Жароков Т т2

От лебшен тур ку п т, М андай Tepi тамшылап... Кайнап болмай курышы Д ем ш алм ай 6ip тынып, Т арылгандай тынысы Тем1рбек тур KypciHin! — Кырык бесшпл жылыныц KyHi ертен 6ipinm i Ту талы тур, жылуын Ш ашпак майдан жешсП Болса и п ед1, деп куйган CoFan осы сыйлыгым! Ойланып ол етт1 ар м а н ,— Бергел1 асыл сыйлырын. Сол. кез кенет ж а р к eTTi Онын eTKip кездерИ Болат 6eTi ж ал т етт1 Кайнап болтан кездеп. Балкып болат тещ зк— Буырканып ак жалын Актарылып турды 03i Ж алап пештщ жан-жатын! Отка кайнап сакылдап, TeM ip с у дай аты л а, Кебж ата лакылдап Акты бейне ак дария. Буркылдатан болатка Ожауды тез батырып, К алкы Faнда булакка Акты усап атылып. Зерттед1 де жалма-жан Оны лаборатория: «Шынайы болат кайнаган!»-- Деп л л катты жария. 402

Лиза кустай ушып кеп, Ж анына болат куюшы, Тем1рбект1 кушып тек: — СуйшшП— дед!, — СуйЬшн! Тем1рбект1н тасытан Куанышы журекке Сыймай кушать: ашылган Турды усап тулекке. Цехты баска кетере, Ж урт куана шуылдап, Сол 6ip сэтте мартенге Телефондар шырылдап: — Алло! — Мартен? — Ия, мартен! Туды ма асыл курышы? — Туды мше танертец Кырдын курыш — тунтышы! Пеш толтатып болатты, Туды TyHFbiiu колдаты. Куюшы от кып кулатты Алуан болат тоннаиы! KeMeKiuici жанында Куанып жас куюшы, Алты сатат жарымда — Болды балкып курышы! — Жоламан соккан бурыня» Bip балтанын орны на,— Мын-мын б г п г я урылды Токты аппарат opiibiFa. Ш ак-шук ypFaH TeMipai Бурынгы 6i3fliH балгамыз Курал ма? MiHe, OMipfli? Кердю те, астык ал Fa 6i3! Деп Ж оламан куанып Ею e3yi кулакта. 403

Аркасынан тур кагып TeMip6eKTiH бул уакта. Сол сагатта асыга Мартенге журт топтанды, Ж олдастары касында Директор да кеп калды. Цехтын начальнипмея Калгандары ж у п р т ,— Келш жастар лепмен Куана кулш, жымиып: — Б у л — рекорд тандагы! Деген ш аттык YH шыгып, Ж ана жылгы жайдары Н ур ш аш канда кун шыгып. Балкытып шок жалынга Куйган тунгыш курышты, TeMip6eKTin жабы ла Колын алып турысты. Тенпрбектщ 6eTi нарт Сешлденш — Tyci гул, — Дед!, — ж уртка ол карап: — Партияньщ кунп бул! Ертенп жет! сагаттан Отыз минут асканда,— Болаты мвлд1р сынаптан Куйылды тас астауга! Мын кубылып кек жасыл Толкындайын тулагап,— Акты курыш ен асыл Селдей таудан кулаган! «Т еш ртауды в -курышы Куйып ж ана снаряд,— М айданга сай тын xynri Душпанды атпак сыгалап. Аккан осы ак болат, Тиед! ж ауга о к болып!» 404

Дсп у» катты кат-кабат, Ж урттыч Keri от болып! Yидей текпр астауга Жаутан кызыл от жанбыр, Yean болат таекынра Акты булак оттан нур! Болаты булак тасыган От боп жанып заводтын, Турды кекке шашылран Ж улдызындай салюттын! Таудан аккан таекын куш Ж аркы рай бейне кушкан кун, Туды туцрыш ж ас курыш Кырынан Казакстаннык!!! ЭПИЛОГ Шолдым ж азган сез1мде Туранын ж ас болаттыц, Жыр — болаттьщ езшде! — Мен, тек ойды ояттым. Темфтаудан аккалы От булары курыштын, CoFbic 6iTin, ж апкалы Кызыл гулдер кыр уетш. Жылжып жаркын айналып, Тогыз дуркш жыл егп, Ж ерде талай туды алып, Шаттандыра журектН вткен отты жылдарда Туран курыш каласы, Dyrin елге жыр бола Жайнаранын карашы! Тем!рбектей жуздеген Ж ас болатшы мартенде 405

Курыш куйып кезбенен Кунд!з дары жур тунде. Тем1рбек жур болатты Куйып жана эдгспен, Болатшы деген ол атты Алран таудай табыспен. Б ейбггш ш к eMipfliii Саясында жас кала, Курыш туган ешрдш Арнасын кен ашты ага. Эне, к у н т от алды Кызыл мартен neiirrepi. Тонна-тонна металлы Тартты поезд кештерь Поезд белш бук басып Салмагы зор сол ешм, К аж етш е жетт1 асып Деревня, селоныц. Ортасында сол кала Турран бш к 6ip уйдщ Бес белмел1 су жана 1шшде KiM тур уйдщ? — Десеш з, ол — Тем1рбек Балташынык пэтерк Карасаныз терендеп, Кез к ы з ы р ы п кетедк Жексенб! кун уйшщ Ол ашып жай эйнегш, Тем1ртаудын келшш Шолгаи сулу тещрегш. ЖиЬаздары орнында Тем1рбектщ сэнд1 уЙ1, Талпынады колында Bip жастары сэбиг Аумаган жас 6e6eri Экесшщ KG3i екен. 406

Суретшшш шебер1 Тем1рбектщ e3i екен! Б ебеп кулш 6ipfle оран, Б1рде кезш Лизара Айырмастан караган Сейлеген боп мэз бола. Сонда Л иза отырып, Пианино ойнайды, Ж ас нэресте умтылып, Талпынуын коймайды... Суду куйд1 еалткен Куларына ун келш, Осы кезде есжтен Карт атасы уйге енш. Сакалымен ойнатып, Сэбид1 алып Ж оламан, Р ахатка тур батып, Кез айырмай баладан... Шалды шаттык козрады Cyfiin, басып ансауын... Кунге бшк созады Сэби нэз1к саусарын. 1950-1954 Алматы — TeMipray.

KVMflAFbl ДАУЫЛ Б1Р1НШ1 ТАРАУ Ж асымда Нарындагы кум елшен Кергешм еимрдш ез елешнен Ж адымда жатушы едк соны 6yriH Ояттым ж урепм нщ жебеу1мен. Е а м д е : 6ip куш кум кудырынан Кыз келд! су алура шелег1мен. Кун батар кезде осы, киген оный Ж ел ойнап турды ж1бек желещмен... Кудыктан эудем жерде кыстаудары Кум баскан мекен етш ecKi ауланы, Кунысып Карабелтек дейтш ауыл Отырды, жырдын да сол еске алмагы.. Куз тусе, жол ж елкш кекке тартып, Жылысты жылы ж акка кустар-дары, Карасан сол м езплде кандай кызык, Ti36eri кустын суду аспандары. Аспанда кек еркеш булт култеленш, Конгандай кекжиекке курке келш, Нсмесе, кешкен кекте керуендей Кекппл булт ширагылран шуйкеленш. Осы кез алдында ауыл алка-котан

Ш алдар ла отыряы сез шерте келТп. Сары уршык г\\р кемш рдт колында ойнзп, Ак туби шынашакта улпелеиш. Ai кылып, ойнап кумда тал шыбыкты, Ж уп рее аттагандай айшылыкты, — Б алалар жалан; аяк асыр салыгг, Ш аныткаа жер булттан тамшы кутть Таи ата еретугын жолын торып, Жорыктан ак бекенд1 ацшы кугп, CtKipreH кумиан кум та ш аш ак куйрык Косаяк кулагы да шаншылыпты. Тур KeMnip ашан ж уздь аты Нарша, Умр1лген уршыгыиын сабы арша, — Ж анында абысыны Кадишаиа, Туте туе ту б тщ и деген жаиша Bipfle OFan, б!рде бултка кез жупртш : — Ж ел турмас ед! кенет жауын жауса, Мынау ку и «эд1ра калгыр» кез аштыр.мас, Тулактай-KaFap жерд1 дауыл болса! — Шешей-ау! Айтпанызшы каидагыны, Ауадан кГм' болжаган алдагыны? — Кел1н-ау, сен бшмейсщ, коян жылы Е ам д е кетершген кум дауылы! Борандай тозац кекке лактырылып, Куйыннан бугып кана кум ауылы, Тубшде TopaHFbi мен тобылгыныи Буйыккан кумнын талай кыргауылы. Ж эн айтам, дауыл болсын, жауын болсын, • OfiTeyip тыныштыкта ауыл болсын, 6м1рден кутер1 елдш жаксылык кой, Кайрысыз каумаласкан кауым болсын! Бала аман, ерщ Tipi, басын сау боп, Жадырап, кез жумганша жаныц кулст! Cay болса Бейсекешжан кун керерлпз, Юм оныц алда кандай багын бшан... 409

Соны аПтып, Н арш а тузеп ак жаулыплн, А рылтып сезш айтып ак жанынын: — Ержетш калды жэлрыз Бейсекеш те, К ызырын керсем сонык жан жарыныц! Аягын шырмап алсак — 6ip куаныш, KiM бшген не боларын аржарынын — Деп, турып, бес ешшсш кайыруга Ж енелд! шаруасына уй жэрынын. Ш алдармен энпмеден дукен курып, Bipi айтып, 6ipi костап сезд1 Tepin, Отырран суйык сакал Жэнекей де Ж отадан к е те р ш п енд! турып, YfliHe келе жатып кез тенкере Ж ан -ж а к к а карап ед1 мойын бурып: Кудыкты н манайынан, К.аршыракек Ат мшген Бейсекешш калды керш. — К.арашы, ж1гп- болып карагымныи бскен ш , ер!мдей боп жанарымнын, Ал, енд! K63iM жетпей тур танура К ыз ба 63i, касындары анауын KiM? Кейлег1 кос етекН келендей ме, Болды екен кай баласы Каракумнын? Н е айтайын, дед! ш ш ен Ky6ip етш, Ж улды зы жанрай-дары талабыныц... Су алып кыз тур, езге ой ж ок та мунда, Ж ок онда баптану да, мактану да, С эндж ке демейд1 ешшм, эдетше онын К у л ак ка кум1с сырра такканы н да, Ж а н тартар 6ip сыр жаты р отты кез бен BeTiHiH курешткен макралында. Ш елекке су куйып боп, элденеге К арады ол кумньщ талды капталына... Каптаган, кумнан калын кой шубырып, Коралы койын баккан койшы кулш, Келед1 мэз боп, козы сузккенге 410

Жолмен 6ip барады алые жолшы жури;. Кызылкум жотасында ботасымен Кос еркеш турды шгендер тал сыдырып, Шалгайдан кешке жакын шабаландап, Ауылдын иттер1 жур малшыга ypin. Кызга кум коршд1 6ip маужыраган, Кайыц, тал жапырагы балбыраган, Капталдай кум койнауын кайткан кеште КотТдаусы есплед1 мацыраган. Киырдан сулу карап турды азырак, Шандатып жаткан жолга акырагап. Эр уйд!н муржасынан кун батарда — Кек тутш жатты шьшып жамыраган. Ж олга кыз салды неге кез киыгын? b i де кеш лдеп ез KyftiHiH Ж атыр ма сол жолдардай тарамданып, KiM бмеш , тартпайды 6ip кыз миыгын. Отты кез алые жолдан не кутед1? Te6eci тур керЫ п ез у йш т, Ж ел тура бастады осы кешке жакын, Не icTece epni езш де куз кушшц. 6 Осы кез, 6ip жас ж ш т асыга кеп, Астында мшген аты Каршыгакек, Таяиып келген сайын Каршыгакек Кулагы тебесшде шаншыла кеп, Келендеп кун астынан жакындады, Кыз оны куткендей-ак карсыла деп, — Рауза, амансыз б а ? — деп мезде Бейсекеш токтаган кыз касына кеп. Кумары т1лдесе кеп арта туеш... Атыныц Ж1г1т 6ip кез жалын кушып, Ж алма-ж ан кыздыц жумыр б1лепнен Шап 6epin карман кушып, суйе кысып, Басыи тез ме-шала алды тартып. Капыда калмайын деп кезге туеш, Лап ете т у е п кыздыц 6eTi шок боп, Ш1рк1н-ай! Ж астык емтр кандай ыстык?!

Сол секунд кекжнекте куйш-жаныл, ¥ ял га н кыз бетшдей кун кызарып Кек аспан етегше ж етп жылжып, Батура, нур кабагы н 6ip аударып, Саррвйран кузп терек жапырагы Силаса кеиш самал flipia карып, Сылдырлап сыбырласа сушскендей Урыскан рашыктардай тур ым карып... Ж ас дэурен етпей турса кызык. ед^ Ж !п т пен оный, жайы н кыз б1ледк Ол 6ip кез жалы нды ж ас 6ip 6ipine И л катпай журек сыры сезшедй Сондай-ак Бейсекеш пен Раузанын Лапы лдап турран оттай кез1 де едк.. Бузыла бастады ауа кешке карай, К ек булттан бэлю м тамш ы узкаедк.. Кудыктык басында олар кеп турмады, К ыз сырын Ж1г1тке онша уктырмады. Ж асы ж а с болса-дары, сезге зерек, Р ау за эз1лден де уттырмады. Ж ок бурын байласкан сез, алыскан кол, Алайда, дей алман кыз жактырмады, Ж ум бактау ж уректеп ryniri ce3iM Ж 1Г1тт1 оклады элде жуп кылралы... Бейсекеш сездк суду кет эр! емес 0 з ш е ж ы лы шырай етед1 елее, Шеипмге жепелдемде кайдан келсш, Туптеуге сэл ллдесу жетер енес. «Сауырын сыр б1лмес ат сипай уста» Дейтурыи ел накылы бекер емес, Б упнп кездесу де болар медеу, У зш п у т т ж1б! кетер - емес... Кун сунгш Конран сэтте уясына, Озранын ce3in уакыт кы з acbiFa, — Ж аксы ага, кош болыцыз! Бегелмелпс, Деп, согып журеп де алас ура, 1лда тез сыцгырлатып кос шелег1н 412

Жебедей иген ишаташына, Ж акына Бейсекештт лактырды ушкын, Ж алт еткен кыз квзш щ кар асы да... — Рауза, сау бол, сэулен! Хат тосамьш, Сынады сыр бермесен катты сагым! Аепанныц астында ез1м аман болсам, Арманым — сен1к ыстык от кушагын, Аккудын баласындай аяулымсык, — Амал, не, тьп катпасан ж атка усадын,, Корыган айдын келд1 шагаладай Жаныннын, айдынынан б ак тосамын...— Деп, e3i токтата алмай ой казырын, Ж агалай шолды акырын жер жазырын, Бул ж1ггг осы кезде жылкышысы Кум байы Самедиян, Серразынын. Кол узген окудан да, окытудан, Эюмдер карып оныц жан азырын, К е к ш кеткен енд1 Раузага Ymitih кетерер деп ол назынын. Ол кезде элд1лермен алыскандай. ©3i н<ас, шама кайда кагыскандай, Окыды аз казакша да, орысша да, Болмады улкен мектеп тауыскандай, ©3i акын, домбырашы, api OHUii С алганда «Айнам квзге» дауыс кандай! Сызылтып, сорралатып, ащы айкайга Басканда, даусы кекке кауыскандай. Бул ж1г1т жалын атып жас тулгалы, Сулудан бетен ойга бас бурмады. 1з1нен кыздын кеткен кез айырмай К адала карап, ойы таскындады. Артына 6ip бурылып, колын скптеп, Рауза кызыл кырдан асканда api, Бейсекеш Kerri «шуу!» деп ез жешне, Ж ел сузе Каршыгакек астындары. 413

б Су алып баражаткан кыз онаша. Д а л а д а imKi сырын езш е аша. Кум га айкын, meKin баскан кебкш ен, Сек1лд1 леп б е л п а —i3i калса. Ж ымиып 6ip кызынып, 6ip суынып, Bip к у л т , ж ан-жагана кезш сала, Кейде алып демш терец, сэл тенселген Ш електен су тамшысын ж ерге шаша... Жолшыбай, Раузага белестеп, О йнаган б ала кез1 елестед1, Ойнаса сокыр-теке сан жылатып Кетет1н сол Бейсекеш емес пе eai?... ЭжеЫ Kepin калса, ж алт 6epin ол: — Мен емес, жылады е з!,— демес пе едГ. Ат кылып тал шыбыкты кумда асыр сап, Ж уретш сэби шары эл1 есте едь.. ТиДмдей колына устап куыршарын, Рауза желге ойнатып тулымшарыя Ж ургенде, керген кейде Бейсекенгпц Ж асында болып ескен урыншарын. С эулеа алые калган сэби куншн Сек1лд1 елестейд1 6yriH сэрым ... Осы кез ол ж т т боп, бул бойжетш, Мойнына таккан ал к а кыз моншарын. Тулгасы Бейсекештш кез алдына Елестеп элг1 айткан сез! алдына, Ак сэры сулу ж узь етю р кез!. Кен кеуде, бойы сулу вз алдына, Ептешп epHi евзге ж ука б1ткен Сойлесе, к.ызыкпай кыз тезе алды ма? Ж Мттен Каршыракек уетшдеп Р ау за суйе карап кез алды ма?.. YcTeri тж ж агалы кейлеп де, Туйе жун кыска шекпен кигеш де, Сьттьты р конышы тар орысша еДк, Ж а р аск ан кынай белге белбеу1 де. 414

Калыпты унап кызга, 6api эдем!, KepiKTi жургеш де, кулгеш де... Жолшыбай ойлап бэрш, калды сезбей Ж акындап yfiine кыз келгенш де, Кыз жакындап yfliHe Келгенде, кум yfipiae, Ж ел ыскырып суылдай, Топырак борап куйындай, Ж ер шаныта бастады! Ж ел соккан кез нак осы Кыздын Hiii а га ты Иыгынан ауыткып, Ш елеп де сэл ыткып, Суын шайкап шашты эн!..„ Далада жел долдана, Квкте булт комдана Шыкты, жанбыр ж ауар ма, Элде дауыл турар ма? — Жел каратпай жаскады. Алып енд1 кыз демш, Босагага шелепн Койды, Heciti токтасын, EciriHiH туткасын ¥стады тез ашкалы. Кыз KipAi eciK ашып вз уйше, Жанары тунжырап сэл кезш щ де, Ауырдым, деп тесекке кулай Kerri, Ж етерлж дауылы imKi 63iHiH де. Эйнектен кыз э к е а сырткы желдщ Тур1нен дауыл лебш сезшуде, Сол жерде «субханын» айтып imreii, Су тупл умытты 63iH e3i мулде. О лкш те кара бултты кун курюреп, KemKi кун KypKipiHeH жер т т р е п , Аспанда карауытып булт калыцдап Бастады жауын ж ауа сэл cipKipen. Сол так та жуасыды желжкен жел 415

Ж алактап жердщ шакын желпщюреп, Ауылды» кою ымырт усйн жапты, Б улт ш е й кекж иекй буркеншреп... Ейкип, кыз экей куйбен катып, Калыбын, балиа, 6i3iH жинап алып, Ж укалтак калбандаган Жумабай карт Бурышка отырранда жаца барып, Эйе-й Ж у м азия казанды ктын Аузына келш жайлап отын жарып, 1шейн KeiiiKi шайдыц камын ойлап, Денхелек таба нанын жатты жауып. Карадры жанбы рлы ымырт осы кеште Кайырып жы лкы ларын 6ip белеске, Д албайы н ш екпенш щ турГп баска, Коз ким ас калкатайы н тутып веке, Куйрыткан Каршыраквк ж у р1сшш Зы м ырап, eKniHiMeH желдей еспе, Каравдап кумнын булыц койнауымен Yiiine келш т у е й Бейсекеш те. ЕК1НШ1 ТАРАУ Кетерген кен ш атырдай зенг1р аспан, Шынында кек шуда булт жамыраскан, YfiKbiFa кезш жумран кар а туннщ Тупжы рап м ылкау з!л1 жерд1 баскан, Туррандай сап-сары кум кеудесше Бейне аспан ш акка рана куламастая, Толассыз ак ж анбы рды к кумю ж1б1 Т егш е жерге мелд1р моншак шашкан... Н ары нны а керген кумды даласын к[м, Ж ауса да кумра жакбыр, дала шуйлн Б олар ма? — Ж анбырлы осы жатты тунде Кершбей муржей де караша уйдщ, Бейуакыт кумда жалрыз шам жанып тур Iiuiiue терт бел мел! агаш уйдщ, ¥ йы ктам ай е л й н 6ip топ акьмдерт, Тершде отыр шалкып тап осы уйдщ. 416

Астында дибек карпе кызыл кинем, Тун боны э н п м еа узалмеген Шынтактап ак жастыкка, муртын сылап, Kicini анау-мынау кезге йлмеген Лекеров — старшина — Мукаш жатыр, Дегендей барлыгын да ез1м бигем. Кояды анда-санда шекэт mepTin, Ермек къга домбыраны безшдеген. Кеи тирде жирен сакал отыр Житков, Сустанып зор жумысты журтка жуктеп, Патшадан губернатор аркылы кеп Бер игрек ван туйкнн e3i туптеп. — Уа, таксыр, дурыс Сергеи Сергеевич — Тынды о л ар ,— айтканыцыз вте куп!— деп. Бул буйрык орындалып шыкпас болса, Бастарын болыстардын окка тжпек. Болыстар улык айткан сезге багып, Калуга не кылса да сигам жагып, Свйлесе шугой куптап бэшк болып, Суыган cap казыны ортага алып, Мукаш пен мырза Шапен старшындяр Ояздын табагына тагам салып, 'Гаксырга калай етсек унаймыз деп, Bipine отыр касын 6ipi кагып. — Кымбатты улык, Сергей Сергеич, тек Ci3 шшей жен болмады б1здер iiuceu, Альщыз, сыйлы кона-к, cyfiiKri ояз, TijienMi3 тагзым кып б1здер iui деп! Бас mn, ceri3 кырлы стакамды ¥сынды Мукаш тере бгзд1 кеш деп. Астынан жез муртты epiH сылк erri арак, Отырды ояз ynci3, тек нан шскеп. Лекеров Мукаш жуан, шаршы карын, Мурыны тумсыгындай каршыгаиыц, — Спиртп жутып, муртын алю генде Арактын муртты жуган тамшыларын Ж 1беред жам-жагына буркап-бурюп, Сезшё жанып зэрдщ шымшы'ганын. Сонда сэл кезш жумып, демш алмай Тынады, б ш п б1рден туншыгарын.

Артынша жарып шскеп биязды ащы, Ш ыдамай ыршып атып кезден жасы Домалап, — Пах-пах! Ш айтан ащы-аксын-ау!...— Деп, симай, шытынады терге шаршы. Сонан сон подмен нускап хатшысына: — М анаты т1з1м кайда? К агазды алшы? Буйрыгын губернатор орындауга, Керенш шыгар екен, ммдер карсы?! Пандыкпен, мастыкпенде касын керген KeTepin Ж итков 6ip кез басын жерден: — Бул буйрык июньдеп тотен шыккан Ж арлы гы патша агзам тосын келген, Туткиыл кауырт кара жумыска айдап, Ж инап тез жИ ттерд! осы жерден Аттандыр! — деген катты TeMip тэртш, Аламыз KapiciH де, жасын да елден. Сол сэтте кас-кабанди кагып тастап, Эз1лмен болыстар сез шалып бастап, Бусанып дене кызып алганнан сон Kipicin энпм еге алып каш пак, Еспелей, кетерше ектем сейлей Б!р онер тауып Шапен тез ойкастап, О йлады ойнауга ещй жиырма 6ipfli, Картаны кызыл ала жайып тастап. Картаны н кым кыра кеп алса 6ipiH, Tyxipin ушына тез саусагынын, Сыгалап алаканмен келегейлеп, Ш ым-шымдап ашып, кэздш салса кырын Ж ымия койып, журтка сезд1рместен Валеттщ Kepin шетш калпагынын, Туз келсе, бауырына балапандай Басады , бакытындай карта муныц. О ларга карта таска жуйесшдей,_ Алдампаз айлакердщ куресшдей, Немесе, тау басында сайыс салып С узккен кулж аларды ц т1ресшдей, 418

Трефтщ тузын устап 6ipey отыр Мойнына поптыц таккан юреонден, Сакалды король келш бфеуше в з ш е отыр коркып e3i сенбей. Т эалд щ осы ойында шытырманы, Картаны сарт-сурт сотып отыр 6api, Патшаныц суреп бар ак куйрымар Суырыла калталардан шыгырлады... Ьудалап акшаны e iu i был ай койыиа Адам сап акша орпына утылганы, Ьфшен 6ipi озуга одмендесш, Кызына одан бетер кутырды dpi. Туз ашып, устап картты Ж итков мырза, Озше болып енд1 03i риза, — Трасыд капшасьша.’' — десе Мукаш, — Салдым, д еп,— 6ip казакты,— кораздаи ЭдеШ an eKi кагаз жпырма ек! боп, Жатынды, асып жорта, оязра да... — Салдым,—деп,—астаты атты,—турды Ш Ьо.нандай 6ip ойындай ол аз тана. Соккандай тер1ст1ктен ep6in дауыл, Сарт e rri суык хабар, бел букп ауыл. Октай боп он алтыншы жыл жарлыгы Бурк етт1 туткиылдан берл1кп ауыл. Пара жеп, бай мырзасын уйге тастап, ¥лыктар тугызды елге зорлыкты ауыр. Жалшыпы жинап кара жумыска айдап Ж 1берт жаткан корд! корлыкты ауыл. Ж ас ару жана тускен жубайынан Айрылып, жер жантырып жылауынан, CyfteKTi сынсыганы сыркыратып, Зар сазы етш адам кулагыпан, Елдщ бар кэрБжасын жумыска айдап, Айырып жатты улыктар турарынаи, Ел зарын коре тура куд1ренген, Халыктын шыкты жыр да жырауынан:

«Ж ас кунде ак кылыштай таска туспм, Бул кунде ауыр канты баска туспн, Ауызы жылатаннан кисайды той, Kepi.iren ал ксрме иык каска псин!..» — Деп сайрап кумда тугаи акын Сапок Торына тускендей 6ip тас капастын, TebipeHe, куйзелгенш жырлап елд1н, Толганды кызыл ткпден тастап ушкын. 0Keci Раузаны н Ж ум абай карт, 'Пгпмге бу да ш н ген унамай кап, «Кызынды токалдыкка маган берсец, Калдырам приемнан» — деп орайлап, Елни сап Мукаш мантаз старшина Ау-жайын Ж умабайдык жур абайлап, «Бермеспш жалгызымды елмей отан»,— Деп ш тен ызалантан шыдамай карт. Суп-суык сол сумдыкты сезген кызы, Суп-сур боп у м н ж!бш узген кызы, Кутпеген жердей кез боп бул пэлеге, Кайтынын тендзше жузген кызы, М елт етиен кумгс шыктыц тамшысындай Ыршыткан ыстык жасын козден кызы,— Х ат ж азды Бейсекешке кыска Fana, Манайды мунды ойымен кезген кызы: — Ел басына кун туды, С вз1М кыска, Бейсекеш! Cepnin устен бултымды, Твз!мд| уста, Бейсекеш! Ел басына тугаи муи М аган да мун, Бейсекеш! Мен шм ушГн туганмын? С аган да мун, Бейсекеш... Батады андар тырнагы Елге, маган, саган да. Не штермш? Булт торлады, Тек, мунымды ш агам да... Enai менде кайран жок. Доуни едщ 1з: жанжарым! 420

Озшде ам ал калган жок, в и ц ойлан аржагын... Ж алм а-ж ан ж аза салыл осы катты, 3euin 6ip айналгандай басы катты, Кадалып терезеден карап кырга, Отты ушкын кара козден шашыратты... Dip epin, 6ip таркатып кос бурымын, TyAtain каигы булты касын жапты. Шаншыл.аи узын, калыц KipniriaiH ¥штары кенет мелдip тамшы такты.., Торлаган булты астында ауыр пунш а Кумдагы Карабелтек ауылыныц Шетжде, жалгыз терек квсындагы Карасан тас кыстаудын камыгуын, Ce3iHin тургандайсын шшшеп Отырган Жанекей шал жабытуыя, Буфканган Бейсекештщ кеудесшен Естит!н оегалдгсш дауыл ушн... Кар жаумп Бейсекеитв кабагыиан, Ж алт етсе от шыккандай жанарынан, Орнынл бай -Сергазы туагышынын Кетесщ деп inran сап аяньшан, Ж азганы эюмдерд1 жанын шымшып, KepiHin тур ашуы карауынан. ¥шынен жаулышнын жасын сурткен Ананын кимайтыны, — бала кыран. Тагдырдын мазагы ма, эз!л\\ ые? Кушнер KeMnip, шалдыц ж азыгы не? Ж ете ме жендеттердж кулагына, Зарлаган елд1я мунды сазы кунде ©KcireH Бейсекеплтн анасыныц Налыган тъщдалады назы Kiwre? Торындай ермекппнщ бетшдел, Кез жасы турды кулап аяпмше. Булардын тургандай 6ip сырым багып, Ж ас терек, катты сокса желге ыргалып, Шошынган Раузанын ж урел идей. Сыбдырлайд жапырагы дзр-дгр кагь .... 421

Б арм ауга не кылса да приемра, Бейсекеш отыр ед1 зырырланып, YfliHe Ж энекейдщ осы кезде Кортнев Кирил досы юрд1 барып. Кирилдын айыбы жок келушщ. Ж ен 6tofli кернпсше кершуш. Бул 83i бастыры ед1 тогайдагы О рданын мал дэр1герлж бел1м1н1ц. Жэнекей сол тогайдын карауылы, Орайлы келу1 де Teri мунын, Ж убата келд! ол аяп кершшкпен Наршаньщ кергеннен сон eruiyin. — Уа, Кирил Карпович, хош келдш з! Демейм!з м езгш нен кеш келд1н1з, Ж улдыздай мандайдары жалрыз улды Ж1бермек болды 61зд 1н ешпенд1м1з. Не айтасын? Акыл 6epmi, i3ri кернл, Кездескен сергелдецге кескпцтпз. — Терлещз, — деп Ж энекей колын алды, KyTin пе ек еНрмеуге ескенд! 6i3? Кирил бул Жэнекейд1 дейтш Яшка, — Яш ка, сен кенш белме oftFa баска! — Деп келш, сандыкшара отырды да, — — Баланды кетед1 деп уркш-саспа, ЖиЬангер сорысына, тыным бермей Орыстан солдат алран улык патша, Bipan та, барран адам кан майданнан Не дерсщ, елге оралып кашып жатса? Бул co fu c халы кка емес, байлар унпн, П атш а мен та к та отырран хандар уцйн. Мужык пен ш аруаларга сайтан да жок. Б ар а ма ел колын нак ак кандау уш' н? Сондыктан, кеткен солдат, кан майданнан Кашып кеп ж аты р, 6ip ж о л 'о й л а у ушш. Помещик, купецтердщ хуторларын ©ртеуде, урыска олар барм ау ушш. Ж эшбек, Байсат, Сайхин, Паласовка Ж ерш щ мужыктарын кара сырткы. 422

Кулактын селендерш секдей согып ©ртеп, тез колFa кару ала шыкты. CoFbiCKa ку ш -к ел тн бермейкиз деп, Топталып шаруа бггкен сара шыкты. Оларды бастап Эльтон жумысшысы, Солдаттын эйелдер1 жэне шыкты... — Айтсаншы сонда Кирил, безектеп 6is, Калайша патша зацын езгертпекшз? — «Алма nic, аузыма кеп туе» демешз, Тукымды жас шыратын куз екпекшз!.. — Эй, Кирил, осынына тусшбед1м, Болар ic болды, несш евз етпекшз,— Дегенде, ¥шып турып жас Бейсекеш Yu катты: — Bip амалды 6i3 де етпекшз... — Кой, балам, арандарсын осындайда', Табылсыи амал кайдан кысылганда! ¥лык 6ip бшк тебе, сен аласа, Олармен шайкасуга купли кайда? — Уа, эке' Таудан толкын таскындаса, Тозынкы тебелерд1 ушырмай ма? — Кой, балам! Толкын — темен, тебе — бшк, Бшкке темендеп бас урмай ма?! — Тау 6niK, жер а л а с а деп ойласа, Тау бшк бола алар ма жер болмаса? Квтерген тауды да ауыр жер — ана рой, Жерд1, эке, осал керме, деп аласа! Екш наз, ерепсте, ер туар ма, Кетерген тауды жердей ел болмаса? Кашанкы жермен жексен болмакшы ел. Ел камыи ойлар елде ер болмаса? — Бейсекеш! Не icTeMeKciii, жалгыз ез!н, «Жалгыздыц yni шыкпас» оны сез1н!.. — «Bipeyci3 — екеу болмас» деген, эке, Ашпасац су uibiFap ма булак кез!н? 423

— Ал, сонда, сен бастасан, шм костамак, 0тед1, жалрыз айткан юмге сазгн? — Б астаса сезд1 дурыс, костамай ма ел, ©лшейтш, ел емес пе тарах тезш? — Кой, балам! Буза алмассын патша заньт, Тем1рдей не i a -емексщ тартса занын?! — Жок, эке! TeMipai де талкан кылар Ортенш зацсызды кка ж атса жанын... Сол кезде Кирил айтты:— Занды-дапы Ж асайтын Kici емес пе, жаскаматып! Б!р жолды ш амырканса тапнай ма ел Ар уинн бул атырап атса жалын? Te6ipeHin сонда анасы: — Экеи тш н Алтай жен, коя койшы, жетер, кушм! Bip ж аш болар, Mbi3Fbin дем алсаншы, Кермедщ куйшдщ де бекер тыным,— Дсп едк ызалана сейлеп кетт1 Бспсекеш, — онсыз-дагы етер кунам — Дели де кимылынан ангарткандай Сезд1рд1 6ip сапарга кететншн: — Сау болсын елдш берен азаматы. Акталмас apFa шаппай адам аты.— Деп, шапшац кшнш ол козгаларда Сап етш, ж е г п Р ау за ж азган хаты. Хатты окып, к аб а к туйш, кез1 ушкын Атты да, к етп шыгьш, ж ум бак арты... Ол шыкты, окыранып коя 6epai Ж ер тарпып, iniiH тартып турган аты. Тун едк Ай да кектен кисык шырып, К уш ж тщ куйрыгындай кур сыпсиып, KeHepi кар а бултка ijiiHin кап Ш ыга алмай, кыкыр карап тур сыксиып. Нарша да ж ш шрмей отыр жылап, Эд1рэ калган-ды енд1 уршык сынып. Бейсекеш К арты гакек Kerri устшде, БуркК тей 6ip комданып, 6ip шукшиып,. 424

УШ1НШ1 ТАРАУ AucaFaH ойнап алда тандагы умгг, Аттана, атка конып, арка м ш т Ауылдан жол тарткалы Бейсекештщ Аеты сан ай артынан ай да куып... Куз жылжып, содан 6epi кыс конактап, Кум аунап, шыкты аркасын карга бупн, 0м1рд!ц 63i ж азган штабынын Каншама кетй 6eti аударылып... Жаркырап жатыр Каспий шар айнадан, Ж ерге айна болып e3i жаралгандай, Ушыгы-киыры жок ушан теюз Карасац коймас басын шыр айналмай, Таулардай булт тербеткен тентек толкын Шамданса, демш туптен шак алгандай, 1Шрк.ш-ай, ш арк ура кеп беттен суши, Темзден соккан салкын самал кандайГ Теидзде дауыл тура ба?таганда, Лактырып толкындарын тастаганда, Эушлдеп асау толкын урып, кашып Танба сап жардагы кок тастарга да, Ш анкылдап кекте буркну су бетшде Канатын кдгаш кагьш ак шагала, Туратын ж азда Каспий, кыс келген соц Оранып жатыр казЕр акша карга. Сьпкшш су 6ypKiTi — к аркуары1 Бшкке кагып канат тартып api. Муз катып улпа сэры балагына ¥шып жур кекте айналып калкып aai, ШуймИп кек тешзден балык шер Шагы еткен шанкан жаздын шалкыыалы Кей кезде баласын тек итбалыктын Аспанга кетедЕ ш п анкып api... I К а р к у а р — деп Батые Казаксгаида су бурки 425

Батырдай сауыт киген жез ныктап, Муз катып Kipniriae тен.1з уйыктап, Cipecin жатыр Каспий муз буркенш, Ж азгы асау толкынын кыс ауыздыктап. Ж агада букпа жартас жабыгында К ар тундж, камыс курке ез1не ыктап, Алты адам ак тон киген балыкшылар Отыр жай отын жагып тамызыктап. Тешзде Астраханныц колтыгында, Алты адам балык аулап отыр мунда, Кайнатып MeKipeiiiH ак сорпасын Bipeyi K03Fan астын отынын да, Тумсыктан ак, тортаны Ti3in 6ipi, Саралай, самсата ш п катыруда, Liip кезде дастарканра жайласты олар, Ac nicin, ак бу атып, акырында... Булардын. камыс курке баспанасы, Ак балык, кызыл балык аскан асы, Муз ойып, ау салура кыста-дары М екеш болтан кузг1 бастан осы. Ж умылды ертенгЫ к тамакка олар, Тур сыртта ау, ^рпабы, ат- шанасы, Ертецмен кетш, кешке коналкага Кайтады, бос журуге ж ок шаылсы... з Алты адам ак тон киген айдын музда, Окушым, тур ап-айкын алдынызда, YiriHi1 алдын ала ойып койгаи Андыннан ауларын кеп салды жаза, Мерз1мд1 саратыида торын тартып, Кулашты керш ерюн жайды кыза, YcTine ат-ш ананыц симай балык, Бауырын ж атты тесеп Ke6i сызда. Б алы ктар Ж ака усталган ayFa Tycin, Дегендей сура ж1бер, ауды шымшып, 1 cY ki'» дсп езеннщ, тен1зд!ц кыста наткан музын балык аулау- , ау салуга ойып койгаи белгЫ 6ip wepin айтады. 426

Булшлдеп желбезеп, аузын ашып, Жулкынып кез куйрыкты жайын ыршып, Шоршиды шолтац капал ш абак нпркш, Ш ыккандай сусыз жерде жаны шошып, Шытырман жылтыр жука кабыршагы Жылтылдап жатты кунге шапллысып. Б1з, кумнан бастап едж дастан басын, Хикая ерб1мес пе, басталран сон? Не болды Бейсекеш пен кыз Рауза, Не куйге салды тардыр жастар басын? Бултарып тешзд&ч балыкшыга. Не болмак басталран сез тасгалган сон? Ендеше, ал оларга оралайык, Жыр жолы жалтармасын, жасканбасын. Баяры Орданын кум Нарынына, Кез салсак, Караболтек ауылына, Айтарлык езгер к те сез1лмейд1, Тургандай сырт бейнеа калыбында; Бпмэл1м тардыры 93ip Бейсекеш пен Р ауза онын суйген жарынын да, Ол ж1г1т атпен тунде кеткен куннен Ж урген-дк мумкш, ол1 шабуылда... Айтпакшы, жол бойын жай шолып турган Ест1гем 6ip жолаушы корыкшыдан: «Сыбыс ж ок Бейсекештен ушты-куйд1, Дейтш ер ед1 топты жарып шырам, Эйтсе де, ауылында 6ip мола тур, Кеше гер, сол моланы каушсынам?..» 1здеуге epai !з1мен ту сп жырым, Суралык, тым болмаса, балыкшыдан. Кеш болып кун жиекке кауышкалы, Куркеде балыкшылар камыстары Май шамнын жарырымен кешш асына Отырып, кунд1 ofiFa алды алыстары, 427

Терендей энпме айтып бугшпдей Сырласкан жок ед1 олар таныскалы. Тегмд! кешл к у т осы кеште Куши айтып бастан еткен ауыспалы... Антон да карт балыкшы к е л д т жайын Сез кылып, тешздег1 ж елдщ жайын, Ш амсутдин абзи да ез eMipiH, Сауда eTin, ay токитын елдщ жайын Айтып кеп, касындагы сом денел1 Казактын жш тш ен жердщ жайын Сурады, мунда кал ай келгешн де, — Баянда! — деп езшен ердш жайын. — Дегендей «балыкшынын суда жаны», — BepiK кой сударынын сырка жаны. Б олсан дар cbipfa 6epiK, айтам жайды, М еи ©з1м алыстагы кыр казары.— Деп едк cepiK Tepi, «бер1кшз» деп, Тындаура тына калды 6ip кажабы Куларын кулакшыннын Typin тастап, Бастады ж1пт C63fli козрагалы. — Ci3re айтам, антпасымды жай таныска, Ауылым болмаса да сонша алыста, К анбактай ж ел аударран тардыр айдап, Д эм дес боп калды к кез кеп жол шалыста, Аптайын мен шыиымды, ал, мунымды Д ем ен1з калтарыс та. ж алтары с та, Арана ат е к с т п к е л т тускем, Елде 6ip араласып арпалыска.6 6 Деп сезш бастап кегп сол жас казак, Олармен кептен таныс жолдастай-ак, Талабы таура мензер'ж ш т едп K icire Ж1гер1 ж ок конбас талап. Ар ушш арпалыста болканы рас, Онай ма кез келгенге кол бастамак. Окушым, онын жайын мен айтайын, 0Mipi таныс ед1 о бастан-ак.

Бул >KiriT сонау Орда кумындагы Жэнекей дейтж шалдан туды-дагы, Ержетш, ecin келе жатыр едх в м 1рд1н жел1 кырын турды-дары, Kemeri он алтыншы жыл жойкыны Басталып тид! катты елге ыланы, Карусыз журтты зорлап жумыска айдап, Корлады ок астына куды-дагы. Бейсекеш сол корлыкка шыдай алмай, Ашумен ез уйше сия да алмай, Не ктерге актарылып журген жургтын KurriH 6ip журегшщ бурагандай, Y h 6epin Нарындагы ж1г!ттерге, Болмайды деп долга енд1 курал алмай Кетерген кетерш с туын бастап, Куилн 6ip неде болса сынагандай. Кабагы туйсе аумай бултты куннен, Ж анында Бейсекештщ кек туйЬпген, .Пеп 6epin, экесшщ досы Кирил, Eip тун1 атка конып Kerri ушнен, Касына кыз axeci Жумабайды Ертш ап ж1гггтерд1 ceprri б1лген, Ж енелдк жарып етш Ж асхус кумын, Жастыктын кек турызган ектшмен. Ж инап ап Ж1г1ттерш Кандыагаш тын1 Ж ел 6epin, кетериш бейне таскын, Карсы боп приемга бармаура ундеп, Ж асары жалыадады xapi-жастын. Кус мылтых, араш найза, емен сойыл Каруды белге ондайда байламас xiM? Бурханып белд1 бекем буды ерлер, Жузшдей жаркылдаган кек алмастын. Ашуык шын келгенде шыдап кара, Суырылса кылыш туспес кынапка да, Ж асанып 6ip торайлы жатты кумда, Курык сап байлар-дары кур атка да, Ер лег1 «э» дегенше толды уш жузге, Курсанран колды курып 6ip аптада. К а н д ы а г а ш — жердш аты. 429

Bip куш, таннан болыс кенсесше Бел буды шабуылга тура аттана. Ж М ттер тан саз бере шын шенп'ле Ж ан-жактан болыстардын кенсесше А рызы п аттын басын коя берд1, К етерт ел намысын енсесше, KyflFbiTTbi куйындайын каткан аттар Ж ебелей жорытканда желше ешле, Сагымдай зымырады сэйгулптн Ж аткандай туягынан жер тесте.. Аткандай ел кеу деа кектен ушкын, Ат койып турагына терт болыстыц, Кететш Ж1г1ттердт язтмдерж Тартып ап, жолын тузеп аттаиыстын Ж оры кка беттен кайтпай каптай шауып Келед1, ж е Hi жок деп токталыстын; Устжде K,apmbiFai<0K ер Бейсекеш Алдында сол ж асакты н ок бойы ушты. Алдымен TieiM жасап журген кыстап IlecipiH старшиннын булар устап, С ойы лрэ ж ы ры п б1рден, tui тарткызбай Ti3iMfli тартып алды, ертеш й штаб. Одан сон ел булд!ргш ауылнаймен Анкасты, карсыласса кэрып тастап, Ордадан карательный ж етп эскер д е,— Булармен болып сол кез арпалыспак... Ашумен мын сан колды кезге де ммей, С арбазды н атты Ke6i кездей бшмей, Ыдырап Бейсекештер катарынан Ж ш ттер ушты окка жуз елудей. Аз емес ж ау жактан да шыккан шырын, Ш айкасты жаскануды сезе бьпмей, Bip кезде К арабелтек колтырына, Ж1г1ттер ш егжд! атын тежегендей... Кезжен уйден шырып атка контан Ж ок ед1 бул ж1г!ттер артка оралган, Ш егшш арпалыста келд1 кайта. 430

Кумына Карабелтек артта калган. Сурапыл бул жерде де болды майдан, Каптай кеп жау ж асанл каптарайдан, Жасакты Мукаш тере бастап.келген, Кым-куыт бола калды катты-ак ойран. Басы eai — бул жер таны с— Аккудыктык, Ж ар суйген Бейсекешке тэгп yMiTTin, Бул жерде бала кезг1 балрын шакта Деген ол балауса жас бакты кутим... Ал, кенет, сорына 6ip сурапыл боп К.ас жаудыц келд! л е п кэктырып тым, Бул сэтте жолырысар жар орнына, — Дед1 енд1 ол: — ок плдесер жатты кутим! Ж И ттер ж ау тобымен катты урысты, Айкаскан coFbic удеп жатты кушт1. Ор кумнын коян жонды койнауынан Ыскырып аткан зулап октар ушты... Сэлден сон жаулардын да, булардын да Талайы жараланып аттан туст1. Ал, 6ip кез дэл т и т ок журегшен Сылк ет1н Ж умабай карт жерд1 кушты... Бейсекеш шолып шапшак сол мацайды. Суйеуге аттан тусш Жумабайды, Еикейпп колтыгынан устаганша, Ок т и т иырынан шыр айналды, Ж арадар болса-дары жасканбады К,ан жуып кегп кулап тула бойды... Ж умабай Длге келмей кеттг ел in, Ж ау тобы масаттанды зымиян ойлы. Самсады жау жасары согысура, С арбаздар Kyiui азайды сайысура. Сан боздак елд!, ouiri caFbi сынып, Кеткендей ж1г!ттерд1ц салы cyFa, Сей!лл! сарбаздардын сацдактары Сурен жок тусетурын тары сынга, Састырып Kayin булты торлаганда Бет бурды колга туспей biFbicyFa... М асайрап 6i3 женд1к деп, жау жабыла YcaFan кан майданда олжалыга. 431

Ep-rin an некерлерш Мукаш тере, Ж ортып кеп Ж умабайды ц уй жанына, 0H repin Раузаны экетпек боп Умтылган кезде, кыз да: «Калжагына Кенбеймш!» деп Мукашка ызгарлана Ж упрд1, ж арура оны канжар ала. — Ойнама, бикеш, сеш ат белше ©nrepin экетемш, кеп керише! — Ж олам а, М укаш, каз1р канж ар салып, Ашындым, журенш и как белуге! — Рауза ак алмасты сермегенде, Мукаш тез колын кагып шап 6epai де, Мылтыкпен журепнен 6ip-aK атып, — Ж ат солай!— дедьдары, тартты елше. IUipKin-ай, ок тиш кыз сулап жатты, Ирендеп ыстык каны судай акты ©р!мдеп ерген кара кос бурымын ©з каны жуып ыстык, тулап жатты.. Ж улдыздай 6ip жалт етш кекте сенген K erin u i ал деп жаны сурап жатты... Мен1н де жазы лм атан жырларымныц Ж олдары журег1вд1 бурап жатты. Бурады ж уректщ жыр кушн туптен, Y3fli кеп ж аулар кырдыц гул in тжкен, Биш ейм ш , кайдан FaHa ушырады, Ордалы ок жыланра туын тжкен. К ы з елд1 аппак тесш кумга тесеп, Косылар гашык ж арга кунш куткен. CeHflipin кез ж анарын ж атты ару, Шошынып, суймейтурын сш мтжтен. Бейсекеш, соны ест1п кызыл кумда, Сенд1 деп у м т м де, кы зы ры м да, О к тиген ж арасы н да умытып ол, Тунриык шомып ауыр ез1 мунга, Куш болмай жаумен кайта айкасура Ж аны от боп, еш кашып бузылуда... Былайша журегшщ шерш uieprri, Отырып кумнын ж алпак жазыгында: 432

— Сай ед1 сол FauiuFbiM наняз маган, Айтатын т э т а назын багзы маран. Рашыры сенсе бултка баткан айдай, Ж 1пт пе, басын кайта жанрызбаган?! Куйшдей сыбызрынын у т узйпп, Арманды кета тастап сазын маган. Ж асау жен суйгендердщ занын кайта Кудайдын колымен еш жазылмаран. Дарига-ай, суйгешмнен мен айрылдым, Армандай аяулымнан неге айрылдым. 6к1Н1ш енмешмнен октай етш, Кул болды гулдей жуз1 шырайыныц 03ine магниттей м е т тарткан Ceiwi оты К9з1мдег1 шырарымнын, М езг1лаз дауыл урып кул ап тускен Орнына KiMfli erepMiH шынарымныц? Осылай кыз халше кайгыланран, Сэтс1здеу болганы да канды майдан, Шеттеткен Бейсекешп торыктырып, Карулы жау колы да каумаларан, Уакытша Каспийдег1 балыкшылар Тобыиа сондыктан да ед1 оралган... 9nriMe айтты ол каз1р осы жайлы Кезшен арналыста кумда болган. Тыцдаран 01ырып, я жаптанысып, Сезге уйып cepiKrepi шын таиысып, — Отын бар жан екенац, ер ^tirixiM! — Деп айткан эцг1меге тамсанысып. Карт Антон саусагымен сылап муртын, — Журген де ж ок eKenciH жай согысып! Деп кезш салды жалпак жаурынына, Ж 1 птан келген кумнан арпалысып. Сскьлд1 тещз де аспан, аспан да аспан, Айнала кек дуние астарласкан. Ж ылтылдап кокке каккан жез шегедей Жулдыздар жалт-жулт етш тур алыстан. ViiKMFa балыкшылар жумды кезш, 433

Тебеден мезгш нде уркер аскан. Бейсекеш жаты р ж алты з KipniK какпай, Ж анары энл м е Foii уйкыны ашкан. А лгандай куш ак ж ая карсы муны, Келгендей куларына ж ар сыбыры... Ke3ine елестейд1 Раузасы, Тигендей кыз epHiiiin бал шырыны. Bipece ойын толгап шакыррандай Кумынан К арабелтек рашык yHi, Bipece, кез алдынан етш жатты Орданык кар жамылган тал-ш ш п... Bipece, кумнын шункыр кузарынан Капы да тап болып ж ау кез1 андыган, Кылышын суырып 6ip сермегендей. Bipece, ж ер TiTipen ызгарынан, Kepinin ж алпак Нарын жапырактай Сеюлд! ушкан coFbic тозакынан, Yflpureii кеп астында кек толкынды Двигелеп e rri тешз кез алдынан... ю К елбетп кун меГпрлi кул!п кектен, Келед1 шырай 6epin шырып кектем, К е р ш п ж аткан Каспий кекше музын CayipfliK суык жел! суйш беттен, Баяры жур алты адам балык аулап, Ойыктан тартып ауын сунгш кеткен, Эдетше ат, шанасы тур алдында, Ж о к эл1 кун раны сынып бггкен. Аязра кыста айдыны карылып муз, Кун кез1н, салкын тарткан сэрынып сыз Тур едк жылы желден сокты да леп, Т ерш ш кунге кенет барынып муз, Сытырлап балыкшылар. табан асты, Сол сэтте как айрылды жарылып муз, Антон шал «жагара!» деп айрай салды, Козгалды кек канатын кэрынып муз. Сокты жел теш здщ шарт белш узш, Bip ceiu i кек муШзд1 6ip сен cy3in, 434

Ж ан-жактан сатыр-сутыр томырылып, Жартастай кек ала сен суда ж у зт, Бейсекеш, Антон менен Шамсутдин де Ж аката шыра алмасын енд1 сезш , AnrbiFa, атты асыгыс догарды да Шананы кайык кылып журд1 бузып... Булардын табан асты аударылмай Калмады муз кщз уй аумагындай, Сен «ты л, орынынан кегп жылжып, Дауылда кумнын ушкан канбагындан. Бейсекеш дед1 сонда — Атты кайгпк? Ж ануар шуркырады жаны калмай... Шошынып сатыр-сутыр сынган муздан, Cenipin сеннен сенге каргыгандай. Ойылып туяк Tipep муз тураия, Жануар жанталасып шуркырады. Кекке атып сала кушак кыл куйрыгын, Cenipin 6ip cypinin, 6 ip турады. Желшлдеп жалы желге жалаудайын K epifle Kyflipefiin буркырады. Делдиш кос танауы, кез1 оттай Шатынап, оскырынып булкынады. Астагы сен сынды, ic киындады, Кайык кып шананы ерлер кимылдады, Ж алма-жан жетекке алган Каршыгакык Элареп, малти-малти пырылдалы. Бейсекеш жануарды босатты да, Тезе алмай караука да кырындады. KiciHen коштаскандай Каршыракек Батканда судын 6eTi шымырлады. Батты енд1 Б ейсекеи т тастап аты, Ж асынан такымына баскан аты, Айкаскан арпалысты жортуылда, Асудан алып талай аскан аты, Ж ардан 6ip, аттан eKi айрылганда, Ж ш ттщ кайырылгандай кос канаты Тырс eTTi кезден мелflip eKi тамшы Сынгандай ок тигенде кус канаты. 435

Сен-сеннщ арасымен шак айналып, Ш айкактап шакка жузш шана кайык, К акпакыл жасап оны кек толкындар Ж енелд1 арынымен ала кагып, Ж етегш агаш шана ескек еткен Кезшен болды олардын дала Faiibin... Бимэл1м кай секундте кегер батып, Теюзде акты доиша домаланып. Кенеттен сорып жойкын жел дауылы, Тешздщ кетерш п зор дабылы, Лактырып сецдьсенге, кайыкты д а ,— Ойлады тецкере 6ip. аударуды, Куректей Антоннын да ак сакалын Сан жуып толкындардыц турды арыны, Отырган ойы толкып Бейсекештщ Tiaiflin кез алдына келд! ауылы... Bip батып, тау толкынга б1рде шыгып, Ш апшыса к е м т толкып, б1рде 6yFbin, — Ал, баттык, ал баттык! — деп, KayinTenin, Толкынмен арпалысып, дымы курып... Кеш тусе, талмаусырап эл кеткенде, Киырдан 6ip кемен1 Бейсеш турып Kepfli де «Кеме!» десш 6api айкайлап, Кайыкты coFan карай салды бурып. Кешшпей кеме келш кайыкты win, М алшынган алты адамды алып шырып, Киналып теюзде азап кергендерд! EcipKen ес жирызып ты ныкты ры п, Уйыктатып, дем алрызып, там ак 6epin, Сейлесш, сездерше уйып турып, Кемешн капитаны карт Мартынов Тыцдады энг!месш ж1г1т yFbin... Т0РТ1НШ1 ТАРАУ Толкынды Атыраудын жараеына Токтаган келш кеше кеме асыга, Гудог1 ащы айкайга басты 6yriH Ж ар сала Астраханнын каласына, 436

Жиналып ж егп халык, каптап лезде Калмастан катын-калаш, баласы да, Кус колды сан жумысшы, муртты мужык, Балыкшы, батарашы — тары осында... Б ip кезде, ойлы козд in шарасынан Ш арк урып, жалын куш'1 аласурган, Bip адам бурыл муртты, сур шинелд1 Шыра кеп матростар арасынан, Устшде турып кеме сез бастады: — Куаныш митинг!м1з бул ашылран Тарынан патша тустк Ал, жарандар, Тан атты Россия аясынан! Булт к в о т аспанынан Россия, Он аттык патшалыктыц ордасына «Уакытша уюмет» кур елipсе де, Кулаура тур казылган моласына. Куншдей атар тайный тугаи Ленин Бастады елд1 e3i нур расырра, Леииншц атыменен аттан, халкым — Конралы тур бак кусы ел басына! Деп, сезш токтатканда сур шинелдк Кол соккан шапалактын д у р с ш енд1 Ауаны алаканга какпакыл кып. Куаныш кошемеД ершелендк Сол топтын ортасында Бейсекеш тур, Ж ойгаидай жаткан iuiTe 6ip шемендк Тешздш толкыны да Kerri тулап, Бейне 6ip сол толкындай кореец елдк.. Бул хабар тасты жарып, тауды бузып, Д аладан далага асты, кырды кезш ,— Казактын даласында койшылар да Куанган кез1нен ж ас 6ip-6ip y3in. Догарып кок шоларын сокасынан Шаттанып жерш жырткан турды мужык. Алацда митшшде болган ел д т Шаттыры кен Каспийде турды жузш... 437

Шинельд! адаммен 6ip Нлдесуге, Осы 6ip митинпде кездесуде, Keiueri онын ce3i — Бейсекештщ Ж улдыздай турды жанып кеудесшде. — Ж ш т б ол!— деген OFan шинелыи адам, Бейсекеш: — Куп! — дед1 де елд1 ecine Tycipzii... Толдындарын napi Каспий Кетерш турды тудай ipreciHe. 3 0 т т | алты ай, кулак туре кулл| атырап, Кутш ед 6ip жаксылык, туды акыры-ак, Курсанган Петроград курыштайын Кабалы жауга карсы катыцкырап, Жиекте гранит тас жар кузеткеи Толкынын, Нева катты атынкырап, Тек, Исак соборыныц алтын тэж1 Кек туман арасынан тур жалтырап. Ж ум ган кез кун Kipnirin, ымырт уйыктап, Буркешй тун тукд!г1н жер туйыктап, Неванын уст1ндег1 кеп1рлер де Сек1лд1 кемшркосак кект1 иыктап, Кок тем1р кеудеамен тун салмагын KeTepin тургандай-ак кушш сактап, Атакты Смольныйдын аланында Карулы курсанган сап турды каптап. Сол саптын арасында осы кеште, Баягы шолак тонын KHin уске, Тебшдеп мурты шыккан, колда мылтык, Баласы Ж энекейд|ц Бейсекеш те Тур 6ipre солдаттармен, суеты карап, Бул кайдан келд1 деп журт эцг1ме етсе, Анада Астрахаида митинг) ашкан Ш инельд1 оны экелген i<ici емес пе? Бауырмал, баулып оны матростар Келешек кундд угынтып батыл жастар. 438

JKirirri еркшдшке демеп едк Жебеунй аз болды ма батыр достар, \"Плен Б ейсекеш тт еркж дж кой Е рлж тщ болды к у и т данкын костар. Сонымен осы сайта Бейсекеш тур, Тайсалмай асу ушш талай аскар. Бул 03i Атыраудыц аясында, Керген сон митинпш алгашында, Кемеге ж ук тасушы болып Kipren, Суйк1мд1 матростар арасында, Yирене журш содам эскер ойнын Неванык болып 6ipa3 жагасында, Л епм ен тенкершмлл солдаттардын Келген ол Петроград каласына. Бурканып армиясы — «центрбалттын» — Дегендей — болаш акка кун-тун каттым. Курсанган, Кронштадт KipniK какпай Айбыннан айбар шашкам ум тындап тун... Неванын жагасымда осы кеште. Тур зэул1м 6ip крейсер буркылдап тым... Кушактап курыш кару матростар Бугынып, бойында ылги отыр борттьщ. Ауызы зенб1ректер кара унг1рдей, Кемешн ок тутамтар жалын керней, Калшылдап кыл капкамдай кылыш жуз1, Н айза ушы тумд1 турткен aMip бермей! Айбарлы кызыл ж асак сабыр тутпай Туймген Суйрык кут1п тыным кермей. Алайда, кек карудан тур от шашпай' KyflipeTTi Смольмыйдам 6ip ум келмей. Бурканды ел. Курт кулады империя, Алынды Кыскы сарай, ертенд1 уя. — Советуй ормады жас ук1метП — Деп, Ленин бакытка елд1 умтылдыра, Куана куттыктады халык танын, Б у п н п жен1ст! айтып корытындыда, Он колын Ильич алга турды созып, Ж аркырап турды алдында еркш дуние! 439

Бурканран бостандыктын ер дауылы. Октябрь жешсшщ зор дабылы, Ш арыктап ш артарапка жетт1 шарлап, Советтщ ешметт ориап ульг. Оянып казактын да кен даласы, Карсы алды Орал бойы, Орда муны. Кечикпей Бейсекеш те оралар деп, К у тт тур куанышты Кум Нарыны. ©3i ескен бала жастан кумыиа Орда Бейсекеш жакында кеп оралранда, Эюмдер дурбелецге тусуде.едк Туррандай аласурып арандаура. Уакытша уюмегпн колжаулыры Сасуда, бгр лажын амалдаура... Эсер мен Алаш-орда тобырлары Секшд1 бip туйыкка камалгаш-а... Бейсекеш келген куш-ак Ордасына, — Yfline жеткен тунде тез асыта, Ансаран ата-анамен дидарласып, Cyftri3in межрбанды анасына, Кездесш туыстармен жуз Kepicin, Шыкты да ертещне кыр басына, Шыдамай ак кудыктын касындары Барран-ды Раузаныц моласына. Суык жер Раузасын — суйген кызын, Кушыпты, ж ау орыиан елген кызын. Dip кезде Бейсекешке кезш кадап, Ж ымия жанын тербей кулген кызын Ж ел ypin, кум жасырып райып кылран Ж а с KyHri рашыктардын журген i3iH.., Сол сэтте шомды да 6ip ауыр ofiFa, Кешлс13 Kerri ce3iM билеп езш. Тезе алмай шолып таныс кудык басын, Kepfli де аруынын кулпы тасын, «Рауза» деп ойылран тас жазуын Карады мелд1рет1п кезден жасын... Сэлден сок моладан бет бурды-дары,

Шолып 6ip тауып ескен кен даласын, Келбетш арманда влген гашырынын Турды ун аз, елестетт элсш-элсш... Суйтт! де, суйгеншш квмген жерж Керд1 де, жас кезп у м п свнген жерш, М едегпк «Заурешше» басты шыркап. Бар ма деп мундай сумдык кэргендерж ,— «Уа, Зэуреш, езщ керген елден келд1м. Kip жуыл, KiHfliK кескен жердей кел;им, Сен неге мен келгенде T e6ipen6eflcia?. Шскеп, 6 ip суйейш деген ед1м!..» «Рауза, арманда жас e rri шарын, Сеюлд1 бейнен сенщ KeTTi сарым... Астында кекнпл аспан кез жумгакша Елестеп журер маран от кушагын, Аккудын баласындай аяулым ен, Суык. жер кушарында ж атка усадын, Мен банрус кол корыран шараладай Сеш энге косып, алдан бак тосамын...»— Дед1 де, койып салган энге нукте. Бой бермей ерте узьлген жас умике, Ж алтармай, жауларынан вш алура, Ж урегш орады ол куш и кекке. Bip кезп жете алмаран а р м аны yuiiH, Ж йгг пе, жешлетш iuiKi дертке?! Ce3iMiH а л ш н г п де, тартты Ордара, Суырылган семсердейш тусш сертке. Тун. Суык. Декабрьд'н 6ip жацасы, Ecid жыл, жана жылдыц шекарасы, Орданьщ каласы. тур калгып капа, Буркенш тал-1шлп'.ш кум жарасы, Купияжу.рш жатты 6ip м ож ш с Тасалау жас кыстауда кумдары осы. Ортада Генералов'Сергей отыр, Жанында. толып серттес тур жолдасы. 441

Терезе кунпрттелген, жабык какпа, Yi'meri кершбейд1 жары к сыртка Купил кенескен журт, кимылы тез, Бейсекеш тур мылтыкты eciK жакта, TiMicKin тыста 6ipey журмесш деп, Кояды кез ж1берш ол жан-жакка. Тугелдей тапаншалы- винтовкалы, Асынган каруларын толгап окка. Коммунист, терде отырран Генералов, — Ж олдастар! — дед1 акырын кен ойланып: Уакытша уюметтщ Ордадары, Коршап тез жендеттерш тура барып, Тан ата туткынра алу мшдет!м1з, Жаудырып жатса да ок аянбалык! Абзалы ок шырармай устаран жен, EciKTen, терезеден камап алып. Бул сезд! тындагандар кулак Typin, — Аттандык!— деген кезде 6ip-aK турып, О рдада турран сол кез жендеттердщ YftiHe тан саз бере кабак туйш Келгенде, какпа баккан 6ip кузетнй KepiiuU кэлрып кетш, кулап-турып. Ж ебесш желюлдеген жез муртынын CeKiflfli койгандай 6ip кулакка ш п . Сумелек сол кузетнп майлы бетт1, Суры жок кару устар кабш егп, Басуга он алтыншы жыл дауылын Жендеттер жасарында жайрап журтты Кырура ок атканнын 6ipeyi efli, Бейсекеш кергеннен-ак тани Kerri. KepAi де, зырырданы кайнады iuiTe К ак талер найзарайдай кара бултты, Сол кезде абдырамай асып-сасып, Бейсекеш адымын да андып ашып, Жиырылып ceKipep 6ip жолбарыстай Бойында кек кайнаткан каны тасып, Ty6iMeH тапаншанын каракустан Bip сорып кулатты да, аузын басып, 442

Bip колмен алкымынан мытынкырап, Мылтыктын штыгымен e rri шаншып. Уйже эшмсшген жау-жендеттщ — бцеин ущрейш кек мылтыктын Сыралап Kipfli суеты ажалдайын, Дегендей «еш алуга енд1 жегпм!» Еактен, терезеден сол секундте Уйге eHfli ерлер1 ж ас еюметпц. Ж ау тобы туткындалды. Тек 6ip эсер Астында кашып бара жатты октын. Ревком курылды жас жузшде айбат, Ттлд1 кумында Орда кызыл байрак! Жиынга аландагы жиналды журт Жайнаран тан арайы кезшде ойнап, — Ж ас совет ем м еп казактын да Кырына орнады, — деп сезш жайлап Бастады Генералов, сонда Бейсеш Шаттанып турды б е л гул-гул жайнап. Ту тжкен жана жасак к у н т курап, 03i жас болса-дагы, к у н т 6ipaK. Нарт кызыл кекжиектен шыккан кундей Кызыл ту туст1 кезге ыстырырак; Бергенде женю куш октан салют ©ненй кек мылтыктын кекке карап, Шарт сынып туб1 luipin, турран кумда Булт тустес 6ip карт терек тусп кулап. БЕС1НШ1 ТЛРАУ Ж арасы жазылмаган солдаттарра Уксагаи жандана алмай заводтар да. Босаган зенб1ректен ленталар мен Эр жерде патрон мен жарактар да Шашылып жатты, жезш тот кегертш, Окна ушып тецкшскен жэне аттар да.

Ш ацдаткан жолдыц бойын ак бандалар Андакан атып, шауып тонап кырда. Ж ол торып карулы жау тоскан каптап, Тепанда кетпек болып бастан аттап. 1ндеттей тид1 елге 6ip жарынан, Аштык пен сузек тары кос кабаттап, Мал урлап ауылда усак уры-кары Болысып жур актарта бос далактап, Сенделген каладары саудагер де Tycin жур дурбелекге саскалактап. 2 Осы кез ак бандалар колы канды Ti.MicKin тун болса елд1 торып алды, Жасамып жасарымен жауга карсы Бейсекеш квк каруын колына алды. Ордада аттылы eni т о л к курып, OcKepiH казакты н жас KepiKTi рып; Ревком курыштайын жасак жасап, Шындады жауга карсы жорыттырып. Сур шинель KHin, колга кару алып, Журд1 олар жауды ажалра жолыктырып. Ж аны да буларра елд1н болды риза, Ж еш сш улдарынын Kepin турып. S Бул полк тур сайланып сай тасындай, Ж алауы ж аца Кызыл жаукаш ндай. Айкасып а к бандамен талай рет, Ж ауына жаудырган ок жай тасындай; Шеп буза шабуылда шамырканып, Ж айкады кум жонынан жауды асырмай. Акоба, Ж ум ат пенен Азрырлардан, Алайда, банды екшш тур басылмай... «Бейсекеш, «аттан!» лесе a.TFH шепте, Болса да кандай майдан калмай шетте Баста таи ез жасарын алра тарта Ат басын тартпай жетер таймас сертке! — 444

Дсп, Рабдул-Хамит айтып солдаттарра Ерл1гш энпм е етщ 6ip кезекте, Болганын к у и т айкаста баяндады, Беттесе, таймайтынын жанган вртке. «...B ip KyHi, тун карацры б у лт ж апкан, Солдаттар казармада уйыктап жаткан, Бейсекеш келд1 де тез журтты оятып, — Банда алды Куйгшкелде, шапшан эттан Деп, лезде ж тттерд 1 атка кенет M iH ri3in, о к асынтып кат-кабаттан, Жвнелд! e3i бастап, меж де ертш, Жел1спен жер 6yftipiH солкылдатка:!. Bip сайга матап тастап астагы атты, Тан ата бандаларра аштык окты, Ж алм а-ж ан ж ау да 6i3re ок жаудырд-i, О к даусы, адам даусы басты квктй Б1здерден он .пакты адам жараланды, Талай ок тимей асып бастан erri. Кун шыра кашты банда кумра карай, Калдырып елден тонап баскан жуктк Bi3 сексен, ею жуздей жау карасы, Аткан ок жакбырдай-ак жауды расы. Алдында кашкан жаудын кулакаск? Ат MiHreH зытып барад дэу карасы. Ш ораяк деген банда бастыры ол, Б1лед1 онын атын кум дал асы, Yftipunin ат устшен о к атканда Квздеуге Бейсекепгп дэлдеп осы. Калранын б1здщ ж асак камай атты, Ойкастап алды-артынан орай атты, Зымырап кула-каска атпен кашкан, Бейсекеш куды жеке Шораякты. Астында Б ейсекеи тн Торрайторы Кулдырап кояндайын зулай акты, Ж1берд1 жендетке орын кездеп Бейсеш Bip Tipen узенпге сол аякты. 445

O k ти ш ж аудын мшген атына аста, Кулады омакаса Кулакаска, Кулатан аттан турып улпргенше, Шауып кеп Ш ораякка асытыста Кылышын ат уст1нен ж арк етюзш Бейсекеш сштеп efli, тимей баска, Б е й с е д т ат устшен ж ау жулып ап, ¥стаса к е гп eKeyi осы туста. Ш ораяк шубар ала жолбарыстай, Бойы узын жарта бггкен нар камыстай, Кабактьщ туп жауып канды кезш, Капсырды Бейсекешт! колдан устай, Бейсекеш жиырылып 6ip meriHfli де, Б ар демш iuiKe тартып, онш а саспай, С арт сотып HeriHe Ti3eciMeH, Кылжитып тастады атып, кеп алыспай. Банданын калтан тобын шауып келш, Tycipin колта кебш алып келш, Bi3 жедел Бейсекешке жетш едш, Т м тартпай кара шубар калыпты елш. Риза болып кеттж Бейсекешке Ерл1гш кез1м1збен анык керш, Bi3 ту п л болды риза муны естш Кимылын ер улынын халык керш». Осындай Б е й с е ке и тн 6ip е р л т н , Баяндап Рабдул-Хамит берген 6yriH. Майданный штабынан бул полкка Кызыл ту е р л т уиин бергендтн, Валерий Куйбышевтщ Ордата кеп Эскерд! ез кез1мен кер гендтн, Бул ж асак он тотызыншы жыл жазында Ер Чапай колы астына шргендшш, Ордада калтан жалтыз эскадрон Кортасып каланы аз кол журтендшн. Кун суып, декабрьде жер де катты, Нарыннын кызыл кумын ак кар жапты, Устшен Ахонныц кек м еш тнш 446

Bip шолып, ала бултка ай да батты. Орданын кыстаулары кум жастанып, Тым-тырыс туррандары уйыктап жатты. Тек кана Ордадагы карагайлар Каланы кузеткендей тура капты. Кез жумып уйыктап жатты кала кумда, Титтей де кобалжу жок кабарында, ¥йкыда эскадрон казармада, Орманда тек он солдат карауылда, Штыгын м ылтырыныи шошандатып, Баскан жай аягын да каранрыда. Калада Бейсекеш жок, Астраханьга Кеткен ол эскердщ ок-жарарына. Нарында калын кумныд арасында, Орданыд 6ip тундж жер каласына, Бурынры правитель Шапен отыр Т тектес болып Эсер, Алашына. Тулк1 мурт, секпьл бетп, узын бойлы, Эрмен кез, бермен кабак — зулым ойлы, Кастыкка кара тунде кайрап алып, Тур тырып кан балтасыи муз койыны. Туралы бойын зымиян ой баскандай, Тунерш жауап катпас Tyuri аспандай, Бетше туп шырып, отыр нлш з Ж ана аткан танмен жаны арбаскандай. Касында кашаннан да колы канды, Мулкайдар дейтш тентек отыр банда, Бул уйде Толстовтан мандат алран Kepeci3 тары Анохин атаманды. 0м1рмен 6yriii Шапен коштаскандай, Елге тан атканда, ол шок баскандай Шырылдап, достарына: «ал, аттанып, Ш абалык, — дед1, — Орданы от шашкандай!» Анттасып, аттарына камшы басып, — Орданы шабамыз!— деп жанталасып, Бес жуз кол каракшылар тун жамылып, К ак жарып Нарын кумын жортты асып... 447

Тан ата Ордага ж ау келд1 анкып, Камап тез казарманы алды тартып, Банк пен телеграф уйш шауып, Акшаны будак-будак калды камтып. Сол сэтте казармага ок ашылып, Есжтен, терезеден тола шыгып, Уйкыдан турып ерлер улпргенше, Кылышты каптады жау аласурып. Капыда, эскадрон ж алгаз Fana,— Коршаган жау колына алгазбауга Атыса, арпалыса, карсы ажалга Айкасты денес! окка айгыздана... Кэзш щ бурыннан да кыры калган Ж ау Ti3in солдаттарды Tipi калган, Орданын карагайлы аланында Сулатты кылыштатып салып ойран... Эскерд! сексендеген Ti3in койып, Н ай замен елер жерш сызып койып, ©rnirin кан ансаган каракш ылар Туратты кылыштатып кызык керш. Кез жумды есы ерлер... Турды Шапен, М асайрап алшан басып журд1 Шапен, ЖМтта санап сексен бауыздатып Каркылдап, канды кешin, кулд( Шапен. Каракш ы тыншысынан осы кезде К улагин 6ip сыбыска турд1 Шапен, Ж асагы кызыл эскер Астраханьнан Ecrrin, шыкканын да. 6uA i Шапен. Ж алм а-ж ан бул хабарды 6iJiin, кашпак Болды да, аттын басын бурып тастап, Б анк пен дукендерд1 тонап тугел Акша мен мулш п алып уйш тастап,

Кумына калын Нарын зьпты жымыи, Сымдарын телеграф киып тастап, Орданын Караганды аланына Солдатты санап сексен кырып тастап. Ак карды агып кызыл каны кулап, Ж ер кушып сексен солдат ж аты р сулан... 0ртенш карай алмай кун кез жумып, С укгш кекжиекке талмаусырап. Бас Hin елгендерге каратайлар Тур мунды, ш акка тана калмай кулап. Агаштын басындары кузрындар да Сабалап канаттарын ушты шулап. Томсарып MyHFa батып жер, как тына, 0Kcin 6ip сынсыганын жел уктыра, Uleprri KapaFaftpa ел1м кушн Сыбырлап жапырарына шерд1 уктыра. Сексен ул жанарлары жатыр сенш, Кан журан аппак карды жергек кыла. Жазыксыз жан тапсырран боздактарым Жер — ана бепгшдей тербеп кана... Ж ау кашып, шу басылып даладагы, Баска урран танадай боп кала маны Кулазып калган кезде, ш ак ес жиып Кемшр-шал, бурынран журт каладагы Эр уйден ере шырып келш едн Сурапыл болран жерд! караралы, Сексен ул жатыр жоса кан шомылран, Мэнг1 уйыктап елдщ боздак балалары... Домалап 6ip жерде бас, 6ip жерде кол Kecuiin калган белек, кан болып жол. Ж1гггтер жатыр енкей кылиш т1лген, Колынан ел1п жаудын, сумдыгы мол. Б1реулер бауырларын зорра танып, Кушактап, кез жасынан агызды кел, Ак карда ак жаулыкты енкей ана Жылады кан iuiiaae кып-кызыл см . . Жароков. II том 449

Бул куйге сынсып, култе шашын жая Камырып KapaFafl да ж елге ыррала, Кан жуып елген улдар денелерш Кушактап суык карлы турды дала. Егер де куд!рет боп 6ip кайта жасар Ж ан 6iTce толгататын бул жер ана, 0p6ip кан тамшысынан жаура карсы Бомба устай туар efli 6ip ер бала. Жамылып кан шапарын баткан куннщ, Тургендей ш ымылдырын кар а туншн, Шымшылап тулабойды шымырлатып, Сынсыган «ой, баурьж » деген уннщ Сшю нтш зар илеу1 карагайды, Ж ер жара курсшгеш кеюрепшк, Аналар шашын жайып айтты жоктау, Зарындай ботасы елген боз шгеннщ... Кушрене толгап туптен Te6ipeHTin, KyfliMeH кум eHipiH KyHipeHTin, Аналар ак ж аулыкты турран кезде, С и ш н ш Kerri орман д а 6ip дур етш... Сол секундте Kyfliperri 6ip ун шырып, Кум конын ат туяры дуб1рлетт, Ж алындап келд! жетш жер кайыскан Кол бастап Бейсекеш те вдрлетт. Бар ж а сак аттан тусгп, 6epKiH алып, Б ас Hin, 6ip сурланып, 6ip куарып, Бес минут турып, тунп кузет койып, Каб!рлеп сексен ерд1 6ip кун барып, Серт бере, сексен октан салют атып, Карулы кол туйш п, 6ip тунарып, Самсаран сэры ала ок сап жасары Турды эз!р ж ау к уугаж орты п алып. Бейсекеш самсаран сол кол алдынан Суырып ак кылышын кынабынан, Yftipin, кекке сермеп, жаркылдатып, Атынын от ушыра туярынан CeKipTin турып, отты сезш айтты: 450

— Кайтпаймын жауды куртпай кум Нарыннан Keri ушш елген ерлер, душпандардын, Шыкпаймын тобын куртпай кумарымнан. Карулы жорткан кол жаркылдатып, Ак карды ат туягы буркылдатып, Ар ушш, акпан, кантар аязында Алдынан ак боранды анкылдатып, Тутеген кумнын карлы дауылында EKniHi кара орманды калтылдатып, Бейсекеш борандата Kerri буркап, Тон тулак жер буйпрш солкылдатып. ю Достарым, кез1м кеп 6ip ойланатын, Каламым кемектесш — колканатым, Сонау кез ауылдын да, дауылдын да Суренш еткен KyHri долданатын, Еске алып, кан майданын, мунды арманын, Ш е р тт рашык uiepiH толганатын, Дастаннын сонры жолы карашыра Жакындап калды жете жалранатын. Ж асары Бейсекештщ жалын урып, Аттана, ак боранда жауды куып, Кеткеннен, шабуылда шарлап е т п Кар кундак Нарын кумын ж аткан бурып, Салык тес, теке-жаумыт аттарынын Ак кырау омырауын кебж жуып, Аязда ат сауыры лактырды бу, KypTiKTi курт-курт ойган туяры урып... Бейсекеш Tereyipinai кыран кустай, Каруын от енешт1 колына устай, Тутеген кек берендей жасарымен Толыбай — Теректьге келд1 бастай. Кар баскан «Каааншункыр» туб1ндег1 Бурынран жер кыстаура тунде саспай, Эскерд1жумылтты да, у наз камап, Шапенн1н тенд1 уйше кек курыштай. Жендетт1н калган ж уздей солдаттары EefliHin, белек-белек сай жактагы 451