Б. Майлин. Қызыл жалау

БЕЙ1МБЕТ МАЙЛИН

БЕЙ1МБЕТ МАЙЛИН Кэа-г » КЫЗЫЛ ЖАЛАУ m 14 РОМАН. ПОВЕСТЬ, ЭНГ1МЕ. ПЬЕСА. ФЕЛЬЕТОН. ОЧЕР1СТЕР.



YJIKEH СУРЕТКЕР К а за к совет эдебистж ж н е пзж салушы корнем соз lueGop.iepiиiк Cipi — B elliмбет М айлин. Творчест'волык жолын резолюциига дейж- r i одебнетпзде кек орын алкан демократиялык багытта бастакан жазуш ы совет умметт тусында тана езжпт алуан такырыпты, кап жанрлы, талантты шыгармаларымен мол дарынын таныта алды. Э д е б н е тп зд ж поэзия, проза, драматургия саласында б1рдей каж ы р- лы да жем1ст1 екбек d in каркемдж ж агы нан кунды, калсм1 жагы - иан мол, торбнелж мэш зор мура калдырды. Онын елендер1 мен поэмаларында, экпмелер1 мен очерктержде, повеллалары мен фельетондарында, повестер! мен романларында, скетчтер! мен пьесаларында екбек mi букараны к б ур ьж гьк ecni OMipi мен советтж дэучрдеп жана турмысы р е а л и с т шындыгымсн шы- наны суреттелипп отырды. Ка зак совет жазушыларынык квб!не тэн касиет — творчестволык жолын вленмен бастайтьждыгы. Сэкен, 1лияс, Сэбит тэр1зд1 БеШмбет те эд е б и е тш ге зуел i елешмен келдк М укам ж ар бандын лелбешкч болыи ж у р ж -а к жаттанды ояенд| т а кп а к етш, кейде домбырага ко- сып 03i де ауы к'а уы к жанынан атсн шыгарган Бейпмбет 1913 жылы «Мусылмандык белlic i» атты тукгы ш еленж Уфадагы колж азба «Са­ лак» журналында жариялайды. 1914— 1915 жылдары жазылран «Мал», «Байлыкка», «Ж азгы ка- лын» атты елеидержде буюл дуние кызыгы м а л д ж ш , б а н д ш деп, кедей сорлы мун-муктаждан арылмай койганы на налпды. Улы Октябрь революциясын бар ыкыласымен куана карсы ала- ды. БеШмбет e3iiiiii «A y-жар» атты елешнде каза к кыздарына шыи мэн!нде бостандыктык тутандыгын айтып, енд! кысылман оз суй- гендер1ке гана барыкдар, журтты ц алдаганына кон1п калмакдар деп упттесе, «Экесжен хат», «Садакбай» т. б. олендер1 алашордашылар- Дын бет псрдесж ашады. «Экесжен хатта» (1918 ж .) баласына эке- Алашордашылардын к!м екенд1г!н 1918 ж ы лды к езжде-ак эшке- релеген акынды кейб!р сыншылар, эдебнетцилер кепке деШн солар- дыц ыкналында кслд1 деп орынсыз к 1налады. 5

БеМмбст 1922 ж илы «Кутты болсын мейрамык», «Кедейге» де- ге» елендершде вз1н кедей шаруаныц жыршысымын деп танысты- БеШмбет Октябрь рсволюциясынын казак даласына экелгсн ул- кен TCKfliriniH 6ip i эйелдерд1ц бас бостандыгына жету мосслсамен тыгыз байланысты деп дурыс тусж дь сондыктан да революцняныц алташкы дэу!р1нде акын бул такырыпка кайта-кайта оралып гасыр- лар бойы кунд1кте, корлыкта калган казак эйелдерМн енд1 тендрх- ке. махаббат бостандыгына жеткенд1г1н жырлады. Бей1мбет «Сенin арык аралайтыным exiipre» деп кедей атаулыта серт бергендей жар салган жылы /1922 ж ./ атакты KefiinKepi Мыр- кымбайды элсуметтж сахнага шыгарады. Оныц поэзнясымыц басты геройы Мыркымбай десе болгандай. Акы н снбекрш таптык eKi.ii Мыр- кыыбайды жас, балгын шагынаи бастап, есейген саналы белсенд! ен- беккерге айналган рнагына дерни бар кайшылыктарымен шинами бей- нелейдр. Совет eiiiMeTi тусында тана тенд1кке колы жеткен казак кедейлерпйн. вк iлi Мыркымбай Бейрмбет поэзиясыида жан-жакты суреттелшш типтж образ дэрежесше кетеррледк Кыскасы, Бсрпмбет поэзиясыида типтж образ дорежеане квтер1лген Мыркымбай — букр'л енбскшр казак Keaeibepiniii басыиан кешксн тарихын баяндап беретш, онык санасында болтан езгер1стерд] коз алдына елестете алатын шы- иайы да шебер жасалынган жиынтык бейне. Сондыктан ол бук1л каза к окушыларынын cyflin те кулш окнтын cyfiiiKTi образина айналды. Б. Майлин шын мэнрнде советтж ауылдын, казак кедейin in OMipiH -жырлагап акын. вйткеш онык елен, поэмаларындагы ом!р фактмерш щ барлыты дерлж ауыл TipujUiriHeH алынган. T in ri кепке ортак элеуметтж такырыпка арналтан саяси лирнкасынын езжде де кейде автор ауыл кедейшщ атынан сейлейдр. Бр'р кезде Бейрмбет ауыл eMipin кеп жазды. каланы менсрнбейд!, кала жешнде елен жаза калса мукатып, кекетумен болады деп Бешм- беттр' те р к тусшушр'лер де болтаны белгрлр. Бейрмбет ауыл eMipin суйе, сагына жырлаган улкен лирик акын. Сондыктан онын поэзнясыррдагы басты такырыптык 6ipi — жана ауыл, ондаты гулденген советтж емр'р экелген салт-сана мен жана карым-катынастар болуы занды да едр. Кедей шаруаларды жана eMipaiH жанартып жаткандытына Бсрпм- бет езр куэ болып, кез1мен Kepin, рсрмен, эрекет прш Ы пм ен араласып жургендр'ктен де онын поэзиясындаты басты геройлар — ауыл кедейле- pi: Тымакбай мен Талканбай, Торсыкбай мен Айранбай, Кайрапбай мен Кордабайлар болды. Бул кедейлердщ бэрш ж жинакталган бейнеср, халыктын суйркт! образина айналганы Мыркымбай бо- «Бешмбет Майлиннш елендерр мерр поэмалары жалпы алтанда ка­ за к халкынын жиырма ж и л риртдеп бастан еткен тарнхн кезендерж кезте елестетедь ce6e6i ол эр кездрц ipi-ip i окнталарына ун косып, сая­ си еткрр, улкен уптшрлж мэнр бар елендер жазумен катар халык емр-

рЫ н тарнхи шындыгын суреттейтш, пакты турмыс деректерше куры л- тан дуиие таны ткы ш тык мэш бар р е а л и с т влендер жазды. Б. Манлии поэзиясы магыналы да ыкпалды поэзия. Онын кейб1р влендер! мен жеке образдары хал ы к санасьжа ciH in кеткен *1. Бетмбет Манлии эдебиет1м1здп1 барлык саласында эртурл1 ж анр- ларында б1рдей кызмет еткен жазуш ы . О ны н творчествосына тэн ха- лы кты к. карапайымдылык касиет тек поэзиясында тана емес, проза- лык. драмалык шыгармаларында ерекше байкалады. Э де бн етпздш проза саласында acipece онын квркем энпме снякты шатын жанрында Бейтмбеттей квп екбек еткен жазуш ы кемде-кем. «Казак энпмелершщ аса квркем улплер1 БеМмбеттш взгеше мурасы- нан танылатын»21 детей М ухтар Эуезовтш niKipi жазуш ы творчество- сына берьзген эд1л 6aFa. 1974 жылы, декабрьдщ 2-i куш М . Ю . Лермонтов атындагы респуб- ликалык орыс драма театрьшда каза к совет эдебиетшщ iprccirr калаушылардын 6i p i — БсГнмбет М айлннш н туганына сексен ж ы л то- луына арналган салтанатты жиналыс боллы. Оны Б. М айлннш н каламдас, творчестволык жатынан сержтес inici акадехТик-жазушы, С о ц и а л и с т Енбек E pi Бабит М усрепов Kipicne сезбен ашты. Бетмбет Майлин ecini — дед1 ол, — аса талантты, соншалык мол дарын дарытан адамдардын ш ок жулдыздай ж аркыраган тобыкда тур. Олар ездершш взгеше касиетт! борышы мен мшдетш толык тус!н- ген каламгерлш кызметш ш алташкы кадамдарынан бастап-ак халык- тын рухани ерлсушен. онын мазмуны с о ц и а л и с т . Typi ултты к жаиа мэденнетш жасау юней сындарлы ориыи тапкан таланттар. Ия бул шын мэшсшде «К уд ы р егп топ» куратан каламгерлердщ такгажайы п еркеш болатын. Бул топ 83i ж ана aayip am ж ас еркеш, «тунек дуниеш т 1лген алташкы сэулелер» бола турып, взгелердш ж о- лына ж ар ы к Tycipai. осынау жана ехирдщ epeci бшктеп, epic! узара беруше мол шапатат ти пзд к ...Квркем свздщ квп кырлы зергер!. тажайып стилист ол о з ш т тэр- бнспплж табигатына тэн камкорлыгымен эдебиеттш жас куштерш керкемдж шеберлжке баулып шындайтын еди Ол ж ас талаптарды да сошиалык кврегендншен, андагыштыкпсн тауып ала коя тьт. Эйтседе мен онын жазуш ы тумалары уиин бата жетпес кымбат 6ip каснетш айрыкша айыра айткым келедк Ол — онын карапайымды- лыгы, колынын KipmiKciaairi, ж урек л у п ш н т калткысыз, каяусыэ n.iKTiri. талантымен тен т1зе коскан енбеккорлыры... (К . Э. 6-декабрь 1974 ж . №> 49). Бныл «Ж азушы» баспасы БеШмбеттш «Кызыл жалау» деп атала- тын 6ip томдыгын шыгарып отыр. Оган Бскенш н «Консылар», 1 М. Каратаев. Шеберлж шынында. 1963, 227—228-беттер. 2 М ухтар Эуезов. Эр жылдар ойлары. 1959, 384 бет.

«Кызыл жалау», «Тартыс» романдарынын тараулары, «Он бес уй». «Атылмаган ок». «Кусайын Кулбеков» атты noeccrcpi, F. Мусрепов- пен Gipirin жазган «Шабуыл» атты пьесасы т. б. Gip топ. аниме, очерктер! енд!. Архивтсрден алынган шыгармалардын тагы 6ip томдыгы дайындалуда. Енд! осы томга енгеп шыгармалардын б1разына токталайык. БсГнмбсттщ «Кызыл жалау» атты роман жазып 6iTipin, они баспага дайьшдау ycTiime жургенш жазушыиын замандастарынын KeGici еск'е алады. Bipax, амал нс. бул романнын колжазбасы жогалып ксткен. Жазушыиын замандастарынын антуына Караганда Бсшмбет «Кызыл жалау» романымсн катар «Консылар», «Тартыс» атты рочан- дарын да. «Дударай» атты опсралык либреттосын да жазып аякта- гзн. Алгаш кы уш рочаныиын уннлиерш Gip мсзплде катар жарня- Бсшмбст шыгармаларынып эр жерле жарняланган тараулары не жогалып кеткен, нс жыртылган. TinTi, Казакты н мемлекеглк А. С. Пуш кин атынлагы к1тапханасыиын енрек ксздссст1н |<1тапгарды сактау фондысында да жуПсл! тэрт1пт1н болмаганына катты кынжы- ламыз. Бул жеш ндс 6isrc кямскт! кайта В. И. Ленин атынлагы Бук1л- одактык квпш1л1к мтапханасынян кврдш. БеШмбет Майлнн вте квп тс н|ммд|' жазган жазушы. KeiiniH Tipicinac улкеНд1-к1ш1л1 55 KiTair шыгаргаи. Осы к1тантарга енбей калган, газст-журналдарда жарня- лангаи роман-повестерд|н узп|д!лср1 каншама десеМэшИ BisaiH iaflen тапканларымыз «Кызыл жалау» рочаныиын 19ЯТ ж . N> 4 жэне 1935 жылгы «Эдсбист майданы» журналынын 7. 8. 9-санда- рында жарняланган уз1нд1лер1. Енд! сол уз)нд1лерд1н табылуы тура- сында Gipcp евз: «Эдебнст майданы» журналынын 1935 жылгы санын- ла II деген тармакпен басталган узнш1 табылды. Свйтсск онын басы 1934 жылы осы журиалдын 4-санында жарияланыпты. «Эдсбист май- дапынын» 7-саиындагы уз1нд1 былай басталады: «0кпек желд1н cKiiini кешке карай да басылмады. Аспан булты тунерш коюлана туст!. Ауыл арасынын кары кара коз жасын сыгып. мужылып. семin бара ж аткан тусынан Kipai. ЕсЫ алдарына nipiarcH сулар кел-Kecip болын канасынан асып шалкылы. Ксйб1р жер уйлср- гс су Kipin, адамдары шубырып шыккандай болды. Баласын кар а- ган. байына ашуланган айелдердн! aip xi.ii эр уйдщ маиынап-ак e c ii- Тогызбай отагасынын шэукнген к1шкене зсмлснксс!. ауыл е ч 1рннп куГннсн ез1н белек санаган семллснш, монтнып кана тур. Yfl манында yfii.arcn кар да ж о к. Кыбыр стксн мал да жок... Сабалак ж уид! кара ала тобст epine басып лапастан шыкты да. тумсыгын кетер1п. жага- лай каранын. б1рлсмсн1 кез| шалганлай ыллнга карай булк1лдсн Табнгаттын керкн! сурсттеуге де. нс кейткерлерпик портрстн! ж а- 8

сауга да ете укыпты карайтын жазуш ы лешрме сезге, acipe бояуга ото саран, 6ip-eni свйлеммен табигатты к керкш дс, кеГппкег'И'» нортретш де шсбер суреттеп. окушысынын квз алдына елестсте Ш агы и шаруасы бар, момакан кар т Тогызбайдыц в ине лайык ка- на Kypaeci барлыгын суреттей келш, жазуш ы онын бвтен icncii дс, бегдс свзбен де жумысы ж окты гьш байкатады. М ырзалык тебелеа жайлы ар унден 6ip сура» журген милиционер Ж амангалига Тогыз- бай былай дейда: — Ыз onri менin адамы емесгиз, шырагым... О т басында дурыс отыргызып койса, соган мэзб1з,— fleai Kypcinin.— Керек десе жны- лыстарына да бармаймын. Манаты ж ердщ езше калай барганымды Тогызбай карттын кызы Катима ептеп сауатын аш кан, комсо- молга KipreH к0:1i ашык кы з. Ж амангали да курбысына квз тастап, одан сыр тарткысы недель Бул eKeyiniii де свздер| вз бойларына жа- расымды, сол кездш эдет-гурпы аумагында рана болады. Сонымен Heri3ri мэселе — «Кызыл жалау» колхозыиын жаца ку- рыл га и ксзш дсп ел арасындагы тапты к тартыс. Bipey.iep колхозды -шын ж акта п оны куана карсы алса, eit.ai Гиреулер ет1р№\"совет ук)ме- Tiii мактагап болып, колхоз курылысына карсылык кврсетуде. Колхоз курылысы ар ултка, т ш п эр адамнын жеке басына да эр- Typai эсер e rri гой. Онын келешепн Tycinren адам аз болды, тусжд1м тер болды. M ine осындай эртурл! санадагы адамдардын бойын ксрне- тен пснхологнялык тартыстарды Бешмбет осы романында айнытпай дол кврсстуль реалнстш бояуымен шынайы бейнелеуд! кездеген. Ж аца курылган, эл! буганасы катпаган колхоздан шыгып жеке шаруа куру- ды ойлан шатаскан кедейлср де аз емсс. оларды айнытып. арасына ipiTKi салып журген байлар мен олардын куйырш ыктары да жетерл!к. Осы колхозды уйыстырган боп, соныц бастыгына сайлангаи Ахмедме Мусылманов деген пысык бар. Онын к!м скснш окушысына заиыстыра кетуд! онлаган жазуш ы u ie riiiic жасайды. 1929 жылдары М ырзалык бастагап тон оны уй-iuiiMeii жер аударады. Сол кезле амалын тауып акес1мсн Oipre кетпей калып койган Ахмедне еюлге «Кенсс тэрбне- экеммен жулдызым карсы» деп арыз береди Лстык науками к<•зшде ол еюлдер ге ж агы на 6i.ieдк Сейтш кыс- касы «совет адамы » болып шыга ке;1едi . M ine, eiiai ол бум л аудан квлемшдс беделд| адамнын бфше ан налып, Зулкан сиякты бандыц куйыршыктарын ез:ine тарту аркылы :жана курылган «Кызыл жалау» колхозыиын председательдИне cart;1анады. М ундай оди1еТазднст; Мырзалык сиякты кедейлер кетере алмай оларга карсы куресуд) ойлайды. Ы рак а>ii де сана-сез1м1 толы к ояна к оймаган букара халыктаи колдау т аба алмай кинала ды. О кнга осылiart дами туседн Ммрзалыктар A xmi‘Д \"е, Зулкандарды н ац кау елд! а.здап ж ургендж -

Tcpin калай эшкерелеудЫ амалын таба алмай киналып жургенде, ау- даннан осы колхоздьш партия уйымынын секретары болып Жума- ка п Дуйсенбаев деген 6ipey келедт BipaK оны да келген куннен бас- тап-ак Зулкандар ез жагыиа тарта бастанды. Дегенмен онымен шындал свйлесуге Мырзалык пей Кулшарыл келш кездсседГ Роман- нын жариялаган узЫд1с1 осылай аякталады. Алда гы болар улкен та- рытысты эр окушы езшшо жорып, вэ княлына ерЫ берсдк Сопымеи ромапдагы о к т а енд1 басталып. тартыс та коюланып окушысын кызыктыра тускен кездс шыгарма Ж1б| yaUefli. Б1рак осы Cip ки с ка узшдиердш езжен каишама квп характерлерл!. ноше турл| TIIHTepfli кору кпынга сокпайди. Сол 6ip кеэдердсп аламлардын кол­ хоз болып 6ipiryi, TinTi жнпалыска катысуы. кол кетерш 6ip маселст lueiuyi 6opi де саналы турдс смсс. санасыз тобырдын lip a iri енемдтк жазушы аскан шеберлЫпен кв з аллына елестетедг Мысалы. сауаты шамали болтанием вз icine 6epiK. мейлжше ЭД1Л боты сы келелн Ж амангалн, совет ук1мстн| ш ип нмелмен катдайтын. Жаны адал. бултартпасы ж о к Мырзалык; дуние асты-устЫе келЫ жатса да селт eT yiiu i бЫмейтш. ен артысы ж уртты н барып жаткам жммалысыма бар- майтым Мырзалыктын тутам inici Нургалн; «reci жалтырап ашылып, кейлегЫЫ, шапаиынык жотаргы туйыелер! 6ip салынбайтын. кауды- раган ш олак кара тоным мытмма жамылып. тоэыгы жсткен e-TTipi бер- Ki май-май боп, жулмаламып 6ip ж а к шекесЫде тана кокырайып ту- ратым» Кайкытвс. Оныц портреты, iuiKi пенхатогнялык сыр-мЫезш «line тэи Kefi6ip ерекшелЫтерш автор 6ipep свэбен-ак эдем1 жетмзед!. «Кайкытвс 6ip уйге Kipren ымгайымда. — дейД автор. — уйдеНлерге жагалай карауиен турып. б!рсыпыра касымады. Сосын сипом ешмэосе айтпаса да. элде неге кул1мареА тусЫ, бос орын 1здеп тауып. 6ip жлм- бастап жатады. «Неге келдЫ? — деп будам жумысым сураушы да си- рек болады. Э здпжен бул да сезге араласпайды. Ж у р ч и м сезш тык- лады ма. тындамады ма, ол жаты белг!с1э. Cip сымырадам Kcfiin yftiiie кайтады «ПэлемшенЫ уГммде болдын ба? Не айтты?» деп 6ipey сура- са, «Kiu тындаган сомы, б|рдеме деп жатыр eai> деп Кайкытвс жауап- ты кис ка тана беред!. BipaK. Кайкытвсr ill бул ышезЫе карап «сезге тусЫбейтш иилау екеи» деуге де болыайды. сезге тусЫе бктсяк керек- TiciH пайдаланады да» /сЭ. М.» 1935, K i 8. 4-бст/. Эарссе осы ромапдагы Каргабай бейнеа eainiu реалисты шыпды- гымеи окушысын срЫс1з тартады. Bip кезде кырык-елулеп жылкы устаган, сол маляарынын аркасымда -Ьатсайы сулуга уйленгем Ка р­ габай малдам айрылса, Багсайысыман коса айрылып калатыпдан квред). Б1рак вз| снякты дэ у л еч! Твбет аксакал да малдарын сатып куртты да, ту к бшмегендей боп колхоэра Kipfli. «Сем атанмыц басим xyTin журеш бе?» деп Каргабайды сы как кылушылар да квбейдк Он клрасы бар адам конфисксге 1л1иед1 екеи деген хабар да дукк ете калды. Осыиын 6api ссбеп боп axeci елее де аяйтын малдарын сатуга x ip ic ri. «Малынды куртсан сотка wireem. жер аударыласын...10 10

Мал yuita шубырар жайым ж о к, мен дейтш болса.ч, eH fliri малына тине?..» деген Батсайынын ceai Каргабайга камшыдай тмедi. 3p i оныи сонгы кездерде Мырзалыкпен акылдассайшы деген Keneci эр- турл1 куд ш тугызды. Сонымен кыскасы, Каргабай эЯел! Батсайыны камшынын истина алады. Осы карсанда ауылга Кызыл ж агалы ми­ лиционер келе калып, Каррабайдыц « rfpn iri» сошли Кула гин а ж е гп , касакана еш алайын деген адамша Батсайы да тесен таргып жатып алды. Каргабай катты састы. Саскан сои М ырзалыкка барды. Ол да ic-apeacTiH костай коймаган сон КаргабаЛ уГпне келш Батсайымен табысты: «Катын-еке, 6ip ашуынды кеш, mchiki кате екен... М алди да, жаиды да колхоздын ортасына салып келд|.м,— дсд| к уя ш . Неге кулгенше вз! де тусшбедБ...— дейд1 автор. Юморга бай жазуш ы Каргабайдын осындай kim керж генге мазак болган KyftiKTi кейш'н аз квргендей он и тагы да 6ip трагикомедиям тап кылады. Мырзалыктардан женд! ксцес ала алмаган КаргабаЛ тунде yfiine кайтып келе жатып, Те б е ттт уйж ен ж ар ы к Kopin буры- лады, тереэеден сыгалайды, Зулканны ц 6ip ceai ecri.ice Cip евз! eci- т'|лмейдг Бip уакытта «КаргабаЛ Кайралапов» деген сездш Кулаги­ на сап ете калганы . КаргабаЛ етже 6i3 суккандай турилкти.. «Апыр- май 6ip сезш де eciTe алмаймын ба осыиын?— деп КаргабаЛ тере- зеге тоне тусемж легенде желкес'шен Cip нэрсе курс ете тусти Сонын салмагымен КаргабаЛ басымен терезеш суздк Терезе салдыр-гулд1р кнрап, терезешн агашын мойынына !лin Каргабай уйге Kipin кеткен- дей де ед1, бирсу аягынан устап кеЛип карай суйрей женедк Уй 1ш'шдег1лердп1 кандай куйте тускенш КаргабаЛ б!ле алган ж ок. Ол cci KipecUi-шыгасылы куйле 6ipeyAiH тепшешде домалап жатканы н гаиа сезедЬ. (Э. М . 1935, № 8, 11-бет). Тебет аксакал да еш кш ге уксамайтын характер|'мен дараланган. Dip кезде бес-алты 6e.iMe.ii агаш yfii мен кора-кора малы бар Тобег сонгы 6ip-eKi жылла сонын 6apiiien ерт келгендей оп-онай кутылды. Токалынан тугаи Gip ул, Cip кызы бар. Улы Ш ауыпкел e3i сиякгы пысык ж !п т болды да, ауылнайга хатшы болып ж ур, ал кызы Шекер тым кер1к т 1 болып туып, ол бой жетксл! ауылга келген ек!л атау- лынын бэр! Тебет yfiine келпш болып кетед!. Акы ры елкеден келген Cip Орынбпй детей ею лдш кенШ iyc in , Т е б е ттт багы арта туседк Онын uniperiiie келментж талай ада.мдар жер аударылса да Тебстхе ештене жолар емес. Ауылдыц пысыктары Ахмедня, Зулкандар осы уйден акыл-кенес алып отырады. Ж азушы осы кермпстердк ш ип TeO eniu кулыгын, эалымлыгын суреттегенде онын ез!н сейлетней-ак танытады. EuiCip сезге аралас- пай-ак тасбик устап, сэлдеге оранын отырып-ак барлык Icti осы Тебет баскаратынын сезд1ред1. О кнга осылай дамып epiereft бастаган кезшде ауданнан «Кызыл жалау» колхозынын партия уясына хатшы болып Жумакан Дуйссп- баеп келед!. BipaK мунын кел!с! ыэселен1н аиык-каны гын TCKcepin

шешегшшс. тап жауларынын аымнянлык эрекеттерт ашксрелсГшн!- не окушыны кумэнландыра бастайлы. бйткеш жазушынык сурет- теуше Караганда Ж умакан ондаи адамга уксаманды. Бipiншiден, ол окудан бас тартады. Аудандык партия комитет! оны партшколга жШсргенде «бармаймыи» деп бас тарткапы былай турсын, окуга бар деген райком сскретарына: «Зорлап ж 1бермексп1 бе?»— деп окне- лейди Осы 6ip KOpinicTi жазушы былай суреттсйд| «Райком хатшы- сы туснш рмек боп:— байгус-ау, окуы к керек емес пе? Шала саузт- ты болып отырып партия басшылыгын калай журпзбексш?— деп ед|, Ж умакан муны мыкты ауырлады. Содан нейin райком хатшысына тип катпасган салбырап тыска шыкты. «Неге туйл!кт! бул? Не жазы- гым бар? Науканын орындап берл1м. Жумысымнан эшилкс шыккан ж о к. Не кыл дсГш маган»— дед! Ж умакан аузын буртптып» (3. М. 1935, .Nj 9, 30-бет). «Кызыл жалау» колхозыныи партия у йы -. ммн баскаруга Htl6epiareai турели коммуниста! кейш Mine осин,тли. О куга бармау ссбебм! де жазушы окушысына ацгартып кетедп Ол оз!нin кербез aileni Ырысбикеге влердей гашык. Оны к опы тна сгер ол окуга кетсс Ырысбнксш ж урт бузып ж1берстшдей короли Ырыс- бикен i вздер! алый калып муны окуга кангытып ж 1берет1ндсй сеl i ­ neal «Не yuiiii ж|берейш деп отырганларынды биземж»— дейд1 ол сурланып.— TiiiTi, кепешеендер, билетTepiидi кайтып алындар»,— дей- fli ол. M ine осындай угымдагы коммунист xiMAi баскарып жарытплк? Дсгенмен, колхозга келе салысымен елд! тепе аралан шыгады, ша- руалармен жекелси те свйлеседп Не де болса свйлесш Tycinicy мак- сатымен Мырзалык пен Кулшарып Ж умлкннныц уйше келелн Mine, осымен ромапдагы окнга узитеди Кыскасы, тартыс eimi басталып келе жатканда жарияланган узж д! аякталады. <Ена1 не болар екен?»— деген онды эр окушы езшше барлап кала береди Бейнмбет М аплнннп! «Консылар» атты романы жер-жерде сонет oKisieTi жаца орнай бастаган кезди ягни Октябрь революциясынан xei'iinri азамат согысынык шым-шытырык OKHFara толы Kaiep.ii кезе-. Kin cypeTieftfli. Bip кезде актыи солдаттары к е л т елд1 тонауга xipic- се казак ауылынык байлары оларга пара 6cpin жагынып, нздер| ле 6ip котерш п револгацняныи ж е к1С1нен ум!т куткен кедейлерге, док xepceTin, акты к солдагтарына сабатын, оларды мейлжше туншыкты- рып отырган ксзск.а! сурсттейдп Муида oai колхоз да. коллектив- тенд1ру де ж ок. каза к аулындагы 6ipeH-capan хат танып калада окып журген кедейлер болмаса жалпы ксдей-атаулысы революцняны. совет yxiMeTin туенмн те улпрмеген кезеи, олардын бэр! дерлш a.ii байдын еЫгшде малайлыкта журген. малых багып. таягын жеп е з г т к т с ж ур­ ген кез суреттсл1нсд|. Ж азуш ынык сурсттеп отырган окнгасы казак даласындагы кол байлардык 6ipi — Кусайын байдын аулындагы кедейлерд1к e iilp l. Ж азуш ы сонымсн катар байдын уй-турмысы, Tipiutaix iciH де. оный 12

ecirniae жургендерлш байга' кайтсем жагынам деп жалпактаган бей- ■паралык халin де тэ гт ш те п жерше жетшзе суреттейдй Роман Каракога басындагы он ш акты уйд1н эдеттеп гып-тыны.и калпын суреттеуден басталады. «К ун габсге келген кезде,— деп бас- тайды жазушы романды,— Каракога келнпн басы эдеттепдей ар- тыкша ш ыжыган сек!лд| болды. Огаи ез'шше себеп бар: бурын Ка- ракоганын кун батыс жагында, шокнган, мыжырайган, кара шубар- ланган он шакты рана уй отыратын ед к тап бул кезде бул он уйдш маныида адам тынысын тарылткандан таршылык, тырызшылык бол- майтын efli, уй коленкесшде катын-калаш , кыз-кы ркы н ж у н тугш , Ty6iT nipin, ic T irin уакы т оздырар едй.. Бупн аспандагы кун кандай кызса Каракога келнпн басы да сондай кызды: лек-лек атты, топ-топ арба квлдщ о жарынан да, бу жагынан да андагайлап келш, оншакты уйдш орта шешндеп коныр твбсл уйге ксп ат тумсыгын Tipen ж агты ». Бул — Кусайын елшде болтан кыз узату тойы. Кудалардын жас- тары, KCMiiip-шалдары. немесе атакты. сыйлылары осы елдег! жасы елуге не келш, не келмегеи вз1 кёдей болса да осы елге сынлы Бок- басардык y fiiiie туседй Бокбасардын c.ii «Б ока» деп сыйлайды. б йт- Kcni Бокбасардын квбшен жасы улкен жэне осы он шакты уйдш 6api дс — Кунтуган тукымы аталады. Ж астар да осы уйге Tycxici келел!, ейткеш Боканнын Ж умакул, Ырымкул, Тенгекул дегсн уш кызы бар. Б1рак оларды вз катарларын — Ж умаразынын уГпне зу- с1цдер дейдг Жазушыпыц улкен шеберлиншн 6ipi лен б!летш !м !з— окпрэны меплшшо кызыкты етш суреттейтшд1г!нде. Бул той ш мшн тойы одi, KiMiiiii кызы узатылмак? Кудалар иКмдср?— мше бул сурактарды жазушы мулле жауапсыз каллырады. Оран кейнмрек келес! тарау- ларлыд CipiiiAe uierinic жасау аркылы айтады. Kaaip окуш ы да ол маселеге онша кумарта коймайды, ейткеш жазуш ы тойдын той-ду- манын сошна кызыкты да тартымды етш суреттеген сои сол окига- нын iain куалаумсн болады 3 y c .ii жазуш ы тойдын кызыгына кы- зыктырады, соиан сон Бокбасардын ссмьясымен, ягнн afic.ii Домет- кенмен, одаи кврген уш кыз, 6ip ул барлыгын айтып кетед1 де Бо­ каннын м1нсз1н, характсрш, бук!л табнратын аскан р е а л и с т шсбср- л!кпен суреттейдй Эке-шешелен ерте жет)м калган Бокац 15-ке жетер-жетнесте-ак кой сопына тускен!, одаи жылкы бакканы, свйт!'п жургенде ез1мен теге агасы ел!п, онын жас эйел! Даметкен ж сс!р калганы, опы ел Бокана коскапы эдем1 баяпдалады. Дэметкенд1 жазуш ы кедей жерден шыкса да, Kici ecirin .ie ж ур!п Kyui вгсе дс вте таза, eiiTi адам efli дейд!. Асыкпай саспай ж ypin жумысты тап-туйнактай етш Cirip yin i efli. соиын аркасында байлар- дын уй1не баскалан OTiMai, 6ip аяк кымызлы артык iiuin кететшдей онер! бар efli,— дейдК Уш кызы да колдын саласындай боп катар 13

ескенмен, керж пен акылга да кем болмаранмен уйде квп отырып калады. Онык ce6e6iii жазушы туп-тура экес1 Бокбасардан квредг Бокбаеар 6ip емес талай мыннын 6eTiii кайыралы. Бокбасардып осы Minc3iH жазушы кызыктап нетели Кыз айттырып келгенлср КунтуFan тобына Ke.nin, кернл уйдщ Oipiiie Tycin, 6ip нысыкты Бокбасардып кызын керш келуге жЮсрсд! еквн де олар унатып келген сон e iu i куд а тусудщ камына кеш in, сол слдщ молдасы Бекболатты ж!беред1 екен, ол келш энпме бастай бергенде-ак Бокан: «Байсырап отырган кызым ж ок. эзф асыкпаймын... бере алмаймын»— дейд! екен. Куда- лар кетксн сон. Бокбаеар уйде жалгыз калса, езжен ез! ойланып: «осы MeniKi не? Неге карыстым осы?» деген сурактар жан-жатмнан жауа бастайды. Н ак мундай. езше-ез1 ж угннп отырган кезде куйеуд! мактамай Рана 6ipey келш сез салган болса, Бокбаеар уш кызын кабатынан 6epin Ж1бере жаздайтын сняктанады. «Осынын дурыстык,- ка жатпайды-ау... баланын багын байлап...» деген ойра да келген секиденедк Сейтш жургешндс тары 6ipey келес, «куданыи буйрыры, пайгамбардыц сундетЬ деп Бекболат сезш бастаса, Дэмсткен ынты- гып телmi'рее, Боканнын сск) жыны устайды да калады: — Бере алмаймын!.. Жумысын болмасын]— деп басы к а кж а к M ine Бокбасардып мшезнйн 6ip Kepinici. Бутан ызаланган куда- лар да, ез агайындары да неше lyp.ii сакка ж упр тедг «Какбас шлл, сиырдай гып уш кызды бнрдей сактап к.пинский екен?..» деп те кейнли Сонда Бокан не куданы, не куйеуд! унатнагандыктан емес, тек Kccip.niKTiH элегжен кенбейтш кершеди Ж умакул 21-ге. Ырымкул 19-га, Тенгекул 16-га келед!. Елдеплер 20-га келген кызды «кар! кызга» жаткызады. Енд| бурынгыдай жастар емес, айел! елгендер келе бастайды. BipaK Боканнын сырын б1лгсндер оган барып сез ай- тудаи бас тартады. Еил! КурлеуЬтеп Дсамбайдын токалы елш сол сез айтады. Асам- байдын сез айтуы Кунтутан тукымына катты батады. вйткеш, Асамбай байлыкпен емес, «етпни TipairiMen», епт1л1г1мен аты шык- кан Ж|'г1т. «Дсамбайдын кыры к Ж1г ш бар екен» дегеи атак та елге тарап кетедк Сондыктан они елдш u ri жаксылары тереден бетер сыАлайды. Боканнын тагы 6ip Mines! Кунтутан тукымындагы он уйл1 агайын- ini-iopinin oapi де ез1н1н isin басып журген!не карамастаи 6apiH де aai бала кередп Er.ep Oipeyine ашулаиса дурыс-бурысын тексерместен квз1 шакшнып шыга келед1 де, кайын таякты ынгайлай бастайды. Таяк тенген адам корыккан болып ысырыла бастайды. Оиы ертешне ж т н жаткызып, «араларындагы жалгыз шал гой, сендерд1н арканда Kiel бон ж ур гой» деген сездермен жарастырып журген Дэмсткен. Бокан ертешне келген пплерже т у к болмагандай сейлеседг Бул, зри- не, Боканнын ешшмге кек сактамаганын керсетсе, ек1нш1ден, 6i3A iii халкымыздын улкенд1 сыйлап уйреткен жаксы эдетж керсетсдк

Кусайын байдьш eciriHfleri кедейлер психологиясы эртурлп Оллр- дын санасы 6ipic-6ipTe ояиып кеде ж атканга уксайды. Араларын- дагы тартыс та кызык дамып ербндп Ауыл эйелдершт кайындары- меи ара катынасы да кы зы к врбнлi. Бул роман баска шыгармалар- дан repi квле.мд|рек те кэркем, идеясы айкын. Осы романнын белек 6ip узш д ю «Ауыл» леген атпен «Здебист майданы» журналынын 1932 жылгы № 10 санында жарияланган. БеГпмбет «Ауыл» атты энпмесш «узак экименщ 6ip Kepinici» деп керсеткен. Баяндалган окиганы н жел!с!не Караганда бул а н и м е ти «Консылар» романынын 6ip тарауы екенГи байкау киы н емес. Энпмедсп окига «Консылар» романындагы Кусайын байдык ауы- лында болтан 6ip окиганы н KepiHici лесе де болгандай. О кнга да- муы epiCTCi'i кел1п. шарыктау шеИне жетедп акыры шешпмш табуы — 6api де 6ip шыгарманын ж инакы Typiil танытады. Сондыктан да они ез алдына 6ip керкем шыгарма деуге де болар eai, 6ipaK aHriMeaeri окига тартысына араласкан кейшкерлердЫ 6opiH «Консылар» рома- нынан кездесиргендштен ер1кс1з сол романнын б!р белей cicenin айтпаска болмайды. М ундагы Кусайын байдык ез1, 6aft6iuieci К а ­ тима, баласы Эбдшдэ туралы косымша т у аткте м енщ , ягни олар- дыи портреты суреттеп жатуды и кажет1 ж ок, ол 6i3re Ж онсы лар» романынын баска да жарияланган узшдшершен белили Энпмеде суреттелшген окига тартысы ете кы зы к та тартымды. Б1рден дамп туседп Окушысын снд1 не болар екен депзш ентелен- nipin кыэыктыра туседп Тартыс мейлшше кою, оган катыскан адам- дардык ара-катынасы аник, характерлер! де тайга танба баскандай 9нг1медег1 суреттслген окиганы н барысына кез ж1берсек, Куса­ йын деген бай кашып журген актардын 6ip солдатын устап а л ьт оны актарга апарып косу мшдстж езппк есишде журген жалшылары Бокбасар мен Имашка тапсырган сиякты. Олар солдатты актарга тапсырмак болгапда ол булардын ат-арбасыи тартып алып еадер1н де елердей корлайтын кв pinслi. OilriMCAcri окига он кундей ж ол ж урш арып-ашып аулына арен жеткен Бокбасар мен Имаштыц окигасыиан басталады. Имаштыц бул елге келж Кусайын байдык еЫпнде жургснш е уш -ак жыл болган, ал Бокбасар кеэ!н ашкалы Кусайын байдык ес1г1нде ем!р!н малай- лыкпсн eTKiain недели Кусаиыннмн каз!рг! студент баласы Эбдшдан! кннкентайынан б!лед1. Ол осы уйде малайлыкта жургенде Эбд1лдо жаланаш журген бала едп Оны Бокбасар талай еркелстксн бола- тын. Сол Эбднпдэ еид1 актардын отрядына солдаттар алгызып, Имаш- ты тауып бер дсп Бокбасарды кннауда. Бокбасардын аман келгенже уй-iiui катты куанса, Имаштыц аман келгеншс байдык y fii куана коймайды, т т т ! ат пен арбадан айыры- лып кслгсшн ссигснде байдык уй! ш у ете туседп «B ip ат курлы куны ж о к mipiK, сорайып вз1 келгсш нес!»— деп бэйбш е шаптыкса, « к1м

тасга дед| caFan? Лт-арбаны тастап неге келееш? Таптырамын! Та- басмк» — деп тепсжед! Кусании. Энпме ушкыиа келт Кусании Ммашты сабамак болып таягын ала умтылганда Имаш озш урпяз- бай шап 6epin онын колыиан таягын тартып алады. Бул окнга Куса- нмннын журегше октан кадалады. Еспшде журген кедейдш кол Korcpyi, 03iii ургызбауы — аспанпан жай тускенмсн GiрдеБ эсер ете- 6oi'16iuie булыгып. Сонымен бул ауылда калудын орны ж о к екенлнш ссзшген Пмаш тунделетш баска ауылга кашып кстед1. Кстер алдында сол ауылдагы Молдаш дсген мугал1мге барин акыл сурап KOiiccKici к е л т едк баймен карсыласуын карсыласты, 6ipaK сол кар- силасуы дурыс па едк соган какы бар ма eai? Осы мэсслелсрл1 ту- ciiic алмай Молдаш мугал1мнен акыл-кенес к у rin едь Одам сштекс шыкпайды. Онын айтканы «Калан болсын, болмнсвикпм талау. Большевик деген сез — сталаушы» дегсн сез»— деп TyciiuiipeAi. 0 з Iciiiin эдьчджше сснгенмсн Эбдьтдэ сиякты шонжарларга карсы ту- рар к у ш т т эл| ж октыгын ссзген Имаш жакы н поселкедег! Алексей Федоров бастаган болыневнктердш отрядына косылуды ойлап тунде­ летш ж у р т кетедь Студент Эбдшдэ жер жердег! большевнктерд1к отрядтары жайлы хабарлап турган актардын жансыз areiiTi болатын. Имаштын ез1 га­ ма емес, оны колдаушыларды тугел кыры п-жою yuiin Кызылжардан солдат шакыртады. Ертенше cay erin ж стш келген он шакты соллаттар Эбльтлашк айтуымен Бокбасарлы e.uipe кннайды. Ел болып уй-уйдсн акша жинап ж урш , солдаттардын бастыгына пара 6epin Бокбасарды алып калады, 6ipaK онын Tipuiep-Tipi.iMeci белпЫз, cciiien айрылган кал- пында жатады. M ine онпмедеп окнга тартысынын уэын-ыргасы осындай. О кнга ел1м1здег1 азамат согысы болып жаткам кезенд! суреттей- д1. Сол кездеп куыл кедейлернпн таптык саиасынын 6ipTe-6ipTe оя- аып келе жаткандагы даму npouecin жазушы аскан шеберлшпен су- реттейд). Буюл OMipin Кусайыииыц есИнде втюзген Бокбасар 6ipaa кун жол ж урудш аркасында актардын KiM екендшш. большевик дегендер кандай болатынын жэне олардын кедей муддеа ушш куресстшше квз1 жетш санасы ояна бастайды. Имаш кеткен кун! Кусайындардын жорыксыздыгына ашуланган Бокбасар:— «Бэлем, токтай турсын, большевик аман-есен келетж кун болса, б|здш де кун!м!з туар»— деп к!жи<ед.!. ...Большевик булай icTeMefifli. Большевик кедейд1 суйе- д|. Большевик эд1лд!к 1стсйд1. Большевик б1здт Имаштар сиякты адамдар. Имаштар корд1н бе, иагыз большевик»— дейд! ол кызына т у с т . Большевик деген создш не екенш тусшбей отырган Бокбасар- дын Keunipi Дэметкен: «Батыр-ау, ол айтып отырганык адам ба СД1?»— дейдк K eunipiuen сойлескен кезде большевиктерден гана 16

Y«iT куткен Бокбасар актар отрядынын бастыгы Имашты тауып бер- мссск алт1рем!и деп кннаканда Эбдыщэдан ж аксы лы к кутед!. «Бэ- датгын ортасьшда ж алгыз калмагандыгыиа. Эбдмдошц отырганды- Fbiua езшше шушриллш кылатын сек1лд1»— деп Tyciiiflipefli жазушы. Бей!мбет реалйзм М к куш ! дс осында. Ж ана Fana Эбдидэлардан мулде тун1л1п, большевиктерге арка суйеп отырсан Бокбасар снд1 кмсылган кезде Эбд!лдэдан жэрдеы кут ш , эл!дс болса да солдагтар- ды н жундеуше бере коймас дсп ун1ттенед1. BipaK ол у н т акталмай- ды. Эбдкпд.) муны адам-ау деп те аямайды. Кайта актарды н кор- лыгыпа шыдай алмай жап ушырып —«Э бдидо-жан.ал.им!» деп жан дауысымен айкайлаган Бокана — «блсен ерем кап»— деп шжш ед! Эбд1лда. БеМмбеттш «Тартыс» атты романындасы суреттелген окига То- был езен!н!н бойындагы ж у р т аузына LiiKKeii ауылдын 6ip i — Ж ал- мамбст кажыныц ауылы. -Мунда Ж алмамбет каж ы ны п ез урпагы аз, калгандары кырык ру казак, башкурт, татар, каракалпак, турж- пен елшсн дс бар. Осылардык бнрсыпырасы Жалмамбет тукымы ны к батырактарынан spOice, Keifl6ipey.iepi Ж алмамбет каж ы ны н шешеспмн шакырганьша ceHin келгендер, енд! б!реулер! кажы ны н колтырына Kipyni арман CTin келгендер. Содап ауыл куралган. ~- Луыл болтан сон булардыи эркансысынын ез icociOi бар: 6ipeynepi кажынын отымен Kipin, суымсн шыкса, енд! 6ipey! шабармандык кызмет аткарады. Осынын бэрш уйымдастыратын Бсргалн. Tanip6cpreH. ЖусЙ1 дегендсрд! елке бойындагы ел кажы ны н сау- дагерлер! ден.и. бйткеш елке бойындагы уш ауылнай ел буларды 1ске араластырмай ала арканын да сатып кергсн емес. Тускен пай- даиын те к жартысы — кажы нйи. Ж азуш ы каж ы ны шын «аулнс» Kici гой, ол к!с! б!реуден олжа дзмету дегенд! 6i.'ie ме, мына кулар каж ы га «сезд!рией», OafiOiuiere «жасырып» капа беред1 гой»— дейд!. t-0 Ромашины басты ксйнжсрдш 6ipi Жоламан (шын аты Абдра- кы м ). Онын аргы тубп тур|кпен кершедг Елдш айтуына Караганда оныц aaeci Жалмамбет тукымына узатылып келген 6ip келш ш екпн шанырак Tyficcine Minin ксл!пт! десед|. К а ж ы «мей!р!мд!лж» жасап Ж оламаннык экес!не Gip жалшыиын кызын опереди Содан Ж оламан туады. Оныц сЫрткы келбет!н де жазушы тукы рта суреттейдн «М ур- пы кол агаштай, пег! — кем пек, касыныц арасы косылып, туксн!н коз жандрын басып кегкен; бет а.узы уйыскан сакал. Сезд1 дэбд!рдеп сейлейд!, б!рак аз сейленд!. Баска ж урттай ацМмеге де араласпай- ды, я гнбадат icien д!|ии1лд!кпсн де атагын шыгармайды. Ауыл-дй- мак будан кептен тунЫ п, «cai аякты кайуан» деген корытындыны алде кашан шыгарын койган болатын». Жоламанды ушнен шыгарарда каж ы oFan койшы мж егш жауыр кер ш олакгы. Ырысбек деген кедейден елген тайдыц кунына алып- ган сынык муй!зд| коцыр смырды берген ексн. Содан Gipneuie жыл етсе дс Жоламан осы ксдейлЫнен езгерш кетпейд!, Сонгы жылдары

жокшылык. па, ж о к зердесн1с бггкен епер ме ол агаш енерш ка с т с т т алады. Ж азгытурым агаш сока icreiiai, журттын сынык арба- сын бутшдеГш, ксрегс кектсйд|, уыктын жазылган карын теэге Hin Серед). Куннщ шыжыган ыстыгынан да корыклайды, куш е куйген клйыс макдайын жалтыратып агашпен алысады да жатады. Ш ел т а ­ бу, erin салуга келгенде дс Жоламан алдына жан салмайды. Ж алмамбеттт койын багыл журген кеэшде Жолямяннын жолы бола кетедГ Жалмамбеттщ Досал слыршысы кайтыс болып, олын Гулбарша дегел эйел! jkccip калады. Оны бэйбллс колдал шыгарч гысы келмейдГ Сондыктпл мулдайда жалялдап жуг(ретл1 Ыдырыс пел Ы скак аксак шалларлын дшкмм курнды. Гулбарл1алыл басын саудага сала алмай y iii s n ie ji. Сейтш жургенде «Гулбарша ж укт! сиен» дегел хабар CoriCiiueiiin Кулагина ж е т т , они Cipai таяктаган сон, бэйбииешн уйгаруымен болу керск, Бергали лысык Лбдрахман калфен) шакыртыл Гулбарл1алмн лскесш Ж оламалга кляли. Содан былай Жоламан мен Гулбарша cp.ii-зай ы ты аламиын oMipin басылан етшзе бсред!. Ж уртка уксап урсып-жулысулы да бллмейд!', Tinxi 6ip-6lpine катти сеэ де айтып кергел смсс. «Ж аз болса байдыц караша yftlH iii босагасында, кыс болса тел камайтыл уйдщ jin jл|ц жалылда Cipop курим кшэге оралыл жптып тулд1 ет- 6Mip осилай етш журе беред!. Bip кун! Гулбарша ул табааы. «Мулы KiMHen таптын?— дсп Жоламан да сурамайды, «шын окест тугсншс сд|» деп Гулбарша да айтпайды. Кайта Жоламан езу тартдп куаныш сезш ш С)лдiродi. — Эй, ж И т , баланлын атыи kim коямыз?— дел! Гулбарша кул!м- — Мулын аты Ж аксылык болсыл,— лед! Жоламан. «Сосыл баска баладай «лп.тлсхлла» да Солгал ж ок, Аблрахмап калфе кс-'iin азал да шакыргал ж ок, элп бала eainon e3i «Жаксылык» аталып журе б ердт,— дейд| жлзушы. Сурегкер Жоламан образин шылайы бейлслсйлг Олын кой ау- эынал шел алмайтын жуастыгын да, таннын атысы. к у п и т батысы ко- лмнан балта кстпейтш енбеккорлыгыи да, куш -куат аэайыл бойын кэр Ы к дера бнлей бастаган ксзенш де барлык Kiuii-ripiM факт!лер1- мсл реалнспк бейнеде сурсттсйдГ Ол уйлеигеннен кей!н тогыз лА кутпей-ак алты ай етксн сон босанган Гулбарша лык тагдырыла да ой ж упр тш , кудж тенудГ кызгалуды бммеАдГ Ж аксылык та канат- талып есе беред!, кайратты ж !г!т болады. Жоламан алпамсадал жг- г!т болган Ж аксылыкты кергелдс бойын куаныш бллел Гулбаршага карал: «Сел жамалга тартпагаи, балам ез1мс тпртып тугаи» деп жымындайды. Ж аксылык та жасынан океане yfiip болды, сонын жу- мысыла жордемдессм дсп ж урш оиын enepiii yftpOHin алады. Осы- лай ем!р етмзш журген ксзде 1916 жылдын дурбелен! келш Ж ак­ сылыкты зскерге алып кстедГ Буган Жоламан катты кнлалады. 18

«П атта тагынан тусш тс балалар кайтаты н болыпты» деген хабарды естненде Жоламан еифшде Gipittmi рет:— «Э, тепщ и пэлен етейш, езще де сол керек ед|»— дейдь К у н ж арен керш, улкен бейнет устшде электенш журсе де ез eMipiiie. eein, кайраттанып келе ж атка н Ж аксылыгы на масаттанып, кедейлж eMipiHe де канараттанып ж урген Ж оламанга тагы да ойда- жокта кауып теиель Оны Бергали лысых кажыныц уйже шакырып алып «ап туйенш карны жарылды ,алаш у м не т! курылатын болды. Соган с!вдш баланызды аттандыратын болдык»,— деп келпрсидй Эскер десе шошып тусетш Ж оламан: «Алашынныц да кереп ж ок, орданныи да Keperi ж о к ; ата-бабам ордага Kipin те керген ж о к ; бала ез1м д ш , мешн баламда ешкансыннын ж умы сы к болмасын!»— деп карсы болады. Онын аягы келш уезден келген ек!ля1к айтуымеи алашка карсы Жоламанды да, оран ара тускен баласы Ж аксылыкты да ауылнайдык x tirirre p i таякка жыгып кетещ. Тула бойын кан кажыныц уйж де той-думан болып жатады, Ж азуш ы осы 6ip кара- ма-карсы ouip KepiHicTepiн аса аскан шеберлжпен бейнелейдг 5 ip ауылда 6ip кезде болган exi e n ip fli суреттей келш жазуш ы ез ойын былай туйедп «Ауыл eMipi осы. Ешнэрсеш сезбеген, ешнЗрседен ж у - мыстары ж о к сияктанып, малый Hipin, сиырын сауып, казапын ша- кырлатып кырып, жер ош ак б1ткеннен кек TyriH fli келбете ушырып, гол SMipiMCH алданып отырган сиякты». Ж аксылык ержетш ж 1р!т болды. Экесше ара тусемш деп ауыл шабармандарыньщ таягына жыгыллы. Енд1 ж азуш ы сол Ж аксылык- тын алаш отрядына алынып, сонда кызмет етш жургендш ш сурет- Алаш отрядында журген Ж аксылыкты Сейit деген жолдасы уг!т- теп 200 шакырым жердей нагашысыныц ауылына карай каш уга Kenaipeai. Халык камкоршысымыз деп Kearipciren алаштын халык- ка жасагаи «камкорлыгы» романда байкалмайды. Онын в к ш алаш умметже карсылык керсету деп Жоламан мен баласы Ж аксылык екеуш та якка жы кты . Ендг не болар екен? деп ойлаган окуш ы СеГмг пен Ж аксылыктын кыстын сыкырлаган аязында айдаладагы СеГпт- т1к нагашысы Ж акиядан пана iaflen каш уы да тегш болмаса керек. «Тартыстагы» суреттелшген басты окига Октябрь революцнясы женш, жер жерлерде азамат согысы ж урш ж атка н кез. Тап куресм аласурып журген кез. К а за к даласындагы байлар да банп,| калпыи- да, ескж де Ж1г1т устан, малайлар жумсап отырган кез. Патш а у к|- метМ ц кулаганына куанганмен кедей сорлы элi де ж аксы лы к агау- лыны кере койган ж ок. Bip ж агынан елдеп байлар, билер, елдж нмсыктары бурынгы езуж , корлауын коймаса. eiciiiaii ж агы нан «ала- шорда» VKiMcri деген бале шыгып, неше туря! салык салып эбден титыктатып болды. 1Э

Осы ромапылда Бешыбет азамат согысы кезшдеп ауыл euipiiiacri осындай кым-клгаш окнганы суреттеуд! максат еткен. О кнга тарты- сы e iifli кызып келе жатканда шыгарма аякталмай у з ш п калады. BipaK осы баспа бст!и кергсн романпын алгашкы Оя.'лмш окыглп окушыга окнгапыц немел аякталатынып байкау клылга сокпайды. Шыгармалын iie ri3ri идеясм айкындалып калады. Осы басылымынын езшдс Бешмбет б1рлел1е характерлер жасай бЬгся. Мулла Gipneuie кедейлердщ жупыны eMipi де, алаш умнет)- n ill енкы да, сол кездег! казак балларыиын байлыкка масталгал масыл турмысы да ез бояуыл тауып рсалистт шылдыклел шылайы суреттелшген. Алаш отрядылал кашыл «6i3re пала болуга жарайды» дсп алыс- тал арып-ашып 1здеп келгел СеГпттщ иагашысы Жа'клялын вшрш жазушы каидай шебер бсйнслей бтгел.- «Сыгырайгал б)лте шамнып тутждеген жарыгыла теле Tycin, ко- лыштык былгарылы Ti3ccine салып, ем улкел тарамысты epci.ii-клр- сылы таргып, кою сакалды котыр бет арык кара Kici TiriH Tirin отыр. Бул Амалга карагал елдеп Ж акля дейтш белгш тти м й еды Еттел айрылгал кара кайыс 6iздi тезшеп шалышканда адамнын кеэ) 1леспелдк Арблган деле iii.'iin, Gyrinin машлнеше козгалады. Туинщ б1разы eiTi. Дала тутеген борал. Ызыллагал ыекыргал кат- ты желдш екллй уй iiiiiiia e ri адамды турлпкпрш ж 1бсргелдей. Ки- ыршык па, кар ма — терезеге тырс-тыре тледк Астаудай кушнган аласа тар уйдщ жалгыя терсзес|'н кар cipecTipin олдекашал кем)п кеткен». M ine бул жертеледе ем)р)н етмзген Ж акля кеделлш oMipinen 6ip Kepinic. Opi карай 6ip-cKi жолдар аркылы жазушы Ж акляныл обра- зыл айкылдай туседы Олыл eaip баки Tirinmi.iiKri к а с т е т т . неше жылгы тапкалы 6ip кызды к калыл малина зорга жеткенш, сейтш жасы кыры кка келгелде зрел упленгелш, Сакыл дегел ж ар суйгелл) баялдай кслш, ep.ii-зайыпты турмыс курганына ем -а к жыл болгал CKi кедейдш турмыстагы карым-катыласыл, бет-niiniiii мен мшез-кул- кыла д е й т г.н тш т е п суреттейш. Косылгалыла eKi-ак жыл болтан жас келшшек Сакып туралы жазушы былай баяндайды: «Кейлек- шеи, теменг) жаулыгыл басына орай еалып, 6ip ызерлел кала отыр. Е м K83i тарамыста. Быртыктау келгел кара кои1кыл Kip саусагы тарамысты талдап ж ып-жып стедк Окга-салда гаи квзш Ж акия га 6ip кадайды»— дсид1 де елai жазулнд Ж акиялыц лортретш Сакып квз1i.Men карайды да былай суреттейдк «Бет аузы к о ж -к о ж корасалпын; даты, коюлала б)ткен ■сакал-мурт, uiympeflin 1шке баткан ек! квз-— осыдал баска Ж акиядг1 тур де ж ок, сын да Бейлмбет шыгарм;ытары жайлы евз к о ,ra n шла. олардагы образ. характерлердл! жаса.ту тэсЫ н талдагалда epi Kci3 ж азупшлын 03i«e евз берпц келе береди ©fiTKCHi ауыл OMipin, ондагы байлар мел «е-

дейлер турмысин вте ж аксы б1лген нагыз халык жазушысы Бешмбег fiipep свзбен-ак адамныи сырткы тулгасын да, iш кi психологиялыд дуннесш, сана-сез!мш, мжез-кулкы ндагы Kefi6ip огаш дылыктарына деГпн ап-айкын суреттей бичген. Ж азуш ыныи ж асаган характер!» онык езЫдей eiu6ip зерттеукп ж етю зе алмайды. Мысалы, осы Ж акня мен Сакыптып ара-катынасына коз либсрешкин. Багатын мала, ер- мек кылатын баласы ж о к, ж ас келшшек Сакып керген-бын eHi Ж а ­ дин болга н сок соган серin болгысы к е л т касына барып экпм еге ша- кырады. КунД13-туш енбектен колы 6ip босап кермеген Ж а к н я онык экпмесш де жараткысы келмейдк Е р к е к п п н б1лдip iп эйелш муката с— Терезеш кара, калпынша кемш K erri,— дсд1 Сакып элде неге Kypcinin. — Квмсс, квб1рек уйыктауына ж аксы болар, онсыз да туе бол- май турмайсык. — Ерте турып Meiiiu малым каралмай жаты р ма, балам жилая жатыр ма? Кай малый караусыз жаты р eai? — Журтпен катар турып пешке от ж аксан да еш парсек кетпес едк Ж ур тты к ушнеи тутin шыгып ж атканда в.чi к ш ы ккан уй кусан — Ал жарамазанын бастады. CepiK болып жанына азырак огы- райын десен, жер ж еб!р1ке жетш болады,— деп Сакып epni буртнып, ecin отырган тарамысын шашып ж 1бердЬ — деп суреттейд! жа- Ашумен Ж акня агаш калыпты С акыпка карай ж iOepiп калады, ол барып Сакыптып жамбасына тиедк Ж акиядан та як жемек т у п я катты свзш де потере алман журген Сакыпка бул вте катты батады. Ал Ж акня болса бугаи мак де берген ж о к. Бул сиякты урыс ек( кунш н 6ip iiu e болады, оны к кайсысына мэн 6epciH. Ж акияны н riri- г1не урыс-Kepicrin. oil мен к е з д т eui6ip эсер! ж окты гы н автор была.У «Ж акиянын колы былгарыны жастай устап уйрепгеи кол. Кэздн1, ойдык кемеп кейде керек болмай теселген кол взд1гшеи icTefi бере- д 1; б1эдй( шаншылган орнын б!раз енпаумен саусактын езпа к тауып ала береди Бул eni кол денедеп белек Гнткеп болса, T irin ai осы exi колга артын, Ж акня тесекте тыныш ж аткан болар ед!-ау1 Оны 1стесе бел! мундай шойырылмас едк туда бойы сынган сыныктай болып Осындай ep.Ti-зайыпты адамдардык урыс-nepici кезшде тунделе- Tin, борандатын Ж акияны н yfline Сей1т пен Ж аксы лы к келедк К е н ­ тон кярмегеи жнеш CeftiTTi кергенде Ж акня шын ннет1мен куанады. ды умытып жадырай туседк Ш ы н пеГнлмен, бар ыдыласымен донактарын карсы алган, Ж акиянын дастарканын жазушы окушы-, сынын квз алдына бар болмысымсн елестете бiлсд i :

«Агаш ш умекп ecxi самаурын exi нiniиен дем алган кезде, Жа- кия калбандап, коныр саулыктын терюнен icrenreH ж аргак дастар- канды экеп тердщ алдына жайды»— дейд1 де жазушы дастарканда- гы ыдыс-аякты суреттеп кетед!. «Согыстан шыккандай, xcTix, синыд курсау кеселер, пушык куманша, кеп'к касык, кара аяк дастаркан басынам орын алды. Думб1лез nicKeii таба нанды Ж акня бауырсаК’ ша кастерлеп турап жатыр». Алаш отрядынан кашып келген Сейгт пен Жаксылыктын эрекет* Tepi окуш ыга тусШ1кс!Здеу болатын. Олардыц не yuiiti кашканы, алаштын оларга керсеткен киянаты да байкалмайтын. Соган карал буларлыц eiu6ip ce6enci3 кашуы баланыи ойыны сиякты кершетш окушыга. Рас. казармадан брраз алыстаган сои Ж аксылык калара карал турыл: «Шыгармастай кылып iлiк т ipieii ieM ip тор ед), 6ip ку- тылуга будан да кутылып шыктым ау!»— дейд1. Bipax оиын неге «тем ip тор» cKCHairi окуш ыга жете бермейтш. Aline, e iifli жазушы алаштын шын бет-бейнесш окуш ыга аныктап бсредь CeftiT пен Ж ак- сылык Ж акияны н уйшде жаткаида Ж акнянын xepuii агайындары Эбдшдэ мен Ж ус iп калалал жаман хабар ала келедЬ Уездж «Ала- шорда» съезшде. алаш пайдасы ушга тунд1к басы 130 сомнан акша жииалсьмг деп каулы алынгандырын айгалы. Сонымен 130 сом тупя 130 тиылы ж о к уш кедей кашып кетуд! шыгарэды. Булардын уйде ж о к кезшде келген ауылнай мен алаш милициоиерлер! уш кедейдщ опелnepiи 3J6ip.icti, аягында yiueyinin де кун Kepin отыргал жалгыз окуш ы дол осы 6ip Kepiiiic кезшде эблен каны к болады. Enai жазушы сол 6ip аласапыран кезендеп казак байлары мен солардын еппнде журген жалшы, кедейлердщ eMipi жайлы евз коз- гайды. Эбд!лдэ eKi ай бойы еейлесш ж ур1п Ж аксылыкка жумыс тауып бередь Онысы KoKiM деген байдын e c iriiue журу. Жумыс акы- сы да белгю з. Эйтеу!р, «Ж уре береш, акысын кейш свйлесе жатар- мыз» дегел K okim байдын ce3ine мол болыл Ж аксылык KaxiMHiH у nine баралы. Жиырма уш жастагы карулы ж т т Жаксылыктын ойыи жегшей жейтш жайлар кал! 3xeci Ж оламан мен nieuieci Гул- барша жылап калган ед|. Олардын eai-Tipicin б!лмейд1, баруга кор- калы. Ес б1.3гс.п кврген жоб1р жапасы мел азабы, сонын ешкайсыла карсы тура алмайтыны, карсы туруга к уд 1ретшщ жоктыгы, экеге ара тусем1н деп, экесш де, взш де елнрш ала жаздады. в з eMipine 63i риза болмайды, 6ipaK одан кутылудын амалын бшмей кннэлады. Буйш'п жургеил1е адам болудын не магынасы бар деп сарыуанымга да салынады. BipaK жолдастарымен сырласа xeice оиын ойы дурыс болмай шыгады. в йтке ш бэрЫ н де xepeTiHi осы... M ine Бсшмбет Ж аксылык образын осындай р е а л и с т шылдыгы- мсн суреттендг 1ш казандай кайнаганмсн орекетке дормен жок. Октябрь революцнясы жешп, патша тагынан тускен кезде ягни 1918 жылы Ж аксылык тэр1зд1 окымаган жастардан Kafi6ip реполкь 22

циялык эрекет кутуге болар ед1? Сондыктан да SMipsi ж аксы б1лген жазушы CeiiiTTi де, Ж аксылыкты да бар шындыгымен суреттел, олардын 93 бойларына лайы к ой 6epin, эрекет жасатады. Ж аксылык Кэшмнщ уйше келсе онын уйшде Kapi6o3, Кетш деген малайлары бар екен. Ж аксылыкпен алгаш таныскандар осы ei<i ма- лай ж т т . Kapi6o3 бен KeTiK eMipiH суреттеу аркылы жазушы кедей BMipiniu баска 6ip кырын танытады. Егер Э бдвдэ, Жус1п, Ж а ки я- лар ез алдына уй Tirin, отын тутетш отырса, Kapi6o3 бен K eiiK огы з- дам асса да семья кура алией К э ю м ш к eciriH fle ж ур. Булардын турмысын да окуш ы га 6ipep сезбен рана таныстырып етед| жазуш ы. «Y fiaiii ортасы пеш. Пештш макы буркыраран тезек, агаш . шел- салам. Босага ж а к куы с сыгыса толган: козы, лак, ары к бузаулар. Y fi-iuii малдын киы саснды. — Бул б1здш куркем1э болады,— дед1 Кэрабоз арсаландап ке- лш :— Кетш екеум1зд!н жататын жер1м1з мынау,— деп уйдщ 6ip ж а к бурышындагы кенмен араласып ж аткан 6ip ж апы рак куры м ки п зд 1 кярсегп. Курым KHriaaiH устшде Cipep майлы керпе, к1рмен салтак- тангал Gip-eKi ж асты к та кершед1». БеГммбеттш «Тартыс» романындагы кедейлер — тапты к санасы э.и' ояна коймаган, немесе енд1-енд| ж ан-ж агына каранлап, эдТлетазлшт1 ептеп уга бастаган кедейлер. Кезш ашкалы Клюм байдык еагш де журген Кетш пен Kapi6o3 уипн ездершш бастарынан кеш in журген сныксыз, азапты eMipiHe ешюм кшэл1 емес, 6api занды сиякты Kopi- недг B ip адам тураннан бакытты болып туады да, екш ил адам ба- кытсыз боп, ярки сол бакытты адамды бакытты жасау ушш кызмет ету1 керек сиякты кершедн Кыскасы «Тартыс» романы да тап тар- тысын б1рсыдырры дурыс суреттейтш керкем туынды. «Атылмараи ок» rioaeci eiviiimi рет «Ж улдыз» журналынын бур- иагы жылгы № 6 санында жарияланды. Окушы кауым жылы кар- Повест1ц басты Keftinxepi — кедей, басты такырыбы — кедей 9Mi- pi. Автор бул шырармасында да кедейдш ж ана euipre келу жолын, онын буралан кныпдыгын ашуды максат туткан сеюлдг Шыгарма жнналыстам, баяндамашынын баяндау сарынындагы берекетс!здшт1 суреттеуден басталады (баяндамашы. cipa, Жака OMip сыпат-ы, омы жасау, орнату жолдары туралы сэйлеген болу керек). Дегенмен шешеннщ сезшен ештеце уклаган халык Giprinaen таран бастайды. Осы тараран топтын 1ш1нде повести! CKi Keflinaepi кездсссдл «— Таныс болайык. Байбакты Танауовлын, — дед! эл п ж 1г !т ко- лымды катты рак кысып». Муны айтып отырган лирнкалык кейшкер (яки автор). Повесть, осылай, Oipimui ж актан, лирнкалы к кейншер атынаи баяндалады. Байбакты Танауовтын Айбаламен жолыгуынан бастап ш ыгарча- иын Heriari ж е л к! де бой карсетдн Бул ексумшн кездесушш, тш ка-

гысуынын ерекшелкжен туран жумбакты сырды лнрикалык кейжкер ‘ j калайда шешуд! ойга алады. Повестей Жалбыр жазушынын осы ат- тас пьесасыидагы Ж албыр сеюлдк |6-жылгы дурбелендс ауылнай- дык Ti3iMiH, болыстын кенсесж ертеуге катыпасканына Караганда осындай ойга келуге болиды. Пьесадагы керннстер мунда ж ок. По­ веете Жалбырдын совет ешметннн алгашкы жылдары тусындагы OMipi кереетшедк Жазушынын Жалбырдын руханн, алзучеттж жа- гынан оянуын суреттеуде колданатын T.ici.ii 1924 жылы жазылган «Айранбай» отлмесждеп Айранбай образын ашудагы тэскшмен ук- сас, сарындас сеюлдк ©Mip.'iepinin 6e.iri.ii flip кезендершде Жалбыр да. inici Аманбай да, баласы Сарбас жоме Жоламан. Иуржан cexiaAi жалшы малайллр да вз басынын малайлык ауыр халiне кенб1ст1кпен караган. Легениен «Mip агымм. Сержан саудагердш ypefiin алган. берекесж кет1ргеи куш буларды езп'ге, езушiге карсы шыгарады. Жалбыр кара балга- сын кайрайды, Сарбас пен онын жолдастары ез ехпрлершдс тунгыш рет ез epiKTepixien байдыи жумысын тастап, жолга шыгады. Рево­ люция жолына шыгады. Сарбастар eiini комсомол. Жананыц жар- шысы. Булардын санасындагы eirepic rtipTinaen, баяу, 6ipaK тиянак- ты турде ж урелг Бул к т е комсомол тапсырмасымен келген тракто­ рист Иваннын y.ieci лс бар. Жазушынын максаты осы icTin ербуж , жана арпага уласуын кор­ сету болса керек. Шыгарманын такырыбы да басты максатка орай Шыгармала анкын бой керсстет1н‘ тулганын 6ipi — Сержан сау- дагер образы. Bip Keiaepi Жалбырдын. Жалбыр сешлдктердт багын жарып, «кика-ж нка» ететш Сержапда бупн ап к уа г ж ок. Эйтсе де аудандык жер белiMiыде кызмет ететш баласы Зулкарпайлык нус- кауымен ол эл! де кеп 1стер жасауга беГнм. Трактор алуы да сол Зулкарнайдын езжен басталып отырган ic. Енд| бул «улгЫ шаруа» болыи кержбек ел кезше... Бул да, 6afi6iuieci .Мадина да — типтж дэрежедеп образдар. Повесть Танауов пен Айбала манындагы энп- мслерд1 1эдеуден басталганы 6e.iri.ii. Айбаланын flarrrepi жоие бар. Осыларга Караганда жазушы Танауов пен Айбала туралы кеймнрек жазуды (noBccrin сонына карай) ойлаган болу керек. Шыгарманын аякталмауынан бул образдар пакты, толык канды болып y.iripMereH oai. Айбалага Караганда Танауовтын ic-кнмылы 6ipmaMa мол KepiHic беред!. Айбаланын дэптершде бул кейшкер 6ip рет елее бергендей болады. Повесть аяктал.маган болса да, автор ндеясы аиык. Ол идеяиын шыгатин, ербнтш жел1с1— окигалар жуйсш де eaayip анкын. вм:р шынлыгы диалектнкалык тургыдан суреттеледк Аякталмаганыия ка- рамастан, noeecTin рсалистЫ енпаты да жаксы KepiHic тапкан. Б. Майлишпн бул повесш1Н 30-жылларда жазылган. казак совет прозасынык 6ip 6niK шокысы, улг!с! болып калуы мумк!н efli...

Бсйпмбеттщ «Кусайын Кулбеков» атты повеа 6ipinuii рет жлзу- шынын «Асулардан асканда» атты с к i повестей туратын кггапшада ■жармялангам. Ж азушы к1таптагы шыгармаларын «повестер» демей «эцпмелер» деп атаган. Шындыгыпда eKcyin де аякталган повесть деп атауымыз керек. б й тке ж eneyi де повеетш ж у п н аркалап б и т к е кетерш шыккан. Ексуш де де шынайы бейнеленген характерлер, то- лы к панды образлар жасалыпган. Суреттелшген тартыс та шира- «Кусайын Кулбеков» сол 1933 жылы жарнялапган алгашкы кал- даркан колынан тутам классика. Одам ж ас жазуш ылардын алатын 6ipneuie кесек муешдер, шынайы .характерлер жасалыпган. Ауыл адаыдарынын образын Бей1мбегтей реалнетш бейнеде шебер сурет- Кусайын образынык реалистам сошна TinTi ол озннк бойындагы кайшылыгы мол каснеттер1мен керж едк Ол ез! Нуртайдыц eciriiiae жургенн!, сонын кулы екенй| сезбейд1 де. Нуртайдыц кос курен аты- нын бнлiг i ез колында деп угады. Сол кос куреш п балаеынан бегер кутедк сутарады, жем береди Нуртай ку. Ол Кусайынын анкаулыгын ж аксы бйледк Келешек Кусайын снякты кедейл ердт екемлii i н де сезедк Сонлыктан да оны алдап арбайды. TinTi Нуртайдын Кусайынды котермелеп сойлеп оты- рып алдауы кейде мазакка айиалып кетели Муртай Кусайын аркылы бук!л кедей атаулыны мазак е т т тургандай Kepineai окушыта. Сырткм ллеумет те Кусайынпын бул кылытын артурл! баталайды. Bipcbiiiupa адамдар «арка cyftepi, соз тындатары бар» деп Кусайын- иан кэд1мпдей каймыкса, енд! 6ipa3 адамдар оны Нуртайдыц акы мак кылып алдап жургенш сезбейт!н жарымес деп ж ек Кусайынпын таптык куресте жумысы ж ок. 0з1 Нуртайдын кулы, ееншде журген малайы екенд1г1н сезбейди Онын ойыпша оган Нур- тайдан ж акын жанашыр туыскан ж о к. Enai онын ойьжша Нуртай «езде Нуртай б1реумен сейлес!п отмрып «Ауылдарында ж аксы кыз бар ма, Кусайынга айттырып куда болар ем»— дентш болды. Осы- нын взже Кусайын 6ip кетерш п калалы. CefiTin ж урш 6ipa3 жылды Кусайынпын уйленген! де кызык. Нуртай кятермелеп мактага- ныпа Шынымеи cenin журген Кусайын кыз тандайлы. Анау-мынау кыэына карагысы ж ок. Свйт1п жургенде Ulopin лейтш тентек шал- дын Верен детей кыэы сезге ш ге л к Кусайын барып квред). «ЖараЛ- HJ.ipin шалдын Берениен баска баласы болмайды да. Bepciifli тым еркелетш всмред!. 11— 12-ге келгенше Верен еркек балаша мшим всс- 25

fli. Сол Верен Кусаный келгендс кезш щ киырымен 6ipep карал аллды да кайтып кезш жогары кетермейдк Кусайынныц сурауларына жауап та бермейдк «Энелге легенде аруагы к у ш т Кусаный B epeiui Kepin унатка- нымен жендеп свйлесе алыай, api ызасы келш, api ынтыктыгы ар-, тыл, кайтсе де осы кызга уйленуге бел банлап кайтады. Нуртайдын тапсыруымен Жанпешс пен Д и дэбе к деген eKi карт куда тусуге Шэкецнщ ушне аттанады. Береши Кусайын Нуртандыц ушне тусфедь Нуртандыц OafiCiuieci мен токалы 6ip куцге жарыдык, енд| кандай жумыска, калай жум- саймыз дел бастары катып жургенде Верен: «мен 6ipeyflin yrtine куц- д!кке кслгешм ж ок, ешшмшц жумысын iстемейMiн> дейдн Кусайын- ныц арманы орындалмай калады. Колем! uiaFbin гапа повеете канша адамныц Mycinai характерлер! жасалган. Bapi ем1рдсп шындык калпын толык сактагаи. TinTi кенб|'р кешпкер s u ip je ri оз атымен аталып жур. Мысалы, не icrepiH бнлмей терец ойга баткан Нуртай: «Акта.мнын содня кез! болса. онда да 6ip capi едн..» дейд1 e3ine e3i. Сол А ктам Бешмбеттщ жерлсск api замандасы. Ж азушы елшде кап жыл судья болган адам. Онын sii- незшдсп ерескел кылыктарыи сынап Бейпмбет талай елендер дс жал- Береннщ оксс1 llia p in те шыгармадагы окпгага анда-санда 6ip араласканымен жанды образ бейнесшде суреттелшген. Ол ауылдагы асек-энпмеде жумысы ж ок, аз енбепмеп кунш керш отырган шэруа- ныц адамы. Беренн1к характер! узджЫз даму уетшде ербидк Кыз кезпгде-ак турашыл мшсз1мсн Kepiiiren Верен 6ipTe-6ipTe ам!рд1 дурыс танып туеше бастайды. Кусайынды байдын уйше мулле жЮермей кояды. Нуртайдыц кос курен атын бага алмай калган Кусайын бурын- гы куш и ойлап катты кайгырады, корланады. Сонымен оныц oai де тапты к санасы ояна коймайды. Совет ек!м етМ н аркасында ксдейлер билшт! аз колына алып 6ip.iecin колхоз курып жатса да Кусайынга эсер ете коймайды. ЖетЬсеНэ жылдан 6epi кармеген. a3iiic тете inici Касеншц де бай тырнагынан босанып келгенш жактырмайды, — Кой, шатаспа, орныка бар. Енбек акыннын алынып койганын б1лем!сш?— дейд1 oFan. Касен Кусайыннык туган inici болганмен агасына мулде уксамай- ды. Ол Кусайындан емес айпаласыпдэ болып ж аткаи езгер1стерд! тез угады, езш кул ретшде жумсаган байдан да оп-онай кутылады. Ком­ сомолка жазылады. Карабект! каргенде б1рден шужркелесш тш тауып кетедн Екеуппн максат-муддеа 6lp екенднш де туешедк Бу- ларга Верен косылды. Yuieyi 6ipirin кыекы уй салуга Kipicri. Жас- тардын калж ы н-эзЫ жарасып уй базар болуга айналды. Муныц 6api эрнне Кусайынга шаншузай кадалды. Ол не болса соны же- леулетш урыс шыгаратын болаы.

€_ Не к е р н ш саган? Б1здш сез!М13 ш анш у болып кадалса, жайлы жерним 1здеп тапсайшы»— д е йтш и шыгарды Верен. Кусайынныц арманЫ осы ма ед1? Ол эйелжен осындай свз ести- MiH дел ойлады ма? Ж ок, ол Беренд! Нуртайдын уйш е Tycipin, 03i Нуртайдын туган шкнндей боп араласып кетпек едг.. Осы ойдын 6ipi де орындалмады. Верен Кусайыннан кор куды койды. TinTi ол Кусайыннан та нк жегел1 6epi абден беы ашылып оны адам катары- на санап, жолдас тутуды койды. Осыган Кусайын катты киналады. Кусайынныц басында болган осы 6ip ш ым-шытырык психологиялЫк тартыстарды автор шебер суреттейдк Окуш ы Кусайынныц санасы- ны к тез ояна коймаганына, айналасыида болып ж атка н революция- лы к 03repicTep.ii Tycine алмаганына ренжШп. Bip ж агы нан Кусайын- нын осыншалык «сокырлыгына» ж анын ашнды. Кусайыи — такыр кедейдщ е к ш . Ол революция эперген тещины кедейлермен Cipjiece отырып пайдалануы жэне icKe асыруы керек ед1, e3i снякты бай ес тн д е журген жалшы кедейлердщ бой тузеп бай- ларга карсы ж урпзген курение араласып кету1 керек едк M in e оку- шы Кусайыннан осындай эрекеттер куткен e ji. Ж ок, жазушы оку- шысынык ойынан тез шыга коймайды. Кусайынныц басын катырып, миын улаган кайшылыктарды тугел жэне б ук1Л реалнстш шынды- гымен суреттейдн Соныц нэтижесшде Кусаны й сол 6ip кезеншц на- гыз TiiriTiK образ дэрежесше квтеркпген. Колхоздасу кезш де Куса- йын типтес кедейлер аз болды ма? Байдыц eci. шде жургенше кор- ланбай, элеуметтж тапты к куреске май бермей байдыц уГпнен iuixeH кежесше маз болган кедейлер аз болды ма? Кеден-жалшы атаулы- ныц бэр! 6i рлей совет еюметш дурыс Tyciiiin кызыл туды н мацы- на Cip.'ien ынтымактасып б1рлесе кеты дегенге юм сенбек? Сондык- тан да AayipfliH аскан шебер cypeTKepi осы жанттерд! ж т байкап керегендшпен сезе б!лген. Ол esiipre озннн де 6ipre араласып куэ болганлыгы сезс!з себш типзген. Кусайын образын жазушыныц ж ан- ж акты суреттеген! соншалык, TinTi оныи ic-эрекеттерш, мш ез-кулкы, ой-парасатына 6ipAe ренжш кнналсац, e iifli Oipae жаныц ашнды. Сонымен 6ipre куШ п-ш ап жылагыц да келедк Бей1мбетт1н «Он бес уй» атты noneci алгаш «Жаршы» журналы- ныц 1930 жылгы 10- 11-12 сандарында жарияланады, Kcfiin 1933 ж и ­ лы жеке Kiran болып ж ары к керед!. М унда БеШмбет к а з а к енбек- инлер1ш ц 6ipim ui рет коллектив™ шаруашылыкка уйысканын, сон- дагы кнышнылыкты калай жене бшгешн суреттейдн «Он бес уй» казак даласындагы колхоздасу кезец1н, соныц алгаш- кы бастамасы жайында ш ынды к окигаларды дал басып реалистш шыпдык тургысында суреттеген керкем туынды. Онда жазуш ы SMip агысына i.nece отырып тарнхи окиганып ннмсн партияныц саясатына тез ун косканы байкалады. Сондыктап да бул новееr iii к а за к эде- биет1 тарихында алатын орны ерекше болуга THic. 27

Корнем еез uieCepi Бешмбетлц барлык шытармасын сршбен жи- наитии енбеккор адам болса aai де бес-алты томдык шмгармалары габылар едк ©niKeiii. «Енбекил казак» газет1 мен «Кызыл Казак- стан» журналында op6ip сан сайым БеШмбет шыгармаларын кездес- Tipcpi хак. Калайда, «Жазушы» баспасыиын Kaeipri басгамасын кол- дау ксрек сиякты. Данышпан жазушымыздыц толык жннагын шы- гару маселecine М. Эуезов атындагы эдебнет жэне впер институты ат салысар деп ойлаймыз. СеШлдэ Ордалиго.

АТЫЛМАРАН OK Повесть ДЭПТЕР Кун келбш е кш д ш кке жакы ндап, арка кызды ратын ы сты к та емес, адам ты рж игандай салкы н да емес, ж ел- С 1 3 -ку зсы з т ы н ы п к а п а т у р г а н . Ж у р т т ы н 6a p i м а л ш а s p in да л ад а ж у р . Q cip ece ш а х ты к у л ы б ы н ы ц м а н ы н д а л е к-л е к болып ж урге н адамды кересш . К л уб e ciri дам ы лсы з аш ы - л ы п , 6ipi Kipin, 6ipi iHbiFbin к а й н а п ж а т к а н ж у р т . К л у б 1ш ш д е к а т а р ы с и р е п к а д а т а н д а п , e p iH e е с ш е п о т ы р т а н а з ган а K ic in i ке р есш . Б а я н д а м а ш ы ж о л д а е , сезд|' к ы л гы н а с е й л е п eKi к о л ы н к а й д а к о я р ы н б ш м е ге н а д а м с е к |'л д 1 6i- ресе ка л та с ы н а т ы гы п , 6ipe ce а р ты н а у с т а п , 6ip e ce усте л у с тш д е г! ка га з д а р ы н о б ы р а ты п ; д а у ы с ы н G ip ке т е р ш , Gip б эсен д етт; сейлегеннен Kepi то кта п ойлануы ке п бон, сол б а я н д а м а н ы н е у н и н ш т е г е н ш е e 3i д е т у с 1н б е й т 1н а д а м т э - р 1'з д е ш п т у р . — Э м м е ж у р т , эм м е ж ум ы сты ... Э м м е, эм м е... — деп баяндамашы жолдае сезш аяктамай веш ке карап бан­ ш и ды . М эж ш ст1 баекарып отырран ж ас бала ж 1п т баяндама- ш ы т а к е й т п е, б о л м а е а е а п ы р ы л ы е ы п ж а т к а н к е п ш 1л 1к к е Keiiin п е, к а б а г ы н ю р ж и т ш о р н ы н а н т у р д ы : — Ж олдастар, ж олдастар... Н е болды сендерге? О ты р- е а н д а р ш ы , с е н д е р у ш ш 1с т е л in о т ы р г а н б а я н д а м а .-.— д е - д1 устелд1 уррылап. — Н е сш е о ты р ай ы н — 6ip се зш е т у е ш ге ш м ж о к , — дед1 Gip xcirlT ш ы гы п б ар а ж а т ы п . «Э м м е к е п ш Ы к, эм м е е к п ш д ш к ... Э м м е-эм м е... И е, со- л а й ...» д е п б а я н д а м а ш ы c e 3iH с о за т у с т к М е н д е ш ы к т ы м с ы р т к а . С а п ы р ы л ы с к а н к е п т ш iuiiH O H O ipeyAi (здегендей бон м о йны м ды соза тусем . — Ж олдае! — дед! 6ipey колы м д ы устап. Ж алт бурылып бетш е карады м: Кызыл ш ырайлы, кош - к а р т у м с ы к , GiTiK к е з ( к в з ш щ 0 3 i к и т а р л а у д а б о л с а к е - р е к ), б ой ш а н келге н ж а с бала ж1г1т. А я гы н а сул ул ап Tiri.nreH сы р етш , ш уга д а н т т л г е н к о р ж ы н ж а м б а с ш ал- бар, баркы ттан гим настерка, эскерлерде болаты н сакти -

ян сум ка ны иы гы на асы ны п ал ы пты ... Б эрш ен буры н квз ай ы рм а й ка р а р а н ы м — сон ы ц K03i, ocipece, кв31ндсг1 ке - a i.w ip iri (пенсне) болды. А у р у екеш н де, одет екенш де б м м е й м ш K 03 iflA ip iK T i квр се м ж у р е п м н ш су ете т у с е тж ! б ар . Э й ofiT e yip осы ке зм м и р ш !.. Б у л K 03 ia flip iK T i та кы - рып цып талай ж азы п та кергем-ау, «болмагаш тан бол- мп еши» деп татарлар айткандай, «жасыратын сыр ж ок» (б у л — с ы р ж а с ы р г ы ш n e ft6ip ж о л д а с т а р д ы и с е з п п н м э- т е л 1' е д 1- а у ) , у я т а р к а л а г а н н а н б а с к а т а п к а и о л ж а м ш а - — Т а н ы с б о л а й ы к: Б а й б а кт ы Т а н а уо вп ы п, — дед1 э л п ж М т колымды катты рак кысып. — Э ... ж а кс ы , — деп колы м д ы босатуды ц кам ы н ic- тед^м. Екеум1з ката р ж ур ш келем1з. Банбакты ны н аузы да- иы л таппай свйлеумен келедк Айтады да кудель К е н ш калм асы н деп мен де ж ы м ы ндаган болам. Кулгенде, о д е т кте ге н д е й боп TiciH акситад ы . «О сы ны н ал ты нннан салдырран ric i бар ш ы гар-ау» деп байкЗсам, бар екен. — ...Т ак сказать, мен тергеу орны нда ж урм ш . Ш то ж е , т е р г е у о р н ы н д а ж у р ш т е э д е б и е т к е к ы з м е т icTeyre болады. М ен муны вз1мш н комсомолдык борышым деп K o 3 ip ri кур ы л ы с, улы табы стар, е к п п ш геройлар... О сы ны с уреттем ей у ж д а н ы н ш ы д ар м а?.. M in e , сон ды кта н о с ы ж у м ы с к а вз1мд1 м о б е л и з о в а т ь eT in 6y r iH ш ы г а к а л г а - ны м едь.. М атериал д е генщ уж ас... П оним аете: екш ндн- л е р , г е р о й л а р , к у р ы л ы с т а р , ж у м ы с т а р ... О д н и м с л о в о м .. т а к с ка зать...— деп Б а йб акты сезд1 соза бередг. Сейлепеи сайы н кы зы ны п, epui суМ рленш , езу1 а к аян тарты п бара- ды. М ен буры нры дан бетер ж ерш е тускендей болдым. Клубтан узанкы рап барамыз. Алдымызда ею эйел с е й л е с т т у р . Б 1 зге к а р а п т у р р а н ы 6ip ж а р ы н а к и к а й ы к - к ы р а п а у з ы н а ш ы п а н ы р а я к а л ы п т ы . Б 1 зге с ы р т ы н 6e p in т у р р а н эй е л 6ip н э р с е н 1 к ы з у сей л е п т у р , о н ж а к ко л ы т у й ш п 6ip к е т е р Ы п , 6ip т о м е н т у с е д ь .. — Э й е л е к п ж д м е р 1м е н с е й л е сс е м д е п ем . И н те р е с н а я тем а,— дед1 Б а й б а кты TiciH акр ита к ул ш . — Тап осы ею эйел те пн емес ау, барып сойлесш кер- c e fiiu i, — д е д 1м м е н ор ан : — Д а , правелы ю , мен буларм ен сейлесе б1лем, — деп Б а й б а кты кене т соларра буры лды ... К уты л ган ы м а мен куа нд ы м . Ендт тез!рек сы зу керек. Калай карап жалтарам деп ж ан -ж а гы м а караймы н. Тап сол минуттес

— Щ ынынызды айтты ны з-ау. Ж ол ж урге ндсрд ш ка- д а у сы н ы к пы и» деп ке л уи й едь.. С у р асты ры н ы з, бьлуип кызып сейлШ — ж у л ы п ж е й тш 'ф ! ж ол ы м иа н кал д ы р ы п м у л и ц берген кеш н ш епне тусклы. 0 ииреттеп эйелдердш бэрш ш коз! — А й б а л а ... Т о к 1;а и с е к ш и : м е л д 1р к а р а к е з д е , ш а - не ш е п 'н ге н n im in M e n TaFbi-TaFbi: о к ш а к а д а л ы п , т у к - «Б ул ка л а й ? К а н ы н '. т у р га н т у р л 1 nim iH A i кездер... д а й д ы ? А п т ы р ы п , с а с ы п i6o n M aF an н е ж о к о с ы ? !...» т у р ? ... О с ы э й е л д щ у с т ш д е г 1С1е т т е д 1м . Б а й б а к т ы г а д е г е и деп, ан-тан боп мен urre pi аттадп келедк «Эй сен к в з ш Б а й б а к т ы к е н е т б у р ы л ы п , к е л е б 1Л й н а ж е г п м б а р м а ? !» л ы н т г е ш е к т е п w i n а л ы п , ж 1б е р с ш 1ш . — А у, ш ырарым токта, м ы нау эйелДР б е р т , кул ш сь л е й ж п п,— дед!м тарты на ту с ш . „ — А с ы к п а н ы з , ез1м а й т а м , н и ч е г о о с о б е н /7011- 8- im j i- дед1 Б а йб акты акси я кул ш . ем , г?и— 031 Meni дедендстш элде кай д а алы п б а р а д ы .’£ |,изде намын, босататы н емес. Куш пе н б осанура— тебел. y flip K ici e M e cn iii. Ж э р д е м ге ш а кы р а т ы н ж а к ы н ж е р д е м. линия да керш бейдк ¥зап барамыз. Буры лы п караймы н: э л г! эйел баяры о р н ы н д а та п ж ы л м а с т а н эл1 т у р . « К а п , м ы на у итт1н K ecipin-ай!... А п ы р м а у, б ул не д е ген зо рл ы к? О сы зо р л ы кка мен неге конем ?...» деп бул аи-таланы м шырып аш улаиы п, тап сол жерде Байбакты Танауовпен а т куй р ы р ы н i<ecin а й р ы л ы с п а к та б о л д ы м . « К ы з у л а н ы п ка й те с ш , неге к е зщ ж е тш тур ? M yM K iii б 1 р е у д т сем ей­ ны й э н г !Meci HibiFap. О и д а й oK iiF a caFan та кы р ы п б олы п ж ары тпайды , окуш ы га кызыры да ж ок. Тал тусте таны - м а й т ы н б 1р е у м е н у р ы с ы с ы п ж а т к а н ы н у я т ем е с п е? » д о - ге н с и я к т ы G iT iм ш i ой 6ip ж а г ы н а н ж ы л т ы н д а п , к а б ы н - дап келген аш уды су сепкендей баса туседн — ...C i3f l i к е з д е т р с е м д е п ы н т ы к ем . Ж а з у г а т а л а - бы бар жастарды бмеЫ з рой. © тш ем ш : меш н ж азга нда - ры мды о кы п, акы лы ны зды айтсаны з е к е н ,— jie .ii Б а й б а к т ы 6ip к е зд е . — О йбай ш ырары м, сы нга ш о р ка кп ы н . Б1зде Бейсен- б а й , М у с т а п а д е й т 1н с ы н ш ы л а р б а р , с о н д а й д ы н 6ip in e >Ki6e p in с ы и а т ы п а л м а с а н — — д е п к а ш ы р ы с с а л ы и ж а - ты рм ы н. Алдастырып турып колымды босаттым Кайта жабы с- ка л ы b iU F a fla a iiu n eAi, мен UFU ca туст1м . Т а р п а б ас са л у- га а ' |н а л са, тур а K auiyFa да та й ы н б а й ты н ы м д ы се зд к Б а и ка й м ы н : « Б е ке р босаты м -а.у» де п iu iiiie ii O K in iii ту р . О ны сы н сезд1р.чеймш деп ж ы м ы н д а га н болады . М е н де

жы мы цдаммы и. Э йткенм ен квп арбасып ту руга батылым барм ады , «о с ы ИТТ1Ц к в з к а р а е ы б у з ы л ы и б а р а д ы , с ау турраны мда сы тылып барайын» деп мен оган басымды 1Ш М . — Ж аксы кош болыцыз. — Ж олдас, 6ip рана минутке!... Жолдас, жолдас... М е н ы ш кы н а басы п е кш и и уйд1 орал ы п та улг1рд1м. E p icin дем ал ы п, б а я гы эйелд]' е гш ескерд1м: сол оры ида э л i ту р ма екен? Элде, ке тш ка л д ы ма екен? KeTin к а л ­ га н болса, ка л а н та ба м оны? B ip aK , аты н б!лем : А йбал а. С урасты рсам , б элм м ... Сонда Б а йб акты ны н соны м а тус- ncciH e кез|'м ж е те ме? С о ны м а туссе , T ipi болы п сейлесп- рер ме ол? Т а п сол ж е р л е Д |Л 1.мбетов д е й тш та и ы с ж ол д а с ты н тан бола кеткеш . П ортф елш ауы рлап ж у р у гс epinin те келед! екен. эйткенмен соны ж умсады м: — Ссы лай ж ол дас. С онау уйд щ сы рты нда ол Mcni ба- к ы л а п ?т у р р а н б о л а р . М а г а н к т е г е ш п е з ш е ic ie , б |'л е г!п е ж а б ы с т а , с у й р е с е ц д е у й щ е а п а р ,— д е д 1м м е н о р ан . Д Ы м б е т о в сезс1з ice iiin, сол к ы з м е т п оры ндараны y m iii 03in б а кы тты сан айты н дай асыра басы п ж енелд к B ip e p м и н у т е т п е й - а к Т а н а у о в т ы e p iK c i3 с у й р е ге н д е й Fbin 1 э к е т т бара ж атка н ы н ке р .ш !... Ж уг1ре басып манаты оры нга келсем, Айбала ж ок. Ж у р т с и р е й б а с т а п т ы . B ip л а р е к т е н п а р се 6e p in ж а т ы р - м а -а у , о и п р е тке т Ы л гс н энелд ер. Co.napFa та м ан ж а кь ш - д а п T ycin , 6ip эйел ден «А й б а л а н ы б йп еа з бе?» деп сура й 6e p in ем . у й ш е н а ш у л а и ы п ш ы к к а и эй ел м е к а л а й , мерин сез!м м ен ж ум ы сы болмай: — М е н е м сс а р ты , ка р м ей ту р м ы с ы ц ? — де.'и ш а п ты - «Э й, а н т урсы и о н б а гы р » деп OFan ке ш п ал ды м . О ран та я у ту р ка й о р та ш а бойлы , а ш а н ж у з д к ка б ы р ш а к epin айел, ш аш акты орам алдан шырып обырап турга н ш ашын ж н н а й T ycin : — А й б а л а д е г е н э й е л д е й ш з б е? О л H e ni3 ед1? — дедк — Ж эй эшейш. — « Ж а н э ш е й ш » д е й Ы з б е? © з Ы з к а ш а н к е л ш ед'В ni3? К а й д а н ке л ш е д й и з? .,.— деп м ы скы л кы л га н тур- мен к у л ш а р е й д ь E p e ric in KeTin ка л гы м да кел д |, ж оп айтар ма екен деп тэты дэмеленем. — Б о й д а кс ы з Foil, э? — дед1 э л г! эй ел та ры к у л ш . — А там аны з: каты н-бала дегеннен кош е алмай ж ат- к а н K iciM in. 32

— Ш ы ны ны зды айтты цы з-ау. Ж о л ж у р ге н д е р д т ка- 6i « б о й д а кп ы н » де п к е л у н и ед ь.. С у р а с ты р ы н ы з, б ш у и н 6ipe y та бы л а р... М а н а д а н 6e p i ж о л ы м н а н к а л д ы р ы п м у н ы н б е р ге н ж а уа б ы осы болды . © m ipeTTeri эй ел дер дщ б э р ш ш ке з! м а г а н к а р а п с а м с а с а н с е к ш д к м е л д 1р к а р а к е з д е , ш а - кы райран m erip каз де, тары -тары : о кш а ка д а л ы п, ту к- cn in , кул 1м а ре п, м у л гш турр ан ту р л ! n iu iiH fli кездер... «К уры сы н , осы ларга ерм ек боп м аран не ж о к осы ?!...» — деп салбы рап, кл у б ка ка р а й беттед!м . Б а й б а кты га деген а ш у к а б ы н д а п , к а н ы м д ы к а р а й т ы п к е л е д к « Э й с е н к а з 1Л- flip iK ! О с ы д а н о с ы о к и р а н ы н а н ы г ы н а ж е т т 1м б а р м а ? !» деймш ызаланып. С ы п а к ш н г е н 6ip ж 1г1 т а н а д а й д а н е т е 6e p in , к ул 1 м с Ь реп бурылды: — У м ы т ка н ж о к с ы з б а : м ен О р а к п ы н рой, 8- iu iji- р е к т ! а р а л а й т ы н ы н ы з д а б а с т а п ж у р г е н м е н е м f o h ... К о н в е й е р д е н а т т а п е т е м д е п к у л а г а н ы н ы з е с 1Н !зд е ме? — дед| ол кул ш . — А у, сен А йб ал а д е йт in эйелд1 б!леЫ н бе? — Айбала. — И е, А йбал а... М а р а н 6ip e p к а р а п а л ы п , о л к у л 1м а р е г е н т э р 1з д е н е д 1. Б ет алды туры п мен кы за р а тусем . Л й б а л а н ы н не y o iin KepeKTiriH асы рыс а й ты п ж а ты р м ы н -а у . — Кезмиирж дейс1з бе? Ke3i кыли д ей аз бе? Ойпыр- мау, к1м болды екен ол э?.. Айбала дейтш менщ балды- зым бар едк механический цехта ктейтш ... К езиш р ш KiM болды сонда? — дед1 О рак эз1ме карап. Ы мырт жабылып, коз байланып барады. Y й жанда- рында, ес!к алдары нда аска ж и налгандай боп отырран K icw e p . М у н ы н Ke6i к е м ш р -ш а л , б а л а -ш а га . — О й ко й з а м а н -а й !— дед1 ка тп а р бет ка р а кем ш р 613 т у с ы н а н е т е б е р ге т м !з д е . Уй орнына тесеу уш ж уйген тасты орындык кып 6ip- сыпыра шалдар соган уймелептк Л^ебел! келген орта жасты Kici, Kipai беркш колына устап, merip кезin жана туып келе ж аткан айга кадап, сезд1 ескектетт согып отыр: — « ...Ж а с K yHiM foA ... Т а н 61л1не у й д с н ш ы к т ы м . К а й к ы кур е н д е й тж аты м бар. К,ы зды н м оласы н б ел м е а л а к е л е ж а т ы р м ы н ... д е г е н c e 3iH к у л а р ы м ш а л д ы . С а гат к е и ш торыз болды деп м ехцехты н гудог1 ы ны- ранды. 0 лке бойын алып ж аткан баска рудннктердщ ryK o ri де буран ж ал гасы п, ты ны к эуеш толкы нд ы ры п, ер- 2-2979 33

т егш тер д ш кешю KeiieciH 6ip сыпырага шейш бузумен турды. Орактын у 1Нн1ц адамдары да есш алдында отыр екен. Айбаланы айтпай таныдым. — Ж ур, Айбала, сешмен сейлесетш соз бар,— деп О рак, апалактап асыккан кгадей уйше nipe элсктр ша- мын жакты. Айбаланы енд1 аныктап керд1м: домалак мурын, том­ пак бет, куЛ1м коз, орташа бойлы караторы эйел бала. Ж асы жиырмага я жетш, я жетпеген болар. Онымен катарласып сэры бужыр, сопактау эйел тур­ ды. Ж ук аяк астынан шыга келген мысыктай боп, бул екеушщ арасынан кнмелей етш, Kapi K03i сыгырайып 6ip кемшр де келш KipAi. Мен олармен амандасып жатырмын. Эйткенмен Орактын асыгыс сезжеи шек алран адам сеюлдент, «бу KiM e3i? Айбаладары мунын жумысы не?» дегендей боп 6 ip iH e - 6 ip i карайды. — Айбала, мына Kici ceni (здеп келдь Сараи кездес- кен кези ш рж KiM, соны айт, сол керек! — дед1 Орак ен- Tire сейлеп. Айбала маран кадала карал юшкене турып, кул!м- cipen: — Сонын взносы KiciiiiH жолдасы ceKi.nai KopiHin ед1 гой,— дед!. — Атай кермешз, карындас... MaFaH онын калай тап болранын айтып Tyctaflipin жатырмын. Айбала 6ip сыпырара шейш ундемей томен караумен турды. KeMnip мен сэры бужыр эйел Айбала- нын бетше кадалумен болды. — Айта р о й , Айбала, уялма, бул Kici эдей! !здеп кел- д|',— деп Орак тары дэйек болды. — Не айтатыны бар: ол кэд1м п Байбакты Танауов! — дед! Айбала сурланган nimiHMeH. — - Танауов!? Кой э, ол кайдан келед! мунда? — деп О рак, отырран орнынан ушып TypyFa ыигайланран адам- дай козрэлып койды. Сары бужыр эйел мен кара KeMnip де урейленген ш- miiire юрдь — Ол жагын мыла Kici бшмесе, жолдастасып жур- ген...— деп Айбала салкын кулш, терезе алдындагы узынша устелдш ек1нш| ж ак басына отырып ютап акта- pyFa KipiCTi. Сары бужыр эйел 6ipep KypciHin алып шай кокта ki- picin, KeMnip барып кроватьтын алдынгы жагына сиырша 34

суйкене отырды. Yii ш ш д епл ер аз кем тынып, еткенде- rini оймен шолып еске туспргендей болды. Б 1реулер1 ауыр курсшдк — Айбала, мына Kicire бастан-аяк айтып шыкшы, жазып алсын, б у л — жазушы K ic i,— деп О рак балдызы- иа етше сейледк Айбала елец еткендей басын квтердк — Жазушысыз ба? — Е , эйтеу1р... Айбала 6ip сыпыра кул1мс1реп отырды. — Шынында да а зге айтсам ба екен? Кдт_ап жазып шыеарар ма е д ш з ? Келмгпрш айта алмаймын Fofi 6ipaK. — Нобайын Faua айтсацыз... — Сол кезде жазган 6ip тетратым бар ед1, соны бер- сем де болмай ма? — Тшт| ж аксы... Кровать басындагы кобдиша сандыктан туптеул! тет­ радь шыгарып Айбала 6ip сыпыра coFaH уншумен отыр­ ды. Бет элпет! 6ip кызарып, 6ip сурланып кубылумен болды. Б1'з ынтырып тетрадька телм1рд!к. — ¥ят болып журмес пе ек ен ?— дед! Айбала кур- ciHin. — Кой-ay, не езщ айтпайсыц, не тетратынды бермей... Е , сен TinTi,— деп, О рак Айбаланыц колындагы тетрадь- ты кагып алып магам устатты. Енд1 айырылмацыз. — Ж ок, алыцыз, езп ш FaHa окырсыз. Баскага кер- сетпесаз....— дед! Айбала кызара Tycin, кул1мдеп. Карындашпен жазылыпты. Кей жер! комеск!. Ж а - зуыныц ipuiirine, кей эрштщ тым OFaiu жазылуына ка- рап Айбаланыц бер1ректе хат таныганын байкайсыц, жазылу тур! естел!к дэптер тэр1зд!: жылы, айы, кун! ко- нылып отырыпты. Bipiiiuii бет!н ашып окыганнан-ак кер- кем тйшен жазылранын керш cyfliHeciK. Аздап ендеп, емле катес!н тузесе, осы куйшде де жарияланып кетед!- ау деп ойлайсыц. BipaK, баспа свз бет!нде осы куйшде жариялауга Айбала руксат етпейд!. Сондыктан мен 6ip жагынан осы тетрадьты пайдаланып, екшип жарынан Айбаланыц ауыз eKi сез!мен толыктырып, окнраны бас- тан жазуга KipicTiM. 35

Т1ЛЕК Кол токпактай кара жшгг, шекеЫ кунге жалтырап, тарантастын алдьшгы жагьждагы тактайга табанды тК рей Tycin, желштщ кызуына тусксн кос курешпц басын тежедЕ - Бай, уа байеке, мына томарга ат шалдырамыэ ба? — дед1 шац баскан беям бурып: Капсагай жауырын кара Kici, уйкыдан шошып оян- гапдай. теке сакалып тарамдам, 6 ip c p ccinen кер1лд1. Суй тя де, бука мойным демеамен кабат бурым: — Ау, ау кер!нбейд| гой? Мупыц мс шырагым ау? Кездем таса кылма дегенiM кайда? Жамам айтпай жаксы жок, каншама пул екенш 61лMeiiMiciH?-.— деп, шын сас- калактам, дэбйрледЕ — Тыцданызшы!.. Тынданызшы!..— деп кара ж И т кокмлама отырып KyaiMcipen едЕ бай ожырайып, шуга желбсйдщ кулагым туре Tycin, муки: кулакты кешнп жакка теседЕ дурЕлдеген дауыска жер с 1л Kinin, кек шай- калгам секыш ед1: Коле жатыр екен... келе жатыр екен!..— де,я бай да балаша куанып. Бул — Сержам дейян K ic in i3 едЕ Кок жиекке кун келбеп, т упаз тунгныкка батып ба­ ра жаткамдай, сыгырайып кез кысты. Батар куммен та- ласып, «таямым»ды согып ж 1бер1п, Сержам отагасы скжд) мамазым шокандатты. Кос куреншн npeuiKeciu догарып, тукт1 атка карсы байлап, кара жсленнщ етепн куыстап кешip — Ыбыраш тезек теруге KipicTi. Дурмде- ген дауыс кенет буртылдап, сыртылдап булыккандай, 6i- реу тумшыктырып жаткамдай ышкымды. Сержан отага­ сы саскалактап, «алкам» мем «кулкуалда»нын кайсы- сым бурым эйтарын умытып кусырган колын жазып ж|'бердЕ — Ж упрссйш Е Ыбыраш, сымдырды гой, булд1'рд! го й ,— дед1e iiT irin . Кара жолды бойлап тамрандан Ыбыраш жупрдЕ букшекдеп Сержам ж упрдЕ Булар белеске кел1п шык- камда тарсыл кайта ест1л in. кек туям бурк-бурк еттЕ — Е, жазгамым ай!.. Е басе! — дед! Сержам отагасы eKi MiMiMCM дем алым. Булюлдеп жорткам аттай боп, жердш топырагын уыстап шашым, трактор келед1 сыдырап. Алып денел! сиры ж т т кепкамы кмсайта Kiiin, самайдам шыккан са­ ри шашы термем уйысып маймем баттаскам кара кол- капмен трактордын б|'рдемесж козгаган смякты болып 36

1сд1, дурждеген дыбыс бэсенсш, трактор мимырттады. Осы трактор е з М н менинкт1 атынан ж аман, Сержаниыи буран еш 6 ip катынасы жоктай-ак, сэры Ж1пт тым устш карайды. Серекен, куш тускен адамдай, сэры ж 1г1тке жарынран адамнын шшшш K e p c e T T i: — Аман! Трактор аман!? — Трактор аман,— дед1 сэры Ж1г1т салкын рана. Серж а и курснпп, тракторды айналумен болды. — Ыбыраш, э Ыбыраш! Д М баска нпрюн осыным- д ы о д е й i бузып журмес пе екен? — KiM бьпсш,—- дед1 Ыбыраш от ж апял отырып. Сержан canapFa шыкса, кара куман мен мосысын калдырмайды. Баягыда малмен сауда F b in , Атбасар мен Орынбордыц арасын шарлайтын кезшдеп алган эбзел1 едк Тыныш кеште, ен далада тутшд! буркыратып, кара куман буркылдап кайнап ж атса, Серекен, маймен бат- таскан К1рлi кара тебетейд! шекеге таман салып, кок шалрыннын ycTiHe шлем тесеп, 6 ip ж амбастай жатады. — Ыбыраш! Шайыц т еги ш ... Д алада !шкен тамак Сержанта балдан да тэттк Ж урт, Мэдине бэйбш енщ колынан imKcii тамакка ын- тыкса, Сержан далада отырып, кара куманнан\" iiu e r iH шайына, шелекке аскан етке ынтырады. Ж астаи уйрен- ген эдет. Жиырма жасынан сауда штедк Ж асы каз1р кырыктын iuiiHfle. Атбасар, Торрай, Костанай, Тройский, Ж аманкала, Орынбор — осы елкеде Сержанды бЫмейтш адам сирек болар. Уш кара атты парлап, пэуескемен журетш Kiciu ед1. Кенес yKiMeTi келд1 де, куйш аздап взгертт!: саудасы бегелдк жылына пэлен мындап панда Tycipin туратын паровой THipMeHi казынара Tycin i<eTTi. Bcipece, осы тшрменшн кету айыбын — Серекен бала- ларынан кередь Зулкарнай, Ж усш деген ею баласын 01рдей, Т1Л1 ш ы рысы м сн орысша окытты. Балалары ушш 03 ушнен аульная школа да ашты. Зулкарнай, жылтыр туйме тарып, Костанайдары «реальная школада» 6ipHe- ше жыл отырды. Кенес орнаган сон кызмет 1стейм1н деген боп, судья боп ж у р т , сол Зулкарнай турмеге тустй Онбайтын ипркш десейшП ©зшдей K ic iH in балалары, Tyfieni туг!мен жутса да, 6ipeyi былранган емес. Шырма- тылуын карашы... Серекен тары арага Tycin, турмеден шырарды. Баяры 6ip атактын аркасы, дос-жардын кеи- T ir in in пайдасы!.. Зулкарнай кэз1р жер бел 1мжде, тым болмаса осы орнында баянды болса екен! Осы орнында отырса Серекенюн баярыдан 6epri ш ы рыны н артырымен- ак кайтарар едк О баста-ак шаруама cenTiri тнер ме

екен деп окытылтан бала ед1 гой бул... Ceirriri тимей де журген жок-ау, Серекец кешгеннен де айта береди 22-жылдары Госторгпен шарт жасасып, Серекец сауда- сын канта 6ip бастап керген той. Онын аяты сотпен тынып Серекеншн мал-мулш казыната Tycin кете жаз- датан; ондапя кортап калтан Зулкарнай... Зулкарнайдыц сондагы шебер-niri ecine туссе, Серекец, осы кунге шейiн кул!марейд|'.......... «Tipi болсын карагым!... Эшейш, ке­ шгеннен айтам... Мен мендтмнен рана мерт болмай журмш той»,— дейд! Серекец Kypcinin. 23-жылдардан былай, шаруа Typin езтерт™ де, Серекец егшге жабысты. Зулкарнайдыц аркасыцда машина-сайманныц не-не сумырайын алды-ау... «Bi3re сатпайды, сен кайдан алып журсщ осыны?»— деп, кернй каланын орыстары Сержанта танданады. «Мен — бай смести. Мендей боп улплГ шаруа курсац, сатан да бередЬ,— дейд! Серекец жымыцдап... Он кулынды бие, жиырма бузаулы сиыр, он бес пар атан еп з, 15 пар жаксы аты бар. Сержандаты дэулет осы. ©ткен жылы 50 десе erin салып едц бныл 75 десе салды. Губернеден шыккан агроном Сержанныц осы дэулетш Kepin, кымбат багалы кара айтырды, жслкеа куж!рейген Кызыл буканы Kepin, «Губернедеп улг!лi ша­ руа куртан Kici екен» деде Бул — Сержанды еллрмей- TiH атак... Жер бел1'м1н!ц бастыты тап осы жолы Сержан­ ды кабннет!не шакырып алып, шаруасынын жайын кеп сурады. Трактор алуга руксат берген де сол. Газетке ба- самын деп суретш де алып калды... «Жумысты трактор- мен улпргпрерсш , аттын, eri3flin 61'рсыпырасын сат» дейд! Зулкарнай. Bip нэрсеш сезбесе неге айтсын. Агайын кай 6ip суттей уйып отыр. Баяты осы, Сержан ашкан ауылнай школден окытап балалардыц Ke6i солакпандай Kici боп, осы куш тайталасудан тайынбайды. Сержанды K y ftflip e T iH сондайлардыц кылыты... OflTeyip «аруак жар боп, езеннен коныс аударды да, соцына ерген елу уй бар, «Кара пт елген» басына коныс салды да, кезш ашкандай болды. Елден жылу жнып, «Кара пт елген» басынап ме- uiiT салып, Жуматай молданы сонын басына койды. «¥йымшылдык» кушеюмен келед!. 0зен бойындаты ка- лыц елд1н талкысында Оспан жур. Оспанды адам тып шытарута да Сержанныц енбег1 аз сщген жок-ты. «Жак- сылыкка жаксылык», Сержанды пэле-жаладан кортап, абай боп отыртаны анау... Ен артысы — кунде каптап жаткан eKifliHfli де «Кара ит елген» басына 6ip ж!берген емес-ау. Сержаннын кай турде eMip 6TKi3in жатканын ау- дан cipo бше ме екен «Сержан Аралбаев»деген 6ip аза­ 38

мат № 4 ауылдын т!збесшщ басында тур. Турса ше... «Кара ит елген» басы ез сорпасына ез1 кайнап тына кал- ганын кердщ бе? Серекеннщ Ttaeri де осы F o fi... Серекен KypciHin, алдары кесесше буплд1. C o h fh жыл- дары ой каптайтын боп ж ур ез1н. Кешшмейтш кылмысы бардай, кыл устюде турран адамдай аярын андап кана басады. Bipep кате icrece, осы турмысы TiricineH certain, бет-бетшен кететш сеюлдй Журект! жайлэган кауьп. Кауыптын T y p i кандай: ауыр ма, ж енш ме ол ж ум бак— Кейде, Серж ан, осы кепшииктен езш е дос таба алмай кысылады. KiM 6taefli — бет-бет1мен тозып, Сержанды жалгыз тастап ж урсе?.. «Сен бурынры буржуйсын! Кан ш кен сэудегерсщ!.. Кырсыгынды жуктырасын, ау- лак!»— дегенд1 шырарса... Кой, неге уйтсш?» ¥йымшыл- дыктан айрылган ел емес. Осы елу уйдщ бас кетерер! Сержаннын алаканында емес пе? Мадине 6aft6iuie 6ipey- iH «кайным» деп, 6ipeyiH «кайнара» деп, майда тиимен сылап-сипап, 6apiH пенде р ы п отырган ж ок па?.. Осы елу- дщ ш ш д е «бузыктык» шыраррандай 6ipeyi бар ма, cipa? Бул тукымда тентекпкке yflip Kici жалгыз Ж албыр едк ол торыз жерден басын жаррызып осы куш «микула» боп кеткен адам сеюлденш журедь Ж албыр сияктыл'йр Оте- ген, Токтабай аксакалдардан асып жумыс ктей ала ма?.. Серж ан, ойына жупнгенде, билж езше тигендей боп, тунжыраран кауыпты сершлд1рдй О н жарындары трак- торшы ж1г1тке жымындап: — С ен М ат юм?— дедь — Иван. — Э , И ван, И ван... Корошо И ван... М е н ш жаксы Kici. Мешш самый короши шаруа!.. Трактор барады, мулде корошо болады... MeHiKi малай бар, аты Сарбас. Крепки парень... Сен оны алты айда уйретш шырарсан, мен спа- сипа айтады... Иван, макул дегендей басын шулгиды. Бул — баспа- кана жумысшысынын баласы. К азак даласына 6ipiHiui шыруы. Комсомол уясыныц катшысы мунын казак дала­ сына баратынын б ш п : «Сенщ мшдетщ трактор жумысы- на 6ipep адамды уйретш кана кайту емес, ауыл жаста- рынык арасында уп т жург1зш, комсомол катарын ecipyre куш сал...» деген. Осы ccine Tycin, Серж ан отагасыдан «комсомол у я с ы бар, а?» деп c y p a F a H едь Сержан шошып кетш, K ec e cin шайкалдырып T e rin алды. — Ойбай, атама, KepMereniMi3 комсомол болсын!— дед! ол. 39

Г - Д а - — дед! Иван дауысын созып: «Д а, мешн мш- дсПм — 6ipep адамды гана уйретш канту емес. Казак ау- лында алты ай журем. Ti^iH бьлмеймш. Малай-батрак- тар меш'ц ил епм д 1 угына алар ма? 0 з1м1зд|'н: Саша, Гриша сняктанып, экей-укей араласа алармыз ба? Mcni «орыс» деп шетке какпас па скен? Элде, комсомолдар катар тузеп, курулы дукеннщ устшен шыгарар ма ексн? Осы K ic iH iH e 3 i 61'зге тэн адам емес-ау езк.. Бул не run трактор алып ж ур?..»— деп Иван Серекене ала кез1меи карап койды. — Ыбыраш-ау, Ыбыраш, мынау не деп мынкылдап отыр? — Трактор жайын айтып отырган болар,— дед1 Ыбы­ раш шайга умтылып. — Солай дейсщ бе?.. Эй шошнмын-ау езжен... Тун каракгылана тустк Ошакка жаккан от элареп c e n iii, карауытып кулге айналды. Кара куманныц Ty6i кетермдк Сержан 6ipep KeKipin: — Уа, тоба, 6epreniHe u iy K ip ,— деп карнын сипады:— Ыбыраш, атынды жек. Елге ж ет т багайык. Жумыс кезк Тракторынын кызыгын квреГмк. Ж урт аузыиан тастамай- тыи едк кандай болар екен... К а р а к у м а н н ы 1 { iu iiH т а з а р т ы п , KececiH c y p T in , Ыбы­ р а ш , ж а й л а с т ы р ы п с а л ы п ж а т ы р . Тапал бойлы, котан а я к т а н г а н к а р а ж т т . Он ж ы л д а н 6epi Сержанта копир б о п , т а м а г ы н |‘ с те п к е л е д к Бул да внер. Мэдине бэйб1ше: «о сы к а й н ы м н ы н к у й г а н ш эйн т а т и болады»,— дейдь Со- н ы ц вз1 к а н д а й а т а к ? — Ыбыраш, сен калай ойлайсын, б1здж элп иттер уйрене алар ма екен? — Тракторды айтасыз ба? KiM бьлсж... Сарбастан 6ip- деме шыкпаса... 0зен бойындагы елде муны уйренуге ын- гайлы ж т т т е р бар-ау... — ©зенде дейм|’а н ? Жвш' келмес. Ылгн законник. Трактордыц Т1Л iH 61лin алса, твбеме c e K ipe p... Осы иттер- д|. баягыдан 6 e p i нан жеп'зш, песню асырагам? Уйренсш Gipeyi, уйретемш... Уйренедк.. Атынды жек, елге ж етт багайык... КЕК Енкек жауырын, имек бел, ннелжтей каткан кара Ki- ci — Жалбыр Жаугаш аров болады. «Кара нт елген» ба- сындагы ел муныц атын тепе б|‘ледк взен бойындагы калыц ел дс бЫсдь Tirin Tirin жатканды квргендер: «Не- 40

мене, Жалбырдын эшекейше салып жатырсын ба»— деп куледь Ойын-тойда, жиында б1реулер тебелес, жанжал mbiFapca, «Жалбырдын енерж бул кайдан уйренш ж ур?»— деп, ел танданысады. Сол Жалбырыныз — мына келенкеде отырган кара Kici. Кырык жамаулы кушиган мынау кара уй — эк еа Жаугашардан калган мура. Элде кашан б т н ш , с ш м - T i r i суйреуге келмейтш куйге ж е г п . Валдай женгейдщ колынын епеектш пмен, элдеммдердш ecKi-кускысын жиып жамау-жаскаумен эл1 келе жатыр. Ж азгы туры жарбитып 6ip т1ксе, ауылдан онашарак, сен соккандай кисайып, кузге шейш турганын кереан. — Валдай, уа Валдай!.. Тарамыс дайында дегешм кайда?.. ¥шыгына шыкпайтын жумыс — т т н , тус-тусынан каптап келед1 де жатады. BipeyfliH 03i жаксы ,б|реуд1н K63i жаксы. ТЧкпей кай- тарса, дуние пэлеге калганы, Ырысбике сиякты кек ауыз- дар: «6i3fli кайтсын, корыккан адамын сыйлайды. Бай- дын yfliHiH TiriHiH кайтарып K e p c iH , бэйб1ше шанын ас- паннан келт1рс!н. «К,ара ит елген» басынан кусын!... Кан- гырган телеу, © 3i, T in T i, нет1п барады?»— деп, елдщ 6ip жагын шулатып болады. С е з айтпай r i r i n бере койганда да, карык кылып ж аткан Ырысбике жок: «акы» деген сез бола ма екен, ауыл уй отырып акы алып...» «Пэлен- шешкш бурын T ir in , M eHi кай корлаганын?» деп буркыл- дайтындар да бар-ау, б1рдеме етк1з1п койганнап жаман... Осындайга ашуланса, баягы атак жабыса кетедг «Ж ал- быр тентек». Кун иыкка келсе, T e pi бестект! келснкеге суйреп, ку- рым кнг1зге аркасын уйкей, Ж албыр отырады. Кара коб- диша жастан келе жаткан жолдасы: iuii толган сайман, былгарынын кикымы, тарамыстын калдыгы, кез1 сынык гебен. Бэршщ K e p e ri бар, кайсысынын кай орыпда жат- канына шей1н аян. — Валдай, уа Валдай, тарамысын 6irri ме?... Мэдине бэйб1шен1н Конырдагы кудагиы кел1пт!. Ку- даги кербез Kici екен. Осы ауылдын эйелдер!1пн шонкайма етж K H in журге- tiiii K e p in , кудаги танданыпты: — Батыр ай, мынаны KiM TiKTi?— деп. «Ксрек болса T iK T ip in берей1н, ел!не апарып керсетер- cin»— деп Мэдине усыныс жасапты. Кайролда жылкышы, уйкысыздыктан кез1 канталап, мае к!с1дей тенсел1п Жалбырдын уйше келед!. Kyim in

ыстыктырына кейндь Бетше kohf3h масага кейидь Жыл- кыныц кезегше Minген торы байталдын YPKeKTirine кенн- Д'- ¥йкысынын канбаганына кейидь.. Дуние жузшде Кай- ролданын кешмейтш nopceci жок- Бэрш тугендеп болып, Кайролда Жалбырга бурылады: — М еш бэйбш е ж 1берд! саган кымыз iuiin кетсш дейдь..— Жалбырга ала кез1мен тары 6ip карайды: — Кымыз керегш б т есщ , уакытымен барып неге iiu- пейсщ?! Бул KeflicTiri бэржен де зьпдк «ceHiH KecipiHHeH мент уйкым к,алды» дегем. Куртеше рып тшкен тонынын enipi кыржиып кисык таярын суйретш Жалбыр келсе, Мэднне бэйбше жайда* рылыкка салады: — KafinaFa-ay, уакытымен келш кымызынды iuiin турсанызшы,— деп, кетж сэры аякка кымызды шайкал- дыра куяды. Жалбырдын ерш кымызга тисе, кулагы сапырысты тывдайды: — Мына 6ipeyfli тез!рек б1рдеме р ы п тастаныз... Bip аяк кымыздыц сонында 6ip кушак жумыс. Ж ал­ бырдын K e 6 in e кымыз !здемейт!ш де осы-ay. BacKaiiiKi болса, 6ip бДе жатар efli, бэйбшеншш срогында улпрт- песке шара бар ма? — Валдай, уа Валдай, курып калнлр, тарамысыцды экел!.. Эж !м 6eTTi ак куба эйел Валдай — келсккеге отыра калып, тарамысты ecin жатыр. Шокпыт жамау камзо­ лы — алдынан карасан, ак кержедк сыртынан кара- сан — кара ма, кек пе, кызыл ма — жер ж узждеп жамау сонда. Осы камзолдын e3in де 6ipeyam суйепне Tycin алып едьау... — Экесьау, сен не ойлап ж урсж ?.. Айбалажан жы- лап... Кудаги ЫлкМп жатыр деп eci-гпм..., Сарбасжанды шакырту керек едь уй болып 6ip сейлессек... Етш тж ултанын шегелеп жаткан Жалбыр 6i3fli_cay- сарына тыкты. Эшейжде кезж жумып отырса да, уйрем- ген саусак жанылыс баспас едь Балдайдын Kecipi: Kici- HiH кытырына тиетж сезд1 бастап... — Сен ит пе, сен ит жетесж м е н т туб1ме!— дед1 Жалбыр Балдайга карап балёасын бшемдей устап. — Койшы a K e c i, внебойы ашуланасын. Саран айтпа- ранда, K iM re айтайын? 1штен шыккан бала... Кемсендед! Валдай: катпар 6erri куалап жас домала- ды... Жалбырдын 6i3i тары саусарына кадалды. Кара 42

кошкыл кан буртиып iubiFa капты. Бул жолы Ж албыр ашуланбады, курсшдк — М аган кайт дейсщ, сорлы... 6 з Ш н бакытсыздыры- дан керсш!— деп, кан шыккан саусагын K ip.ni шуберек- ден орал жатыр.— М енщ сез1мд! юм тындар? М енщ ко- лымнан не келер?.. Кайтейш!..— Осыны айтканда Ж а л - бырдын кеплд!р тарткан 6 e T i жыбырлап, e p H i жымыры- лып, сакалы шокия калды. EKi шелек суды тенселтш Айбала келдк Двцгеленген кара торы беттщ ортасы сэл кызыл тартыпты. А сы р ы с журш аптыккан юсшей демш eHTire алады. Сонадай жерден кез1 кул1мдей, ауызы — б!рдеме айтуга икемдене келгендей болды да, суын есж алдына коя салып, Бал- дайдын жанына т1зерлендй — Э ж е , эж е деймш... Кудык басында Жэмиланы кер- д 1м. Жэмила езендеп ауылга барыпты. Ойындарын кэ- p in T i... К,ызык болады екен дейдк бай болып, молда бо- лып ойнайды екен дейдк.. — Ойнаушы KiM екен дейдк карагым-ау? — Комсомолдар екен дейдк.. Жэкен к у р сш т , етжтщ каюына KipicTi. К,олы жумыс- та, ойы шарк урып, элде кайда ж ур ... Н е кериед! бул Ж албыр; койшы да, сиыршы да, жалшы да болып корд!. Б 1рсыпыра жылдар Сержаннын сауда малый 6ip базар- дан eKiHUii базарра айдаушы да болып журдк ¥шы-киы- ры жок жумыс. Ece6i ж ок енбек. Сонын 6api жалрыз Сержаннын рана шанырарына cinin жатыр. Толмайтын 6ip курдым. Ж албыр снякты жуздеген, мындаран адам- дардын кунл сарп болса да 6ip толуынды б1лмейд1 ау... Сщ ген куштщ бе л п а болса екен ay... TinTi Ж албыр де­ ген дуниеде адам болмаган сиякты; Сержаннын осы дэу* лет! онын тинакымдай да с е п т т н кермеген сиякты... «Сорлы тобыр, мен болмасам, керер ем, элде кашан аштан кырылар едП»— деп тепсшед1 Мэдине бэйбш е. Жалбырды жындандыратын осындай свз. «И т ашуьш тырнадан» алмак болып, Ж албыр б!реумен байланыса- ды. Айкай-твбелес. Жалбырдын «аз рана уйл1 кантырран телеу» ек ен д т казылады. 1ргсл! шанырактан ербтендер Жалбырра жабыла тусед|, Жалбырдын басы жарыла- ды... Жалбырра болысам деп imci Аманбайдьщ да басы жарылады. Жалбыр мен Аманбайдыц беркш алып кара- сан, бас Tepid a F a iu сокамен жыртылран жердей: кика- жик,а. Жалбырдын басын жарран адам бэйбпненщ он квзшде: ет те, кымыз да онын аузында. Сонша епш кен- дей, бэйб1шеге бул не жазып ед1? Серж ан неге ара тус- 43

псйд1? Ара тусуш айтасын ay, TicTeHin боктаганын кер- сен: «Ит, ата сакалы аузына бггкенше, бузыктыгынды коймай!» деп, несш булд1рдк Kici ел-прд1 ме? Урлык кыл- ды ма? Я 6ipeyiH жазыксыз мандайдан iueprri ме? Ж ал­ бырдын жазыгы жалгыз т1л: ашу кернесе, т1лд1 еркше жЮередк в зш ш е — дурыстык осы-ay дегенш кейде ай- тып салады... Сосын, басын жаргызып алады да, канын шала Kemipin, Сержаи мен бэйбшенщ тапсырган жу- мысын аткара бередс Сержан мен бэйбш е мырс-мырс кулед1: «©3iniH эдетЬ таякты сарынады; таяк жесе, жен- дем болады»— дейд1... 16-жылы Жалбырдын кырыктагы жасы 35 ке шегершп, Жалбырдан он жас Kiiui Сержан кырыктан асып кетштг Жалбыр ашу шакырып eni, Сер- жаннын yiii шу erri: «Кашангысы емес пе?!»— деп. Дур- Л1ккен журттын ортасында Жалбыр. Ауылнайдыц списо- гы жыртылды, болыстын кенсес! ертендй.. — «Муны KiM id e n журген?» — «Жалбыр!..» Оредниктщ айдап бара жатканы да жалрыз Ж ал­ быр... Патша Tycin, Жалбыр турмеден босанып ед1, Сержак- нын yfii тары шу erri: — «Сен кэшр журген жерще тук 6iT ip M e c c iH : патша- нын да басын жуттын ба?!» деп. Серж ан муны эзм есебшде айтады: «Патшаныц ба­ сын ж уту» Жалбырдын колынан келсе, алдымен Сержан- ды у й т п жемес пе?.. Кенес орнаран сон, жиылыс кебейдг Жалбыр жиы- лыстан калмайды. — «Кане, KiM сейлейд1?» — «Маган свз бер>н1з»— деп Жалбыр ушып турады. — «Уай, курып кал Жалбыр!» — «Керек емес сезП .» — «Жалбырдын жарамазанын тындай алмаймыз!..» Жалбыр сезш 6iTipce, шуларан журт та басылады. Жалбырдын ce3i шан-шунмен желге ушады. Сержан мырс-мырс куледк — «Жалбыр, сезщ 6iTTi ме? Казаннын басына бар, конактын асын дурыстап nicip...» Осы ел «Кара ит елген» басына коныс саларда Ж ал­ быр 6ip сыпыра толкыран гой: «Калсам кайтед!? Сер- жансыз да кушмд! кермес пе екем?» деп. Мадине бэйб!- ше, Жалбырдын осы ойын сезе калрандай, кел|'к Ж |'бе- pim i. Жалбырдын жалгыз баласы — Сарбас Сержаннын епгшде. Жалгыз inici — Аманбай да сонык ecirinae. EKi 44

уйдщ б1рдей сауып отырганы— Сержанныа сиыры. M i­ nin отырганы — Сержаннын аты. Козгалып корни... Бала демекнн, осы 6ip exi кобелек: С арб ас — жиыр- ма б1рде, А й б а л а — он алтыда. С арб ас — басы байлы Сержаннын е с т н д е . Валдай — шешеЫмш деп окта-сан- да кур карасын коргенге мэз. Сарбасты Валдай «Кал- кам! Кулыным!» деп алдаса, бэйб1ше: «Ж ер жуткыр! К а ­ ра туйнек келг1р» деп каррайды. Каррыстан iuji кепсе, Сарбастын iuji кебер едн.. С арб ас — еркек бала, ептеп кунш керер едлау, мына кызды айтсайшы, осы кыздын он жаска толуын кутпей Мерует дейтш катын сыксиып, «балама айттырам»— деп... бэйбш енщ колтырыиа lripin алып MepyeTTin шалкактауын керсен... Кедей болганмен Серж ан мен онын тумаластыры бар. Бермесе, тары киын, «Жалбыр бузык баласынын барын байлады» дейдн.. «Сорлы рана кул-ау, мсшн балама бермегенде, каннын баласына бере ме екен?!»— деп, Мерует косй< ауыз, OMip- Л 1' к жыр кылудан тайынбайды... О да ойыншык, онын ар жарында адам шошырлык 6ip жумыс icTeyre Серекен ур- пагы uii.MipiKneiwi. Ж албыр осыны сезедь.. Меруеттщ баласы — Ы скак Сарбаспен курдас. С арб ас кой багып жургенде, ол сабак окып журдь Дурдек epin, аузынан шубырран сшекей... — «Экесь муны кайтем1з?»— деп Валдай кыижыл- гамда, Ж албыр кейш: — «Курысын, 6epei”iii<, ж ас бала гой, тузелш кетер» деп едн Сол Б1скак — эл1 Ы скак: плекеш кепкенмен, cyfluiM- ci'3-ак u iip K in . Арайын-туран Ыскакты сыртынан сыкак- тап, Mepyerri корсе, жым болады. С у й ю м а з рана деме- сен, В1скактын акылы дурыс сиякты: 6ipep жылдан 6epi вау i3fleriui шалдардын арызын жазып беретпш шыра- рып жур. Кайткенмен осыран дегенде Айбаланын атарга огы жок. — Ыскакка барганша, бауыздалып влерм1н!— денд! Айбала. Ауылдары 6ipre. Ы скак xe6iHe уй1нде болады. Ж еи- гелер1н ж 1бер1п, Айбаланы безд1ретш болды. Айбала су- га барса, бузау кайтарса, ол жолын тосады. Веттер!- ашылды. Созбен шайнасты. — Ceni катын кылмасам, кэш’р етейш!— дейд1 В1с- — Саган катын болсам, жасымды жерге жастайын!— дей;и Айбала. Жакын арада Мерует Мэднне бэнбннсге жолырып, Мэднне Балдайды шакыртып алды:

— Екеуще ортак мереке, балаларын ер ж етп, вне- боны керте боп, не ойнап-кулсш,— дедк Валдай кызын жас д е м е к п п боп е д к бэйб1шс баспала- ты п Ж1берд1. — Кой opi, бесжке белейж деп пе ен онынды?— деп. — Кудай коскан адам ек. Куанышка ортак боп оты- ратын жешм1з бар едк Неге екенш бшмеймш, осы куда- гиымнын кабагы 6 ip ашылмай-ак K e r r i,— деп, Мерует, тап сол жерде 6 ip такымдаганы... Сол кун1 1Н1рде, 6 ip e p жецгесш, заман курбысын ер- T in , Ы скак Аманбайдыц уйше кепть Аманбайдып ойел1 a p i жалынып, 6 e p i жалынып Айбаланы кенд1ре алсын- ш’ы!.. Ертенше M e p y e T T in шанкылдаган дауысы «Кара ит елген» басын алкшд|'рдк Бэйбш е Балдайды кайтадан шакырып алып: — Ж е а р деп басынатын катындарын бул емес. О да осы уйдщ 6ip шакырагы. Эуре кылмай ксл1и!н 6epin- дер!— дед!. Сонын i3inuje Токабай, ©теген дейтш шалдар, таяк- тарын артка кесеу устап келin, квленкеде отырган Жал- бырды айналдырды: — Кудай буйрыпл, пайгамбар сундет!... Мерекел! кы- зыгыц... Алатыныцды айт, тойдьщ кунш белпле!— деп. Жалбыр не демекпп? Ауыл анталап, кулактарыи ту- pin, тына капты: «кайтер екен? Берер ме екен? Бермес пе екен» деп. Атастырган жерше кыз бермеу деген селе- кет жумыс емес, талайлардын кызы-ак тацдаганына жа- бысып KeTin жатыр. B ip a K онык адамдары булар емес, а у ? Жалбыр кызын бермегенде осылар не icT e fla i? ...¥зак кун ойласа да, Жалбыр басынан еткеннщ мыц- нан 6 ip iH шолып шыга алмайды. ©ткен ем1рде езу тар- тып сушнгендей 6 ip жумыс болсайшы! Осынын бэрш, Жалбыр кейде, жалплз уйлжтен Kepin, осы елкеге кан- гырып келген ез эк еа Ж аугаш ар отагасынын да жага- сынан ала туседп «Сандалып... Н е маркабат табам дсп келд1 екен осы елге... ©з елшде отыра бермей»— дейдй Дейд1 де, осы елдеп e3i сиякты жалан аяктарды карас- тырады: онып отырган 6ipi жок-ау, бэршщ Kyui осы: жалтак, жалынышты, жагыну. ЭЫресе, осы^Кара ит вл- ген» басындагы елден осыны кв р ест. Олай болса, был* тыргы 6 ip eK i.ii айткандай, кедей 6 ip енкей неге шыкпай* ды? Сосын, байдын шанырагына кобызды неге тартпай- ды?.. Эй эттегене ай!.. Жалбырдын ойы. acipece, осы сонпл нукатка кеп п'- релгенде, ж1гер1 кайнап, каны тасып кетедк Кезш кан 46

басып, 6i3AiH орнын шала кередь Ет ж тщ ултанын кара балрамеи тепейд1 кеп. Тап осы минутте, ултанды емес, бай мен бэйбш енщ басын мылжалап езш ж аткан сиякты болады. — Валдай, уа Валдай!.. Бар, Жумабайды шакыр, сей- лесемш. С арбаска адам ж 1бер, келсш! Ж у з 1 кубылып, ш ш ен т т е к ттеген адамдай Ky6ip- леп, Валдай Ж умабайдын уйше бара жатыр. Босагада турып тын-тындап Айбала кул1м какты. — Е , бэсе,.. с у й т н н !— дед1iiu iH e n . У Ш К .Ы Н Кок тас моланык кун ш ьтыс жагында, аумыты кой котанындай боп денгеленген шункыр бар. Шункырдын Ty6i шок-шок боп б1ткен KOFa. Коранын Ty6i — базданган шалшык су. Кун кызса, шалшыктын суы да кызады, ка- занга кайнаткан деп бшерсщ. Балапанын жаура алдыр- FaH коныр уйрек, жер шарын кыдырып 1здеп, туе элетш- де осы шалшыктан кеп су imefli. Коганы сагалап, кана- тын карынып, окта-санда «бак-бак» еткен Даунсы шыгады. Осы дауыска елендегендей, uienmiHiH тусаулы аттары шокандап каргып, олар да келш жетедь Ш ал ­ шык су сапырылысып, койыртпагы кап-кара боп бетше шыгады. — Кап, мынау иттердщ булд1ргеш ай!— дейд1 енкек жауырын кара Ж 1 ггг су алып турып Бул — Жалбырдын баласы Сарб ас. Шокпыт квйлег1 жамаудан кершбейдь К ус баскан ж алан аяры туйенш табанындай томырылган. Сол шалшыктын кабарында жарбиран кара кос тур. Костык алдын ала лаулаган от: Нурж ан дейтш шэукиген сары ж 1г!т aFam мосыны ш п , Сарбастын экелген суын кара кумарта куйып, шай коймЗкшы боп азаптанып ж аты р. — Кудай атсын, Н урж ан, батпарымен куйдын ба? — деп коста жаткан Елеус13 барылдады. — Э й , тыныш жат, б1рдеме керерст! Трактордын алдында буксендеп Иван жур. YcTi-ба- сы, колы, бет-аузы баттаскан май. — Сарбас, 6epi кел! Мына сымнын кажалганыи кер- Д1Н бе, бул уз1лсе, токтарапы... Сарбас козрап, устап, елшеп карайды: — Тусжд|'м... 47

Елеуспз коста отырып, кус баскам сирагым тырнай тусш, epHiH жалап алым ертеп сотады: — «Баятыда 6ip кам болтан екем — ленде.. Капнын суду кызы болтан екен — дейдё..» ЕлеуЫздщ eprericiii уйып тындантын — Жоламан едё Уйлессш-уйлеспесш, oineyip аты cpieri болса, Жол аман­ га Gopi 6ip: кулге аунаган туйедей тырандай жатып, эл- cin-o.ii касынып, кезш жумып: «...И е, сосын?..» дел кояды окта-санда. Кулаты тымдатанмен муныц ойы кебше бас' ка жакта болады. Ыстык е т т калжырап Амаибай кел.'й коска. Кара кыртыс мандайыида жулгеленген су. Шокша сакалы уйысып, Kiii3 боп кетксн. Бетнпн Kipi айгыз-айгыз. — Шыратым. Елеуа’з, тасташы. шай кайнаганша коз м м ш р ш алайык— Е л еу а з токтаса да. «айтшы-айтшы» лап туртжлеп Жоламан алады мазаны. Ел еу а з сыбырта юркедё Кун тас тебедс, аптауы оттан да ыстык. Аил «бас па­ на» демесен, костык келеккелт курысын: адамныц ты- нысын тарылтып, туншыктырып барады. — Елеус1з, карагым, жсл жакты туршП— дед1 Аман- бай аунакшып. Д алада Ky6ip. Шакылдатан балта. — Mine, кердш бе: 6apin козгайтын осы...— дейд1 Иван. Ел еу а з, костык коленке жатым жаланаштап, орнына кайта келедг. — «Сонда кыз айткан екен дендёау...» Бэршщ басын косатын кара кумам. Алакандай кос­ тык колеккеа жетпей, 6ipin-6ipi тыска карал ытыстыра- ды, кекет ушып тургапы посты мойныпа unin кеткендей болады. — Апырмай, балалык-ай, сендер де 6ip шаршасак- даршы,— дейд! Аманбай K\\\\niMcipen. «Коп баланык iu iin a e r i жалгыз K o p i бала болады» де- ген ып-ырас, Аманбай. 6 ip сыпырата шеГн'н салмактанып отырса да. осылардык ойын-кулк1сже K ip in кеткенж 03i де сезбей калады. Кейде Е л еуазд ж ертепа унап кетсе, сотам жалгастыра 03i де б1рдеметауып айтады... — Кане, отатасы, айтыкызЬ— дейд1 Иван да огам ку- л 1мареп. Иваннык келтешне терт ай. Бас алгызбай жат­ кам ж у м ы с . Жолдастары осы отыртандар. Мкша, Саш а- ларык ойыншык е к е н , жолдастын кызыты осыдан табы- лады: ж у м ы с icTe cc жапырады; сез сеГжесе, тубж туар ед ё тамакка тисе, жылак жалагандай кылады... 48

Осыларды тэу кергенде Иван тосыркап «булармен калай шуй1ркелесем?» деп, состиып 6ip турган foi\"i. С арб ас кел- д| де, Иванды жецшен тартты: — Bepi жур, коска Kip!— деп. Костык тершен орын бердк Беттерше карап жымыц- дасады. Tin кыска. BipiHiiii ce3i ыммен, колды нускаумен басталды: — М ынау — кос. М ынау — тер. М ынау — кесе... — Орысша как называть?.. Кешке жатарда осы тертеу1 как жарылып, ортасынан Иванра орын бердь Ш аршау дегенiH жок, сезд1 6ipineH сок 6ipi бастап экетедк Т Ы Жака шыккан баладай, олардык сезше Иван елжтейдк Баста булар осылай уйлестк Одан 6epi терт ай уакыт erri. И л де узарды. С арб ас орысша сезщд! икемдеп ба- рады. ЕлеуН з, Жоламандарык Сарбастын аузына карай- ды. — Н е дейдк ай? — Комсомол уйымын айтады; — Ие, ие... Н е штейд1 дейд1? Елеуаздщ epTericiHe елшш жаткан Ж оламан да оды- рая басын кетередк — Э й, эй, 6 i3 де e c iT e ftiK , 6 i3 r e де туЫнд1рсейшП.. Кундеп эдет бойынша шай артынан еабак басталады. Э л ш п е — орысша. Сарбас ецсерш тастаган. Е л е у а з бек Жоламан эл1 бас жапднда жур. Елеуиздщ e p T e ric i ка- баттаспайтын жер жок: — «...Каннык кызы айткан екен дейд1 ау...» — Э й , коясын ба? Салып ж 1берермж осы!— деп Н ур- жан Елеуазге жудырыгын бшемдеп умтылса да, урмай- ды, куледь Б ексерЫ ен Kip кейлегш 6 ip e p желшп койып, сабак окып жаткандарра Аманбай да араласады: — Мынау элп «а» деген apin пе едГ? Осы тертеук жас болса да, Аманбаймен 6 ip re жаса- сып келедь Осыларды жумыска баулыган да Аманбай. Мынау С арб ас — бала куннен-ак шымыр, кайратты едй K a 3 ip катар штегенде, Аманбайыкнан асырып туаредк «Жасты Kepin картаясык» деген рас, K ic i е с т н д е журу- мен-ак Аманбайдын кырыктан асып кеткеш-ау. Осы ку- й!мен, Сержаннык шаруасын тындырамын деумен кал­ ган eMip е т т , Ka6ipre барып Kipep ме екен? Элде... Иван мен Сарбас сез таластыруга KipicTi. Дэлелмен жедбесек, колга устаткандай мойындатпасан С арб ас — сазарып, анау-мынауыка 1л1кпейд|.

— Bi3 кайтпемшлпз? в з щ айткан; байлар, атка м1- нерлер, пысыктар уюмет басына отырып алды да, а\\’зы- мызды ашырмады,— дейд1 Сарбас кызарандап. — Осы сезд1 сендей батрактын айтуы уят, бй ш н бе! Октябрь TeKKepiciH ж асау упин жумысшы мен батрак- тардын калай курескенш айтып erriM той. 0 з ерюмен бшигш Kicire берген KiMfli кердщ? Таласып, жешп, тапап барып аласын! Иван свйлесе, Аманбай басын квтерт, аркасын коз- Fan, елеурейдк — Бэсе, солай uibiFap. Е , тары... — Сарбас! Сен мынаны сурашы: осы Сержанды шыр- майтын кандай амал бар екен, соны айтсыишы 6i3re,— дед! Нуржан. — Койсайшы, Нурж ан, баска жары да жетед1 Fofl,— деп, Жоламан, сезд! баскара буррысы келедь — Б1здщ Нуржан жанжалсыз журе алмайды,— деп ЕлеуЫз свзге Kipicin едй Нуржан оран шуйл!ге тустк — Э й , коясын ба? Салып ж 1беремш осы! ...Серж ан отагасы жет1сше 6ip рет жумыс басына ке- ледь Ыбыраш кеппршде болады. Арбасынын алкымын- да 6ipep мес кымыз, 6ip-eni мес айран болады. Калак- танып катка н таба нан недель — Е , Иван, аман? Bi3AiKi Ж1гггтер тракторды уйренд|' ме? И ван, газет-журналды, хат-хабарды Сержан аркылы алады. Мына кек конверттердщ ш ш д е, сырт карамакка жай хат болганмен, Сержанпын тардырына байланысты талай энг1мелер бар. Иван, 6ipep жеН жумыспен таныс- каннаи кеГпн Горкомолдыц yriT-насихат бел1мш менге- pyiui Мельников дейтш жолдасына мундагы куйдш бэрш айтып хат жазтан болатын. Содан 6epi eKi арада epciai- карсылы журш жаткан хат. Турл1 нускау, газет-журнал, KiTan, жазу аспаптары дегенщ ycTi-ycTiHe жауып жа- тыр. — Осыныц бэр in кайте беред!?—дейд1 Ыбыраш мыс- кылдай ку л т . «Газет окуды осы кайтед1 екен? 1стеген жумысын 6Ы- сейшЬ— демекшГау. — Сарбас, м е н т айткан ютдбым мынау. Ж азуы ipi. Tuii TyciHiKTi,— деп Иван 6ip ттапты Сарбаска усынып едк ол алып, уц ш п жатыр. K,a6aFbm туйш, тжсш ш , Сер ­ жан отагасы Сарбаска жакындады. Bipece ютапка, 6ipe- се Сарбастын бетше ущледп — ©й, сен кайдап ютап окитын болып ж ур с т?

— Е , окыса айып па екен? Элде, маран m a n окуга жазбаран д ейаз бе? — Малайдыц m a n устаганы e p c i кершетш uibiFap-ay, э?— дед1 Амаибай кул1мареп. Бул окига — Сержаннын тебесшен жайдын ofu тус- кенмен 6ip есеп болды. Серж ан отарасы 6 ip сурланды, 6ip кызарды. KyHi кеше, Сержанды керсе, койдай ыратын малайлар едь Осы Сарб ас, Сержанды керсе кысылран сияктанып, cypaFaH сезге дурыс ж ауап бере алмайтын тэр1зд1 едь Элде, сонын езш риямен icT e n ж ур д 1ме екен? А як астынан бул енерд1 кайдан тапты?.. Эне, эне, кердщ бе: Сержаннын келгеш жырында да ж ок, костын келен- кесше барды д а , ет беттей жатты; Иваннын берген т а - I бын ашып, eKi кезд1 соран кадады... Мына Н ур ж ан, бу- I рын «байеке» деп аярынын ушынан басатын сеюлд1 ед!, бу да кыныржак тартып , келеке кылран адамдай кул1мареп, сарбастык жанына барды. Сыбырлап б1рдеме айтып ед1, С арб ас даусын шырарып: — KeftiH сейлесерм!з!— дедп Ал, TyciHin кара!.. Елеус1з бен Ж оламан Сарбастарра да косылмай, Сер- I жаннын жанына да келмей, eneyi белшектенш, ез ара куб1рлеседк «Bi3 кайсысына косыламыз?» десш турма Серж ан ан-так бон, ж уз! кубылып, Аманбайра ж а- кындады. Ажарында, ашу емес, етшгендж, жалбарын- рандык бар сиякты едь 0 3 i ез бон тунриыкка 6 ip iH m i ri* релгеш шыгар-ау... — Аманбай, шырарым, колымда ecin ед1ндер. Тума* сандар да, туран адамдай боп кетш едщдер... Жатсынран жер!м жок едь.. (?) муны не деп тусшем1з? — Кайдам,— дед! Аманбай кул1мс1реп, KiTan окыды деп айыптамасаныз балалар бурынры калпында, жумы- сынызра кемш ш к келген ж ок. Трактордык да т ш н 6uiin келедь.. И ван узак жазыльан 6ip хатты окып ш ы ры п , кул1м а - реп Сарбаска бурылды: — С а рб ас! О л ь га д е й тш ж о л д а с ы м б ар ед1. К о м с о ­ м олка. Саран сэлем айты пты . Б ы лай деп ж а за д ы , ты нда... Иван бул хатты Сарбаска барып окып ед1, белектешп турран ЕлеуЫз бен Жоламан да соран карай ыгысты. Кулактарын TypyiH кердщ бе? «здрастыны» бьпмейпн балалар орыстын т ш н кайдан б ш п ж ур, 63Tip-ay?! Сержан ек! колды артка устап, иыры салбырап, трак- ю рдыц касына келдь Yin мын сомнын кек T e M ip i осы!