Қ. Жұмаділов. Дарабоз т1

Кабанбай, амал жок, Науырызбайды жасытпау ушЫ, Кубас атпен этой 6epin, шылбыр бойы алга шыцты да, тебедей болып а з орнына кайта барып турды. Сол сэт арт жактагы кальщ кол б1рден дауыс кетерт: - Кабанбай-Кабанбай! - Карасай! Карасай! - Жекпе-жек! Жекпе-жек! - деп уран шакырганда, буюл дала жангырыгып, аспан айналып жерге тускендей болды. - Енд1 кезщ жетп ме, Кабанбайдыц кол бастап келгенте? - дед1 Наурызбай саккылдай тш катып. - Ал енд1 сежмен мылжындасып туруга уакытым жок! Кэне, жанык барда шык былай! Элпнде гана адыракдап турган Шамалханньщ салы суга кетт, б1рден жасып калганы байкалды. Оган енд1 ш еп н етт де жер калмаган. Атыньщ басын селкостау бурып, айкас алапына карай ол да ке т т бара жатты. Алыстан орагытып к елт, 6ip-6ipiHe euiire найза сттеген еш дэу алгашкы кезекте 6ipiH-6ipi ала алмады. К азак жагы ■ Карасай», «Кабанбайлап» урандаса, калмактар да ез тт ж д е б1рдеце деп шуласып тур. Шамалхан тым епт-жецдК бопайлау кертгежмен, ат устжде езж ете жецш сезжед1 екен. Шабуылга да, корганыс тэсшже де тым желк. Эйткенмен, Наурызбай одан repi шалымдылау сиякты. Сокгы жолы кек суцпсж кас жауыньщ юндж тусына т'ж дрген тэр1зд| efli, оцтайына келмед1 ме, элде шарайналы болат сауыт 6epiKTiriH керсегп ме. тез тайкып кетютК Акыры булар найзаны тастап, кидаласуга кешкен. Батыр- лардьщ басында нажагай ойнагандай, алдаспандар жарк- журк айкасып, урыс енд1 гана жуйесж тапкандай болды. acini, Наурызбайдын, да каИарлы каруы - алдаспан болатын. Акыры сол басымдык 03iH танытпай коймады. Эрнберщен сон, калмак нояны калжырап, Наурызбай белец ала бастаган. Осындай 6ip оцтайлы сэтте казактын, кандауырдай ушюр кайцы кылы- шы калмак батырыныц енд1ршепне сыр е т т сугына Kipfli де, Шамалхан сэл шайкалып барып, ат устжен еюре кулап тусп... Жер жацгырткан айгай-ураннан кулак тунады. - Абылай! Абылай! - Карасай! Карасай! - Кабанбай! Кабанбай! Ойраттар да ойбайын салып, шуылдап келт, Шамалханньщ суйепн а л ьт жатты. Тумен басыньщ e3i жекпе-жекте жургенде. 301

Кабанбай калган жасацтыц Т1зпнж Ханкелд1ге тапсырып, булар енд1 каптама согысца камданып турган-ды... Кенет ешюм кутпе- ген жагдай болды. Узындыгы е с т пен тердей акжал жиреннщ устжде, ею Ti3eci аттын, кулагын каккан, кескен теректей 6ipey жулдыздай aFbin, ортага шыга келгеж. Найзасын аспандата булгап, айгайлап келедК Журт су сепкендей жым-жырт тына калды. - Уа, хасактар! - дед1 элп дэу ышкына дауыстап. — Жекгске ж елтпей тура турыкдар! Даурыгып маетанута эл i ерте... Мыкты болсацдар, енд1 мен! ж е к т алыцдар. Мен турганда ойрат туы ж ы гы л м а й д ы !.. ¥лы жуз жИттержщ арасында калмактын мына батырын сырттай танитьждар бар екен. - Мынау - Хасар лама гой! Каскеленнщ ез!... - Шамалганньщ немере агасы! - деп шу ете калды. Бэржен бурын журт назарын аударган - Хасарламаныц сэн-салтанаты. Алтынды ер-турманы кездщ жауын алады. Акжал аттыц кос капталынан - жалпак жаясына д е й т алтын 3epni кызгылт пул1шпен кеж1мдеп тастаган. Ал батырдык e3i шарайналы ак сауыттыц сыртынан етеп ат сауырын жапкан сэры торгын желбегей к и т алыпты. Басында - жыгасы желб1реген алтынды дулыта... Кан кызыл жирен аттыц устжде кызыл-сары бояуга мальжган калмак ламасы жай адам емес, бейне лаулап жанган ерт алауы Tapi3fli. - бздерщ де мелшерлеп танып турган шытарсыцдар: осындагы кек тэжрю нщ суйген кулы, Kacnerri будда буркынды ту кып устаган Цаскелец батыр мен боламын! - дед1 ол найзасын оц бужрже таяна, пирене шалкайып. - Ал сендердщ сыйынган шрлерщ - Кабанбай гой. Егер шын Кабанбай осында болса. шыксын ортага! Соныц мойнында талай ойраттыц каны бар деуил efli, KepeMerri керсетейж! Мэссаган. керек болса! Мына калмагьщ калай-калай тастай- ды аякты?! Мундайды кутпеген Кабанбайдын 63i де абыржып калды. Абыржыганда, журекежген жок, калмак ламасыньщжан- кешл елермендтже ызасы келген. Казак-калмак урдюнде кей- де жекпе-жекке карсыласын арнайы этап шакыру деген болады. Эйтседе, эрюм ез тенш 6myi керек кой. Кабанбай аты аталып калган сок, амал жок, Кубастьщ айы- лын кайта тартып, сайыска дайындала бастады. Бурын бойында алдаспаннан баска ештеке жок-тугын. Аткосшынык жетепндеп кару-жарак артып журетж косар аттан кара тамак найзасы мен 302

калканын алып, узындыгы 6ip чулаш, бужыр басы шаупмдей шойын шокпарды тачымына кысты. Сол сэт цасындагы Ханкелд1, Наурызбай, Еспембеттер жамырай т т чатып: - Шынымен шыккалы турсьщ ба, Дарабоз? Осыган чолычды былгамай-ач чойсач чайтед1? - Онан да чаптама согысча кешейж. Каскелечжч эуселесж сонда кереи/мз! - Осыган мен1-ач ж1берщ|зил, сардар ага! Жэдюей неме очу­ мей yumipin, очью чылып журмесж! - дескен тшекгер айтып еде Ырач чолбасы райынан чайтпады: - Жоч, болмайды! Атап шачырып чалган екен, ез1м шыгуым керек. Мына 6ip чзсиетп Алатау еч!ржде мен де 6ip чолтыгымды жазайын да! - дед1 Кабанбай муртыньщ астынан жымия култ. - Каскелеч де 6ip елдач бетче устар адамы KepiHefli. Меселж чайтармайыч- Соны айтып, Цубас аттын алшачдатан аячымен ортага шыта берген. Бойындагы бес чарудьщ чайсысы очтайына келсе, соны жумсамач. Касына таянтанда байчады, атагы жер жарганымен, Хасар лама aai жас KepiHefli. ¥заса чырыч бестерд1ч шамасын- да. Тула бойында артыч ет жоч, жатына пышач жанытандай, 4ac-KipniKci3, жылан кез, кесе екен. б зж ш е чудайына сиынганы болар, чалмачша балдыр-булдыр 3iKip салып, б1рдечкесж очып тур. - Жаназачды шытарып турсьщ ба? Kanipre дуга очып череп не, 6epi6ip жабаннамга барасьщ... Одан да уачытты оздырмай Ke3eri4fli ал! - дед1 Кабанбай, Кубастыч епн чыздыру ушж эдеж орагыта шауып келт. - 03iMe емес, дуганы саган арнап очып турмын! - дед'| Каскелеч де кекете езу тартып. - Дегенмен, бачытьщ бар екен, Кабанбай батыр. Ламаныч чолынан аттанган адам иманды болады! - Мусылманньщ молдасы ел TineyiH ттеп , намазын очып, уйжде отыр. Ал ceHi4 ез журтычды ажалга айдап салганьща жол болсьж! - дед1 Кабанбай тусж суытып. - Байгус-ау, есежчде eni4- fli таппадьщ ба, суйепч чазач жержде чалатын болды гой?! - Суйепм чалса, атымньщ ешпегеж. Казач екеж рас болса, ез батырларын умытса умытар, ал меж ч атымды м эчп айтып журетж болады. - Оны уачыт керсетер... Дугачды очып болсач, кеп мылжьщ- дамай кезепчд1 ал! - дед! Кабанбай елденеге ыза болып. - Сиынган чудайьщжанычды алып чалса, керейж!

Соны айтып, сайыска шыгатын межел1 жерге карай бурыла берген. Сейл ест турып байкаганы: Хасар лама сидиган арык денесже кат-кабат сауыт к и т алыпты. Сырт-кы шарайналы сауыттык жагасы 6iTey, иепне дейш жауып тур. Бейне болат тонды тасбака дерсщ... Курсантан курыш сауыттык жиепнен жалак дулыгалы шакша басы гана кылтияды. Датдылы тэстмен енд1ршектен шуге ыкгайсыз. Cipa, баска 6ip амалын табу керек шыгар. Алташкы кезек кашанда калмактжс Кабанбай межел1 жер­ ге жетш, атыньщ басын Kepi бурган кезде, Каскелек ушкыр жиреннщ бар шабысымен езш е карай ушыртып келед1 екен. Бул да Кубаска камшы басты. Карсыласы солакай кер!нед1. Сол колтыгына кыса, ершелене сштеген найзаны дер кезшде кагып улгерд'1. Итгщ колы карымды екен, курыш калкан как белше жаздап, б1разга дейш зыкылдап турды. «Мынау кзйтед1, ей?- деп калды Кабанбайдык e3i де. Каскелекнщ ламалык дэрежеге окудьщ куш1мен емес. найзанын ушымен жеткен1 кер ш т тур. Кабанбай езше кезек келгенде, алгашкы жолы найзамен барлау жасаган. Куткеншдей-ак енд'|ршектен шуге мумкшдж болмады. Дэл тамактык астында алакандай шарайна бар екен, найзаньщ ушы соган ти т , тайкып Kerri. BipaK, оньщ есесше, туспа-тус келген кездеri карсыласынык туркын елшеп ал гандай болып едг Сол ушш Каскелекнщ тагы 6ip кабарлы соккысын тосып алуга тура келдк «Кой, мынаумен тэжш елест журе берсек, окыста мерт кылу- дан тайынбас» деп ойлады Кабанбай, ат е к тж м ен узап бара жатып. Сейгп де, найзасын калкан тген сол колына ауыстырып, оц колына манадан такымында журген шойын шокпарды алды. Узаккырап барып, 6ip мезетте кайта ш уйтдг Кубасты онша кысамай, орта шабыспен келт, кас жауына шылбыр бойы калганда такым кысып, TiariH тарткан. Дагдылы жануар косаяк- тап тш шапшыганда, Каскелек ок капталында, эжептэур темен- де калып ед|. Дэл осы сэтте узекпге илрент турып, зшдей шойын шокпарды басынан айналдыра ympfli де, каракустыктусы осы-ау деп, nepin кеп «i6epfli. Сокгы байкаганы - ламанык шокпарга карап жыпылыктаган кос жанары гана... Колынык курышы канганы сонша, болат дулыга канылтыр калбырдай кабысып калган сияктанды. Элде мойын омырткасы узинп Keiri, не болмаса миы быркырап аузына тусп. Каскелек- Hin аттан ауып, кулап бара жатканын ту сыртымен-ак сезшген. Eflayip узап барып, артына бурылып карады... Жок. Каскелек 304

1 жерге TYcnervri. Аягы узекгще калган ламаньщ eni денес1н акжал ат 6ip «иырга суйретт барады екен. Казак колы жер жакгырткан айгай-уранга басыпты: - Абылай! Абылай! - Карасай-Карасай! - Кабанбай-Кабанбай! Бэлшм, бул уран манадан 6epi де тынбаган болуы керек. BipaK сол калык шу Кабанбай кулагына енд'| гана жет'ш efli... Бул кезде 6ip емес, eKi б1рдей басшысынан айрылган калмактар уйкы-туйкы куйге Tycin, алды каша бастаган. Кубаспен арындай ииауып, ез тобына жеткен колбасы: - Бул не турыс? Енд1 ес жигызбай, сокынан туре согыкдар! - дед1 сонадайдан дауыстап. Дереу дабыл кагылып белп 6epmiciMeH, калык кол шабуыл- га шыкты. Манагы Байсежт пен Молдабайдык wirirrepi жаудьщ ! алдын орай шауып, ортада тургандар кек желкеден согып, жан- жактан кыспаккаалыпбаражатты... Шабуылгажастардыж1бе р т , егде батырлардьщ б 1разы колбасы макында байыркалап калган- ды. Ханкелд! Кабанбайды жанасалай 6epin: - Кайран Дарабозым-ай! Эл1 зар куй1кде екенсщ-ау! - деп ту сыртынан кел'ш кушактады. - Айкастык майдан кылшык тарткандай едеMi еткеж соншалык, адам сырттай кызыктап тура »1 6eprici келедК - Бул сапар жекпе-жекке шыгам деп KiM ойлапты. Хасар ламаньщ e3i гой — кадалыптурып алган. Kanip неметерюокуына салып, сикырлай ма деп ед1м, эйтеу1р кУДай сэтш салды - деп Кабанбай да жадырай кулд1. - Bip насыбай ататын кез келд!-ау дейм1н. Шакшацды шыгаршы, Ханеке! Кашкан калмактар шыгыстагы Аксай акгарына карай бет алган. Наурызбай бастаган кугыншы кол да солардьщ екше i3iHe Tycin, эне-мще дегенше кезден гайып болды. Ал ту тубжде калган Кабанбай тобы олардык сокынан теспей, Еспембетт1к ертауыл жасагымен 6ipre, тау баурайында KepiHin турган Каскелек куресже карай бет тузедь Куре аталатын жер - бау-бакшалы, керуен сарайлы, Kimi- ripiM калашык екен. взен арнасыньщ сол жак капталына кшек 6ip жайпак тебел1, жатаган уйлер салып тастапты. ¥зын-ыргасы елу-алпыстан кем болмас. Дал ортасында - карагайдан киып салынган, имек шатырлы, делбегей тебел1 путхана... Хасар ла­ ма осында кыстаганымен, жаз бетшде жайлауга шыгып кете- 305

TiH кершедь Елдщ арты ani жайлаудан тусе коймаган. Б1рак, оньщ ececiHe, кысы-жазы осы куренщ манынан шьщпайтын, ездерш келек, кешш, шэюрт-манжымыз деп атайтын 6ip еккей жырьщ етек, узын шапан киген такырбас муриттер каптап жур. Сондайлардын б1разы не icTepiH бшмей путханада тыгылып отыр екен, ж ттте р найзамен туртюлеп айдап шьщты... Осында епн салдырып, бау-бакша екпру ушш, Каищариядан арнайы Keiui- pin экелген он шакты уйгыр шанырагы бар екен. Жагалаудагы жеркепелерден олар да шыгып, KepiHic бердь Ойрат журтымен кептен царым-катынасы бар Ханкелд1 дщ уясы - курелердщ жагдайын жаксы 6inin тур. Оньщ айтуынша, калмак кауымындагы ек бай орын - осы куре. Ж аз жайлауда булар ж е ц т-ж ел т пуг-кудайларын туйеге артып, елмен 6ipre к е ш т журедК Жыл сайын журттан жинап алып отыратын куре салыгы бар. Оньщ устше елген адамньщ жарым-жарты дэулет1 тэты да осы куреге куйылады. Оны -корылга костык* дейд1 ездерк KypeHiK карауындагы кора-кора кой, кос-кос жылкы ез алдына белек багылады екен. Кейб1р ниев жаман молдалар сиякты лама-кештдер де ел1м-ж'гг1мн1к мол болганын калайды. Аукатты, бай адамдар ауырса, окаш а уйде yumipin емдейм1з деп, кейде о дуниеге ажалынан бурын аттандырып ж1беретш кездер1 де бо- лып туратын KepiHefli. Кабанбайдьщ eMipi калмак KypeciHe кел'т турганы осы. Серелерде самсап туртан алуан Typni тас-кудайларды Kepin так калды. Kemumiri адам бейнел!. 1шнара туске KipeTiH кубы- жыктай ырсиган, аксиган а к бeйнeлi nipnepi де бар. Сон- да калай болганы? Эр хальщтьщ ез иман-ceHiMi бар десек, булардьщ кудайлары осылай таска айналып, ездер1мен 6ipre туратыны кызьщ екен? KanipMiciK деген... Цудайлары- ньщ e3i мынадай коркынышты, адамдарынан не ракым кутуге болады?! \\ / OcTin жургенде булар тагы 6ip сумдыктьщ услнен Tycri. Куре- HiK imi толга н суырдьщ Ш1ндей бурма-бурма кужыралар. Сон- дай арткы куыстардьщ 6ipiHeH он шакты жасесшр!м манжылар табылды. Сурастыра келгенде, элгшер осында окып жаткан к азак балалары болып шыкты. Болашакта казак арасына ла­ ма fliHiH тарататын келек болып ж еттмек. КелгендерЩе алды­ на бес жыл. артына ею жыл болган. Bapi де осы макайдагы Албан, Шапырашты, Дулатауылдарыньщ балалары. Keft6ipeynepi аламандар арасынан туыстарын тауып, шуркырасып калды... 306

Кеш бата жауды куып кеткен аскер косыны да кайтып орал- ды. Ойраттардьщ жарымына жуыгы кырылып, бес жуэдей) колга туст, тек аттары шалымды 6ip мыкдайы тана кашып кутылган. - Tipi калгандарын Аксай езенжен ары асырып тастадык та, Ti3riH тарттык. - flefli бупнп шайкасты жежспен бастаган Наурызбай желшне сейлеп. - Бул макайдан KepreHiMi3 - асыгыс уйш жыгып, удере кешкен калмак ауылдары. Кешкен елдщ жылкысын тиып алдык та, адамдарына соктыкпадык. - БэрекелдП 0Mice осылай жолдарык болсын, жИттер! - дед1 Кабанбай разы болып. - Кашып-пыскандар мен урке кешкендердщ жолын бегемендер. Боскын ел - таскын сел сиякты, жолындагысын ездер1мен 6ipre ала кетедк Казак колы осы арада б1рнеше кун аял жасап, туслкке кеткен Ттеуке мен Бердщожа жасагын Kyrin алды. Булар К°Р- дай асуындагы шагын шайкасты есепке алмаганда, бэлендей iprefli карсылыкка ушыраса коймапты. Аттаныс-ка шыккан казак acKepiHiK дакпыртын еспамен Мэлбулак, Копа, Сулутер eKipiHfleri калмак курендер1 туп копарыла кеилп, Шудыц жогаргы актарына, кыргыз жерже е т т кеттп . Ал одан берп Ушкокыр, Каракия, Суыктебеж жайлаган курендер1 тугел1мен казак колыньщ коршауында калган. Олардьщ малый олжалап, адамдарын шыгыска карай Kemipin ала келген екен. Мундагылар ол кешт1 токтатпай, бектер жолга салып коя бердк ЖИттердщ колы батыккырап кеткен бе, калай, мьщгырган терт тулж малдын сыртында олжага тускен бала-шага, кыз-келжшектер де баршылык KepiHefli. Бас-аягын жинап алган сок Каскелец куресжен аттанып кеткен казак колы сол куж кешке Алматы акгарына жетп. Бул 6ip сай-саласынан буркырап булак агып жаткан, кудайдыц езге- ше жараткан жеруйык мекеж ед'|! Кене кездердщ айтуынша, осы арада 6ip кезде казактык Алматы деген ecKi каласы бол­ тан деседК Тау бектерже таяу, езен жагасында бузылган камал- дык орны, оба боп уйшген темпешжтер эл1де карауытады. Куре жолдьщ устжде шагын керуен сарай бар екен. Сол сарайдык манындагы токал тамдарда туратын эр турл1 улттан куралган ег1нш1, коленерш!, багбан, усталар ipre кетермей, осында калып койыпты. Ал осынык алдында гана иiH Tipecin отырган ойрат эУлет1KyHi кеше дурк кетершю, кеилп кеткенi байкалады. HeciH айтасык. бул елкенщ езен акгары да, тау бектер! де жабайы алма мен жемю-жидекке симай сыксып тур. Ka3ip тамыздык аягы - жем'ютщ нагыз уылжып турган кезк 307

Ашылаган цойдай калыц кол жемю-жидекке тойып, 6ip жасап калды. Кабанбай эскерд1топ-топка 6enin, 1леге дей(нг) далалык коныстарды cy3in шытуга ж1берд1 де, eai осы 6ip б ейш мекенд1 кимай б1рнеше кун еру болды. Bip уакыт атка мжш, куржреген тау езен1н тамашалап, тэты б1рде шытыс капталындаты Кектебеге де шыгып кайтты. «Мынау 6ip кут дарыган, Ty6i халыкка жайлы Коныс болатын жер екен!» деп суйсждь теменде жаткан орманды алкапка караптурып. б з ж щ Алатау бектерже к ел т , азаттыктуын кетерюкенж ойлаганда, кешрепн мактаныш сез1м'| кернед... BipaK ол ездер1 жаудан босаткан осынау елке дал каз1р халык колына тигежмен, арада тура жуз жыл еткенде, батыстан баска 6ip отаршылдар к е л т орнытатынын, осында бетж с-камалдар салып, узак жылдар бойы бул жердщ иг1л1г!н солар керетжж бшген жок efli. X Сонымен Алатаудьщ батыс cmeMi жаудан тазарып, арт жак­ та алакдайтын ештеке калмай, ж орык жолы 6ip беткейлент ка- лып efli. Бул кезде казак эске рж щ женю хабары да шартарапка жайыла бастатан. - Цалмактын Ш амалган батыры Наурызбаймен шайкаста жер жастаныпты! - Кабанбаймен сайыста Цаскеленнщ мойын омырткасы у з ш т , KYpeciHin кул! кекке ушыпты! - дескен сездер ауыздан- ауызга к е ш т , кешкен елмен, соккан желмен 6ipre казак дала- сына тарап к е т т едк Каскелен шайкасынан кейж Алатау бектерждег1 калмактар к азак колына кэрсы кепке д е й т табан Tipen coFbica алмады. Казактар TereyipiHfli 6ip карсылыкты Алматы, Талтар бойындагы курендерден Kyrin efli. Жок, энегунг1 ж ентю тен кейш ойрат- тардын кайта кайрылуга шамасы келмедК Алга барып кайткан июлгыншылар калмак ауылдарынын жаппай ipre кетерш, кешт жатканын хабарлады. Кабанбайдын 6ip танналганы: осындагы ойраттар жайла- ган елкеде б1ркыдыру к азак ауылдары да бар екен. Kemumiri баягыда осы enipfli жонгар басып алганда, ата журтын кимай, немесе ауа кешуге муршалары болмай, осында калып койган Улы жуз рулары... Кейб1реулер'| калмактын малый багып кунелтсе, олардан баска ойраттан артылган epic, коныстарда е з алдары- на TipmmiK eTin жаткандары да бар. Кайтсж байгустар, солардын 308

цай-цайсысы да узак жыл кезтуртж болып, ауыр алым-салык астында, шрттарлык жагдайда кун кеш!гтп. Аттанысты куте-куте кудер у з т цойган... Солар казак колы таяганда-ак езгеше мшез танытты. Калмак ауылдары шыгыска карай удере кешкенде, казак уйлер1, ар уяда балапан жармай 6yriH калган жумыртка Tapi3fli, орындарында кала 6epfli. Кашкан калмактык i3iH нускап, тыккан малдарыньщ успнен Tycipin, кеп колгабыс типзген де солар болды. Ойраттар алгашында кешкен ел мен жылкы костарын кор- гап, окта-текте 6ipep мьщ кол кураганы болмаса, ipi карсылыкка бара алмады. Олардык ез'| де сурыпталган туракты аскер емес, таныл ган колбасы батырла рыда жок,эр ауылдан шыкканкуранды жасак болатын. Кеп кеплпн ютемей коя ма? Ондай б1рен-саран топтарды казак acKepi шыбьщша бурап, шырпыдай жапырып erri. Сондыктан мундай Kiuii-ripiM шайкаска дацгайыр улкен батыр- лар бой салып араласпай, жастарга кезек 6epin едК Ka3ip унем1 алгы шептен табылатын ертауыл мыцдыгын кейiнri урыстарда ел аузына шжкен Ханкелджщ немереа - Райымбек баскарып жур. Кейжп шайкастарда улкендер балапанын баулыган кырандарша жастарга epiK 6epin, ездер1 сырттай бакылап туратын болган. Алайда казак acKepi Талгардан е тт, Тау Тургенге таянган- да эжептэу1р карсылыкка кезжт1. Осындагы EciK, Шелек eKipi де ойратгардык кептен бауыр баскан, кордалы жержщ 6ipi efli. Мунда да дж орталыгы - калмак Kypeci бар. Бул мацайды казактар Секерхан этап кеткен Щорс тайпасынын тагы 6ip шон- жарыбилейт1н-д1.Булда- кепжылданбер1бет1нетекжелтимесе, баска ешюм карсы ке лт кермеген, Ty6i казактардан 6ip тыкыр таялар-ау деп ойламайтын, Шамалган сиякты алкеуде алпауыт болатын. Энегуннен 6epi батыстан босып келгендердщсез1н ерге бастырмай, «контайжыньщалып берген конысынтастап, кашып- пысты деген не сумдык?! Соншама коркатындай. кермей журген казак па ед1?! Солардан келген керд1 мен-ак ке р т алайын!» деп катты намыс кылып, калмак кеш1н кеп узатпай, осы макайга nipin отырган. Сол Секерхан бурыннан кол астында журген ез жасагы бар, таяудан 6epi батыстан ыгыскан боскын эскер бар, жиыны бес мыкдай колмен, Шелек езенжщ батыс капталында Kyrin алды. Бул кезде казак acKepiHiK Наурызбай, Тшеуке батырлар бастаган 6ip 6eniri теменп ой жакка, 1ленщ туст1к жагындагы калмак курендер1н шабуга кетт, тау бектер1мен жылжыган косында алты мыкдай гана адам калган-ды. Дегенмен, ani 6eTi 309

кайтпай келе жаткан казак колы калмактан элдекайда басым efli. Сан жагынан гана емес, бар жагынан! Ойраттыц шанырак мужз ipi нояндары мен колбасы батырлары Ka3ip контайжы манында, туракты эскер курамында жургенд1ктен, бул жердеп малшы-косшыдан жиналган куранды жасакты казактьщ талай сынынан еткен самсаган сэры колымен салыстыруга болмайтын efli. Дегенмен. согыстын аты - согыс. Алда. мже, жекпе-жекпен басталып, каптама шабуылмен тынатын тагы 6ip шайкас кутт тур. Казак acnepi журюж бэсендетпей, екпшдеген куж таял келш, калмакколына жарты шакырымдай калганда тузем КУРДЫ. Ойраттар басында: казак колы ай-шайга карамай шабуылга eTin, б1рден жапырып ете шыга ма деп те кауттенсе керек. EKi жакта да дабыл кагылып, керней тартылган шамада, элденеге асыккандай, карсы беттен астында сул1ктей жараган каратебел аты бар 6ip дэу калмак ортага ойкастап шыга берди Колындагы найзасын басынан асыра булгап, сайыска шакырып тур. Бул Секерханньщ e3i efli. Казак эскерЫщ Ka3ipri курамында баскалардан repi сан жагынан Албан Mirinepi басымдау болатын. Ханкелд1, Байсетт, Малай, Сатай сектд'| мынбасы, жузбасы батыр-лар осы топта. Жорык туын Ханкелд1 устап келе жаткан. *Кэне. жекпе-жекке KiM шыгады?- дегенде, аздаган ipninic болды. Сайыска шыгатын адамньщ жоктыгынан емес, тшенушшердщ коптИнен. Bip жагынан Байсей1т пен Малай батырлар кабаттасса, ernHiui жактан Еспембет келш: «iuiiM пысып Kerri, сардар ага. Мен де 6ip курыс-тырысымды жазайыншы- деп Кабанбайга колка салып турган. Бурын талай сайыста сыннан еткен бул батырлардык кай-кайсысы да ceHiMfli efli... BipaK жагдай ойламаган жерден e3repin Kerri. Астындагы кектекб1лд1 сагымдай сыргытып, дел осы сэтте он канаттан Ханкелдшщ HeMepeci Райымбек шауып келдК Келе-ак аттан каргып Tycin, Кабанбай мен ХанкелдЫн алдына 6ip лзерлеп отыра калган. - Тунде керген туамде колымдагы туйгыным дуадак win жур efli. Осыган кер1нген шыгар... Маган руксат етНздер, кекелер! - дед| eKi колын б1рдей жайып. - Шырагым, балам-ау, ана неме 6ip куж KepiHefli. Тюкакнан улкендердщ 6ipi шыкса кайтед!?! - деп Ханкелд абыржып калды. Ал Кабанбай жИттщ жанарынан кайтпас кайсар отты Kepin. штей разы боп турган: 310

- Аруак аян берген гой. Аркасы бар екен... Баланьщ меселж кайтармайык, - дед1 Ханкелд1ге бурылып. - Онда ак батанды бер, Дарабоз! Менщ Райымбепм де сен сиякты акжолтай батыр, дацкты колбасы болар ма екен?! Кабанбай бегелген жок. Ат устждетурып, e«i колын алга соза 6epfli: - Жортканда жольщ болсын, жолдасыц Кызыр болсын! Жауьщньщ басына жай Tycipin, абыроймен кайт, балам! Алаштын, уланы бол! Албанньщ ураны бол! АллаИу-акбар! - деп бетж сипады. - Аумин-ай! Аузын - перштенщ аузы болтай! - дед1 Ханкелд1 кезже жас алып. Жасы жиырма беске еркж шже коймаган жас nepi тыкыршып арен отыр екен. Кектецбтге каргып MiHin, бес каруын сайлап алды да, урыс аланына карай агыза женелд1. Жай шагщан жок, «Райымбек! Райымбек!» деп урандап барады. - Эй, мына кушж кайтед!?! - деп Ханкелд1 6ipTypai TiKCiHin калган. - Туп атасы Бэйд!бекп, не 6epri бабасы Сырымбетп атамай, кекекше ез атын ез1 шакырганы Heci, ей, мынаньщ?! - Ештене етпейд1. Bip кезде Абылай да ез атын e3i шыгарган, - дед! Кабанбай. - Кайдан бшдщ, аузына кудай салып турган шыгар. Бэлжм, будан кейж Албанньщ ураны - Райымбек болар! Бул кезде куйгыта шапкан Райымбек калмак батырымен айкасып та калып едь Баскалар сиякты кезек те сураскан жок. Карсыласыньщ туп-тукиянына ж етт, салгыласып та жатпады. Барган бойда кылыш айкастырган. Найза емес, кылыш... Уйелмендей калмакты найзамен iny киын боларын сезж, женж каруды е де т такдаган сеюлд!. Карсы жакты ез дегенже KeHflipin, б1рден тыксырып экетп. Егер атагы бар, егде батырлар булай дурсе коя берсе, эбеспк саналар едЕ ЖасжИтке 6epi де жарасып тур. Секер зайсан жасы елуден аскан, етжендЕ толык адам екен. Жас батырдьщ устнустже шабуылдаган тегеуржже шыдамай, эриберщен сок кимылы нарау тартып, алкынып калды. Тек эдюкой эккштмен зорга тетеп 6epin жургендей. Оньщ уст!не найзадан корганам деп, кос-кабат сауыт к и т алган екен, ауыр KniM еркж кимылдауга ж1бермей жур. Уйеккжщ тубждей уйелменд! калмактьщ касында узын бойлы, талдырмаш Райымбек TinTi баладай боп KepiHefli. Екеуж'щ сайысы бурылуы киын б!р мойын кекжал мен кимылына кез теспес, шалымды КУмайдык жекпе-жек арпалысын еске салар едЕ Калык кол 311

6ip сат уран шакыруын койып, штен тына урыс аланына карал цалган. Bip мезетте калмац батыры кайта белен алып, Райымбекп тынсырып бара жаткан сияктанды. Сол куж Шелек ангары напырын тартып, натты ысып турган-ды. Секер зайсаннын жузж тер жуып кеткеж байцалды. - Апыр-ай, найратын тупке сайтаган а к т неме жас баланы жазым етпесе жарар едИ - деп Ханкелд! шыдай алмай тур. Бар жаны Райымбектщ устшде. Тан 6ip e3i сайысып жургендей. ат устжен ушып кете жаздап, немереамен 6ipre нисайып, 6ipre тузеледк.. Кабанбай к у л т ж1бердк - Ханеке, уайымдама!.. Байнайсьщ ба, Райымбектщ нимылы ерюн, тынысы эл1 кен жатыр. Каз1р-ан жауын жайратады. - дед| оны жубатып. Казан жагынан тэты да уран кетертдгбйткеж Райымбек бул кезде найтадан куш алып, шабуылды удете туеin едк Алдаспандар кек жузшде айнаса epinin, от ушнындап, жалын шашнандай болады. Осындай 6ip кезекп шабуылда Райымбектщ нылышы оные жарн еткендей болды да, Секер зайсаннын нолындаты пару ушып Keiri. 1ле-шала оньщ e3i де ат жалын к¥шып, 6ip жагына нарай ауып бара жатты... Манадан осыны куп'п турган арттагы нальщ кол да тас-нын судай лап берген. Айгай-ураннан жер жачгырып, нулак тунады. Кептен 6epi назан даусын еепмей кеткен Алатаудьщ нуз- жартасы: - Я, аруан! - Абылай-Абылай! - Карасай-Карасай! - Кабанбай-Кабанбай! - Райымбек-Райымбек!.. - деген eciMflepfli 6ipa3ra дейш жер- кекке жангыртып, найталап турды. Осы урысна зорлагандай кушпен айдап экелген налмантар басшылары кеткен сон бэлендей табан Tipen согыса алмады. Алгашны шабуылдын езжде-ак назан колы таекын селдей жапырып erri де, жау жасагынын 6ip белеп жанбырдай жауган жебе мен кайкы кылыштан ажал тауып, Tipi калганы сай-сайга бас саугалап б е з т Kerri. «Жалпы ойрат эулетЫен бак тайып, куйреуге бет алганы рас екен, - деп ойлады Кабанбай, бжк тебешч басынан урыс аланына кез салып турып. - Баягы -Актабанныч» алды-артында 312

б1здщ казак та осыныц кебж кимед1 ме... Он сепзжил жылгы Аягез шайкасында, Эбткайыр мен Кайыптыц ала ауыздыгы ез алдына, баскамыздык да аткан огымыз дарымай, сттеген кылышымыз етпей коймады ма?! Сейтсек, соньщ 6api кейжп KacipeTKe кержген екен гой. Cipa, мыналарга да сондай 6ip зауал j тенген ujbiFap...» Сол кун1 1ле бойында журген Наурызбай жасагы да кайтып оралган. Казак acnepi Шелек акгарында еш-уш кун аял жасады. Кап мал жыгылып, сарбаздар жаца жечюл тойлады. Ханкелд1 ез косында кеккаска сойып, немереЫ Райымбектщ алгашкы жекпе- жепнщ жоралгысы е тт, колбасы батырларга конакасы 6epfli. Бупн журт аузында тек Райымбек... Таяу болашакта жас Ж1пттщ eciMi жалпак елге жайылып, аруакты батыр атанарына ешгамнщ кумэны калмаган. Ертекжде Балкаш бойындаты хан ордасынан Кабанбайга жаушы келдЕ Абылай мундаты жефстерге шын куаныш 6 тд| р т, кутты болсын айтыпты да, Кабанбайды карауындагы эскердщ как I жарымын алып, 1ленщ он капталына етуге буйырыпты. «Кеген- I, Шелек багытында дал Ka3ip жау\"дьщ туракты acKepi жок кержедЕ Шонжы, Шалкеде, Каркара жайлауларын каз1р кыргыздар жайлап отыр... Контайжынык непзп тумендер1 Жаркент пен Алакелден аттанып, 6i3re карсы шабуылдап келедЕ Кщ1рмей 1леден е тт, цаз'ф жау шабуылыныч етжде, Kayin астында калган i Малайсары жасагын езще косып аларсьщ» депт1 ушбу хатта. Кабанбай будан ары бегелген жок. Нарынкол - KereHfli бетке алып, шыгыска карай жылжи беруд1 Ханкелд1 мен Наурызбайга тапсырды да, e3i карауына Еспембеттщ, cipreni Плеуке мен жалайыр Тэгпбайдын, мьщдыктарын алып, солтуспкке карай бет I тузедЕ Келеа куж туе элетжде 1ленщ жагасына келген. Айнала ми- дай жазык. бзеннщ аргы бет'жен Аркарлы бшктер1 кылак бередЕ Кешелер жогаргы жакка несер жауган ба, калай, дарияныц Tyci бузылып, лайланып жатыр. Артынып-тартынган кеп колга еткел берер Typi жок. Bipep кун амалсыз аялдауга тура келдЕ Сарбаздар ежелп казакы тэешмен сал жасауга KipicKeH. Ол ушж кешеден 6epri коналкыга жыгылган кырык-отыздай жы- лкы мен сиырдьщ TepiciH бггеу сойып, ашык калган пушпакта- рын, мойны мен такын тарамыспен Tirin, дым шыкпайтындай тулып жасап, imiHe партиен жел толтыру керек едЕ Сонан сок берене-сыргауылдан киган салдьщ жактауьжа жакагы тулып- тарды такып, уетже камыс тесеп, кшз жайып тастаса болганы. 313

Осыдан кейш дарияныч кылылау тусын такдап алып, eKi жагына аркан тагылган салды тгернкейж жылжыту аркылы аргы бетке мындаган кол етжзуге болады... Осы эдюпен айналасы 6ip тэулж imiHfle булар да езеннен е т т болды. Аттарыньщ кос капталына усак малдьщ тулыбын байлап, жеке жалдап еткен жанкештшер де аз емес. Аргы жагага шыккан сок mrepi озып кеткен шолгыншылар жаца хабар жетюздь 1з кесуштердщ айтуынша, осыдан 6ipep кун бурын езеннщ ок капталымен батыска карай жау эскер| еткен кершедк Олай болганда калмак колы Балкаштык 6epri жагасында журген Малайсары жасагымен ушырасып, бул кундер1 сол макда кыргын сотые болып жатуы да гажап емес. Ап i3 кесуштерге шуба келлру киын efli. Жусанды далада жосылып жаткан i3re Tycin, apbi-6epi ж ур т еткен Токпак Цасабай батыр: - Мьжау - тастакгы, таулы жерде ескен калмакжылкысынык туягы гой... Сонык алдьжда гана аздап жакбыр жауган екен, мердей боп анык тускенш кердщ бе?! 0здер1 жэне аз да емес, кемжде терт-бес мьщ колдьщ сорабы, - деген тап 6ip керш турган адамдай. - Q3i аны к карулы кол ма? КУ^ьжга тускен жылкынык i3i ем ес пе? - деп Кабанбай ж1пттердщ болжамын пысыктамак болып ед1. - Пэл1, сардар afa! GpiCTeri жылкы мен жортуылдагы жаудык i3iH айырмай, MeHi кудай атып па?! - деп Касабай кэд1мгщей ренж т калды. - SpicTeri жылкы болса мьжа жусанньщ басын туде 6ip шалмас па efli. KepfliKi3бе, 6ipfle-6ip шепкет!стипзбеген. Онык бер жагында, услцде зтмауырдай калмак отырмаса, аттык туягы буйт1п жетесже дей1н жерге тие ме? - Жарайсык, сез1кде балша жок екен! Ендеше осы !зден жакылмай, тез1рек mrepi жылжиык, - дед! колбасы. Калык кол тегю атка конып, шолгьжшыларды алга оздырып ж1берд1 де, кешк! салкынмен Балкашты бетке алып, ездер1 де сау ж е л т ж ур т Kerri... Ал бул кезде 1ленщ ок капталында, Аркарлы жотасымен ушта- сып жаткан катпарлы кыраттардык 6ipiHfle кыргын шайкас болып жатканы да рас efli. Ол былай басталды. Жалпы тамыздык eKiHmi жартысы мен кыркуйект1к басында Балкаш бойында тыныштык болган жок. Контайжыньщ Сайын- Белек, Намеху-Жыргал, Байыр-Мекке бастаган тумендер1 батыс­ ка карай елермендене кол созып, ал Абылай карауындагы Малайсары. кекжал Барак, ер Жэн1бек косындары оларды 314

mrepi аттатпай, жаудьщ белн унем1 кайтарумен болды. Bipan Heri3ri урыстар Алаквл, /lenci, Аксу алкабында epic алып, 1ле бойы 6ipa3 уакыт кагаберю калып едг Тек осыдан он шакты кун бурын Абылайга Жаркенттен козгалган ойрат scKepiHiH тагы 6ip леи 1лен1 бойлап, Балкашка карай бет алганы туралы хабар жеткен. Сейлп ойраттар казак эскержщ ту сыртынан орап, коршап алу каут туган... Онык услне: Сыр бойындагы былтыргы { жен!стен кейж октуслктен ipre кетерген Ескелдр Балпык билер бастап Жалайырдык мык TyriHi еткен жылы Балкаш TeKiperiHe , ке лт, Баканас алкабын кыстап шыккан-ды. Егер 1леш кулдаган ойраттар Балкашка жетер болса, алдымен осы ауылдарды шаба- рында кумэн жок- Абылай алыстан орагыткан жау эскер1н1к жолын кесу, api осындагы казак ауылдарын коргау ушж, осыдан 6ip апта бурын Малайсары бастаган бес мык колды Баканаска аттандырган. Ханнык Алатау бектержде журген Кабанбайга кос атпен жаушы ж1берш, кемекке шакыруы осындай кысыл-таян жагдайдан туып едь Айтса айткандай, Малайсары жасагы келгенде, ойрат ecKepi- нщ алдыкгы ертауыл тобы Баканас ен1рже желп, осындагы аз ауыл Жалайырды шауып жатыр екен. Мал-дарын айдап, адамда- рын туткьждап, былайгы журтты кумга карай ыгыстыра бастап- ты. Б1рак кутпеген жерден устерше казак колы сау ете тускенде, ойрат мыкдыгы олжаларын тастай кашуга мэжбур болды. Б1разы жер жастанып, 6ip белей келген i3iMeH кашып кутылган. Алайда колга тускен тугкындардьщ айтуьжша, бул келген - Жокгар эскерж1к алдьщгы леп гана. Батыр-Убашы бастат- кан бес мыкдай кол eni кунштж жерде, артта келе жаткан Kepi- нед1. Малайсары Баканаста 6ipep кун ат шалдырып алды да, не де болса нартэуекел деп, жау жасагы келеднау деген жакка карсы журдр Ондагы 6ip ойлаганы мундагы ауылдарды аттуягы- нын астында калдырмау болса, eKiHmi 6ip ойы жау эскерш урыс- ка колайлы, урымтал жерден тосып алу едг Bip жерде сарыла куткеннен repi жорык устждеп жасак езж элдекайда сергек сез1нетж1 тагы бар. Осындай себептермен Батпактыдан 6epi е тт, 1лен1к ок каптальждагы биж асуга кел1п бекжген. Осы арадан кеш жерде келе жаткан жау карасын анык айыруга болады. Онык услне езщ тасада турасьщ да, кашан касыка келгенше ceni ешк1м бай- камайды. Ал туткиыл соккы - кашанда жек1с KenLni. Осы туста тау кыраты катпарланып, кара жол 6ipiHeH-6ipi би1ктеу элдене- ше асудан етед1 екен. Малайсары жер жадысын пайдаланып, 315

езжен KYiui басым жауды калайда какпанга Tycipyre бел байла- ды... Ол ушж 6ipiHmi асуды ашык калдырып. ойрат цолыныц алдыкгы лепи етюзш ж1беред1 де, екжил асудан ете бергенде кос бужрден согып, жаудык кушж eKire б е л т тастайды. Мундай- да урыс тагдырын кимылдык ж т л ю шешедк эрине. Арткы жагы ес жинап, куш топтап улпргенше коршауда калган алдыцгы лекп колма-кол уйпап ж1беру керек. Алдагы шайкастьщ амал-айласын ойластырганда, Малай- сарыньщ кектж е 6ip ток санаганы, ез жасагында мундай урыстыкталайын бастан еткерген сэры Tidi, сака сарбаздар мен Оразымбет,Байгозы,Сырымбет,Олжабай,Шоккай,Бер1байтэр'13- fli coFbic енерже жетж aftrmi батырлар баршылык efli. Жаудык куил мулде бастан асып, eKi орап кетпесе, сайдык тасындай ез жИттержщ 6ipMe-6ipre келгенде ешшмге алдырмасына ceHiMi кэмш. Ол cepiKTepiMeH акылдаса ке лт, Оразымбет пен Байгозы мыкдыктарын ойрат колын белден согып б е л т тастай- тын екжил асудагы кос канатка жасырды да, калган жасакты Keneci асуда тагы да ушке б е лт, Олжабай бастаган мер-гендер тобын макдайга, Сырымбет пен Бер1бай ж1гптерж кос босагада калдырды. BipaK кентдеп керкем ой бар да, ем1рде онык юке асуы бар гой. 1с жузже келгенде, алдын-ала ескертмеген 6ipa3 киындыктар туды. Ек ауыр тигеж: булар алаканга туж рт, асыга куткен алгашкы куж, кас кылгандай, жау карасы кержбей койды. Keneci кун1 бесж ауа ойрат ecnepi алыстан шакдатып кержд де, бейне алдагы асуда 6ip пэле жатканьж сезгендей, 6epi 6ip кадам баспай, бес-алты шакырым жердеп булак басына к е лт жатып алды. Cipa, арт жактарынан косымша куш кутетж тэр1зд1.. Осы eni ортада казак колы ауыз судан тарыкты. Булар бекжген жер урыска оцтайлы болганымен, не булагы, не кудыгы жок шелейт кыр болатын. Ауыз суды туйемен тасып, MiHic аттарын алма-кезек айдап барып, суарып кайтуга тура келген. Ойраттар ертецжде кун кетерте бере атка конды. Таяу макда жау бар деп кауттенбейтж сеюлд1, костабан кеш жолымен уздж- создык шубырып келед1. Тунде арт жактарынан косымша аскер келген бе, калай, кешегщен repi каралдысы молайып калган Tapi3fli. Асуда тоскауыл барьж анык бтмесе де, сактык шарала- рын умыткан жок. Кезекге таянганда Heri3ri кол жур1сш баяу- латып, уш жузге жуык шолгыншылар жасагын алга оздырды. BipiHm iасугажарыскандай бол ыпжылдамшауыпшыкканол ар, бет алдарынан секем алар кара-кура байкалмаган сок. кезекнщ 316

устжде турып, арттагыларга басына кыл куйрыкбайлантан элем- жэлем туларын булгап, атойлап белп бердь Мунысы: «алда каут жок. журе бер1цдер»дегенi ед). Осыдан кежн ездеpi де алга карай сау ж е лт ж урт кеткен. Эскердщ алды 6ipiHmi acyfa кетертгенде, шолтыншы топ екшил асудагы Оразымбет, Байгозылар тусынан е т т бара жатты. Малайсарынын e3i жаудык эр кимылын бакылап; осы екж- uji асудын он, жак «апталында, Балталы Оразымбет батырдыц касында турган. Алгашкы шабуылды карсы 6erreri Байгозымен 6ip мезплде осылар бастауы керек ед1. Кеш жолымен шубырган жау эскер'| бейне толкын тудырып, ирелендей жылжыган алып айдаИарды еске салады. Жолында не турса да жута салудан тайынбайтын тажал тэр'1здь «Эттен, осыны ортасынан как б е л т киып туссек, басы мен куйрыгын 6ip-6ipiHe коспай жеке-жеке жэукемдеуге жецш болар едН» деп толганды Малайсары. Шолтыншы топ суыт журюпен ушжил кезенд! асып кеткенде, арттаты калык кол екжил асуга иек арткан. Шынында да, жау acKepi булардьщ мелшержен кеп болып шыкты. Алдьщгы 6ip мындайы сайта таман кулатанда, куйрык жаты шубалып, эл1 6ipiHmi кезенде жатыр. Cipa, Батыр-Убашы дегеж осы болар: косынньщ орта тусында, касында сэн-салтанатты 6ip топ некер1 бар, KyMic ер-турманды сул1ктей кара жорганын устжде, e«i буктелген камшысын бужрже таянган 6ip дэу е т т бара жатты. Манадан Малайсарынын куткеж де осы едь Кенет эр жотадан тулн будактап, езара белп 6epicTi де, кырканын, астында бугы- нып турган ж1пттер кос канаттан лап койды. - Я, аруак! - Акжол-Каптагай! - Абылай-Абылай! - Кабанбай-Кабанбай! - Урып таста! - Кан кустыр атака нэлеттерге! - дескен айтай-ураннан тау- тас жактырытып, аспан асты зтзалага айналтандай. Малайсарынын бжкте турып байкатаны: манаты шолтыншы топты ж1пттер э дегенде-акт'тге келт1рмей уйпап ж1берген. Енд1Г* кыргын шайкас екжил жэне ушжил асудык арасындаты ойпатта ж урт жатыр. Мана кезекге карай ермелеген ойрат колыньщ алдыкты лепне Олжабай бастаган садакшылар жебе жаудырган шамада, ею канаттан куйылтан Сырымбет пен Bepi6aft жасаты жау эскер1н лезде коршап калып едл Ал Байгозы мен Оразым­ бет жасаты бул кезде басында тукке тусжбей Hipmin турып кал­ 317

ган эскердщ артцы лепи б1рден жапырып, етекке таман ысырып тастага н. Коршауда калган алдьщгы ойраттар бастабында тебелерн нен жай тускендей уйлыгып 6ipa3 турды да. тез ес жинап, кор- ганыска к в ит. Олар да кылыш суырып, найза сипел, елгспей бергспеудщ камына KipiCKeH. Б1раздан сок Малайсарынык eai де осы коршаудагы урыска кызу араласып Kerri. Элерменде- не умтылган колбасшыньщ алдымен 1здегеш - жокгар нояны Батыр-Убашы болатын. Соны колга Tycipce жау жагынык anci- реп сала берержде кумэн жоц. Астьждагы торы тебел иесжЦ ыркын такым кысуынан-ац се зт, кальщ колдьщ арасынан коян- ша бултарады. Октайына келген ойраттык б1рнешеуЫ найзамен туйреп, б1разыньщ басын кылышпен кагып Tycipfli. Бес карудык сыртында, Малайсары айтулы камшыгер де болатын. Сауытсыз, жалак шапан киген калмактьщ талайын езепне коргасын салып ерген бузаутю камшымен 6ip тартканда-ак калпактай ушырды. Цыраттык тустж жагы ыратвмен екю efli. Шамасы, ойраттар коршауды сол тустан бузып втпек секшдь Батыр-Убашынык e3i 6ip топ нвкер1мен кылышын окды-солды сермеп, сокын- дагы эскерге жол ашып барады. Малайсары да атына камшы басып. жан дэрмен солай карай умтылган. BipaK жете алмады. Батырдык тупю ойын сезген он шакты калмак алдынан кес- кестей бердК Егер eniHuii 6ip жактан Баганалы Баянбай батыр к е л т калмаганда, элплер муны ортага алатын ойлары бар efli. Малайсары ж1г1ттерге акыра айгайлап: - Ноянды Ж1бермендер! Устакдар Батыр-Убашыны! - деген- ше болмады, жокгар нояны коршауды бузып erri де, сокынан inecneH жуз каралы шертпен туст1кке карай тартып отырды. Астындагы кара жорганык акпалыгын айтпа: сол жоргасынык ез1мен-ак ешюмге жетюзбей, ок бойы алда Kerin барады. Кекеж белг!л1 - орагытып барып, артжактагы ез тобына косылмак- Кашкан калмакты куатын жагдай жок efli. Дэл осы сэтте екж- асудагы Оразымбетген хабаршы келген. - Жау acKepi eni еселент барады. Егер жедел квмек экел- месе, ту сыртымыздан орап кететж Typi бар, - flenTi Балталы батыры. Анау-мьжауга былк етпейлн Оразымбет осылай десе, онда жагдайдьщ мэз болмаганы. Малайсары коршаудагы калмакка не болуды Олжабай мен Сырымбетке тапсырды да, e3i Баганалы Баянбай мен Матай Bepi6aft батырдык жузд1ктер1н алып, дереу келеЫ асуга карай шапты. 318

Мунда да кесктескен шайкас ж ур т жатыр. Оразымбет пен Байгозынык жИттер1 эз1рше жауды 6epi бастырмай, асуды ус- тап тур екен. BipaK кептщ аты - кеп. Тоскауылдагы казак колы- ньщ мелшерЫ байкап калган ойраттар кос канатка да аскер шыгарып, коршап алу каутн тенд1ре бастапты. Булар арт жактан келген жузд1ктердщ кемепмен, ерге карай екмендеген жаудык бет1н тагы 6ip рет кайтарган болды. - Цырып жатсак таусылмайтын бул не деген кеп калмак? Осылардык саны б!зден ею-уш есе артык-ау деймш! - дед1 Оразымбет 6ip эред1кте Малайсарыга ат басын бурып. Батырдын eKi ерт еилргендей. Колындагы жалак кылышынан кан тамшы- лап тур. - Жюттер, сэл шыдацдар! - дед1 Малайсары алкына т т ка- тып. - Кеп узамай арттагы мыкдыктар кемекке келедг Ондагы жау эскер'| тугел коршауда... - Жер астынан шыккандай, мына 6ipeynep тагы кайдан сап ете калды? - дед| нардай каракек аттык успнде, жаудык эр кимылын багып турган Оразымбет кенет ок жагына жалт карап. Малайсары да сол жакка кез лккен. Караса, манаты кара атты ноян бастаган топ алыстан орагытып, осылай карай беттеп келед! екен. - Мэссаган!.. Бул - Батыр-Убашынык езП - дед1 Малайсары кабагын жржитт. - 1р1ктелген шагын топпен коршауды кушпен бузып шыкты иттщ баласы! Орталарына колбасыларынык аман оралуы ойраттардык ексес1н кетерт тастагандай болды. Шамасы, Батыр-Убашы коршауда калган алдыкгы эскерд1 куткаруга бел байлаган болар, калмак колы кайтадан сап тузеп, жандана бастады. 0 з куштершщ eKi еседей кеп екенш 6ine ме, жок па, эйтеу1р, осы жолы шешу- mi шайкаска шыгары аньщ. Алдагы айкастьщ тым ауыр боларын сезген Малайсары арттагы Олжабайга «ез мыцдыгымен тез жетс1н!» деп Kici шаптырды. Бул кезде кун Kimi бесшге таяп калган-ды. Бас-аягын жинап алган калмактар кайтадан шабуылга eiri. Малайсары мергендер тобын алга шыгарып, межел1 жерге келгенде садактан ок жаудырган. Алдьщгы лектен 6ipa3 шерш окка ушты. BipaK токтайтын турлер'1жок. Канына карайган Батыр-Убашы ез эске- piH eniMre айдагандай тыксырып келедг Бул жолы кос буй1рден кыспакка алатын ойлары бар ceKinfli. Байгозы мен Оразымбет жауды ту сыртына етк1збеу ушж eKi канатта арпалысып жур. Малайсарыньщ 6ip колын eKi ете алмай катты кысылганы сонша, 319

мандайынансуп-суыктершыкты. Шынымен-ац, ойлаган жоспары ic«e аспаганы ма? Сонда кай жердей мулт Kerri? 93ipme бшетж1, жаудьщ купли кем санапты. Эскер саны туралы аныц мэл!мет1 болмаган. Асу устжде коян-колтык урыс басталып, жан алкымта таян- ганда е з мьщдыгымен арт жактан Олжабай жетп. Мы к емес, He6api ceri3 жуз шамалы ж т т. Сарбаз катары сиреген, аттары болдырып, ж1пттер калжыраган. Эйтсе де, аутантуйеж баскандай, олар да эжептэу1р сеп болды. M irirrep бейне тыкнан косылган- дай, этой сала урандап кел1п тиюкенде, 6ip жактан косымша кол келд1 деп ойлады ма, жау acnepi epiKCi3 кейж cepnmfli. BipaK ойсырай жектген ойрат жок. Катарларын тузеп, босаган аркауын кайтадан ширатып алып, алга карай тагы да лап койды. Малайсары торытебелдщ ак к е б тн агызып, ез ж1г1ттер!н ж1герленд1рт жур. - Bip адым кейж шегжбецдер! - дед'| ол карлыккан унмен кырылдай дауыстап. - 0лсек, ортак моламыз осы асуда калады! Соны айтып, урыстьщ жуан ортасына e3i де араласып кеткен. Алдаспанын басынан асыра булгап койып, карсы жолыккан калмакты бауырдай турап келед1. Кезж е кан толып, вне бойынан ащы тер саулап, езге дуниен1 умыткандай 6ip куйге ж е тт efli... Арада канша уакыт еткен1н бтмейд1, 6ip мезплде кулагына алыстан 6ip сарын жеткендей болтан. Оган да мэн 6epin жатпады. Элден уакытта 6ipeynep к е л т , Ti3riHiHe оралганда гана есж жинады. О разымбет екен: - Сабыр-сабыр, батыр-еке! TiriTi мен1 де коса шауып тастай жаздадын, рой! - дейд1 каркылдай ку л т. - Эне, кудай TineyiMi3fli берд1... Б1здщ эскер келе жатыр! М ьжау не дейд1, жаным-ау?! Ойыны ма, шыны м а? в з кулагына сенбей, Оразымбет нускаган жакка караран... Расында жаудык желке тусынан осылай карай 6ip калыц кол куйгытып келе жатыр екен... Таныс ун, таныс урандар: - Абылай-Абылай! - Каптарай-Каптагай! - Кабанбай-Кабанбай! - деген айрай-сурекнен жер жан- рырырып, аспан аударылрандай. - Мынау - Кабанбай жасары рой... Алда келе жаткан - Дарабоздьщ 63i е м ес пе?! Е с т epiM-ай, жеткен екен рой! - дед1 М алайсары сакалынан тер аралас алты тарам ж ас агып турып. Кутпеген жерден казак колынын ею жакты кыспарында калган ойраттар лезде уйкы-туйкы болып, сек соккан балык- 320

тай уйлыгып 6ipa3 турды да, шыгыс солтустжке карай жоси женелдг BipaK ертерек кимылдаган ок канаттагылары болма- са, арттагы сол канатын тьщнан цосылган казак колы басып калып efli. - Аналар кутылып Kernedн1 Аты жарамды ж1гптер кашкан калмактьщ алдын оракдар! - дед1 Малайсары касында турган Оразымбет пен Олжабайга бурылып. Будан ары урыс узакка созылган жок- Тьщнан косылган куш бар, сол кушп Kepin кайта жкерленген осындагы жИтгер бар, бас-аяты 6ip шай кайнатымнан аСырмай жау эскерЫ жамсатып салды. Kenminiri жер жастанып, Tipi калганы ак жалау кетерт, колга rycri. Бул жолы Батыр-Убашы да кутыла алмапты. Б1рнеше жертвн жараланып, аттан ауып тускен ноянды Еспембеттщ mirinepi каумалап алып келд1. Бул кезде бас колбасы Кабанбай мен мундагы Малайсары, Оразымбет, Олжабай, Байгозалар шуркыраса табысып, afli де куаныштарын айтып жетшзе алмай жаткан-ды. Аягын эрек басып турган Батыр-Убашы топ ш нен Кабанбайды танып, акты кттепн айтты: - CeHiMeH кан майданда кару айкастырсам деуцл ед!м, ол арманыма жете алмадым! Мен жаралымын... Жанымды кина- май шауып таста! - дед| жарасы жанына канша батса да, сыр бермей TiCTeHin турып. Ал ноянньщ жарасы шынында ауыр efli. Ок иыктан да, мндщ тусынан да найза кадалган екен, шыпылдап шыккан кан торгай кез сауыттык сыртынан 6miHin тур. - Шыдау керек, ноян! Еркек деген атьщ бар гой... Жаралы адамга кол жумсау аздёрде болмаса, б1здщ салтымызда жок, - дед1 Цабанбай оньщ бас-аягына кез ж1берт. - Егер елврмейтш болсакдар, осында менщ Мекке деген емилм бар. Соны тауып бер1цдер! - Муньщ MeKKeci кайда жур екен? Туткындардьщ арасында болса тауып экел'1кдер! - дед1 Цабанбай. - 5i3re ноянньщ Tipi калганы керек. Мына Малайсарыньщ бас олжасы ретжде ханга тарту етем1з. - EMiuiciH ала жургенше Караганда, ieriK осылай тынарын ноянньщ 63i де сезген-ау деймж, - деп таракты Байгозы батыр KenujmiKTi ду Kynflipfli. Бул кезде бес жуздей жаяу калмакты алдарына салып, арт жактагы асудан Сырымбет пен Шоккай батырлардык жасагы да ке л т жеткен. Ондагы ойрат колы да акырына де й т берюпей, 321

абден кара туяктан хал кеткенде гана кару тастауга мэжбур бо­ лы пты. Эскердщ бас-аягын тугендегенде казак жагынан да едэу- ip шыгын бары аныкталды. Ж екш -ж елт жаралыларды кос- паганда, шей1т кеткендердщ 63i бес жузден асады. Матай Бер1бай, Ж алайыр Тэтпбай, Сем1знайман Бедес батырлар каза болган... Бер1бай батыр - nci Найманга уран болган ежелп Ер Каптагайдык тжелей урпагы efli. Bip e3i он шакты калмактык коршауында калып, ерлжпен мерт болыпты... Артынан аскер санын есептегенде ек'| жацтыц куил мулде тек болмай шыкты. Малайсарынын бес мыкдай гана жасагы Батыр-Убашынын сепз мы к эскер1мен шайкасканы мэл1м болды. Эйтеу1р, Ty6i кайыр. Егер Кабанбай колы дер кезжде к е л т жетпегенде, айкастык акыры немен тынары негайбш efli. - Бул асуды не деп атайды екен? Бул да 6ip есте калатын орын болды-ау! - деген Кабанбай жан-жагына енд1 гана назар аударып. Колбасыньщ сурагына ешшм де жарытып жауап айта алмады. 0з1нщ жеке аты жок. Аркарлы жотасынык 6ip cineMi KepiHefli. - Ендеше бул асуды бупннен бастап «Малайсары асуы» деп атайык! Урпакка жетер улы шеж1реге де сол атпен юретж болсын, - дед1 Кабанбай. Сонан соц касында турган Малайсарыдан бастап, бупнп урыска катыскан батырлардык 6apiH 6ip шетген бауырына басып, кушактап шыкты. - Ракмет, жкптер! Сендерге к азак ел1 разы. Сендерд1к бул ерл1ктер1кд1 кейжп урпак элнак акы з кып айтатын болады. Сол кун1 булар Малайсары асуындагы жекю хабарын жетюзу уш1н Абылайга жаушы шаптырды да, ездер1 шей1т кеткендерд1 ак арулап коймак болып, осында 6ipep кун аялдап калды. XI 1ле бойындагы бул жекю Жетюу жерж азат етуде ерекше ман­ ге ие болды. Батыр-Убашы баскарган 6ip тумен колдык катар- дан шыгуы ойрат ордасына окай тиген жок. Артымнан косымша куш келед1 ж эне ол куш казак эскерж щ ту сыртынан шыгып, eKi жактан кыспакка аламы з деп куткен Сайын-Белек нояннык бар жоспары бузылды да, будан кей'жп урыстарда пэрменд1 карсылык керсете алмады. Кыркуйектщ бас кезжде Кабанбай жасагы Аксудык теменп агысына ту тжкен хан карауындагы н епзп косынмен туйМ сп. 322

Абылайдыц куанышында шек жок. Алатау бектер1 мен 1ле алкабындагы жорыктарды ойдагыдай аяктаган Кабанбай мен Малайсары тобын кушак жая карсы алды. Ж е^ с курметже улан- асыр той жасап, эр рудьщ басты батырларын ез шатырында арнайы конак erri. Алатау е^ршдеп Шамалган, Каскелекдермен еткен жекпе-жек урыстар, 1ле бойындагы Малайсары шайка- сы бул жацтагы елге де дупшдеп ж е тт жатыр екен, дастаркан басында соныц 6api кайта жацгырып, узын-сонар эцп м е болды. Абылайдык айтуына Караганда, бул жакта да жан алып, жан берюкен шайкастар е тт л . ЭЫресе: Алакел, Zlenci, Аксу багытындагы Сайын-Белек, Намеху-Жыргал тумендерже карсы урыстар есте каларлыктай. Кекжал Барак, Батыр Баян, Ер Жэжбектер жекпе-жекке шыгып. ерл1ктщ He6ip улпсж керсеткен «epiHefli... Нэтижеде жанаты езендердж бойымен елермендене умтылган ойраттар катты тойтарыска ушырап, Балкаш enipiHeH кейж серптген. Эрине, курбандыкта жок емес. Эйтеу1р, ел ipreci таяу болгандыктан, кейж к е л т косылган жтгггер ол шыгынньщ орнын тез-актолтырса керек... Кабанбай эншейжде жайрандап алдынан шыгатын кекжал Барак, Баймурат, Шынкожа, Дэулетбай ceK'mfli батыр ж т ер ж орда манынан Ke3i«Tipe алмай, алакдап отырган. Bip сездщ кезепнде, Абылайдан соньщ мэжсж сурады. - A-а, Найман ж тттерж айтасьщ ба? Кекжал Барак, Баймурат батырлар бастаган бес мын, кол каз1р Акшэул1 макында тур, - дед1 Абылай. - 0 зщ 6inecin, 6i3 бурын жаудьщ непзп куштерж Ж окгаркакпасы менЖаркенттусынан кугпккой. Айтты-айтпады, ойрат эскержщ осы еж багыттан куйылганы рас. BipaK 6i3 екпе тустан шабуылдайтын ушжил6ip кушл ескермептз. Ол - Калба- ньщ калын, катпары мен Баркытбелдщ терюлпндеп торгауыттар. Осыдан 6ip ай шамасы бурын жаны кысылган контайжы солар- ды урыска косута тырысты. Баркытбелдщ сырт жагымен тор- гауыттардын, 6epi карай жылжыганы мэл1м болды. Солардьщ жолын кесу ушж, амал жок, 6i3 жарты тумен эскерд1 карсы аттандырганбыз. Онымыз ете дурью болтан екен. Кекжал Барак пен Баймурат дер кезжде жетт, бкпелдеп урыста торгауытка тойтарыс 6epfli... Цаз1р олар Акшэулще ту Tirin, шьтыс iue6iMi3fli кузетт тур. - Апыр-ай, жау бетжде турган 6i3flin ауылдар TinTi ат туягы- нык астында кала жаздаган екен-ау! - дед1 Кабанбай енжен кобалжутабы 6miHin. - Бул тагдырдын, тэлкепн койсайшы, 1лен1 323

олай-булай кешш е т т мен журмж... Ал езщнщ атайын журтык кан жутып, nayin астында жатыр! Абылай оныц не айтпатын б1рден TyciHfli. BipaK сез салматын дарытпай, каркылдап купin ж1берд'1: - Отан амал бар ма?! Жаудыц куил кай туста басым болса, казактьщ Дарабозы сол жерде журед1 де! - дед1 цолбасыны жубаткандай аркасынан катып. — Ел-журт, ауыл-аймагыца алан болма. Акшэулще бес мьщ колды сол ушш устап отыртан жокпыз ба?! Эскердщ бас-аяты жиналып болтан сок, кеп етпей казак тумендер1 Аксу, /len d , Царатал бойымен шытыска карай ек сокгы жойкын жорыкка атганды. liuiHapa кей61р мындыктар катыскан орташа урыстарды есепке алматанда, жоктар acnepi уш жерде: Аксудьщ жотарты антарында, Царатал бойында жэне Ж аркентте улкен майдан ашып, турыстык бердь BipaK ушеужде де куйрей ж е кт д ь б й т к е ж казак acnepi бул кезде ойрат колынан сан жатынан тана емес, кек алута кулшынган рухыньщ 6epiKTiri женжен де элдекайда устем еди Цонтайжы канша тырбынса да, ез iujiHfleri ала ауыздыктык салдарынан, б1рнеше майданда катар ж у р т жаткан сотысты карулы колмен жетк!л1кт1 турде камдай алмады... Онык устже, биыл кузге карай Дабашы мен 0м1рсана нояндардьщ теж репне де 6ipep мы к ойрат куралып, Абылай эскер1мен 6ipre Ti3e коса сотысып журген. Цазак колы- ньщ курамында контайжыта кас атакты нояндардьщ болуы ойрат улыстарыньщ арасында ipTKi тугызып, кейб1р эскербасыларын еюудай куйте туарген. Бул жатдай алташ рет Аксудаты шайкаста анык белп бердь Тау бектерже таяу, Аксудьщ сол жак капталындаты кек жазыкта к азак эске рж щ 6ip б е л И ойраттык Байыр-М екке бастатан тумежмен бетпе-бет к е л т , алдаты урыска eaipnemn жатты. Eni жактык эскер саны тепе-тек, туменге-тумен карсы к е л т туртан. Бул жолы да сотысты к жекпе-ж еказ етпейлж 6enrini болды. Дегенмен, калмак батырларында урыс алакына куж бурын шытып алып, казакты келемеждеп, айбат шегетж баягы арын жок, айдарынан жел ескен атакты нояндар да каз1р кокилануын койып, бой батып, калтарыста туратын болтан. Ц азак туменж щ Ti3riHiH Цабанбай устатанымен, бупн Абылай да осы топта болатын. EKeyi жаудыц эр кимылын батып, тузем алдында катар тур едк Цалмак жаты бегелщжреп калган сок, батыр Баян бул жолы карсыласын сайыска 63i шакырмак бо- лып, кару-жаратын сайлап, дайындалып жаткан-ды. BipaK дал 324

осы кезде одан бурынырак кимылдаган карсы жактын батыры астындагы кула каска атын ойнактатып, ортага шыга бердь Дабашы мен 9м1рсана да осы топта, ханньщ дэл касында турган-ды. Цалмак батыры шыгысымен, элп eweyi ез тМ нде балдырласып Kerri де, сонан со к жанагы ортага шыккан адам- ды нускап, Абылайга б1рдеце айтты. Хан олармен калмактМ нде жауаптасып калды: - Мыналар не деп тур, хан нем? 0здер1 жын кергендей TycTepi бузылып Kerri гой? - дед1 тукке тусшбеген Кабанбай. - Мына шыгып турган 8м1рсананьщ агасы Шабдар ноян екен. Былтыр кузде Дабашы eKeyiHiK акше i3iHe Tycin, елден куып тастаган - осы Шабдар... Эм1рсана Ka3ip жекпе-жекке шыгып, опасыз туысынан кек алгысы келед1. Буган не дейм1з, Дарабоз? - Meftri... Калмактык ез басын езжен аяймыз ба, нояндар- дьщ да ауселесж 6ip керелМ - дед! Кабанбай езутартып. 0MipcaHa казак сезж калт ж1бермей угып тур екен: - Олай деме, Кабанбай батыр. Шабдар екеу!м1здщ е з есе- 6iMi3 бар... Ол - кайда журсе де мен1к1! Оньщ канын урттамай кепм кайтпайды! - дед1тап-таза казак тшнде. - Мен ше? Кезек менМ efli гой? Мен де аруагымды шакырып койып efliM, - дед1 мына жактан батыр Баян жакындап. - Сурап тур гой, конакка 6ip кезепнд1 ки! Осынык карымтасы- на мен саган eKi кезек берей М - дед1 Абылай, Баянды кашанда еркелетт устайтын эдетмен. Кабанбай Банжырдык кызы Мунейд1 келж кып rycipreri, 8м1рсана да муны жан тартып, «Сарысуйек» деп yfiipmin туратын. Ж акагы ce3iM кецМ не Kerin калды-ау деп ойлады да: - Жольщ болсын, ноян! Кас жауьщнан Kerinfli алып, женюпен орал! - дед1 Кабанбай да ыклас 6mflipin. Осы сезден к ейт, астындагы каракерге камшыны басып ж1бер!п, 0м1рсана да ортага шауып шыккан. Карсыластьщ KiM екежн калмактар енд1 таныса керек, карсы жак езара уйлыгысып, шу-шуркан сездер ecTinin калды. Ал казактар, не ушж екен, бул жолы уран да шакырмай, демдерж ш н е алып уназтур. ¥ран шакырганда недемек?8м1рсана - неАргын, не Найман, не Уйсж емес, ойрат эулетК Керек десен, урыс алакына шыккандар - жатыры белек демесец, 6ip экенщ балалары... BipaK булардык куып жургеж - ел азаттыгы, нехалык кеп емес,такталасы, билж 6aceKeci. EKi жак 6ipTe-6ipTe жылжып, сез есплетж жерге такау Kerin турган-ды. Шабдар ноян М а н е т е н т келд1 де, катты ашу- 325

мен ез т т ж д е б1рдеце айтты. Оган шанцылдаган ащы дауыс- пен Эм1рсана да жауап кайтарып жатыр. Калмакша жацсы бшетш Абылай олардьщ не айтканын касындагы кюшерге ауда- Ырып тур: - Казактын ез батырлары аздай, мына жерге не бетщмен келш турсык? Кеше тана таяк тиген буралкы иттей кыцсылап. елден б е з т к е т т ед1ц, Абылайдын, жуындысына ceMipin, кугырайын деген екенсщ! - деггп Шабдар. - Сенщ де жайыц белилл Б у к т улысты, елд1 сатып. некеаз туган шата - Лама Доржидьщтабанын жалагансьщ. Сол опасыз- дыгьщ ушж, осы каз1р сазайыцды тартасыц! - депт1 ©Mipcana. Агайынды e«i ноян 6ipa3 салгыласып алган сок, Эм1рсана енд!п сезж аргы жактагы кандастарына арнады. - Тыцдандар, ТерТ ойраттыц туцымы! Мен сендерге жау емесп1н, жоцгар тагына зацсыз отырып алган, некеаз шата Лама Доржига карсымын. Сол такка отыргалы, басымыздан бак тайып, буркын б1зден бурылып Keiri. Мжеки, Kepin турсыцдар, ойрат ордасы курып кетуге такау. Ж оцгар тагына таза хан тукы- мы - Дабашы ноян, не мен отыруым керек. Б 13 билж басына жетсек, кыргын согыстоктап, кой устшё бозторгай жумырткалай- тын заман орнайды. Егер ойрат ордасыныц шацырагы мулде ортасына TycneciH десендер, Лама Доржимен ат кекшж Kecicin, б1зтарапка шьтыцдар!.. 9м1рсана ani де б1рдецелер айтпак ед'|, 6ipaK дал осы сэтте Шабдар ноян шыдамай кетт, кас жауына алдаспанын ала умтылды. Эм1рсана да жан дэрмен корганыска кешкен. EHfliri жерде кек пен нала, earnк пен кастыкжарк-журкеткен акалмас- тыц жузжде сей л ест жатты. Мже, нагыз сайыс деп осыны айт! Не кыласыц, eneyi де кимы- лына кез шеспейтж хас шебердж 03i екен. Еж жак удемелей шабуылдап, тепелей женелгенде, ак алмастар кезек айкасып, кек жузжде 6ipa3Fa дейж epmin турып калады. Бул кунде казак- калмак арасындагы кидаласу ешшмге тацсык емес. Дуниенщ кызыгы калмак пен калмактьщ айкасканы екен. Кимылдарынан не кылайыны, кеилр1м-кециллИ жок, елюпей-берюпейтж ш еказ каталдык ацгарылады. Онын устже мыналардж1 казак угымы- на мулде жат-тугьж. Агайынды екпеге киса да ел1мге кимайтын казекен буйтт ез туысымен топ алдында шарпыспас ед1. Туыстар жекпе-жекке шыга калса - суйекке тацба, eMip бойы кыр соцынан калмайтын эцп м е болар еде 326

Сондыктан да болар, мына сумдыкка nci казак ауыздарын ашып карап калыпты. Абылайдык да бар назары - сол екеужде. Ол каз1р каптен дайындаган аз саясатынык жем1с!н Kapin тургандай. Канды балак туз кыранын колга уйретт, кайырып э к е л т каскырга салган саятшыдай, аз енерже сырттай су й с ж т тур ма, KiM б тсж ?! Алайда жан алып, жан берюкен ымырасыз айкас ж ур т жатыр. Шабдар - М а н е н rapi шомбал, мелжемдь 8м1рсана - кырым e ii жок, тарамыс, сида... Ал енд1 кидаласуда титтей капы жок- Адам баласы кылыш пен калканды б уй тт те уйлесирт, адеMi устауга болады екен! Каруды кемел игергеж соншалык, 6ipi карсыластык капысын тауып как белетж жерде eKiHiuici калайдур калкан тосып улпредК Сол ш еказ шеберл1ктщ аркасында булардьщ кимыл-эрекег ете окай, TinTi ойнап журген сиякты болып та кержуил ед'|... - Эй, мьжалар б'гзге каз кылу ушж эдеж icren журген жок па? Тым созылып Kerri гой?! - деген-дЬ аз кезепнен айрылганга нэумез боп турган батыр Баян шыдай алмай. - Жок, олай болмас. Цимылдарынан ондай селкеулж байкал- майды, - дед1 Кабанбай нояндардан каз алмаган куй1. Батыр Баян текке шубэланып тур екен. Шабдардык элдекалай аты cypiHfli ме, элде кары талып, дер кез1нде корганып улпре алмады ма, сэл муже ке тт efli, Эм1рсана орайлы carri мулт ж1бермедл Кольждагы ак алмас окыс жарк erri де, жауыньщ дулыгалы басын допша кагып rycipfli. Мунын кас калым сэтте, тым тез болганы сонша, кез жазбай карал тургандар болмаса, 6ipa3 журт омырыла кулаган Шабдардык eai денес1 мен 6ip шетке ер- токымымен ойнап шыга берген кула касканы гана к е р т калды. Будан ары бегелудщ орны жок, Кабанбай енд1 каптама урыска белri беруге окталып турган. BipaK Эм'|рсана осы кезде арткы сапка б1рден кайта коймай, элдене деп айгайлап, ойрат колынык алдынан келденекдей шапты. Сол-ак мук екен, жок- Fap косыны уйкы-туйкы болып, ipreci cermfli де, улкен 6ip 6eniri саптан шыгып, Эм1рсананык сокынан жосып бердк Булар, нег1з 1нен, бурын ноянньщ ез иел1пнде болган, кейж амалсыз Шабдарга багынган улыстык адамдары еди Мелшер! уш мыкнан кем болмас... Кешжпей казак колы да жаппай шабуылга erri. BipaK acKepiHiK уштен 6ipi карсы жакка eTin кетт, калландары- нык да тауаны кайтып турлан Байыр-Мекке ноян табан Tipen coFbica алмады. Bipa3 жерге д е й т каша урыс салып барды да, оньщ акыры жаппай ж екктген боскьжга айналды. Олардьщ да 327

жарым-жартысы шыгынга ушырап, ат-кел1п сай ipiKTenreH топ- тары тана цашып кутылды. Ж оцгар колыньщ бул ujerinyi Жетюудагы ойрат курендержщ шыгыска карай жецжле кешу1мен уласты. Бул елкенщ коныс болмасын сезген карулы эскердщ ендИ ойлаганы шубыртан кеш пен тер ттул т малга калкан болу тана едь Мумкшдюнше, кеш пен малды алта ж 1бе р т . сокынан аскер косындары журю отырды. BipaK басынан бактайып, боскынта айналган ел теплю-шашыл- май, шыгынга ушырамай тура ма, жер кайыскан кеп мал мен кыз-кыркын, бала-шага казак жасагыньщ колында калды. Сайын-Белек пен Намеху-Жыргал нояндардын, юзе коса оты- рып казак эскер1н тосып алган тэты 6ip жер1 Каратая enipi бола- тын. BipaK бул да шабуылды тубегейл1 тойтару емес, уакытган уту, Kemi-KOHfa аз да болса тыныс беру камынан туган далбаса efli. Бул жердеп жекпе-жекте энегуж сытылып кеткен Байыр- М ецке ноянды батыр Баян шауып enTipfli де, арты каптама сорыскэ айналып, одан аргысы ойрат колыньщ куйрей жецшу|- мен аякталды. Егер казак acKepi калмактан Tirepre туяк калдыр- май, канра 6eKTipyfli максат етсе, ойрат колын туп-тугел коршап алып, кырып тастауга да мумкшдМ болып efli. BipaK Абылай OFaH ж1бермедь Каищан эскердщ тым екше i3iHe де туспей, былайгы бейбгг елге де азуын кеп батырмай, аксактьщ аялына барып, тек жоцгар кеилн ез жерже асырып тастауды карастырган. Абылайдьщ ондагы ойы белгМ - бул елдщ ipreciH шайкалтпай аман калдыру, болашакта ойрат тагына отыратын езже тшектес нояндар аркылы Ж оцгарияга ез ыкпалын журпзу. Соган орай, казак косынымен 6ipre келе жаткан Дабашы мен 0MipcaHa да кара халыкты кызгыштай корып, жолай кезж- кен ойрат эулетже ез беделдерж етжзуге тырысты. Олардьщ eci-flepTi жочгар ордасыньщ eHfliri TipeKTepi, api болашак ойрат TaFbinaH умгкерлер - Сайын-Белек пен Намеху-Жыргалдьщ ке- 3iH KVPTy болатын. BipaK ол eneyi оцайшылыкпен колга туспедь Цонтайжыньщ каИарынан корыккандыктан, олар Жаркентте сок- гы рет сотые ашканымен, майданнан кай кезде, калай шепню кетудщ амалын алдын-ала ойластырып койтан-ды. Коргас езеж- н'щ бойында еж тумен эскерден калкан тургызып, жас ноян- дардьщ б1рнешеуж жекпе-жекке айдап салды да, олардьщ мерт болганын каре салысымен, каптама урыстьщ артын кутпей, Кулжадагы ойрат ордасына карай зытып отырды. Цолбасылардьщ ездерж курбандыкка шалью кеткенж сез­ ген былайгы аскер де eHfliri жерде жан салып согыса коймады. 328

Kemumiri бас амандыгын ойлап, шепне урыс салып барды да, едэу1р узап аллан сок, 6ip белю Кулжала, еюнил белю Талкыньщ асуымен Буратолага карай жосып бердг Казак acKepi де будан ары iumepmen сугынбады. Талкыньщ кунгей 6eiiHfleri Кексай акгарында ат басын ipKin, тау езеж аркыраган осынау жайлы коныста кальщ кол 6ip аптадай еру болды. Ойрат ордасы ту тжкен Кулжа шаИары бул арадан алые емес-Ti. He6api ею кундж жол. Дал ipreciHe Kenin турып, такка КОЛдарыжетпегенгеДабашы мен Эм1рсана катты капаланды.Екеу1 ею жактап Абылайга колка салтан: «Ею тумен кол берсек. Орданы 6ip-aK кунде басып аламыз. Ею жумыс кылмай, некес1з неменщ шаруасын б1ржола 6 iTipin келейж!» деп алакандарына TyKipin- ак efli. BipaK казак ханы райынан кайтпады. Шолгыншылардын, айтуынша, Лама Доржи езж коргау ушж муздай каруланган талы уш тумен эскерд1 Орда макында устап отыртан кержедл Терт айдан 6epi дамыл кермей эбден титыктап кажыган ескерд1 тык кушке карсы айдап салу кеилртмес кунэ болар efli. в с т т , еюудай куйде отыртанда Абылайга Лама Доржидан елшшер келж калды. Шамасы, казак ханы аздап ат шалдырып, тыныгып алган сок Ордага ойран салып журе ме деп, контайжы да коркып отырса керек, eniumepi тым елпек, жуздер1 жылы, Tinflepi майда KepiHfli: «Казак хандыгы ездерже Tnecini жерд1 тугелге жуык босапы гой. Енд1 шекарадан eTin, жонгар журтын шаппай-ак койсын. Б т м г е келейж. BiTiMHiK шарпары мен баптары женжде аддагы уакыпа келюе жатармыз» депЛ жокгар контайжысы. \\/ Абы л а й е зта р а п ы н а н е ю ту р л 1ш а р тк о й д ы .Б 1 р ж ш ю 1 -о й р а п а р былтырдан 6epi калпына келлртген шекараны с е з а з мойындап, eHfliri жерде Сыр бойьждагы калаларга, Алатау enipi мен Жетюу жерже аяк баспайтын болсын! Еюншю1, Тарбагатай мен Алтайды жэне ЕрЛс бойындагы езге де жерлерд! тугел кайтарып береж... Осы талаппен елшшерд1 апандырып ж1берт, e3i касакана Кулжаньщ желкесже т е н т барып токтаган. Арада терт-бес кун еткенде жедел жауап келд1 Контайжы 6ipiHmi шарпы тугел кабылдапты. Ал еюнил шартка келгенде, ол да карсы талап койлаи: «Егер казак хандыгы кашкын нояндарды устап берсе, 6i3 де сураган жерлерж кайтаруга эз1рм1з« депл Лама Доржи. Бул кезде кокыр куз етт, кыс ызгары б т ж е бастаган-ды. Абылай контайжыныц талабына ею ел арасындагы жагдайды алдагы хан кекесжде акылдасып шешерм1з деп суйей салды жауап кайтарды да, кешжпей эскердщ бетж елге карай бурды. 329

Бул жолы олжа мол ед1. Айдаган терт тулж малда есеп жоц. Казак acKepi Ka3ip еркж тоят алган ток бурк'ггке уксайтын-ды. Ал бабынан тайган кыранды TynKire салуга болмайтынын Абылай жаксы бшуцл ед1 Кальщ кол артынып-тартынып Жаркентке жеткенде, Алатау бектержде шагын урыстар ж у р п зт журген Наурызбай, Ханкелд1 батырлардан да куанышты хабар келдь Улы жуз жасаты Шелек, Турген, Шарьж бойьж калмак курендержен тазартып, бул кунде кыргыздар басып жаткан Каркара, Нарынколга жете т1зпн тартыпты... Сонымен, казак аскер! Жет'юу eKipiH тугелге жуык жаудан азат eTin, биылгы аттанысты абыроймен аяктады. К азак даласьжын туктр-тукшрже жецю хабарьж жетшзж, сушнил сураган жаушылар аттанды. Сол жаксылык хабармен 6ipre, Абылай мынадайжарлыктаратты:«шамасыкелгендербиыл кузде, шамасы келмеген шабан-шалац журт келеа кектемнен калмай, Ж оцгардан азат еттген ежелп ата-мекен1 — Жет)су мен Алатау алкабына кешетж болсын!» дел1нген хан жарлытьжда. Абылайдьщ мундагы кездеген1 - калайда жаудан босаган шекара аймактарды иен тастамау, api кептен жер тапшылыгын Kepin кысылып отырган рулардьщ epiciH кецейту ед1... Бас колбасы Кабанбай Аркадан аттанган калык колды Аягез бойында жан-жакка таратып, e3i касындагы жакын cepiKTepiMeH Акшэул1деп елге келгенде, карашаньщ алгашкы кары жауып та калган. Хош хабар таратып, суйжкл сураган жаушылардан кун1 бурьж кулактанып отырган ел адамдары кеш жерден алдынан шыкты. Актамберд1 жырау, Тебет би, Тама батыр, Ж уст-кожа бастаган эр ауылдьщ аксакалдары 6ip топ, Баймурат, Дэулетбай, Шагалак, Шынкожа, Шерек сеюлд1 батыр жшер 6ip топ. Ек сонында Майсараны, Мырзатай мен Назымды, Элi мен Мунейд1 орталарына алып, бэйбш еден туган улдар мен немерелер келттк.. Жиыны жуз каралы Kici. Кабанбайдьщ сонау ж аз басында елден атганып кеткеннен 6epi ауыл адамдарымен Kepicin турганы осы ед!. Катты сагы- нып калган екен. Улкендермен тес туйюпре кушак айкастырып, балаларын аймалап беттер1нен суйд!. Анада жорыкка аттанар алдьжда улкен той жасап, Назымды Боранбай ауылына узаткан- ды. Экес'ж carbiHFaH ерке кыз жыл уагын кутпей-ак терюндеп Kenin, Kyfteyi Мырзатай eneyi осында жур екен. Назым босага аттап KeiriM дейтж емес, бурынгыша экес'жщ мойнына асылып, жиналган журттьщ жуйесж босатты... Ал Майсараньщ сагынышты ыстык дидарьж кергенде, октан да, оттан да кайтпаган батырдьщ ззо

тас журен табага салган майдай epin келп efli. Айлар бойы агган туспеген мазасыз кундер мен ер жастанып, токым тесен т еткерген epeymfli, бедеу тундердщ сый-сыяпат, карымтасы осы эйелд'щ гана колында тургандай! Айтпакшы, мына жакта ездер1мен-ез1 маре-сэре болып шуркырасып жаткан тагы 6ip топ бар екен-ау. Ол - apafa жыл салып, бала-шагасымен жат журтта кайта табыскан Банжыр тобы. Банжыр куданьщ жалгыз кызы Мунейд1 гана емес, баска туыс-журагатын да кептен Kepin турганы осы efli. Тэйжжщ e3i былтыр Шыкгыстауда жургенде казак ж1пттер1 Keujipin экелген бала-шага, туыстары жат жерде азаматка колбайлау болгысы келмей осында, Мунейдщ касында калып койган-ды. Кабанбай кудасынык сагыныштан жудеп жургежн байкап, осы жолы Абылайдан эдеж сурап алган... UJipKiH, сагыныш, мук-зар, кайгы-кас1рет адам баласына ортак нэрсе екен гой. Байгустар бас иелерш аман-есен кергенде куаныштарында шек болмай, жылап-enipen, ез ллдержде б 1рдецелерш айтып тауыса алмай жатыр. Кепиллж жорыктан кайткан батырлармен кауышып, абыр- сабыр басылган кезде, Актамберд1 жырау карсы алушылар атынан 6ip басалкы титек айтты. - «Хан - калкан, батыр - корган» дейд1 екен. Сен in туысыц 6i3re жакын болганмен, кайратын мен айбатык - Алаш улына ортак, Дарабоз! Алыста журсек де кун сайын жецю fly6ipinfli ecTin, куанып жатгык б1з-дагы. Осы жолы Малайсары екеущнщ дабысык катты шыкты ел шнде... Биыл ата жауынды Желсуда желкелесек, алдагы жылы Алтай таудан асырып тастауга жазсын Алла-тагала! Аумин! - деп белн сипады. Эржмнщ 6ip кастерлеген кимасы бар. Шагалак курдасы Кабанбаймен кушактасып Kepice сала, бар назарын Кубас атка таман аударып efli. Кубас та оны танып, окыранып койды. Шагалак тулпардык мойнынан кушактап, жалын тутамдап Kepfli де, разы болганынан каркылдап к у лт ж 1берд1. - Ту-у, сарамас!.. Мынаган дауа жок екен! - деп басын шайкап, тандайын кагып тур. - Алты ай жаз жорыкта журд| дейлн емес, сол кектемп калпы. Арымаган да сем1рмеген... Кун аралатып болса да биенщ сулмен суарып тур деп, анада Цасабайга елердепмд1 айтып тапсырып ед1м, бала-шагацнын, nriniriH Keprip ce3iHfle турган екен! - деп мэз-мейрам болды. - Ал сен, Ерасыл, канша керемет болсац да, бул жолы жагыц суалып, катты жудеп келпсщ. М ен а з бабьщ келюпейд!, касьщнан 331

калдырма деп кудайдык зарын кылдым, тыцдадьщ ба?! Мен1 тастап, косшылыкка Касабайды алдыц... - Оньщ рас, Шака! Атшы мен косшы канша кеп болса да, сен'|ц орнык белек кой! - деп Кабанбай да езжщ бала куннен б!рге ескен досын мол кушагына алып, аркасынан какты. 0 с т т турганда арт жактан 6 ip костай жылкы айдап. жуют туйелер жетелеп, Касабай батыр бастаган аламандар тобы куып жетп. Олжа царасы мол KepiHefli. Жорыктан кайтарда олжа улесжентигенсардардыкезсыбагасы, касынаергенсер!ктержщ нэпакасы. Цолбасыга уй!рл! жылкы, келел1 туйе тигенде, эр сарбазра косар ат, жетек аттар буйырып, осылайша эжептэур мал басы куралган. Эрине, олжа бар жерде сауга бар. Казак салтында олжага тускен малды жорыктан кайткан батырлар жеке иемденбейд1, алдарынан шыккан жора-жолдаска, к е к т 1 жетер туыска, ж о к-ж ткке сауга кып улеслредг Мундайда азаматы жорыкта елген каралы уйлерге улес 6eniHeTiHi тагы бар. 0 з дэулел езж е жететж Кабанбай касына ерген жол- дастарынын, колын какпаганымен, ез басы жаудан тускен олжага кеп кызыкпайтын-ды. Кашанда жорыктан кайтар кезде баска батырлардьщ: «Найзакыздык ушы, б т е г Н з д щ куил карымтасыз кетпесж. Елге барганда, сауга сураган журттан ыцгайсыз болар» деп бутан да комакты сыбага белетж1 бар. Б1рак оны жеке e3i пайдаланбай. елге келген со к агайын-анжыга пышак устжен ynecTipin беретж. Бупн де солай болды. Жол бойы Касабай батыр ие боп экеле жаткан Кабанбайга Tnecmi кырьщ-елу жылкы, онда- ган туйе бар efli. Соларды сауга дэметкен агайынга 6 ip-6ip- ден б е л т 6epfli. Жылкы ш ж де кернект1а - калмак нояндары Каскелек мен Батыр-Убашынын такымынан тартып алган жи­ рен артымак пен кара жор га болатын. Кара жорганы Тертуыл батыры Баймуратка, жиренд1 e3i жаксы керепн Тума батыры Шынкожага тарту eTri. Ал одан repi женсалдау, жуан тугыр ат пен атан туйе тиген Дэулетбай сыбагасын азырканып. кэд1мгщей екпелеп калганы байкалды. Онысьж сардарга батып айта алмаса да, енд1 жол-женекей Касабайды кажап келе жатыр. ©йткеж осы жолы колбасыга аткосшы боп тескен Токпак батыры Касабайдык улесжде де 6ip ynip жылкы бар-тугын. 9cmi, Касабай eMip бойы жортуыл-жорыкта журсе де, артык дэулет бКпеген ер кедейдщб1р1 efli. Намыской батыр жаз жайлауда саба- сы каксып калганда, тунге карай бай агайындарьжык ерютеп 332

биесж куып эк ел т, кактап сауып «i6 epefli екен деген де эчпме тараган... Батырдын колыныч кыскалыгын б те т ж Кабанбай осындай жорык кездержде оныч цолын олжадан какпаушы еде Sip yftip жылкыньщ сыртында, Касабай осы жолы Kenini Tycin, баурында к1шкентай баласы бар калмактыч 6ip сулу жеЫрш де иемдешп келе жатцан... Соны керген Дэулетбай Токпак батырын ж езд еант (Касабайдын, байб\\шес\\ Жумык кызы болатын), эр сакка 6ip ж упр тт келедк - Олжанын, улкеж меж ч жездемде екен гой. Калмактыч жас сулуын кушканы ез алдына, к т е ч 6ip кула жорганыч ушрж кайдан гана тапты екен? Ж1ппер, осы белм!збен барып, жездеме жылкысыньщ куйрыгын майлатайьщ! - дел 6ip соктыккан. OFaH Цасабай да бой берер емес: - Апач болса картайды. Ж ас балдыздардыч 6ipiH ю ш тж ке алуга колы кургыр кыска. Сонан соч калмак та болса аяк алгау етпеске амалым кайсы?! - дел сыпайы калжычмен жауап кайтарган. - Соны айтам гой мен даты, - дел Дэулетбай да екшене тусл. - «Жас MicTi>уйге Kipri36ec бурын эуел! апамыздыч ашуын алуыч керек. Ол ушж 6i3 сиякты бауырларына 6ip-6ip жарамды ат мжпзугетура келеди. Дэулетбайдыч батырлыгында капы жок. BipaK Кабанбай осы 6ip аталас iHiciHin кейде тым малжанды бол кеткенж кергенде катты кежп калушы едь Ka3ip де б!реуд1ч алдындагы бес садыра м а м а сугын кадай бергенж унатпай калды. - 8й, Дэулетбай! - дед1 шамырканган кездеп эделмен дауысын соза сейлеп. - Баскага тжссечдер де, Касабайдыч улесже кездер1ч кызармасьж. Ол бул малды да, жанды да басын ажалга Tirin журж, арыстанныч аузынан, туржпеншч тубжен экеле жатыр. Апаларыча жандарыч ашыса, корасына кой салып бермей, баягыдан 6epi кайда калгансычдар?! Дэулетбай 6ipa3Fa дейж тысырайып, ундемей келе жатты да, акыры ез ойынан бел п 6epin алды: - Биыл 6i3fli4fle олжага батып, абыройга кенелелн жылымыз ед1, торгауыттыч жолын бегейач дел, ауыл арасына nipin койган жок па?! - деген imTeri кыжылын жасырмай. - Абылайга нем1з жакпай калды екен, эйтеу1р, 6i3fli шем1штен кысуын 6ip коймай- ды. Озгес'ж не кылайын, итт!чулы итакай барып жаткан жорыкка да ж1бермед1-ау! - Апыр-ай, курдас-ай, сен де жылай беред1 екенач! - дед1 Баймурат батыр оган калжычдап. - Ынсап кайда? Акшэулщен

кешкен калмацтан сен де карбытып «алып едщ гой? Сонда шыц- кан мужзщ кайсы? Баймурат ойнаса да ойындагысын айтып келе жаткан. Биыл жаз АкшаулМ жайлаган дурб1ттер шыгыска карай ыгысканда, осы Дэулетбай бастаган M irin ep б1рнеше дуркж калмацтан жылки т и т алган-ды. Сол жылкынын б‘|разын ешюммен белюпей, Даулетбай e3i иемдежп кетт, жора-жолдастыц екпесже калган. Соны сардар ecriciH дел Баймурат батыр эдеж айтса, ез1 жокта Дэулетбай тарапынан тагы 6ip пендешМкгщ болганын Цабанбай да тез пайымдады. - Батырдан - барымташы, барымташыдан - уры, урыдан - кары, карыдан - 6api туады дейд1 екен. Батырлыктьщ багын кайтарып, акыр урлыкка аттана бастадындар ма? - дед1 аталас iHiciHe TyciH суыта карал. - Осы сендер ер miпт жорыкка тек ол- жа any ушж шыгады дел ойлайсьщдар-ау деймж. TyciMi3 кашып, тун катып, кабыргадан кан кешкенде, осы 6apiMi3 тек мал табу ушж жур ме екенб1з? Рас, аттьщ Tepi, ердщ Kyuii кайтуы керек. Bipats оньщ да елшем1 бар. «Булжгеннен булд1рге алма» деген ата казактьщ сез1 кайда?! Ойратка опа бермеген мал саган опа берерж кайдан бшд1ч?! - дел 6ip сэт ашумен Tyftmin калды да, аздан сон сез1н кайта жалгады. - Ал енд1 хан жарлыгьжа келеек, оньщ дурыс-бурыстыгына билж айтатын сен емессщ. Сенщ ойлаганьщ - от басыньщ камы болса, ханньщ ойлаганы - кулл1 к азак даласыньщ амандыгы. Былтырдан 6epi азат болган онтус- TiK елкес1 мен Жет1су mepi такияна тар келж тур ма? Олжаньщ улкен1 сол ем ес пе, б т е бшеен?! Абылай — 6ipey, баскамыз солан — Tipey. Будан кейж Абылай туралы калай болса солай сейлеген адам маган екпелемес1н! - дел катан ескертп де: - Шыгыска шабуыл келер жылы басталады. Сонда керерм1з, жаусыраган mirirri! - дегенд1 косып койды. Ж астар жагы алга таман озып KeTin, бул anriMe орта туста келе жаткан улкендер арасында болып ед1. Арада лайда болган болымсыз Kip6eHfli ТертуылТебетбижуып-шайып.тезжадыратып mi6epfli. - LllipKiH, акыл айтып, ашу шакырар аган болып, оны тти- патпен иш'т тындар iHi табылса, одан жарасымды не бар бул дуниеде?! «Ханда кырык KiciHiH акылы бар- дейд1 халык- Cipa, бул ханньщ е з басын гана емес, касындагы кырык ya3ipiH есепке алганы шыгар... Абылайдьщ кашанда колбасы батырлар сезже ден коятынын хан кенесжде мана Ke3iMi3 талай керген! - дел аз бегелд1 де, айтар ойын кайта сабактады. - Биылгы аттаныстан 334

менщ тус1нген1м: акшылар тулкжщ iHiHe тутж салганда iiulHfleri ац туншыгып е л т калмай атып шыксын деп, жнщ екжип аузын эдей1 ашык калдыратын... Абылайдын, да биылша Баркытбел мен Алтайга соктыкпаганы - онсыз да кансырап елетж жаралы жырткышца арандалып калмай, шепнетж жер калдырганы ма деп шамалаймын! Осы сезден кейш колбасынын, да e^i жылып, сабасына тускендей болды. «Кайран, кэрпарлан-ай! 03i кол бастап согыска жрмесе де, Keniperi кандай дацгыл efli?! Адамнын, 1ште жаткан купиясын сынык салгандай калай дэп басады?!» деп сукгыла биге разы боп калды. Осы дурмекпен булар ауылга ж е т т калганын да ацгармаган. Мунда да каптаган халык. сагынышты ыстык кушактар... Мэмбет, Кожакулга цараган ауылдар жеке-жеке аксарбас, кеккаска жыгып, б1рнеше кун улан-асыр той жасады. Жорыктан кайткан батырлар тек осыдан кейш гана yh деп жан шацырып, дем алута жрюкен. Айлар бойы аттан туспеген мазасыз кундер, узаса кунже 6ipep сагат кана кез шырымын алып, эйтпесе Tirni KipniK айкас- тырмай ететж уйкысыз тундер артта калды. 0Mip мен ел1м белдескен канды кыргын сопыстык айгай-cypeiii де каз1р кыр асып кеткендей. Соньщ барже т е з т , шыдастык берген адам жаны неткен cipi десейшН Кабанбай катты калжыраганын той таркап, уйже келген сок рана ce3iHfli. EHfliri арманы - 6ip уйкы. Кэд1мп жорыктан кайткан батырдык жолбарыс теки уйкысы... Шагалак жаккан тасбулау моншадан кейш Майсараньщ мэпел) кушагында балкып барып уйыктап кеткен-fli. Содан ею тэулш бойы туяк сертпей, тек ушжил кун дегенде басын кетердк Бул кундер1 батырдык макайын басып, мазалаган ешюм болган жок. Сагынган бала-шагасы да батып Kipe алмай, сырт- тан торуылдап кана журген-дь Батыр уйкыдан оянысымен солар келт ошарылды. Bipep кунд1 балалары мен немерелершш коршауында еттздк Осылайша ес жинаган алгашцы кундердщ б1ржде, уйге сэлемдесуштердщ 6ipi болып, кудасы Банжыр тай­ но Kipfli. Энегунгщей емес, оньщ да екж е кан ж у п р т, шырайла- нып калыпты. - Келщ1з, тэйжМ Бала-шагакызды Kepin, кезайым болып, K0KiniKi3 жайланды ма? - деп Кабанбай кудасына терден орын усынды. 335

- Айтпацыз. сардар! Балаларымды сагынып, кур сулдер!м журуш1 efli, м'жеки, 6ip-aK кунде кайта т1р!лд1м, - дед! Банжыр жадырай култ. - Мен 6ip нэрсеге так калам: 6ipiH-6ipi кырып- I жоятындай осы адамдарга не жетпейд! екен? KiM-KiMre де ек алдымен кереп - от басыныц тыныштыгы. кекшдщ 6yTiHfliri емес пе?! - Оньщыз рас. тэйж1. Узакка созылган тынымсыз жорык, кыргын согыстан кейж ез отымнык басына келт, мен де бежите мргендей болып отырмын. - дед! Кабанбай. Банжырдьщ мунда TeriH келмеген! белплр Аздан сок алдына келген кысырдык кою цымызынан урттай отырып, тык экг!ме бастады. - Сардар, руксат етсек!3, менде ci3re айтар айрыкша втж!ш | бар, - дед! уй м есте курметпен ише туст. - Ол не? 1рктм ей айта 6ерщ1з! - К азак пен калмак жауласып, eKi ел арасында coFbic журю жатыр деген!м!з жок, КУДай косты - куда болдык. Канымыз араласты. Ниет б1зден болганда, ыкылас с!зден... Былтырдан 6epri керсеткен пей!лдер!к!зге маган карасты адамдар дан ри­ за... Егер OFaui кермесек'13, сардар, ойратордасы кашан б1ржай- лы болып, тыныштык орнаганша, мен бала-шагаммен осында кала турсам дейм!н... - О не дегежк13, тэйж!?! Ci3fli куып жаткан 6ipey бар ма? - дед! Кабанбай такыркап. - Жога... Тек е з Н зб е н ой 6epicin, алдыкыздан еткен!м гой, - дед! Банжыр жудеу жузжен ал! де кас!реттакбасы сей!лмей. - Ж окгария куйреуге бет алды. Ондай елде жуык арада тыныштык болмайды. М ен т1пт! тэжрден 6ip зауал тен т, ойрат эулет! жер бетжен еилп кете ме деп коркам. Эй, Ty6i солай болатын шы- гар... - Неге олай дейс!з, тэйж'|? Абылай да. баскамыз да б!рык- гай кек алудык жолына Tycin. ойрат Ордасын калайда куртуды ойлаган жер!м1з жок- CoFbic кезжде де, артык кан текпей, бей- 6iT халыкты калай коргап калганымызды ез кезщ|збен кердИ з, - дед! Кабанбай кудасы ныкжузже барлай карап. - Ол жагы солай гой. Казактар бул жолы, шынында да, MeftipiMflmiK Kepcerri, - деда Банжыр. - Б1рак ойратты куртатын - сырттан келген жау емес, ойраттык вздери.. Б1зд!к SMipca- на мен Шабдардык шайкасын кердажз: 6ip акен!к балалары кан майданда 6ipiH-6ipi enTipin тынган жок па?! Кене к!тапта 336

жазылгандай, бул - акырзаманньщ нышаны... Жалпы 6i3fliK цалмактыц басынан бак тайып, канымыз суйылып барады. Эне, улы контайжы Халдан Цереннщ сокы не болды? Артында калган уш ул такка таласып, акыры 6ipiH-6ipi куртып тынды. Bi3- дщ Эм1рсананык устанганы да - TaKipiHiK жолы емес. Онык да KewiperiHe эзезш уя салган... Туысы 6ip гой дел, соньщ сокынан шесе-шесе кажыганым сонша, осы жолы енд1 кайтып керместей болып, б1ржола коштасып кегпм. Ол осылай дел аз-кем ойланып отырды да, туыстар арасын- дагы бул ел 6iле бермейтш 6ip жайларды айтып Kerri. Банжыр мен 9м1рсананьщ 6ip анадан - Халдан Цереннщ карындасынан туганы рас. BipaK eKeyiHiK жатыры 6ip болганымен, экелер1 белек KepiHefli. Сейтсе, мэселе былай болыпты... ОйратОрдасы казакка карсы жорык жасамас бурын алдымен Цашкарияны езше каратады да, сонан со к туспктеп Тибета де косып алгысы келедц Ж окгар контайжысы Цеван Ребдан бастабында бул максат- ка бейб1т жолмен-ак жетпекил болган. Ол ушш Тибет 6wieyuiici Лацзан ханнык улы Данжунга вз1нщ кызы Боталакты косады да, куйеу баласын аманат ретжде ез колында устайды. Онда Тибет елкесшщ сырттай Маншык каганатына тэуелд1 бол турган кезТ Сондыктан Лацзан хан басында е м е к с тп уэде берген1мен, жеме-жемге келгенде шыгыстагы кершюжен каймыгып, ойрат одагына к1руден бас тартады. Контайжыньщ ка^арына м ш т , катты кетет1н жер1 осы туе ед'|. Ец алдымен ез колында аманатта журген куйеу баласын кайнаган казанга салып, кинап елгред1. Сонан сок 171 6 жылы немере iHici Церен Дондобаны (Ka3ipri Дабашы нояннык экесО ек! тумен эскермен Тибетке аттандырып, Лацзан ханньщ басын алады да, карауындагы елж кушпен багындырады. Сейтт алгашкы куйеужен осындай кайгылы жагдайда айрыл- ган Боталак ханша бауырындагы уш жасар улымен жес1р калган- ды. Тибет ханзадасы Данжуннан калган сол урпак - осы Банжыр болатын. Брине, контайжыньщ жиен1 жегмдж керген жок, енш!с1нетутас 6ip улыс, толыл жаткан мал бершд1. Боталак ханша да жерде калмады. Цеван Ребдан енд1 оны Едгл бойынан таяуда кайтып оралган хойт тэйжю1 - Бэншан Уйзерге узатты. Кундес катынньщ уетше, токалдыкка барган. Содан кеп кешжпей, 1722 жылы 0м1рсана келд1 дуниеге. Сейтт, ата-теп баска болганмен, б1рананыккурсагынан ербтен eKiyn6ip-6ipiHe тете, суйеу болып, катар ерж етт efli. Дэрежелер1 тек - eneyi де хан жиеж.

- Экемнщ елiMi санамда сайрап турмаганымен, емю-ем1с ес1мде. - дед1 Банжыр эцпмесЫ жаца арнага rycipin. - Так таласы ерши берсе, Ty6i немен тынарын мен сонда-ак тусжгем. Атам 6ip елдщ ханы, екем ханзада болатын. BipaK солар басына конган бак пен бил1ктен ел1мнен баска не тапты? Ап карадан шыккан 9м1рсана хан болуга кумар. Ел ш ж деп так таласына каршадайынан араласып efli, содан eni тыным-татат тапкан жок... Дабашыньщ да кекейж теснен курт - ойрат татына 6ip отыру. Канша дегенмен хан эулел той, 8м1рсанадан repi онын КУКы молырак, эрине. Атасы Церен Дондоба баягы Батыр Контайжынын, улкен улы Сенте ханнан тарайды... - Е, солай дек1з... Атацыз да, анацыз да хан тукымы, с'1здщ дэрежец1з Эм1рсанадан repi жотары екен! - дед1 Кабанбай сезге араласып. - Bi3 де будан былай ci3fli ханзада ретжде сыйлайтын боламыз. - Е,Tenipi, ата данкы кашанта дейж азы к болар дейс'щ. Хандык та, мурагерлж те калады той 6ip куж, - дед1 Банжыр колын сермеп. - Дегенмен, ата журттыцжеж баска. Кейде ойраттардан Ke^miM калтанда, ез журтым - Тибетке ке тт калтым келедт Хан болута емес, эрине. Мойнымдаты карызды етеу ушж... Тибеттщ байтакыты Ылхасса - аздердщ М еккелерН з ceninfli, б1зд!н, дж орталытымыз гой. Сонда барып, жазыксыз кУРбан болтан ойрат еулетжщ рухына дуга батыштап, тэжрге жалбарынсам деймж. Кабанбай Банжыр ноянньщ эцп месж тындай отырып, кудасына 6ip Typni жаны ашып Kerri. Кайтсж байтус, агынан жарылып, бар сырынактарыпотыр.Демек, будан артыкжакынды таппатаны той! - Онда былай болсын, тэйжМ - дед1 кудасьжык кеншж орныктыра сейлеп. - Казактьщ жер1 кек, кецйй одан да кен. Ойрат Ордасындаты ойпыл-тойпыл басылтанша осында алацсыз тура берщ1здер. Арты жаты кудай ici, буйырганын кере жатарсыздар... Мен Tipi турсам ci3flepfli шемштен кысып, шетке кагатын ешшм болмас. Айтпакшы, 6i3 эл1 Муней ке- лж1м1зге дурыстап кальщмал да айдата алтанымыз жок кой... Куда каласа, биыл жаз коранызда кой, ж елН зде бие, кеилнузде туйе болады. Б1здщ ауылмен канатгас кегшп-конып журе берНздер! *Мыц ci3-6i3fleH 6ip шыж-мыж артык» деген той. Казак болсын, калмак болсын, кешпенджщ корасында бес садыра мал жатпаса, кецш илркж кенши ме?! Мына сезге Банжыр байтус мулде жытылып тусп. 338

- Апыр-ай, сардар, О зге не десем екен?! Аузыма TinTi сез туспей турганы... Бел гам. кУДай 6i3re ойраттан кермеген опаны казактан керуд1 жазган шыгар. Не дей'ж, бала-шагацыздыц nrmiriH керщ'з! Осы еткен жаксылыгьщыз менен кайтпаса, жаратушы тэжрден кайтсын! - деп кашан уйден шыгып кеткенше алгыс айтумен болды. Кыс маусымына арнап агаштан киып салынган, eKceci би1к тошала уйде каз1р батырдьщ езжен баска ешгам жок- Ортада маздап жанган арша томарыньщ кызуы am кайта коймаган. Кабанбай баркыт жагалы туйе жун шекпенж жамылган куй! кус жастыкты шынтактап, iprefleri керпенщ ycriHe кайтадан кисайды. Осылайша, сауыт-саймансыз, жанына да, тэнще де тыныс 6epin, ез отьщньщ басында ерган Kecmin жатудьщ e3i арман екен гой. Элденеден жуйе-жуйкей балбырап, тула бойы коламтага кемген жас талдай балкыганын сезедк.. Эллнде Банжыр куда не деп Keni e3i? Атыс-шабыстан, ел iuimiK ырык-жырьщынан эбден кажыдым дедьау... Иэ, оган сенуге болады. Анасынан кан шенгелдеп туган 6ipey болмаса, кыргын согыс KiMfli кажытпас дейсщ... Bi3 ел ушж, жер ушж, ата журтымызды жау колынан азат ету уш'ж алысып журм!з. Ал осы ойраттар не ушж арпалысады екен? Бак ушж, так ушж, жайлы коныс ушж... Киянат пен зорлык кой - басып еткен жерлерк Соны жакагы Банжырлар сезбейд1 дейсщ бе? Сезедк эрине. Сезген сок да тукшед1 дуниеден... Адамдар кызык. Bepi де бакыт 1здейди Ал шын бакыт тузде емес, ез отыннык басында буркент кана жатуекежн бшмейдкау солар... Акыл-ойы маргау тартып, кезже тагы 6ip татп уйкьжьщ тыгылганын акдады. Ту-у, мына тыныштыкты-ай, э?! Эттек, дуние, согыс аякталса, туган жер тугел азат болса... Алакелдщ бойына окаша уй Tirin койып, армансыз 6ip тыньюар едк Кек тек!з! Мьщ-сан сауыскан... жок, сауыскан емес, мьщ-сан акку конып отыргандай ала канат, акбастолкындар... Сол толкыннын шуылын тыкдап, илркж, уйыктай берер едк уйыктай берер едк.. Сырткы eciKTi сыкырлатпай ашып, Майсара iujKe Kip- генде, Kyfteyi елдекашан тэтп уйкьжьщ кушагьжда жаткан-ды. Жорыктан кейжп батырдьщ узак уйкысы бул эйелге так емес. «Осы батырлар да кызьщ-ау! Неге Kipicce де, кабыргасын каусата, тубж Tycipe KipiceTiHi Heci екен?!» деп жымиды да койды. Сонан сок куйеужщ кутеж кеудесже таман тартып жапты да, аягыньщ ушымен басып шыгып кеттк 339

XII Менян е тт , тауык KipeTiH 1753-жылдын кысы Арка жержде ете катты болды. Сол жылы желтоксан туа а п ы к жалпаклзесжен келетЫ кальщ кар жауып, арты ак тутек боранга айналды да, онын соны туу деген тукф'ПН жерге туспейтж ycKipiK аязга уласты. Кешпел! казак ауылдары кыс бойы кункергс малдарын жутка бермей, аман сактау ушж арпалысты. Bip Tayipi, ел ipreci тыныш, азам апар ауылда-тугын. Осыньщ алдында гана жауын жен1п, жорыктан кайткан ж ю п е р кылышы мен найзасын тастай бере колдарьжа курык алып, енд1 дулей табигатпен жагаласты. BipaK, соган карамастан, азаматы, ат-кел!п сай т а л е р болмаса, кеп ауылдар жутка ушырап, Tirvri кей жерлерде Tirepre туяк калмай, жуген устап калгандар да бар. Эйтеу1р, адам шырыны жок кержеди Егер наурыздан кейж кун жылынып, кар тез epin кетпегенде, жыл акыры неге апарып согары белпаз-тугын. Кыс бойы жутпен жагаласкан казак елжщ 6ip кез1 терттул'ж малда болса, екшил кезж ipreAeri ойрат Ордасынан айырган жок. OFaH себеп, жыл басында-ак ел 1шжде: «Жонгарияда биыл кыс жайлы кержедг Ойрапар кашкын нояндарды устау ушж, Орта жузге аскер апандырады екен», деген дакпырт тараган. Дегенмен, осы 6ip алыпкашты сезд1н астарында шындыкта жок емес-Ti. КонтайжыЛамаДоржиб1ржагынан,бтмсурапАбылайга enmi ж1берсе, еюнил жагьжан, еткен жылдын есесж кайыру ymiH Буратола манында Орта жузге карсы кол топтал жатканы да рас едК TinTi Сайын-Белек ноян бастаган он бес мын аскер шекарага таяп келт, Ж онгар какпасьждагы жолдын ашылуьж кутт турган- ды. Егер ойрат acKepi сол бетжде келт, шыгыстантарпа бассалса, кыстан калт-култ е т т арен шыккан казак кауымына сумдык апат боп тенер'| анык еде Дегенмен, кудай сактады. Элде калмактын кайткан багы, элде казактын арлеген ырысы... Жонгар жолбарысы кек кайтар- мак болып канша шабынганымен, казак ханы Абылай бул жолы да онын алдын орап Keni. Ол Сайын-Белектщ кеп колмен казак шекарасында, Буратолада жургенж, Намеху-Жыргалдын 6ip тумен эскермен онтуспкте бас кетерген кыргызга карсы апанганын ecTifli де, ешжмнщ ойына келмейтж 6ip купия жорык дайындады. Дабашы мен 8м1рсананын TeniperiHe топталган уш мындай калмакжасагына казактын сайдын тасындай ipiKTenreH eKi мын ж И тж посты да, бес мын нолды Жаркент жолымен Кулжага карай суыт апандырып ж1берди Аса купия эз1рленген 340

бул жорыктын мэн-жайын Абылайдыц езжен баска Кабанбай, Бегенбай, Малайсары, Какжал Барак ceiKmfli колбасы батырлар гана бтдь Контайжы Лама Доржи какаган кыс imiHfle казак жагынан дал мундай Kayin тенер деп кутпеген-дь Басты нояндар жорыкка аттанып, баскалары кыс камымен ез улыстарына тарап, Орда манында eKi мындай гана жасауыл аскер калган. Сол кун1 жас контайжы apKire лыкия тойып алып, ani ыстык-суыгы басылмаган тары 6ip Кашкар сулуынык койнында жаткан-ды... Бас-аягы жинакы, кару-жарагы сай бес мыц колмен калага тунделетт шрген Дабашы мен Эм1рсана 1753-жылы кантардьщ 13-жулдызында хан Ордасын коршады да, Лама Доржиды жылы тесектен суырып алды. Ортакжауга карсы б1рл1кте Kypecin жургеж болмаса, болашак ойрат ханы юм болады дегенде, Дабашы мен Эм1рсана арасында эз1рше 6ip бэтуага келген ашык KeniciM жок-тугын. Бэлюм, Лама Доржидыц канын KiM бурын урттаса, хан тагына сол отыратын шыгар. Колын артына кайырып, алдына желкелеп алып келген контайжыны Дабашы тшге келт1рмедк Элденеге асыккандай, 9м1рсанадан бурынырак кимылдап, канжарын как журектщ басынан салып ж1берд1 де: - Бута тубшен жаралган арам неме, осымен сенщ дэуренщ б'птП - деп, канжардьщ алаулаган жузждеп жып жылы канды рахаттана жалап алды. Сонымен, уш жылдай ойрат тагында отырган Лама Доржи да He6api жиырма жет1 жасында бул дуниеден ете шыкты. j Соньщ артынан кеп кешжпей Дабашы езш Жонгарияньщ жана | контайжысымын деп жариялаган. Казак шебшде турган эскерд1 Kepi шакырып, Сайын-Белекл камауга алды. Тек кыргыз жершде журген Намеху-Жыргал гана колга туспедг Ж ана контайжыньщ неше ретбуйрыкж1берт шакыртканына карамай, ез карауындагы 6ip тумен колмен тустж жакта кынырайып жатып алды. Муны ка рт, Дабашынын билИн мойындагысы келмеген Орда j манындагы баска да кейб1р аксуйектер тустжке карай ойыскан. j Сейтт жана контайжыга багынбай, ашык кыр керсеткен тагы 1 6ip топ пайда болды. Бакталас топтын басында турган - баягы Сары Манжы ноянньщ баласы Намеху-Жыргал. Ол да - Батыр контайжынын эулетс Ата теп, аксуйекпк дэрежеа, мурагерлж КУКы Дабашыдан б1рде кем емес. Кешжпей эркайсысы езже ™ecifli улыстарын белплеп, жанталаса аскер топтал, так ушж басталатын тагы 6ip шайкас жакындап келе жатты. 341

Mme, осындай жагдайда казак хандыгы не icreyi керек? Ел iuiH жайлаган жут, халык басына тускен ауыршылык болса мынау! Биылша аш-арьщ елдщ аялына багып, бейтараптык сацтай ма? Жок, алде казак жер1 толык азат болганша кару тастамай, аттанысты жалгастыра бере ме? Жылда мамыр айын- да шакырылатын дэстурл1 хан кецесжде, мже, осы туйждер ез шеилмж табуы керек еде Алдын ала хабарлаганындай, биыл хан кекеа бурынгыдай Сарысу бойында емес, Абылайдьщ жазгы ордасы - Каркаралыда етепн болган. Оньщ 6ip ce6e6i жуттан шыккан елдщ жок-жтк, жадау лрлю болса, еюнил себеп: биыл басты окигалар ететж шыгыс аймакка журт назарын кеб1рек аудару еде Кугкенждей-ак, биылгы кецес уш жуздщ басын тугел коса алмады. Жиналгандар - непзжен, Арканы жайлаган Орта жуздщ терт арысы: Аргын, Найман, Керей, Уак Kicmepi. ¥лы жузден - Балкаш тек1репндеп Жалайырдьщ Ескелд1, Балпык сектд1 билер1 келсе, Kimi жузден - Сарысу бойындагы Тама руыньщ 6ipep батырлары тана катысты. Кеп рулар алыста жатып сэлем жолдапты. Айтатьж сылтаулары - жер шалгайлыгы, биылгы кыстан кеп ауылдардьщжутка ушырап, тым жудеп шыккандыгы... Ж агасынан алган жаудьщ колы сал босап, басынан курык, малынан сырык кетсе-ак болганы, аркасы к е к т , керенау тарта калатын - бйздщ кэзактьщ эдел гой ежелден. Kimi жуз тагында отырган Нуралы ханнан о бастан умп’ жок-тугын. Э кеа Эб'ткайыр сиякты ол да соцгы жылдары шыгыс майданнан мулде кол y3in, Орынбор эюмдержщ сызып берген жолымен гана журетж болган... Ал Ж оцгар бодандыгьжан таяуда гана кутылып, ал! толык ес жия коймаган ¥лы жуз рулары биыл да ту тубже келе алмады. Оньщ уетже, октуелк жак кектем шыгысымен кеилщоннык элепнде журген кержедс Кеп жылдар бойы аядай Арыс пен Ташкент тек1репнде уйлыгып отырган калын ел каз'ф жаппай ipre кетерж, Талас пен Шу бойына, 6epri Алатау бектерждеп ата коныстарына оралып жатса керек. Тутас елдщ жаца жерге Keujyi окай ма, мундайда агайьж арасында epic-коныска таласкан дау- шардьщ да коса журелн эдел... Ол да ештеке емес-ау, былтыр гана бет1н кайтарып, бел асырып тастаган Нарынкол, Кеген, Шонжы eKipiHfleri ой рапар мен кыргыздар биыл туелкке жорыкжасаган Намеху-Жыргалдьщ тумежмен 6ipre кайта оралып, сонда кешж барган Албан ауылдарын Kepi куган ба, ол да окай тимесе керек. Cipa, Алатаудык сол бектержде биыл да эжептэу1р кактыгыстар 342

болатын Typi бар... Ханкелд1 мен Наурызбай, Бердщожа батырлар ушбу хаттарында осы себептердщ барж жж ке л з е келш, осы жолы хан кедесже датыса алмайтындарына ешжш 6mflipinTi. Абылай ашудан жарыла жаздап барып, сабырга женд*РД|- Амал не, биыл тодсанга толып, тугы рдан тайган Теле бидщ орны уч'рейт тур. Иэ, улы бидщ дад1р1 жыл еткен сайын 6miHepi сезс1з. Ty6i OHTycTiKел кеа тэты да жанган ерттщ, дау-жанжалдьщ ошагына айналмаса не дылсын?! MiHe, осындай жагдайда Абылайдьщ долда барды дана- гат тутпаска амалы далмаган. Хан кедеш ететж жерде биыл жылдатыдай молшыльщ, сэн-салтанат та байдалмайды. Ханньщ ала шатырына Орта жуздщ эр улысынан келген жеттс-сексендей гана адам жиналды. Бул хан кедесжен repi аттаныс алдындагы эскери кедеске келщшрейдК Абылайдын, дабагы дату, Tyci суьщ. Бет элпетжде элденеге аладдап. шиыршыд атдан адамньщ далпы бар. Кейжп кездехан Ордасына астыртын Tycin жатдан мэл1меттер де бэлендей дедш кенилтерлш емес едй Рас, Ойрат ордасы eHfliri жерде д аутл жау болудан далды. Жодгар тагында кеше гана дазадда куш тускен, будан кейш де куш тусетж адамдар отыр. Bipaд ондагы жагдай эл1 де турадты емес. Жан-жадтан ере турегелген азулы нояндар Дабашы мен Эм1рсананы даншага шыдатары белпаз. Намеху-Жыргал тустЩ жадтан езж е одадтас i3flen, Коданныд жада aMipi Ерден бекпен жэне дыргыз манаптарымен келю1м- ге келген кержедь Кыргызга Ыстыдкел аймагын дайтарудьщ сыртында, соган шекаралас Шонжы, Нарындол, Кегеннен доныс бермек болып, соньщ дарымтасына олардан эскери кемек алуга келюкен... Эршмнщ ез кейлеп езж е жадын деген осы. Кеше дазадтьщбасына екггалай кун туганда дол ушын созбаган агайын енд1, Mine, оныд жауымен т т табысып, ез улесж дамтып далуга a3ip отыр. Булардаештедеемес-ау.Ж одгарияныдтубжежететженулкен апат шыгыстан тене ме деген д аут бар. Содгы жиырма шадты жылда жодгар хандыгыныд эр димылын бадылап, маужырап тыныш жатдан Маншыд айдабары кейжп кезде батыста байлаулы турган тодтысына дарап, сшекеш шубыра бастаган десед1. Эз1рше урей тудырып дабыраламаса да, шекара бойына б1ртждеп эскер топтал жатданы аныд. Kepiumepi тас санаса, бул ежелден дум санап отыратын халыд дой. 0 з ж емж дай куш тарпа бассаларын 6ip дудайдыд e3i 6inciH. Ол батысда дол созган бетте Жодгария мен Цашдарияны гана жутып тынса жадсы. Олардан 343

тоят таппай, б1рден казак даласына ауыз салса не болмак? Барже болмаганмен, бурын-сонды жонгар басып алган жерлерге кез кызартуы мумкж гой. Сондыктан арканы кецге салып жата беруге жагдай жок. Биыл калайда шыгыс аймактарды калмактан тазартып, казак жершщ байыргы шекарасын калпына келлр т улпрмесе болмайды. Ал батыстагы орыс патшалыгына келеек, олардьщ кекейж тескен е з максаты бар. Ордага к е л т -к е тт журген тшмаштар мен тьщшылардын айтуынша (6ip Tayipi: мундайлар еж жакка б1рдей кызмет ете беретж), Орынбор мен Ci6ip эжмдер1 казак хандыгы мен ойрат Ордасыньщ тым жакындасып кетужен сеске- нетж сежлдк Ж окгар тагына баска емес, Абылай канатынык астындагы нояндардын отыруын олар осы 6ipnecyflin басы дел есептеген. Намеху-Жыргалдын колтыгына су буржп, Дабашыга карсы айдап салып отырган б1реулердщ бары сеза з. Жакында Орынбор эжмдер1 И. Неплюев пен А. Тевкелев eneyi б1рдей кол койып, патшайым Елизавета Петровнага жолдаган хаттарын- да, дал осы кезевде Намеху-Жыргалга кемек керсету аркылы Жонгарияны Ресей бодандыгына kipri3yflin caTi ту с т турганы жайында тенд1ре жазуы к е н тг е кудж уялатпай коймайды... Егер Ак патша Еженханнын, алдын орап, Жонгарияны ез кузырына Kipri3in алса, казактын соры кайнады дей бер. Онда еж ортада калган казак хандыгыньщ кол-аягы мулде байланып, тыпыр етуге шамасы келмейдк Демек, казак ел1 ушж дал осы сэтте Ж онгариянын жойылып та кетпей, ешгамге бодан да болмай, ез жер1нде аман-есен турганы керек. Жонгардынжойылуы - шыгыс жагыннын лыпасыз, жаланаш калганы... Абылай кенеске жиналгандардан Ka3ipri шж-тыекы жаг- дайды жасырмай, жан-жакты баяндап шыкты. Биылгы жылдын ауырлыгына хан аузынан шыккан зтм а у ы р сездер косылып, ецселерж езгендей, билер мен батырлар 6ipa3ra дейж ойга шомып, унс1з отырып калды. Элден уакытта он канатта отырган кекжал Барак кана алып денесж ебедейс1з козгап, сейлейтн ынгай таныткан. Бул e3i epniri мен кайратында капы жок, карсыласын жерге тьщпай коймайтын куш neci болганымен, Орда манынын ой-шукырына бойлай бермейтж ангал батыр едК 03i Абылаймен курдаспын деп, хан алдында еркж сейлей беретж- fli. Бупн де сол м'|незже басып: - Ойынньщ узын-ыргасын уксам да, кей ce3iHfli тусже алмай калдым-ау, хан ием! Сонымен не болды e3i? Ойратка карсы согысамыз ба, жок, элде жэрдем берем1з бе? - дед1 344

отыргандарга жагалай кез тастап. - Баскаларыцды бтм ей м ш , менщ калмацка кеткен всем aai кайткан жок- Ата журтым Алтайга жетпей токтаман! - Ойпыр-ай, курдас-ай, калмакгык 6ip емес, уш кызын б1рдей кушсац да кегщ кайтпай жур ме? Сенде де нысап жок екен! - дел калды карсы бетте отырган Балталы Оразымбет батыр эзтдеп. Барактык Ka3ipri терт эйелжщ ymeyi шынында калмак кызы болатын. Отыргандар ду култ, карык боп калды. BipaK оган жаси коятын кекжал Барак жок-тутын: - 1шщ куйсе туз жала! Олжага тускен ойрат сулуларына такдау бержгенде, мына саган кез кырын да салмай: «Баракка тием» дел майысып турса, мен не ютеймш?! - дел журтты тагы 6ip кулд1рт алды да: - BipaK мен жалгыз ба екенмж ? Казакта калмактан катын алмаган, не келш тус1рмеген хан мен карашы болса керсетил, кэне! - дел сез ушыгын Абылай мен Цабанбайга да Tnri3in еткен. Абылай оны б1рден акгарып калды да: - 8й, кекжалым-ай, акгалсьщ-ау! Б1зде 6ip-6ipfleH болса, сенде TinTi yujeyi бар екен гой. Журт соны айтып отырган жок па? - дел рахаттана кулдь Экпмегеэзтараласыпдок-торысотырган журтты жадыратып, тш-жактык да тиепн агыткандай болып efli. - Ж ака сен акгармай калган екенсщ, Барак батыр! - дед1 Абылай енд1 байсалды калыпка кешш. - Жонгарды коргаштап отырган ешюм жок. Кайта казак жер'ш калмактан тез1рек босатып, шеттен 6ipep Kayin тенсе, ез шекарамызды бекем- деп, дайын отырайык деген жокпын ба? Биыл Баркытбел мен Алтайды калайда жаудан тазартуымыз керек. Царуынды кайрай бер: Алтайга бет алган жорыктык 6ip канатын езщ бастайсьщ, кекжалым! Осы туста экпмеге Канжыгалы Бегенбай батыр араласты: - Кырык 6ipflin кыркына шыдаган жан 6ipiHe де шыдайды. Акыргы айкаска кылша мойнымыз талша, 6epiMi3 де эз1рм1з! - дед1 ол сез1н Абылайга каратып. - BipaK 6i3 гамге карсы согысамыз? 9 з колымызбен такка отыргызган достарымыз: Дабашы мен Эм1рсанага карсы ма, элде баскаларына ма? Ж ака контайжы бейбл б т м г е келсе, enfliri калган казак жерж согыссыз-ак кайтарып бермес пе екен? - Иэ, Бекек дурыс айтады. Ол жагын да ойласу керек: Егер ойраттар мэмшеге келш, Баркытбел мен Алтайды кайтарса, 345

бэлюм, кан тепстщ кажет! болмай калар, - деп оны Малайсары да постады. Абылай айтар ойын жинактатандай, аласа сандал тактык устжде шалкая туею, сал ойланып отырды да: - Дабашы ойрат тагына 6ip отыруын отырды-ау. Bipan бакгаластары соныц куйрытын коныс таптыра кояр ма екен?! - дед! neniumiKTi 6ip шолып eTin. - Ол жактан кеше тана хабар келдр Намеху-Жыргал мен Сайын-Белектщ acKepi жакында Дабашыны Кулжадан куып шыгыпты. Хан ордасынан epiKci3 ыгыскан контайжы, амал жок, солтуспктеп Эм1рсана улысына карай бет алган кержедК Ka3ip Манас пен Жырталак езенде- piHin бойьжда кесктескен урыс ж ур т жатса керек... Эм1рсана- ньщ да жагдайы мыкты емес. Ертю е^рждеп торгауыттар мен Емш бойындагы дурбгггщ кейб1р басшылары Намеху-Жыргал жагына шыгып, ездержщ улыс бепне карсы бас кетерген деседр.. Кыскасы, Дабашы мен Эм1рсана бул кунде ез1м1зден кемек д эм етт, казак колыньщ тез1рек атка конуын кулп отыр, - Абылай соны айтып Кабанбай жакка бурылды да: - Дарабоз, сен ойраттармен керилсщ гой. Ол жактьщжагдайын мына журтка TyciHflipuii, - дегенд! косып койды. Иэ, iprefleri ойраттык жай-куйже Кабанбайдьщ канык екен1 рас. Осылай карай аттанар алдында буган Эм1рсанадан арнайы елцп келген. Нояннын Кабанбайга жолдаган сэлем1 ез алдына, сол ауылдагы агасы Банжырга хат жазып, тез арада казак эс- nepiH бастап экелуж сурапты. -03ipme ырыктан шыгып. курык aneTin тургакдар - Тарбагатайдьщ терюкейждеп торгауыттар мен кунгейждеп дурбггтер. Лаж болса, казактар биыл найзанык ушын осы жакка каратсын!» депт1 ушбу хатта... Банжыр байгус ■ будан кейж ойрат iciHe араласпаспын-ау!» деп ант-су iuiin-ак журуип efli. элп хаттан кейж iHiciHin тт е п н жерге тастай алмай, тым курыса улысты устауга кемепм тиер деп, ез теЖрепндеп аздаган колмен Жонгарияга аттанып та кетп... Кабанбай осы жайларды кыскаша баяндап eTTi де: - Иншалла, ic окына айналатын шыгар. хан ием! 0йткен1 куланньщ касынуына мылтыктьщ басылуы Tirrri дал келт тур, - дед1 ол ханнык да, караньщ да к е к т ж орныктыра сейлеп. - Май сурасак - мже, куйрык! Б1здщ биылгы аттаныс бапятымыз да - сол булж шыгарып журген торгауыт пен дурб'гг емес пе?! Ендеше бегелет'ж не бар? Ж орык мерз1мж белплеп, аскер санын аныктап, юке KipicyiMi3 керек. 346

8pi-6epi акылдаса келт, хан кецесше жиналгандар атта- ныс Mep3iMi шшденщ басы болсын деген батуага токтады. Оган д е й т мал ceMipefli, кыстан кетерем боп шыккан ат-кел!ктщ де жшюне май жупредК Эскер санына келеек, ол ец аз дегенде eKi туменнен кем болмауы керек... Ал б ас колбасы м м болады? Ок кол, сол кол деген юмдер? Эр улыс канша жасак шыга- рады? - деген мэселеш Абылай ез колына алып, ары карай таратып экетп. - Акыргы айкастык ауыр жуп, Орта жуз, тагы да ездерще TyCKeni тур, - дед1 ол элденеге уыттана ширыгып. - Бул «кшз KiMfliKi болса - бтексоны кЬ’ дегенд1пм емес, биылгы жагдайдык ез1 осыган э к е л т отыр. Арканьщ катал кысынан жт1к майы у з т т , жудеп шыккан журтьщ мынау. Жаудьщ колы жагасынан ажырап, тынысы сэл кейген кум кудайын умытып, езгеде ici болмайтын етек-басты елщнщ Typi анау... 9з1кнен баска KiMre с е н т , KiMfli аужал тутарсык- Сондыктан осындагы хан мен султан, батыр мен би, жыршы мен жырау ертеннен бастап атка конып, ер-азаматты тутубте жинайтын болайык! - деп 61ртоктады. - Уа, Аргын ага баласы! - дед1 сонан со к тер жакта отырган Бегенбай, Малайсары, Олжабай, Байгозы батырларга карал. - Сен epiciM кек, конысым шалгай, жау шебжен 6ip табан алые жатырмын деме. Агалыгыкды осы жолы да 6ip керсет! Егер EpTic пен Е м т алкабын жау колынан босатып, Керей мен Найман шыгыска карай cepnmce, nci казак иг1л1кке жетедь Сенщ де epiciKKeKin, Kecinin 6ip тыныстайсык... Уа, Канжыгалы Бегенбай! Бул кунде Орта жузде ез1кнен жасы улкен батыр жок. Биылгы аттаныста казак acKepiHiK бас колбасшысы сен боласьщ. Кандас бауыр, андалас агайынды ата журтына бастап барып, ез колыкмен кондырасык! - Бэрекелд1!.. Эм1рще кулдык. хан ием! - деп бул кунде алпыстыц 1ш'|н мол аралап кетсе де, эл1 де тугырдан таймаган Бегенбай батыр оц колын кеудес1не койып, сэл итд г - Уа. кара агаштай кальщ Найман! Дана туган Дарабоз! - дед! Абылай, ен» сол канатта отырган Кабанбай, Актамберд!, кекжал Барак, Оразымбет, Есенгелд!, Баймурат батырларга бурылып. - KyHi кеше шыгыска елден бурын шеру тарткан сендер ед1цдер. Баркытбелд1к батыс с!лемже ат басын Tipen, аксаткан Алакелд! алыстан тамашалап, Токта-Барлыктьщ Te6eciH к е р т отыргандарыка да 6ipa3 жылдар erri. Куш-куаттык кемдтшен, не жтерд!к жетпеу1нен емес, агайынньщ аялына 347

багып, аттаныс кезепн кугпкдер. Хан жарлыгына кулак асып, Туркютанды тугырына кондырдык. Сырдыц бойын сыпыра суз'т, талас кала Ташкентке к°л ушын бердщ. Ата жауды Алатаудан аластап, Жеисудан желкелеп куып шыкканда да. майданныц кызу ортасында сендер журд1кдер. Алаш уранды агайыннан аянып калган жерщ жок- Ракмет, бауырларым! Бупн, мЫе, кезек ездерще келт, ата журтты азат етер кун туды. Есептескен ел болмайды. Кандас бауырдан карымта кайтпады, атгык Tepi, ердщ ецбеп теленбед! деп тарыкпакдар. Илегежм1з - 6ip тержщ пушпагы, коргаганымыз - 6ip казактык даласы. Жака айттым гой: биылгы жук ауыры - ездер1нде. Найман атак баласы ез!нж ежелп салтын сактап, биыл да 6ip тумен колмен ту тубшен табылар деп сенемж! - Ол жагына кам жеме, хан нем! Дал биыл ата журттык жолында курбандыкка шалынбаган мал мен жан адыра! Найманнык бойында жаны бар, бауырынан саритын еркеп тепе атка конарына сене бер! - дед! Цабанбай элденеге катуланып. Абылай енд1 ок канатта жайгаскан ер Жэжбек, Батыр Баян, Байтайлак, Жантай сынды Керей мен Уак KicinepiHe назар салды: - Уа, найзасыныкушы алтын агайынды Керей, Уак! Тукетерген Тугрыл ханнык, Еркекше мен Еркосайдык урпагы! Сендерге де арнап айтарсез1м бар. Bip кезде Алтайдан - Сырга.Сырдан кайта кырга кешкен асау-арда ел едщ. Сол кешкеннен мол Kemin, еш жерге табан т1ремей, ani кунге дей1н ата журтты аксаумен келе жатырсык. Енд1, м т е , ат айналып казыгын табар, сол Алтайга кайта оралар кез келдК.. Ал сен, ер Жэн1бек! - дед1 сонан сок, бул кунде кырыктык кыркасына жака тш ген Керейдщ бас батырына кез токтатып. - 6ip жыл туган тел едж. Бу жолы шыгыска карай бет алган Керей кеилн сен баста! Сен1мен канаттас, ок жагыкда батыр Баянык, сол жагыкда кекжал Барагьщ журт отырар. BipaK байкацдар: еккей курдас 6ipiKe-6ipiK ceHin, журт алдында уятка калып журмекдер! - деп сез сокында катар-курбыларына катак талап койды. Аты аталган ymeyi уэделескендей орындарынан катар ушып турып, кыска-кыска серт устатты. - Ел конбай, иттынбайды. Бул жолы атамекенге жетш, аттык басын б1р-актартамыз, хан нем! - деда Жэжбек батыр. - Бул сапарда ат арыды, тон тозды десем, Еркекшежн аруагына тапсыр! - пер} батыр Баян. 348

- Мен де 6ip цайраусыз кара кылышын ед1м. Дал осы жолы сттем есек саган серт, втпей калсам маган серт! - дед1 кекжал Барак- Осымен хан кек еа де аякталды. Кекеске келген хан мен кара- ныц, би мен батырдьщтшеп б1ржерден шыкканына журттьщбэр1 разы болды. Эр улысты ез алдына жаткан 6ip койма десек, сол коймалардык кокыраулатып ашар кштж хан Абылай дэл Tycipe бмуил efli. Алдагы аттаныска KVPMerri колбасы е т т Канжыгалы Бегенбай батырды койганы да ете орынды. Аркадагы калы к Аргындыаткакондырудьщектете жолы осы екежнэрк1м-ак!штей пайымдаган. Абылай шатырында сокгы рет дам таткан батырлар енд1 6ip жарым айдан кейш Аягез акгарында бас туйютрмек болып, ел-елге асыгыс аттанып Kerri. X III Аттаныска дейжп 6ip жарым айда Кабанбайдыц e3i де, Актамберд'|, Боранбай, Тебет, ЕсенгелдТ Куттыбай сеюлд1 ел бас- шылары да тыным-тагат тагщан жок. Олар Каркаралыдан кайтар жолда-ак букш Шыкгыс алкабын, Кызылсу-Шар мен Калба enipiH жайлаган Найман руларын тугелге жуык аралап шыккан. Актамберд1 агыл-тепл жыр айтып, Боранбай, Тебет, Куттыбайлар атаньщ аруагын шакыра карасездщ майын тамызып, катал кыс- тан есенпреп шыккан елд1 кайта 6ip сертлткендей болып efli. Бул макайдагы ауылдар - атамекенге жетуд'1арман е тт , осы аттанысты кептен к у ш отыртан ел гой. Ж ылдык ауырлыгына, турмыстьщ куйзеуиллтне карамай, б1рден кулшыныс танытты. Аз кунде кару-жарагын сайлап, жылкыдагы куй1 Tayip аттарын устап MiHin, азамат атаулы ер устже конып та калган. Егер аттаныс сэпмен аякталса, мынадай аш-аламан, ж о к -ж т к кезде калмактан олжа Tycipin кайтамыз ба деген ум1ткерлер де жок емес. Маусымньщ аяк шенжде Аягез езенжщ бойында, тотыз такбалы Найманнан 6ip тумендей кол жиналды. Шеж1ре бойын- ша, Найман улысы мынадай уш буынга белжуил efli: Найман атац- нан Белпбай туса, оньщ бэйбш есжен тарайтын терт Телегетай: Тертуыл, Каракерей, Матай, Садыр - 6ip буын. Сонан сок ортаншы эйелден туды делжетж ергенекл Найман: Кекжарлы, Бура, Сарыжомарт, Терютакбалы - 6ip буын. Осыларга тете. 6ip- ак *Актабаннан« кейж ipreci б е л ж т кеткен Балталы мен Багана- лы - 6ip буын. Найманньщ осы тогыз баласына такба улеслрген- 349

де, ен кенжеа оныншы отауга тацба жетпей калып, 6ip агасыныц тацбасын терю баскандыктан, Терютанбалы аталыпты деген с ез бар. Эйтседе, осы аталган уш тармактын, epici баска болган- мен, жусауы 6ipre efli. Телегетай жагы Баркытбел - Зайсан, Шьщгыстау - Алакел арасын жайлап, Ергенекп Найман Ерлс бойын мекендеп, Балталы мен Бага налы Улытау ежржде журсе де, жаугершт1кте ежелп берекесжен айрылмай, кашанда 6ip тудын, астынан табылатын. Аз-кебг цою-суйыгы аралас, жанагы тогыз танбалы Найманньщ эркайсысы 6ip-6ip мыцнан жасак шыгарганда, мал-басы ecin-внген, тут'ж саны мол Царакерейге кашанда ею улес Tmoiui efli. Биыл да сол урдгс сакталды. Мойны кашык жердеп баска улыстар к е л т жеткенше, ipreaec жаткан Найман косыны уэдши жерде купп турды. Ш1лденщ алгашкы жацасында Аргынньщ алты мындай ко- лын бастап, Бегенбай, Олжабай, Малайсары батырлар келт жеткен. Онын, артынан me-шала Керей-Уактьщ бес мыцга жуык ж !гт н ерлп батыр Баян мен ер Ж эж бек к е л т rycTi. Эскердщ басы куралган соц булар Аягез езенжщ басындагы Акшэулте ту Tirin, кад1мг1дей жорьщ дайындыгына юрюкен. Дэл осы туста Каркаралыдан касында 6ip мыкдай Т елец гт бар Абылай да келт калып efli. Кеш!кпей булардьщ устже кутпеген жерден тагы 6ip шагын кол к е л т косылды. Бул — соцына ерген ею мын, сайдауыл сарбазы бар Ералы султан efli. Жалпы, Kiuii жузд'щ Сарысу, Сыр, Арал TeKiperiHfleri руларын билейтж Ералы султан кейжп кезде агасы Нуралы ханнык киыс тартканына карамастан, Абылайга б1ртабан жакын журуил efli. Ол энегунп хан кенес'же де катыспак болган екен, Нуралы хан мен Орынбор aKiMflepi шыргалап ж1бермей калыпты. BipaK аттаныс Ay6ipiH есттенде шыдап жата алмаган... Мундайда юмнщ аузына какпак боласык. Б!реулер: «Орынбор aKiMflepi Абылайдык аяк алысын анду ушж жансыз ретжде Kiuji жуз султанын эдею ж1берт отыр» десе, енд! б1реулер: «Бауыры е з 'т т бара жатса бурын Кайда калыпты? Ералы султан биылгы акыргы айкаска олжа алу ушж келд1» flecin, сырттай тон тш кендер де болды. BipaK, калай болганда да, алыстагы агайынньщ осынша жерге ат арытып келу1 мундагы журттык ецсесж 6ip кетер т тастаганы анык. Абылайды ортага ала отырып, колбасы батырлар акыл- дасканда, аттаныс ею багытта, Баркытбелдщ кунгею мен терюкейжде 6ip м езгтд е басталсын деген бэтуага келютг Осы арада аскер уш топка белжген. Курамында кекжал Барак, ер Ж эж бек, Оразымбет, Олжабай, Байгозы, Акпантай батырлар бар 350