... Астыртын Барак султанга да хабар 6epin, Эбткайырга айдап салган б1здщ жансыздар емес пе екен?! Иэ. 6i3fliK адамдардан бэрш де кугуге болады... Кезжде Бироннык тыцшылары .Долгорукийлермен байланысьщ бар» 176

деп, муньщ ез сонына канша тусп. Егер Неплюев муны сол жолы Туркия жакка epTin кетпегенде, Угримовтын дал булай аман отыруы еюталай ед1. Орынборэюмдер1,неушжекен,булжолыелген0б1лкайырдын I сокынан сурау салып, тектеп жаткысы келмед1. Сырттай сыр бермесе де, куанып калгандары анык- -©TipiKайткан жер1нде кеп I турма> дегендей, олар ушж ею ел арасындагы токтамга алгаш цол койган KiciHiH, тез1рек кезден тайганы жаксы. Анау кайда, I мына уэденд'| неге орындамадьщ деп енд1 ешюм де сежмен таласпайтын болады. Сонымен 6ipre Орынборда отыргандар [ 0бткайырел1мжебайланысты казацарасынынушыкпай,даудын, бейб1т жолмен тез 6iTyiH калаган. Басты нарсе - элдеб1р ханныц eayi емес, бодан елдщ бутжд'|п, шекара бойыныц тыныштыгы. Цудай оныц бетж ары цылсын, егер мына дала кемержен асып толкитын болса, Ертю пен Жайыцтьщжагалауындагы беюнютерд1 жым-жылас шайып кету1 де мумюн гой! Дау ерилмей тез 6nyi ушж цазакца бул жолы да Каз дауысты Казыбек сынды аузы дуалы би керек едк Абылай мен Казыбек арасыньщсалкын екен'ж жаксы б'телн алаяк Неплюев осы жолы Kapi биге арнайы хат жазып берген. Угримов ол сэлемж жетюздг Сезжде турса, тебе би бугж-ертек осьжда к е л т калуга тию. \"Сонымен ертек билер соты, - дед1 Артем Денисович кек жузжде калкып журген жалкы кыранга карап отырып. - Айтпакшы, бул елде не турме, не зындан, не жер аудару сиякты жазалау орны жок кой. Барак султанга билер кандай жаза Kecyi мумюн? Цызык... Сонда бул ел сотсыз, абактысыз мына байтак даланы калай тэрттке келлред1 екен? Соткары мен содырын, урысы мен каракшысын калай тияды?» Бул кезде кун ек!нт1ге карай еккейт, жол бастаушы Жэпек пен тшмаш Абзалов та кайтып оралган-ды. Жэпек камшыньщ сабына деп 6ip колтык Кызыл тобылгы киып алыпты, Абзалов жарты шелектей каракат Tepimi. Ymeyi орындарынан турып, теменде калган аттарына карай аякдады. XIII Ертекжде туске таман Абылай Ордасына, касында 6ip топ адамы бар, казактьщ улы 6ni Каз дауысты Казыбек ке л т тусгк Бул кунде жасы сексеннен асып кеткен Kapi бидщ сокгы уш-терт жылда Ордага ат басын Tipen турганы осы ед'|. Ыреулер оньщ ce6e6iH кулге шеккен карт бурадай бидщ жасыньщ жеткенже, 177

бшиктен кеткенже жорыса, енд1 6ipeyflep Абылаймен арадагы салкындыцка саятын-ды. Калай болга н кунде де, агайын арасы eKire жарылгалы турган алмагайып кезецде, 6ip кезде сонау Эз-Теукенщ ез1не ацылшы болган Казыбектщ бупн ту тубжен табылганын калыц букара жаксылыкка балады. - Кайтсын-ай! Биде бедел, ханда кад1р калмай бара жаткан сок, «api тарлан уйде шыдап жата алматан гой! - Kapi кеудесж суйретт, сонау Каркаралыдан бул келгеж де - келю-ак! - Иншалла, улы бидщ e3i келдк Енд1 агайын араздыгы тиы- лып, ел шлнде кут-береке орнайтын шыгар! - десгп кашанда жак- сылыктан ум1т узбейтж букара хальщ. KenmmiKTi катты разы еткен тэты 6ip жайт - Цазыбек келш тускенде, Абылай хан эдет бойынша Ордада к утт отырмай, журт катарлы алдынан шыгып, бидщ атыньщ басын e3i барып устады. Ол осы кылыгымен-ак арадагы токды epiTin ж1бергендей болып efli. Буган халык та, Казыбектщ 03i де дан риза болды. Kepi би аттан Tycin, Абылайды цушактаганда, жартастан сыгылып шыккан селдей, кезжде ею тамшы жас турды. Осы 6ip кержюте - агайынга деген сагыныш та, кертжке шаккан мук да. Kiuiire жасаган KeuiipiM де жатыр ед1. Ердщ кунын ею ауыз сезбен 6iTipeTiH, уш жуздщ ек жуйрж деген жел 6ni ертекжде ею жактык ризашылыгымен Казыбекл тебе би сайлап алып, юке Kipicin те Kerri. Былай да басы ашык месележ тергеп-тексерт, анык-каныгына жету мундай шиел! даудык талайын алдынан еткерген сукгыла билер ушж бэлендей киынгатускен жок- Алдымен кайгылы каза кезжде Эбткайырдьщ жене Баракгьщ касында болган куелардан жауап алынды. Куелар TinTi кеп болатын. 1шжара бура тарткандары болганымен, Ty6iH куып келгенде 6epiHiK свз'16ip жерден шыкгы. К1Ш1 жуз шепнен белже кешкен каракалпак ауылдарын Барак султан камкорлыкка алып, Улытау ежржен коныс бермекке Kemipin екеле жатканда, осы кешке Ор беюжс'жен кайтып келе жаткан Эбткайыр ушыраса кетедь bipeynep ойда- жокта кездейсок ушырасты дейдК Енд1 6ipeynep каракалпак кешжщ межсж алдын ала ecTin, кундж жерден адеж бурылып келд( дейдс Калай болганда да, одан келт-кететж ештене жок efli. Ал жер жадысьж, урыс болган орыннык жолдан тым бу­ рые екен'ж есепке алганда, Эбткайыр кездейсок емес, сонша жерге едеж i3flen келгеж аньщ. Сержтержщ айтуынша, патша BKiMi Тевкелевпен арадагы акпмеге ханнык Kenmi толмай, Ор 178

I камалынан тым цатуланып аттанFaн кержедь Осы ашу устжде I касыкдагы He6api Цырык-отыз адаммен Барак тобына эдем I ке л т соктыккан. Ханньщ буйрьжы бойынша, алдымен кылыш j суырып, найза сттеген - Эбшкайырдын, адамдары екен. Аргы | жаты 6enrmi - киян-кесю урыс басталыпты. Ею жактан да 6ipa3 j ж1г!т жаракат алып, ат жалын к¥шады. KefiiHipek Барак тобына кештег1 каракалпак ж1гптер1 кемекке ке лт, хан некерлерж ыгыстыра бастайды... Mine, дал осындай сэтте Эбшкайыр хан Барак султанга акыра айгайлап: - Кызыл кез пале, кырсык жауым, осы сен-ак алдымнан кес- кестеп шыга бердщ-ау! Казак даласы канша шеказ дегенмен сен екеу1м1з ушж тар болганы гой... Кане, катын болмасак, шык былай! - дептебжтеумтылыпты. ! Ол 6ip apKiM ез басын коргап, жан алып, жан берген карбалас I шак едк Басым кушке тетеп бере алмай каша урыс салган хан | некерлер16ip мезетге арттарына бурылып караса, канга боялып, • аттан кулап жаткан Эбшкайырды керед'1... Осы туста куэлардьщ ■ сез'| eKire жарылады. Ыреулер: «Эбшкайыр хан кылышын жалакдатып шауып барган сэттен-ак. Барак султан как журектщ басынан алдаспанын салып yaripfli- десе, енд1 6ipeyaep: «Барак султан ханды алдымен шокпармен урып аттан кулатты да, канжарды содан кейж барып салды» дегенд1 айтады. Eneyi де icTiK мэнж езгертпейтж Kiuji-ripiM нэрселер. - Хан сауытсыз, дулыгасыз болатьж. Ат ycTiHfleri ай-каста Барактын колындагы ак алмас дал журектщ басынан кадалыпты - дед1 жан TaciaiM етерде маркумньщ басын суйеген cepiKTepiHiK 6ipi. Cipa, осыньщ ce3i дурыстыкка келетж секшдь Окиганьщ мелшермен дал осыган жуык болганын Барак султаннык e3i де жокка шыгармайды. Эркайсысынан жеке-жеке жауап альжса да, акылдасып койгандай, ол да куэлардьщ сезж кайталады. - Ал буган дейж Эбткайыр ханмен араларьжда кыжыл, кысас, ештж, араздык болып па efli? - дед1 Казыбек би тугелге жуьщ агарып кеткен бурыл кастынастынан сыгырая карап отырып. - Болганда кандай! - дед1 Барак султан K©3i жайнап. - Ол опасызды мен eMip бойы жек керетжмж. Ал ана жылы Аныракай согысынан кейж казак колын белшектеп, жоц-гарга карсы урыс даласын тастап кеткеннен 6epi OFaH мулде каным катып калган... - Иэ, сонан кейж? 179

- Сонан кейж ол езж улы Ордага хан сайламаганы ушж. казак кауымынан еш алу жолына туст! Ак патшаньщ колтыгына барып тыгылып, казак жерш орыстарга сатгы. Сол аркылы шекшз билжке кол артпак болды. Эбткайыр - ек алдымен казак хадкыньщ алдында кунэИар. Азат елдщ асау басына кулдык ноктасын экелш кипзген сол гой. Сол кылмысы ушж оны уш жуздщ билер соты жауапка тартып, дарга асуы керек еди. Б1рак оган жете алмай, менщ колымнан ажал тапты. -Солайдек1з... Ал, Эбткайыр ханнынжекеез басыкатиг1зген зияны, тагы баска ешлк-кастыгы болды ма? - Ол жагы кеп-ак. TinTi айтып тугесжшз. Эбткайыржеке менщ ганаемес, казактыкЭбтмэмбет.Абылайсектдхан-султандарын жамандап, журт алдында беделж туаруге тырысты. -Барак жокгархакдыгына сатылып Kerri» деп дужм елге есектараткан да - сол... Ал, мал-мул'ж жагына келеек, еткен жылы Кайып ханнык маган Хиуадан женелткен кырьщ туйе тоганагын жолда тонап алганын айтсам да жеткт1кт1. Мен сонда-ак колма-кол карымта кайтарып, Эбткайыр Ордасын шауып алуыма болатын efli. BipaK ел берекеа бузылмасын, дуние ушш кыркысып жатыр демесЫ деп, оны да куып жатпадым... Билерге арналып белек тИлген уйлерде тергеу осылайша ж ур т жатты. Абылай да, баска батырлар да бул icne араласкан жок- Орта жуз ханы бар мждетп билер сотына тапсырды да, e3i касына Кабанбай, Бегенбай, Малайсары, Кекжал Барак, Ер Жэн1бек, Есенгелд1 бастаган эр елд1н батырларын алып, келер жылга белгтенген атганые жайын акылдасумен болды. BepiHiH ортак туйжге келгенждей, ойрат Ордасында Ka3ip бурьжгы айбын жок. Сыр бойындагы калалардан 6ipTe-6ipTe шепнт, жакында ежелп байтак кала Турюстанды кайтарып 6epyi - осыньщ айгагы. BipaK Ташкент шаИары, Талас пен Шу бойы, 1ле алкабы, кыскасы б укт Жет1су ani де ойраттардьщ колында. Оган алтынды Алтай мен бак конган Баркытбелд1, кут дарыган Кулыстай1елкесж косыцыз. Алдына жарты гасыр, артына ширек гасыр бауыр басып калган аймактарды онайшылыкпен колдан шыгарар Typi жок- Калайда согыссыз ештеке б1тпейдь Алда турган ек соцгы memymi шайкаска осы бастан дайындалу керек. Ол ушж эр рудьщ батыры мен басшысы ез карауында канша TyriH бар, эр ру жарамды жорык атымен, бес каруын сай е тт, канша сарбаз 1Кулыстай- цэпмацшацамыстыдегенсвз. БурынЕс'шезешшцбойыносыпай 180

шыгара алады? Осыныц мелшер1 тез арада аныкталсын делждг Ежелп дэстур бойынша, Абылайдын, межес! былай екен: Аргын мен Найман 6ip-6ip туменнен, Керей-Уак. Кокырат-Кыпшак екеуара 6ip туменнен деп есептегенде, Орта жуз терт тумен аскер шыгаруга тию... Kimi жуз рулары тугел катыса коймас. Мына окигадан кейж Нуралы, Ералы султандар бурынтыдан да киыс тартуы мумкж гой. Эйтсе де, аттаныс хабарын ecTin, кулагына кикутисе, жауынгер ел хан жарлыгына карал отырмай, 6epi салганда 6ip тумен колмен косылары сезаз. Сыр, Сарысу бойындагы: Эбюкайырга ермеген Алшын, Жаппас, Тама, Табын рулары алдымен кол ушын берержде кумэн жок— Ал тугелдей жокгар кол астында калып, болашак аттанысты терт кез1мен кутж отырган ¥лы жуз рулары бул жолы жан сала кимылдауга - тию. Олардан 6ip тумен, элде eKi тумен эскер калайда шыгып i тур. - Эггец, дуние-ай! Алдагы аттаныста жел тумен кол ту тубже жиналса, жокгарды жундей тутер ед1м-ау! - дед1 Абылай хан алаканын ыскылап. - Айтпакшы, осыдан отыз жыл бурын, ■Актабанньщ» кезжде, казак жерже басып юргенде ойрат Ордасьжда да жеп тумен эскер болган гой. Жалган ici акиретке кетпес. Bi3 де сондагы «сый табагын» ез алдарына тартармыз! BipaK оган дей1н iстеле л н жумыс бастан асады. 8р улыс ез . даркан-усталарьж Жезд1 мен TeMipTayFa аттандырып, кыс бойы кару-жарак,сауыт-саймансогуменайналысуы керек.Садакиет1н, жебе жасайтын, ер-турман еретж шеберлер де бегелмей icne KipiceTiH болсын. Усталарды сойыспен камдау, кемекке карулы азаматтар белу ру басыларьжа жуктелед1. Эскердщ арткы me6i — бакауыл тобын жасактауды да мьщ басы, тумен басылар осы бастан ойластырганы жен. Аттаныс Mep3iMi - алдагы жылдьщ мамыры.Тулгтт.тузем куратын жер - Улытауек1р1. Ал согыс кай багытта журед1? Найзаньщ ушын алдымен Сыр бойына т1рейм1з бе, Жетюуга бурамыз ба, не болмаса жауды терют1ктен, Ертю пен Емюд1 ерлете куамыз ба, ол жагы кез1нде, жокгар Ордасыньщ осал жер1 кай туста деген сауалга орай шешшетж болады. Аттаныс мерз1мж, эскер санын эз1рше дабыраламай, дайындык жумыстары ете купия, api мукият журетж болсын деген бэтуага кел1ст1. Колбасы батырлар Абылайды орталарына ала отырып, алдагы аттаныс жен1н 6ip жайлы е т т болганша, билер соты да Барак султанньщ <ciH аяктап калган едг Айыптаушы да, актаушы 181

да, арайыннып дэнекер сезж айтатын да - осы жел бидщ шлнде- тугын. Тебе би осылардын барж тыкдап болран сок рана, уюм айтугатию. Айгак-куэларды тугел тыкдап болды. Бараксултаннан неше дурк1н жауап алынды. Ата-баба дэстур|, казактык ежелп жол-жобасы мукияттэгтпштелдс Касым ханнык каска жолы, Ecim ханнык е с т жолы, одан кала берсе, Эз-Тэукенщ -Ж ел жаргысы» эр кулакта кайта жакгырып, олардык, acipece, Kici ел(м'|, кун дауы женждеп каридалары кайтадан сарапка Tycrri. 0 з елжщ сез1н устап, елген хандарыньщ кунын даулап келген Kimi жуз тобыньщ басшысы - Шекл Сырлыбай биден де сез калган жок. Непзп даугер ретшде кайта-кайта камшы тастап, арыла сейлеген KiciHiK 6ipi сол болды. Ал коргаушы би Боранбай да ешюмге есесж ж1берелн Kici емес-Ti. 0лке обал, Tipire киянат болмасын деп, жанган ертке канатымен су сепкен карлыгаштай, ол да Барак султанды барынша коргап бакты... Heri3iHeH осы eKi барытта ep6ireH билер ce3i кепке дейж 6ip туйжге келе алмай, туйыктала берген. KemumiK eHfliri тугел сездщ ток етер ryPtiHiH тебе би Казыбектен Kyrin отыр efli. YKiM айтылар кун жакьждаган сайын, журт шыдамы жукарып, тыкырши бастаган. Казыбек бупн билж айтады деген куш Кабанбай ежелп датдысымен ерте турып, хан Ордасыньщ сырт жатындагы тебеге карай аяндады. Куздщтаяп калганы ма.такгы ауада бой cepriTin, уйкы ашатындай салкын сыз бар. Шыкка малынып, кумютей жылтыраганкжзбетегешкуслментай-ганактап.зорражурткеле жаткан-ды. Тебенщ баурайына таяп калганда, кенет арт жагынан аяк тыкыры есплдк Бурылып караса, сонынан Барак султан келе жатыр екен. Аягын ж тр е к басып, катарласа бердг byrinri такды, cipa, уйкысыз еткерген болар, каны кашып, сурланып алыпты. - Цайырлы так, Дарабоз! Жаксы жатып, жайлы турдык ба? - дед1даусы сэл туткырланып. - Шушр. 03in калайсьщ, султан? Бупн тым ерте турып KeTinciK FOft? - Неменеге алагызатынымды бтмеймш, соцгы кундер'| уйкымнык кашыккырап жургеш, - дед1 Барак баяу KypciHin. - 0 зщ бтесщ , корку, кобалжу дегендер менщ эделмде жок нэрселер гой. Канжарымды канга малып, Эбткайырды о дуниеге аттандырган куш де дэл булай елепзген жок efliM. - Коркудан емес, кобалжудан болар, - дед| Кабанбай. - Ел келеек журтталкысы деген окай ма. Bapi 6ip Kicire каратылганда, ce3fliK де бел кайыстырар салмагы болады. 182

- Cipa, солай шыгар... БэрЫен де куткен жаман екен. Бас- аягын 6ip-aK кунде 6iTipeTiH 6earmi HapceHi билер де сагыздай созып wi6epfli. Булар хан Ордасы мен телецпт ауылыньщ еж ортасындагы б и т децнщ басына шыгып, шыгыстан алаулай кетертген кундЬ ояна бастаган TipmmiK дуниесш тамашалап 6ipa3 турды. Кунмен жарыса таяу 6ip макнан бозторгай к е те р тт, бейне аспан те сте min койган кумю коныраудай сьщгырлап коя 6epfli. Телецпт ауылынан терт тулж мал ере бастаган. Эр ошацтыц басынан шудадай шубатылган TyriH ке те р тт, ак; жаулыцты эйелдер эдеттеп TipniK камына KipicinTi. - б й тт, катты куйзелелндей ештене жок, султан! - дед1 Кабанбай Барацтын, ж узте барлай кез салып. - 9pi кеткенде кун алар, ел-журт болып кетерерм1з. Жалгыз емессщ. «У imceK - руьщмен» дейд1 казак. Артыцда кара агаштай кальщ ел турганын умытпа. Барактьщ ез басы, езге султандардай емес, артык дэулет жинамайтын Kici едк Колы ашык, дастарканы мол, KipiciHeH шыгысы кеп болатын. Кабанбайдык кецшше разы боп калды. - Ракмет, Дарабоз... Tanip жарылкасын! Сен осылай демесен, Кабанбай болармысьщ! - дед1 даусына сэл-пэл flipm араласып. - Айдьщ-куннщ аманында артына сез тескен жаман екен гой. Каккусезден repi кан майданда касжауьщменашыкайкасканьщ мьщ артык... Ал енд1 сенер болсак, меж кинайтын - бупнп билер KeciMi де емес, мулде баска жай... - Ол не сонда? - Болашак урпактьщ ужмП Заман озады, зак тозады, ур- пак ауысады. BipaK казак шеж1рестде Барак пен Эбткайыр окигасы умытылмай, таразыньщ еж басында тура 6epepi хак. Сол бейтаныс, болашак урпак KiMre алгыс, жмге каргыс айтар екен? Солар сорлы Баракты тусте ме? MeHi 6ip сойыл кетерген содыр, кан кумар каракшы деп журмесе болганы да! Кабанбай бэршен де бурын Барактьщ айткан сертте тап- жылмай турып калатын табандылыгын, жаудан кайтпас кезаз epairiH ерекше багалаушы efli. Эткенге ежнбесе де, болашак- ты болжай алмай, ani де толку устшде турган султанды штей - Келер урпактьщ да ой-nmipi 6ip жердей шыкпас, - дед1 Кабанбай толгана т т катып. - Азат улдьщ ce3i бар да, нокталы кулдьщ сез! бар. Кайсысын аужал тутарсьщ?! Кубылмалы дуние 183

талай аударылар да тецкертер. Эр буын ез заманынын уйретжд1 сезж айтар. Эйтседе, менщ 6ip сенепжм - туптщтубжде азаттык пен акикаттын мереж устем болары хак! - Рацмет! Айтцаньщ келсж, Дарабоз!.. Маган да кереп - 6yriH бар да ертец жок, бепндеп Ke6iri емес, тубждеп туныгы гой. KefiiHri урпак дугасына коспаса да, атымды шулатпай, тыныш уйыктатса болганы! - деп султан аз ойланып турды да, кенет 6ip ойнакы, кецтд1 цалыпка ке и т. - Timi менщ ем дуниеде eniHepiM жок- Мен де, кэлай дегенмен, тауарых бетжде ез такбамды калдырдым емес пе... Tempi, эр заманда 6ip Барак тумас деймюц. Солар еилрмейд1 менщ атымды! Эбшкайыр хан e«eyiMi3 енд1 мэнп ажырамастай косакталдык- Эзщ айткандай, дуние б1рде бетж, 6ipfle сыртын берер. Эбшкайыр eKeyiMi3 заман ауыскан сайьж жармактыц eKi бетждей кезекжалтетт, итжыгыс тусем1зде отырамыз! - деп ез!нщ кайгысыз, даркан кез1ндепдей каркылдап турып кулди. Сол KyHi улы сэске кезжде хан Ордасыньщ мацы кужынаган халыкка толып Kerri. Жан-жактан аттылы-жаяу агылган адамдар толастар емес. Bapi де бупн жария болар ук1мд1ез кулактарымен ecTirici келедь Мана танертенп мезплде-ак агылган журттык аукымын байкаган сок билер соты Орда макында емес, ауыл сыртындагы журекше тебенщ баурайында етсж деп уйгарыскан. Ka3ip салт атты теленпттер опыр-топыр кеп кауымды Орда мацына жолатпай, сол тебеге карай кайырмактап жур. Мына тебенщ баурайы, шынында да, кек майсада жамбастап жатып, нагыз сез тыкдайтын жер екен. Bipeynep аттарын ерелеп ж1бер1п, енд16ipeynepi матастыра кактарып койып, журт катарлы орын алып жатыр. Юмдер-жок дейсщ бул дурмектщ 1ш1нде: бай мен б а та н да, султан мен о т а н да, багы жанган батыр мен сан согыста жаумен кидаласкан сэры Ticri сарбаз да осында. Биенщ eKi сауымынык арасьжда, не epiCTeri к°й уйездеген кезде сез тыкдап келе коялык деп тура шапкан малшы-косшы. жылкышы да осы манда. Енди м те , сол сез кумар кауым тымагыньщ билер жак кулагын жымкырып алып, е л т -emin энпме тыкдап отыр. Тебе басына Абылай бастаган батырлартобы 6ip белек, билер тобы 6ip белек к е л т тусл. Солардын сокын ала 6ip топ султан, огландардык коршауьжда Барак та келе жатты. Журт назары б1рден сол жакка ауган. Кешшлж эр тустан: - Эне, Барак султан да келе жатыр! - Ой, epiM-ай, э!.. - Кайсысы, берп шеткю ме? 184

- Жога, анау 6ip ортадагы анжал жиреннщ ycTiHfleri дэуд1 кердж бе?.. - Пай-пай, 63i де ж1пттщ сырттаны екен гой! - Эрине, eHfli налай деп ойлап едщ?! Окай Kici Ан патшага арка суйеген Эбшнайырдай ханнын, басын ала ма? - дес'т гу-гу етед1. Абыр-сабыр басылып, журт тугел жайгасып болды-ау деген мезетте, кен жайылган масаты кжем услнде, билер цоршауында отырган тебе би - Каз дауысты Казыбек орнынан кетертдк Бул кунде жасы сексеннен асцан бидщ белнщ epi, кезжщ нуры тайып, денеа апшып шеге бастаганымен, наздай нанкылдаган эсем даусы ЭЛ1 сызат туспей жансы санталган екен. Кара сезге келгенде алдына жан салмайтын майталман жоргалыгымен журтты лезде езше царатып алды. Ол ен алдымен Эбшнайыр - Баран iciHe байланысты даудын толын тергеу-тексеруден елп аянталганын хабарлады. Айналасы аптага созылган уаныт 1шшде ондаган куэдан жауап алынган. Yuj жузден сайланган жел би мен олардын кемекиллер! куж-туж тынбай тергеу журпзген. Ka3ip мэселенщ басы ашын, кентде кумэн, кудж тугызар налтарыс ештене налган жон. Эбжнайыр ханды жонтап, Баран султанды айыптайтыы се здж лзпн ж Шекл Сырлыбай би устаса, Баран султанды антайтын сездщ буйдасын Найман Боранбай би устаган. Олардын бупнге дейжп жерже жетжзе айтнан жупню сездер1 билер тобына мэл1м болганымен, дэлелд1даудын туйжж кепиллж науым ез нулантарымен еслген жон- Сондынтан ужм айтылар ал-дында даугер билерге сез бертмек. Алдымен намшы тастап, сез сураган - Шекл бж Сырлыбай болды. - Б1здщ айтар C63iMi3 - жаптым жала, жангым куйе емес, соргалаган нан, сойданталган !збен к е л т отырмыз! - дед1 ол, ce3iMfli дужм журт тугел еслсж дегендей саннылдай ун натып. - Айган-куэ - алдьщызда. Дэл осыдан жалтарып кетер жайьщ жон, агайын. «Хан болсын, ханга лайын зан болсын. Би болсын, би туселн уй болсын. Абыз болсын, абыз сыйлау парыз болсын!» демеп пе ед'| куж кеше, ес1мщнен айналайын EciM хан. Заман азды, зан тозды екен деп, бейбастынты белмен ж1берсек, не болады бул дуние? Жазынна - жаза, айыпна - анжы болмайтын ба ед1?! Кулга да нун телейд1 бул заманда. Ал Эбшнайыр KiM efli? Алыснасалар арысьщ, жаугабермес намысынемес пе efli?Айыбы тоналдан туды демесен. ол да жел атасынан наракек узшмеген Эз-Жэн!бек эулел. Басына бан нонып, кезжде Kiuii Ордага хан 185

сайланды. 0з тусында 6aFbi мен бедел1 бэрщнен асып, казак эскерже колбасы да болды... Кейде агайын танымаган асылга алыстагы жаттьщ K03i туседк Осы ез1м1здщ Ыргызда отырып- ак, сонау Петрбордагы Ак патшаньщ назарына iniKTi. Орыс эжмжщ оц т1зесшен орын алып, сый-курметже белендк Кане, айтыцдаршы, Ак патшадан танбалы кагаз алып, занды турде такка отырган Эбткайырдан баска KiMiK бар? бзгенщ курметже беленген арысымызды e3iMi3 багаламасак, эдшд1пм1з, елд1г1м1з кайсы? Хан кунсыз, батыр пулсыз болганда, езгенщ керген куш не болады? - дегенде Сырлыбайдык даусы TinTi ащырак шыгып кеткен. Казыбек онык сезж б е лт: - Даугер би, ток етер TyfimiKfli айтшы. Не т)лейс1ц? - дед'1баяу Tin катып. - Не Tuieyuji ед1м? Кысаска - кан, окыска — кун! Эбткайыр ханньщ eniMi окыстан емес, кысастан болганы хак. Абдолла эулел куныкер Барак султаннык канын урттамай тынбаймыз деп отыр. Тентекке тиым, урпакка улп болу ушж, мундайда канга - кан, жанта - жан алса да артыкемес... Ал кунга келетж болсак, онык жен1 6ip баска. Ердщ куны - ею жуз жылкы болганда, таре мен кожаньщ куны - жет1 есе. Эбткайыр - тере, жай тере емес, 61р елдщ ханы. Ал ханда кырык KiciHiK акылы болатынын бтеаздер... Тебе би осыньщ 6apiH есепке алып, э д т KeciMiH айтар деп сенемж! Осы кезде манадан 6epi карсыласыньщ сезж калт ж1бермей тыцдап, тыкыршып зорга шыдап отырган Боранбай би тамагын кенеп, жез шырмалы сарыала камшысын ею буктеген куш ортага тастады. - Сейле, Боранбай би. Сен не айтасьщ? - дед1 Казыбек сакк етт. - Мен не айтушы ем, алты арыстык агасы - Kaflipni Каз-еке?! Мен айтсам, элекке салар эрекен1 емес, берекеш айтам. «Тугел сезд1ктуб16ip,Tyn атасы - Майкы би»демекил, бул казак-калмакта езщ!зден асатын сез бар ма? -Жетпеген билжжет1улыктынеагш аштырады» дейдк О з отыргакда, ондай куджке орын жок! - деп Боранбай аз-кем тыныстады. - «Канга - кан, жанга - жан» деп ышкыну - акылдыц ce3i емес, а дегенде ауызга тусер ашудык ce3i. -Алдырган - албырт, анасынык койнын ашар» дегендей, Kiui жуз бш, бэлюм, акгармай айтып калган шыгар. Эйтпесе, балшыктан адам жасай алмай отырган заманда, куж кеше аруагьжан айналайын Эз-Тэуке, канга - кан телеуд1 кун телеуге 186

алмастырганын KiM бтмейд1?.. Ел 6ipfliriH ойламай, ерегеске жол берсек, сойыл кетерген содыр эр ауылдан табылады. Улыс арасын ушыктырмай, сойылды тастап, сезге келейж, агайын! Кейде семсер устшде серт журмейтж де кез болады. Жолга жупнгеннщ жеж осы екен деп, баягы кара кисынга сала бермей, жака заманнык паркын ажыратып, байыбына барып сейлежк... Эбткайыр хан болганда, Баракты хан емес деп KiM айтады? Ата теп Эбшкайырдан да жогары, жен атасынан хандык узшмеген, нагыз каракектщ тукымы. Ханнын басын хан алганда, арасында карашы журмес болар. Осы 6i3 шамамызды б1лмей шарк урып отырган жокпыз ба?.. Уа, жарандар, о заманда, бу заман, хан басына кун сураган KiciHi естш -бтгендерНз бар ма? Хандар кашанда жау колынан елед1 - амал жок, жазмыштан келген казасы. Тек шуде 6ip жагдайда гана ез елЫде ж ур т, Kici колынан мерт болады. Ол - халыктан алган жазасы. Эбшкайырды канша дэрттегенмен, ол халыктык каргысына ушыраган адам болатын. Сол каргыс ж1бермед! оны. «Мык асканга - 6ip таскан». Тура келген зауалдан Ак патшаньщ такбалы кагазы да коргап кала алмады, - деп Боранбай аз бегелд1 де, кулакка жагымды кокыр эуенмен кайта сейлеп Kerri: - Еюнил айтарым: Эбткайыр ханга 6ipey у берсе, не ац- даусызда капысын тапса - экпме баска. Ол нагыз семсер уст!нде сертжурмесжекпе-жекте, eniM мен eMip белдескен жагдайда каза тапты той. Егер Барак султан езш коргап кылыш суырмаса, оны Эбткайыр enTipyi мумкш efli. Оньщ уснне, куэлардык б1рауыздан этап айтканындай, Барак султан жанжал шыккан жерге e3i i3flen бармаган. Керюшше, Баракты i3flen кел1п, алдымен кол жумсаган - Эбткайыр ханньщ e3i. Карсы жактыкппт1 корганбаска амалы калмаган... Ендеше Барактык басы кылмыстан ада. Tipire сабак, еткенге салауат деп, бул icTi осымен тындырайык, агайын! Егер Эбшкайырдьщ аруагын сыйлайтынымыз рас болса, TipiciHfle журтты шулатканы аздай, елгеннен KeftiH де маркумньщ басын жылкыга шагып, саудаласпай-ак коялык! Сонымен, журт алдында даугер де, коргаушы би де сейлеп erri. EneyiHiK де ce3i орныкты, дэлелд1 кер'|нген. Бул сез дегенн1к KyflipeTiH койсайшы! Сырлыбайды тыкдап отырсак, канды кол Барак бул жолы кун телеп кана койса, жек!л кутылганы. Kimi жуз жагы канга - кан алмай тынбауы керек сеюлдс Ал Боранбайды тыкдап отырсак. ез елже опасыздык жасап, каргыска ушыраган хан жазасыз кетпей, туб1нде б1реуден ажал табуы керек екен. Каны тасыган бузакыны бугалыктап, ез мшделн адал аткарган 187

Барак султанга тек алгыс айту кажет сеЮлдк Кепш1л1кт)ц 6ip тужнге келе алмай толкыганы байкалады. Дегенмен эл1 де 6ip белес бар. Ец cohfi>i булжымас б и лЫ Тебе би айтуга тию. Калын, ел сттщей тынып, енд1 соньщ аузына караган. TipiHi аруакка жыгып бере ме, элде TipiHiK TipmmiriHeH де 6ip жаналык кере ме? Алда Эбткайыр жолы, Абылай жолы, Барак жолы деген тарау-тарау жол жатыр, кайсысын артык санайды? Тандау - улы бидщ ерЮнде... Жалпы, бул - кун дауы да, кулкын дауы да емес, ею жол, ею багыттын, тартысы-тутын. Кыскасы, улы аттаныс алдында турган казак елжщ будан кейжп кеп жагдайы бупн айтылар билжке байланысты едк Басында пушпак 6epiK, тобыгына тускен жасыл ж1бек шапаны бар Казыбек оюлытекемет, масаты юлемустшде, баска билерден бойы асып, бижтакта отырган-ды. Тамагын канк eTKi3in 6ip кенеп алды да, аса таягына суйенген куж, б1ркелм теселген мэнермен сейлеп Kerri: - Уа, менщ кажырлы халкым, жауынгер журтым! - деген каз дауысын кернейдей созып. - Сен маган ризасьщ ба, жок па, мен саган еле-елгенше ризамын, ел1м. Кеше Эз-Тэукенщ заманында, он уш жасымда билжке араласып ед1м, содан жетшс жыл бойы тебеден туарген жоксыкдар. Ердщ куны, жердщ дауы, жейр муны - 6api-6epi алдым-нан тарады. «Э д т билж - алтын таразы» дейд1 екен. 03ipre кылдан тайып, жан баласын жылаткан, таразыдан жеп, эй nanip атанган жер'|м жок- Сез1мнщ алмасы, аузымнык дуа-сы бар кезде казак-калмакты катар шулгыткан шактарым да болды. EHfli, мже, заман азган, зацтозган дэу1рде жыртыгыка жамау, талган езегще талгажау бола алармын ба? Алайда, сез1ме сенсендер, мына сексеннен аскан жасымда, ел конбаган шелге, кус конбаган келге Ke3irin отырмын. Осы гумырымда ер enTipin, Ерлс бузган, Шуды шулатып, Таласты талкандаган He6ip тел1 мен тентекп керсем де, менщ тусымда ханньщ басын хан алган жагдай ушыраспаган екен. Тек баягы EciM ханнын тусында Ташкентте Катаганга хан болган Турсын-Мухамет кана немере агасы EciM ханнык колынан ажал тауыпты. Ол да ез пигылынан, ел бгрлюн саткан опасыз ретжде жазага тартылган, - деп Kepi би тыныстап алгысы келгендей 6ipa3 бегелдк - Канша асып-тассан да, аты жуйрж ажал курыгынан адам neHfleci кашып кутылмайды екен. Ендр MiHe, кезек Э бткайы р ханга к е л т отыр, - цец\\ ce3iH онан ары жал-Fan. - ©MipiMfli узартам, билИмд1 молайтам деп жанталаскан адам, эне, сондай- 188

ак болар. Маркумнык туысында, ерл1пнде капы жок едь BipaK. амал не, такдаган жолы жалган боп шыкты... Эбткайыр хан мен Барак султаннык жандасуы - эдеттеп так таласы, не енил6enici емес, саясат сайысы, багдар какгытысы... Мен бшсем, б1здщхал- кымыз тэты да тогыз жолдьщ торабыкда тур. Алаш улы - ежелдщ ен куншен басына нокта кимеген, жуген-курыктимеген асау, арда ел ед1к. Ел аман, журттынышта жоксумдыкты бастаган, мойнына кулдык камытын к и т, бостандыгын бодандыкка айырбастаган - осы Эбткайыр болды. Иэ, эдепкще киыннан жол тапкандай кертген. KyflipeTi кушл Ак патша казацты ез панасына алып, жел жатына ык, жау жагына корган болады деп сенгенб1з. Кашпаган сиырдьщ уызына иеп кышытан сондай дэмегейлердщ 6ipi - Kapi шекге, мына мен ед1м. Эбтмэмбет пен Абылай жака беталысты тусшбей, етектен тартып жур ме деп, осылардын басынан аттап, орыс улытымен хат жазысып, сый-сыяпат алыскан кездер1м де болды. Жаза басканымды енд1 6min отырмын. Ак патша жэйш жаткан жалпак елд1, каймана казакты жарылкамак Tyrmi кузырына кулдык урган ханньщ езше опа бермед1 FOfi. Алатын Mepni кагазын алып, казак жерш айналдыра салатын камалын салып болтан сок. камсауы жокжыртыктондай журтына тастап журе бердь Бул - 6apiMi3 ymiH сабак, туыскандар! Эбткайыр хан казактьщ азат басын саудалап, агайынды алжастырганы ymiH жазыкты efli, акыры соньщ сазайын тартты. Енд! б у гт халыктык картысына ушыраган кунэЬар пендеге бола кез1м1здщ жасын келдетпей-ак коялык! - Еюншщен, - дед1 карт Казыбек сезш жалFan. - Ашыккан - уры.ашынтан-долы.Бараксултанныкакалмасыкептенкайраулы журсе де, еш алу уилн Эбткайырды эдеш i3flen бармаган. Элде кан тартып, ажал айдаган болар, бул жолы да Баракка ханньщ e3i ке лт соктыккан. Оньщ султанта жасаган кысасы 6ip бул емес, еткен жылы Барак ауылына Хиуадан ж1бертген керуенд1 тонап алганы тэты бар. Осы жолы да шыгыска карай ауа кешкен каракалпак ауылдарын шаппак болып, соцынан куып келе жатканда, Барак султанмен ойда-жокта ушыраскан. Бул арада капысын ацдыган кастьщ iai байкалмайды. Барак султан Kimi жуз ханын ашьщ майданда, семсер успнде серт журмес, адал жекпе- жекте еллрген. Бата тимесе, кате тию де жок, табандап турып, тап жыккан... 6здерщ1з бтеаздер, Барак - жай караты емес, ханзада. Эбтцайырмен кылыш айкастыруга ата Teri де. дэрежес1 де ж етт тур. Сондыктан мен бул жолы Барак султанды айып-

анжыдан ада, колы кунэдан таза деп есептеймт! Ал Эбткайыр хан о дуниеде ез кунэсы учли цудай алдында жауап бере жатар. Бул дуниеде куны сураусыз. Менщ айтар билИм осы, халайыц! Осы сездщ ауыздан шыгуы мук екен, манадан демдерш imme алып, тыцырши тьщдап отырган журт макайдагы куз-жартасты бастарына катере, дуылдасып Kerri: - Жаса, Казыбек би! - Кара кылды как жарды деген осы! - Тура биде туган жок. взш де аямады гой Kapi тарлан... - Бул - гасырда 6ip айтылар билж болды. - Жаса, Барак султан, жасай бер! - Атьщ вшшр Обткайыр бодандык бугауын ез1мен 6ipre ала кетс'ш! - дескен сездер мацайдагы куз-кияга жангырыгып, кепке д е й т басылмай турды. Кейде жет1 агайынды жуттык кабатгасып, катар келетМ ceK'mfli, айналайын жаксылыктьщ да жалкы журмейпн эдет1 гой. Журт э д т ук1мге кецтдерш демдеп, абыр-сабыр басыла берген кезде, кепштЖ алыстан жолданган тагы 6ip куанышка ортак болды. Кеше ¥лы жузден т1зпн ушымен кештет1п жеткен жаушы Абылайга Теле биден хатэкелт тапсырыпты. Ол да бупнп окигага т1келей байланысты: «Егер Баракгьщ басы даудан арылып, агарып шыккандай болса, султанды кеп бегемей, 6i3flin елге ж1берщ1здер. Жолбарыс хан enreni бос турган ¥лы жуз тагына Баракты хан кетерпм1з келедП» - депт1 улыс 6eri Теле би. Бул хат калык кепштЖке 6ip жерде тогыскан Уш жуздщ ттепндей эсер eTin, онсыз да тасып теплген халык мерейш бурынгыдан да аспандатып ж1бердь Кос кабат куаныш кеп кешжпей кешкен ел, соккан желмен 6ipre букш казак даласына тарады. Ер-азамат атау-лы 6ip кун де болса ецсе кетерш, бурынгы була-бостан кундерже кайта оралгандай болып efli. Алда улы аттаныс, жокгарга карсы жорык к утт тур. Азаттык ацсаган халык - Ka3ip зар куйже келген кыран icnerri. Осынау кец|лд1 кекке ерлеткен бупнп куннщ ешпес рухы ата жаумен айкаста талай азаматка талгажау болары анык. 190

- fttiu fu lU u c

Б арак пен Эбткайырдьщ ici каралатын | Кекшетаудагы билер кекеанен кейш де i арада уш жылдай уакыт erri. Атыс-шабыс, арпалысы аз болганымен андысуы кеп, без буйрек, бедеу жылдар. Бульщгыр болашакты KiM болжай алган. Казак даласынын iuji-сыртында белек алган, кутпеген окигалар келер жазда жорыкка шыгамыз деп талпын-ган Абылай жоспарын icne асыртпай, аттаныс Mep3iMi амалсыз кейшге калдырылган-ды. Эрине, алыстан к е л т, асатынан тенген апат тагы жок. Етектен тартып ж1бермеген - осы елдщ жетек- ке журмес енжарлыгы, уэдел1 куш дайын туратын туракты эскерд1к болмауы, казактык мэкп бИтгейтЫ алты бакан ала ауыздыгы. Tipi Барак пен ел1 Эбткайырдык дауы. журт ойлагандай, сондагы билер KeciMiMeH 6iie койган жок. Эке тагынан умгскер Нуралы султан алгашында агайын аукымына батынып, api Орынбор эшмдержщ айтканынаншыгаалмай, койданконырмтезтанытып efli. BipaK келеа жылы Kimi жузге хан сайланып, 63iH беюткен патша жарлыгы колына THiciMeH есю дауды кайта жакгыртты. Кас жауым Барактык канын урттамай тынбаймын деп, калшылдап отырып алган. Эб1лкайырдык асы бертюмен, манайына 6ipa3 кол жинап, Барак султанныкулысыншаппакшы да болды... Казактык ез imiHfle кыргын согыс болайын деп жатканда, сырткы жауга аттанып, не мархадам табасык?! Келеа жылан жылынык жазы, MiHe, осыньщ элег1мен eTTi. 192

Алайда Орта жуз ханы мен колбасы батырларыньщ Баракты j онайшылыкпен бере коймасын сезд1 ме, алде желкесжде турган кожаларынан каймыкты ма, эйтеу1р жеме-жемге келгенде, кару натерт шыгуга Нуралыньщ тэуекел! жетпедЕ Оньщ устже бул кезде Барак султан езже карасты 6ipa3 ауылдармен Сарысуды кулдай кешт, Жокгар коластындаты ¥лы жуз шепне е т т алган ; болатын. 0з улыстарына хан кетермек болып арнайы шакыр- тан адамын ¥лы жуз билер1 де eHfliri жерде ешгамге корлатпасы аныкед1. Нуралынык езепне ерт кежрт, тынышын алган нэрсе де - экесжщ кег1нен бурын Барактьщ осы елден ерек хан кетершу хабары-тугын. Онык ойынша, осыдан он жыл бурын каза тап- кан ¥лы жуз ханы Жолбарыстьщ орнын Шыгай хан эулет! емес, всекеден тарайтын токал катын балалары басуы керек. ©йткеж, Жолбарыс - бетен емес, Эбшкайырдыц туган агасы. Енде- ше такка отыруга мунык штержщ 6ipiH неге шакырмайды? ¥лы жуз билер1нщ ата жолымен санаспай, 6ip жакта жаткан канды кол Баракты такдауы, - сыпайылап айтканда, аруак ат- тагандык, Эб1лкайырдьщ кез1 жумылмай жатып, Абдолланьщ эулет1н басынгандыгы. Ал Нуралы ондай корлыкка к е н т отыра алмайды. Карулы кактыгыстан ештеке енбес1не кез1 жеткен сок, Kiuii жуз ханы одан repi ceHiMflipen, баска 6ip Taciare квшт). Ол енд! ойрат Ордасына жакындасу аркылы бул окиганьщ алдын орамак болган. Ес1л-дерт1 - кайткен кунде де Баракты хан тагына жетк1збей, кезш курту. Осыдан уш-терт жыл бурын Эбткайыр хан орыс эюмдерже екпелеп, кезект1 6ip кубылган шагында Ойратгык жас контайжысы Цеван Доржига астыртын елш1 ж1бе- pin: «мен саган бойжетт отырган кызымды берей1н. Жегжат бо- лайык. Онык карымтасына сен маган байтак кала Туркютанды бер» деген т1лег) бар екен. Оган контайжынык да ке н т калган сыкайы бар ма, калай? Эйтеу1р, Нуралы хан мынадай кысылтаяк шакта сол сезд1 кайта TipinTin, ез кажетже пайдаланып калуга асыцты. Сол ушж ез тарапынан ойрат Ордасына Kici салыл, Эбшкайырдын, калмак эйелжен туган кызы Намрунаны Цеван Доржига узатпакшы болды. Байгус кызга осынык алдында гана Досалы султан куда туст, калыцдык ойнап журет1н-дг Нуралы хан еткызуда оган да карал жатпады. Kimi жуз ханыньщ бул кудалыкка кулшына KipicKeHi сонша, болашак куйеу балага алтын кылыш тарту е тт, ойрат Ордасы койган шарттардык барж кабылдады. Кептен 6epi колында 193

жоцгар-калмактан тускен 6ipa3 тутцындар журуцл efli, солардыц барш кайтарып берд!. Будан кейш ойраттарга карсы кол катер- меуге, орыс калаларына барып сауда жасайтын ойрат керуен- flepiH тонамауга уагда байласты. Карындастьщ калыкмалы мен осыншама сый-сыяпаттьщ болымсыз гана бодауы бар. Ол ушж Tirni Туркютанды да кайтармай-ак койсын. тек ¥лы жуз тагына отырмай турганда Барак султаннын, кезЫ куртып, басын алып берсе болтаны! Ал егер алда-жалда Улы жузге тере тукымынан хан кетеру кажет болса, осында 0секе эулет1 ж е тт жатыр. Нуралы ханньщ iHmepi - Ералы султан ба, элде Айшуак пен Кожакымет султандардын 6ipi ме, барады да отыра салады. Ойда-жокта тап болтан мынадай батпан куйрыктан алтын тактын буына тскен жонгардьщ жас контайжысы да Tepic ке­ те алмады. Тышкак лак шытын шытармастан казакгьщ ай мен кундей ханшасын кушса. сол аркылы Нуралы ханды езЫе беюм- деп, Ак патшанык иепнщ астындаты Kimi жузге ыкпалын журпз- се, оган будан артык не керек?! Тек элп Барак султаны куртыр окайшылыкпен колта тусе койса... Алайда Баракгы хан татына жетюзбеу контайжыньщ да imni тшепне сай келедК Тэц!р1м сактасын, калмак тупл казактык ез1не ырык бермейт1н Барак султан Улы жузге хан болса, сол куннщ ертецшде-ак ойрат Ордасына карсы бул1к шыгарды дей бер. Бопсамен отырган бодандык та, жыл сайын жиналатын алым-салык та жайына калады. Ендеше, Барак султан - Нуралы ханньщ тана емес, контайжыньщ да ортакжауы. Ондай адамды ешкашан хан татына жолатуга болмайды... Не керек, коркау каскырлар алыстан улы- са табысып, барыс-кел!стер1 жи1леп, елш1 дегендер ею арада сапырылыса бастатан. Ойламатан жерден шырк айналган мундай шугыл бетбурыс казактьщ гана берекес1н алып к°ймай, Орынбордаты орыс эк1мдерш де катты абыржытты. Бурынты эдеттеpi бойынша, ез кызметтер1нен кеткен MyKicTi канша жасыргысы келген1мен, бул жолы шын жагдайды Сырткы iCTep алкасына мэл1мдеуге мэжбур болды. Мына пэленн1ц алдын ала гер деп, олар а дегенде Абылайга колка салтан. Benrmi жансыз М. Араповты Барак султанга жумсап, отан енд1 патшалыктарапынан ешкандай каут жогын ескертсе, А. Яковлев пен Я. Гуляевл кезек-кезек Нуралы ханта ж1бер1п, жыл бойы дамыл таппады. Орыс эюмдер1нщ кездеген максаты - кайткен кунде де Kimi жуз ханын жоктарта жакындатпау, арадагы кудалыкты болдырмау efli. 194

Орынбор aKiMflepi канша жанталаскандарымен, егер Жоцтар цонтайжысы тэты 6ipep жыл Tipi туртанда, бул оцитаньщ акыры немен тынары белгюз тутын. Осы карсанда ойраттьщ ез iiuiHfle ' тактартысынан туган цыркыстар басталып Kerri де, «байтал тупл бас кайгы- дегеннщ Kepi ке лт, 6api жайына калды. Откен 1750 жылкы жылынык мамыр айында Жоцтар цонтайжысы Цеван доржи езшщ жатыры белек атасы Лама Доржидыц цолынан цаза тапты да, казак ханшасын цушсам деген тшепне жете алмай KeTri... Cipa, icrin арты булай 6iTepiH болжай алмай, Орынбор эюмдерЫщсасцаны болар, еш жазыты жок Нам-руна сулуда осы оцитанын, сэл алдында жумбак жатдайда цайтыс болды. BipaK, онык есесше, Нуралы хан ойлатан арманына ж етт жытылды. Ty6i атылмай цоймайтын мылтык тацдайындаты ок, Tapi3fli, адам питылындаты купия цастыц та ацдытанын алып жемей тынбайды. Кан imep Цеван Доржи e3i елее де, Барацтын, кезш цуртам деген уэдест орындап улгердк.. Барац султан еткен жылы Каратау асып, Туркютан, Арыс творение барысымен Теле бимен лзе коса отырып, Улы жуздщ бытырап журген руларын ез мацына топтай бастатан. Бодандык жатдайында б!рден бадырайып кезге туспесе де, эр жерде астыртын царулы жасак та уйымдасып цалып еди. Осы еткен мамырдыц басында Улы жуздщ ру басы ацеацалдары мен батыр, билер1 Ордабасы деген жерде улы fly6ipтой жасап, Барак султан- ды ак ки1зге отыргызып, хан кетермек болатын. Абылай Жоцгар- та карсы аттаные Mep3iMiH кешнге калдыртанда, 6ip жаты, осы Барак султанньщ оцтуелк елкесже орнытып, хан тагына отыруын куткен-fli. Арадаты KeniciM бойынша, осындаты Улы жуз, Цоцырат, Цыпшак жасатынан куралтан эскер косыны Аркадан аттанган кальщ колмен Туркютанда туш ет, ары карай улы жорыкка 6ipre аттанбакшы efli... Амал не, отан татдыр жетшзбед1 той. Жазмыш- тан озган KiM бар? Алыстан цалап шацыртан цалык ел де, Барак- тьщ 63i де ол арманта жете алмады. бйткеш отан арналтан ажал отытек цана шуртпенщ басылуын кут!п, кептен дайын туртан-ды. Окемесдилнеутолтырылтаншынашактай шиша. Рас.ол кутыкеп уакытын жолда етюздг 1ледеп контайжыньщ цолынан шыккан забар алдымен аса купия турде Цоканта келди Одан жылжи- жылжи Ташкентке жетп. Сол жерде е зтщ канды кол карацшысын Kyrin. тэты 6ipa3 жатты. Акыры жендет табылды. Ол жендет баска жакта емес, Туржстаннан небэр1 жиырма шакырым жерде, 6ip кезде меилт-медресеамен даккы шыккан, кужне бес уацыт азан шакырылып, намаз окылып жататын Царнак каласында отыр

екен. Аузында Алласы, басында сэлдей бар Камалидден кожа. Контайжыныцусалынган кутысы акыры соньщ колына кеп тиген. Биылры наурыз тойында Баракты ез уйже дэмге шакырган кожа 6ip калт еткенде, султанньщ ыдысына элг1 уды салып улпрдк Сол конактан капы ауырып кайткан е с т ер 6ip тэул1ктей киналып жатып, ертецтде жан тэсЫм еткен... Барактьщ efliMi Абылайдын, жанына капы бапы. Жал- гыз Абылай гана емес. бул каза nci казактьщ кабыргасын кайыстырды. КецтЫе медеу тутып, арка Tipen келген тары 6ip бэйтерегж кулапы. Эбткайырдыц ел1мжен басгалып, б'|рне- ше жылга созылган Барак султан мен Нуралы хан арасындагы тартыс, мже, осылай орны толмас кайгымен аякталды. Жоцрарра карсы жорыкгьщ кешеушдеуже себеп болран тары 6ip жагдай - ойрат Ордасындары езгерютерге байланысты. 6т- кен жылкы жылыныц мамыр айында ойрат контайжысы Цеван Доржиды мурдем KeTipin, онын орнына Халдан Цереннщ некеаз улы Лама Доржи отырган. Ресми такка отыру салтанаты етюмен, жана контайжы Абылайга елип ж!бер1п, арнайы хат жолдады. Жазран хатында: iHici Цеван Доржидын, тусында ел imiHin оцбай булжгенж, керил халыктармен де дурыс катынас орнамаганын айта ке лт, будан кейж казак-жокгар арасынын, калыпты жагдайга кешетжже сешм 6i/iflipirrri. Абылай бул айтылгандардын жай келг1рлж екенж тусжд1, эрине. Эйтсе де. элттщ артын барып, ойрат Ордасыньщ бу­ дан кейшг! аяк алысын бакылаумен болды. Апаныстын, тары 6ip жылра кейжге калдырылуынын 6ip ce6e6i осы efli... Биыл кектемде Жокгарияга Малайсары мен Ку дауысты Купыбай бастаран казак елиллер1 барып кайпы. Ойрат Ордасында сонры жылдары так таласынан туран кыркыстын, егжей-тегжейш солар айтып келд1. Жоцрар тарында He6api терт-ак жыл отырса да, Цеван Доржи ез айналасына оцай тимеген кержедь Бастабында аксуйек шонжарлар хонтайжыны баласынып, ж жумсак жас ж'1г1п 1 e3iMi3 билеп-тестерм1з деп ум1пенген екен, 6ipaK ол бала емес, пале болып жабысыпты. Ен бастысы, жас контайжы езжен мыктыньщ бэржен урейленетж, коян журек коркак болатын. Ал коркактардын кашанда колы канды, жолы зарлы болатыны белгть Онын устже жас контайжынынтен1регже кшек 6ip есекке yftip, imi тар, коркау ламалар мен залым зайсандар топталып алса керек. Солар унем1 балак ж1гптщ зэресж алып, ездер1 196

жен керелн нояндар мен ел басшыларын контайжыга жау ет!п керсетт, шетжен кездерж жойгыза берген. Ен алдымен курбандыкка шалынган - ойраттыц белпл1 кол- i басшысы, контайжыньщ Орта Азия мен Сыр бойындагы иелж- 6TepiH баскаратын Сары Манжы ноян. 0з елже ip юадей екбек I ciHipreH цалмаксондай-акболар. Сол ноян 1745-жылдык кузшде. 6Теле бидщ ауылында конактап жаткан жержде, элдежм у epin еллрдЕ Цонтайжынык тапсырмасымен кастандык жасаган 6ойраттардык e3i екенжде кумэн жок- Максат белгш1 - жаласын казакка жауып, тэты ip канды кыргынга сылтау i3fley едЕ 6Муньщ салдары Теле биге окай соккан жок- Ойрат ордасынык каИарынан сескежп, ip жыл бойы Цокан siviipmici Эбджер1м I бектщ панасында журдТ Келей кезек атакты Цебдан ноянга келген. Бул - кыркыншы жылдары Арка жерже жойкын жорык жасап, казакты кан каксаткан, Абылайды ак аулап журген жержде капыда колга ■ TycipreH мыктыныц дал eai... Халдан Церен е л т, Цеван Доржи такка отырар карсацда Цебдан ноян Цоканга карсы жорыкта журген-fli. 03i iiuTeft эл1 он-солын танымаган жас баланьщ такка отыруына карсы болатын. Акгал батыр сол ойын жасырмай, эке тагьжа колы жетпей калган Лама Доржиды жубатып хат жазады. Хатта: «OHTeprreri бала ел баскарып жарыта ма? Эдшетже келеек, бул жолгы кезек сежю. Жорыктан кайткан сок акылдасып керерм1з», - деген сездер бар едК Хатты Орда макындагылар колга rycipin, Цеван Доржига эк е лт тапсырган. Жас контайжы каЬарына мшт, дереу Цебданды устауга буйрык бередр Ноян колга алынып, катал кузетпен Цулжага экеле жатканда жол уетжде мерт болыпты. Bipey кастык icTefli ме, элде езже-ез1 кол жумсады ма, - белпаз. Осыны керген ойратгык басты адамдары ел камын ойламай- тын делкулыны тактан тайдыруга бел байлаган. Цалмак журтын- да тактан тайдырудык 6ip гана жолы бар. Ол - ел1м. Бул максат- ка жету ушж олар Цеван Доржидык он тогыз жасар armed Лам Байыр ханшага колка салады. -Bi3fli мына ип жаксыларга буйн дей тиген цашшер бауырыкнан куткар. Егер контайжынык кезж 63куртсак, эйел заты демей-ак, орыс патшайымдары сежлдТ i де ceHi такка отыргызайык» дейд1 6api 6ip ауыздан. Лам Байыр ханша бул усынысты кабылдаган кержедТ Б)рак кастандык icKe аспай калган. Тас журек ханша акнан кайткан iHiciHe у косылган кымызды кымсынбай-акусынган екен. Дал осы арада кастарын- датурган Котанемил мен Баяншахламасекемалып калып, сусын- 197

ды контайжыга 1шк1збейкойыпты. Ойраттаруиннусалгантамакты аныктау да киын емес-Ti. Ку мужз Котан емил цалтасынан п т суйепнен жасалган жшкентай таяцшасын суырып алып, ыдыска матырган екен - кымыз буркылдап кайнап кеттть Осы жолгы сэтс1з кастандык эшкере болысымен, Цеван Доржидьщ TeHiperiHflermep жагдайды одан эрмен ушыктыра тускен. Соцгы ею жылда контайжыньщ кылышынан цан тамып турды десе де болтандай, Сол жолы Орда мачынан уш жузге жуьщ адам колга алынды. Ал armed Лам Байыр ханшанык ею кезж ойып, Аксу каласына жер аударды. Осыдан кейш нояндар мен зайсандарды урей билеп алганы сонша, шамасы келсе, контайжы ордасына жоламауга тырысты. Алтай мен Тарбагатайдагы Дабашы мен Эм1рсана сеюлд1 6iniKTi нояндар б1рде жер шалгайлыгын, б1рде ауырып калганын сылтауратып, Timi хан кецесже де кашкалактап келмейтж болтан. Эрине, мыц асканга - 6ip таскан, мундай жагдайда Цеван Доржита да зауал тенбеу1 мумюн емес-Ti. Акыры сол каралы кун де жетп. Отан туртю болтан - Ойрат эулетжщ барже б1рдей суй1кп, aftrmi Олзей ноянньщ туткындалып, еш жазьщсыз ел1м жазасына кестуг. Алайда уюм ani орындалматан-ды. Олзей ертек ат куйрыгына байланады деген кун! тунде ламалардык 6ipi оны камаудан босатып ж1бередь Беделд1 ноян бостандыкка шытысымен ез жасактарын б1рден макайына топтап, iHiciMeH такталас Лама Доржимен де куш 6ipiKripin улпрген. Бул кезде контайжыньщ касында тым аз адам калып едь Булжшшер Орданы кеп киындыксыз-ак басып алды. Булар Цеван Доржидьщ журтка жю колданатьж жазасьж ез басына к е л л р т, eKi кезж агызып mi6epfli де, Аксу абактысына жер аударды. Сейтт, ойрат татьжа бул жолы Халдан Церенжч некеаз улы Лама Доржи келт отырган. Ырак так neci ауысканымен одан казак даласына, TycTimreri Кокан мен Цыргызга да ешкандай жежлдж келген жок. *5ip кызым бар соракы, екжил кызым одан да соракы» дегендей, туганда кан шенгелдеп кагынып туатын, ез етж 63i жеген ойрат эулет1 к1мге жаксыльщ ойлар дейсщ. Кайта жака контайжы такка отырысымен, Цеван Доржидьщ тусында сэл босаксып калган кердл елдерге деген кысымды бурынтыдан арман кушейте тусть Сондыкган биыл Каркаралыда еткен хан кекесжде казак батырлары 6ip ауыздан аттанысты енд1 кешжлруге болмайды деген шедлмге к е л т еди