БЕКСШАН
БЕКС¥ЛТАН Н¥РЖ ЕКЕ-¥ЛЫ ©нер сэулеа.
V4 3 . i ^ V , 8S KEKCYJITAII Н¥РЖ ЕБЕ-¥ЛЫ <Шыш‘[)мам{м УН-том ©нер свулеа ТАЛДЫКОРГАН 'Т Ж к я ^ ' 1МГ Ы РТАЛЫКТАНДЫРЫЛГ ■ 2010С,,аСЬ1 К1ТАПХАНА ЖУЙЕС1
УД К 821.512.122 Б БК 84 (5 Кдз) 7-44 Н -8 6 Казахстан Республикасы Байланыс жэне акларат министрлт Акларат жэне мурагат комитет! “Эдебиеттщ элеуметпк мацызды турлерш басып шыгару\" багларламасы бойынша шытарылды Нуржеке-улы Б. Шыгармалар жинагы. 0нер сэулесь Алматы: “Жалын баспасы” ЖШС, 2010. — Т.7: внер сэулес1. — 352 бет. ISBN 978-601-7286-03-3 Жазушынын кезект1 7-томына казак, елшщ аргы-берп енер саклактары жайында жазылган зертгеулер1 мен танымдык макалалары жыйнакталлы. Эсет, Сара, Кулэш, Канабек, Жамал, Дэнеш, Бершбек, Мукагали сынды ел есшен кетпейтш енер майтапмандарынын eMipi мен енердеп ерекшелжтерш жазушы деректер мен естелйсгерге суйене отырып кызыкты энпмеленш. Сондай-актш мен эдебиет мэселелерш де теб1рене таддайды. Кпэп кепшийк окырман мен оку орындарында б1л1м апып журген жастарга арналган. ■■ 4702250201 УДК 821.542.122 Н 408 (05)-09 02-2010 ББК 84 <5 Каз) 7-44 ISBN 978-601-7286-03-3 © Нуржеке-улы Бексултан., 2010 © “Жалын баспасы\" ЖШС, 2010
К0КЕЙКЕСТ1 КОРКЕМ ОЙЛАР Бексултан Нуржеке-улы Kp3ipri казак, керкем эдебиетшщ кернекй еюлдершщ бел ортасында туркан, eciMi де, шыгармалары да окдфман журтшыльнуда кецшен танымал талашты жазушы. Кднатты кдламгердщ журепмен жазылкан, керкемдт кемел, татдырдьщ таукдшегп кезецдершде румыр кешкен кешпкерлершщ адам болмысын шыншылдыкден бейнелеген шырайлы шыгармалары улт руханиятын жаца белеске кетерген улгьиулес. Жазушыньщ эр жылдары жазылып, жариялантан ецпме, хикаят, романдары окдфмандары жылы кдбылдап, сыншылары оц бакалаган толымды туындылар санатында. Алайда, 6i3Ain 6yriHri эцпметз Бексултанньщ суреткерлж кдф-сырына арналып отыртан жок,.. Нагыз жазушыньщ шыгармашылыкы керкем эдебиеттщ шецбершен шыгып, к,отамдык,-элеуметпк еьпрдщ езект! мэселелерше де кецтл аударып, осы орайдагы езшщ ой- толкамдарын баспасез беттершде жариялап туру. Кдрымды кдламгер атаулы ел eMipme етене араласып, халкдшыц сезш сейлеп, перзентпк парызын етеуге тшс. Бул болса зиялыльщтьщ басты GeArici. Ал жазушыньщ зиялыльны билжтей бшк мансабымен ия болмасатаскд басылтантом-том штабы бойынша елшенбес! белгш. ©з ултыныц мудесш ойлап, арман-ацсарын жузеге асырута бел шеше Kipicin, кдометш, отбасын ойлап бугып кдлмай, 'пкелей 03i куреске шыкра, онда оньщ шьш мэшсшде улт жанашьфы — шьшзиялыазамат болтаны. ¥лтыньщ кдмын ойлап, оньщ ecin-opKenAeyiHe йрек болатын мацызды мэселелерге кдтысты удайы ун крсып, пМр айтып, ой 6eAicy азаматгьпргыц алты шарты. Бексултан болса осы бшк макрат жолында кдйсар мшез, кдпатты кдйраткерлж керсетш журген жазушы. Корнекп коркемсоз шебершщ кдйраткерлж, азаматгык, юырлары туралы азды-кем сыр aiprapyFa оньщ осы ютапкд енген толтаиыстары ce6eraui болыпотыр. Ал Бексултанньпiтарланталант— кеп кдфлы кдламгер екенддп эрине тэуелаздж алтан жылдары онд1ре жазылган, колем1 6ip емес, KeMi уш-терт ютапкд жук болатын эпсана сынды макдла-толгамдарыныц бупнп кртамньщ, ececiH енд! кетерщ, етепн жара жинай бастаган Кдзак, Елшщ жетзспк-
Ъексутпан Нфквке-ры___________________ KeMicriKTepiH крпара K,03Fan, туп-тамырын терецнен кдзып жазуынан жэне жазушыныц бугшп oMip-TipmiAiKneH 6iTe крймасып румыр cypin, оньщ отына кутал, суьпъша тоца журш, жазплру уппн емес, жанашырлык. макратпен калам Tep6eyi суйсштедь ©Mip-TipmiAiKTin кдзанында кдйнапескен кдламгердщ айтары да аз болмаса керек. Бексултанньщ мэселеш терецнен крзгап, тамыршыдайтапбасып, тауыпжазуыосысез1м1здщнакцы делель Кесемсезде кесгле С1лтеп, маселеш терецнен тербеген жазушыньщ шюр-пайымдары кдзакзъщ жорын жокуап, муцын шагуымен шектелмейдь Тутндд мэселенщ тубегетаи шешшш табудыц жен-жосьпы да айтылатыны квкейге крна кетедь Ярки толвауытокрантуйщд! макала-толраныстарыныцтужырымыадеш эдштелш, орынды айтылран жацалыцтары мен усыныстары жаныца майдай жагып, осы сездд езщ айтпараныца inrreft екшесщ. Бул болса макдланыц мацызды такдтрыпты тацдап талдагандырыныц айранл. Жазушыныц кекейкесп кесемсвз1 керкем ой, пэлсапалык, толрамдармен кемкерыген. Оныц окуга оцгайлы, тусшшке туйсисп, жадында caiprayFa жещл екендит де сол 6ip керкем сездщ куддреть Ендджазушыныц журдек каламы кандайтацырышарга ернек салранын саралап керелж. Бексултанньщ алабетен кецтл белт, сан кдйтара кдйрыла согып, журекжарды сездерш арнаган мэселелерг ттл, тарнх жане енер туралы ой-толганыстар. Ендеше, жазушы Бексултанньщ осы орайдары шюрлерш даралап, санада саралап керелж. Ана ттлшкызрыштай KppFan, оньщ мэртебе-мерейн ecipin, ер сездщ ез орнында крлданылып, жазылуына шын жанашыр болу ец алдымен жазушыныц парызы. ¥лт ттлшщ кдддр-крсиетш кдшырмай, оныц epiciH кецейтш, сездДк кррын барынша пайдаланып, шеберлж шыцдап, керкемсездщ кесегесш кетерту жазушыныцабырой-беделшеаретшасыл мураты. Бексултанньщ осы крриданы 6epiK устанран кдламгерлер санатынан KepiHepi кэддк.¥лтгьщжаны — m Оны жогалтса халык,болудан калганы. Mine, осы акцкдтгы жан-журепмен сезшген суреткер жазушы Бексултан Нуржеке-улы ттл мэселесше байланысты кекешнде журген ой-толрамдарын баспасез беттершде узбей жариялап келедь Мысалы, К,Жукешевтщ \"Казак, едебиетт\" газеттнде жарияланран “Синонимнщ Keirriri, ттл байлыры емес\" деген макдласына кдрсы niKip айтып, автордыц айткдндарыныц Ty6ipiMeHкатеекендптннащыдеректер аркдглыдэлелдеп шьпчфн. Сол макдласындары Бексултанньщ тутандд ce3i кдй кдзакзъщда айтар акцкдты. \"Ein6ip дербес ттлезге ттлдщзандыльпымен дами алмайды. Баска ттлдщэр сезше б1здщттлдщ6ip сезш рана телш беру деген сез — буюд TiAiMi3Ai кан-селц нэзжтш мен сезЬшалдыРЫжок,терминдер жиынтырьша айналдырудеген сез... Бул niKip — рылыми neri3i жок, mrap\". Соншама синонимдерге 6
____________________________________________ G m f> ca w ieoi бай т1л№пзд| орынсыз жутатып, барымыздан айрылуга ундеген жакрак, та зиянды пшрге жазушы осылайша сокда берген. Сория жылдары, acipece баспа мен баспасез ешмдершде epin журген емле кдтелер1аяралып журпаз дергейге жетп. Макдлада айтьш корсеттлгендей, ана тшм1здщ десгурл! дамуьша лаиьнргы улес крса алмай жургешм1з рас крй. Иэ, сол 6ip еренсцдтмкз бен бмместатмвдр нэтижесшде ережеа ежелден бар, емлеа баягыдан кдлыптаскдн сездерддде бузып жазу байкдлып журге/и 6ipa3 уакдгг болды. Сол ерескел кдтелердд ттл мэдениетш бузу деп тусшш, оны тездетш тузетш, ор жолра туаруте асыкдасак, абыройдан айрыламыз. Жазушыныр эдеби норманы бузбау кджетпп, жазылуы 6ip i3re тускен б1рсыпыра сездердд эрюмшр кдлай болса солай, ез ерганше жаза беруше тупюлнсп тоскдуыл крю керектт женшдеп niKipi де кулак, асарлык, Оньщ тарихи кдлыптаскднжуйешженаз бузбай, теканатаМздщ ескелердотше улес крсатынжаралык^ардытанакрлдапагыруга шакрфран niKipi де орынды. Кдзак,т1лшез зандылытымен, ез табшатымен дамыту б1здщ басты муратымыз гой. \"TiA neci — халык, сондык,тан ултымыздыц кдсиетп кдзынасына 6epiMi3 де курметпен кдрауымыз керек\" деген жазушыньщ аталы ce3i ердайым жадымызда жургеш жен-ay демекшз. Тэуелаздж туы титлгел1 6epi баспасезде узбей талкрхта тусш, 6ipeyAep крштап, 6ipeyAep repicren еюудай nixip тудыртан мэселенщ 6ipi латьш элшбише кешу-кешпеу женшде ербуде. Бул орайда да Бексултанньщ “Жара жазура кешу — барынды жоталту\" деген макдласыкепшшктщкекейшен шыкддн сыцайлы. Бугшдер1 кдзак, ттлшщ MaceAeci мемлекетпк дейгейде шенпмш таппай, крезу айтыс-тартыс тудырып жаткдны белпль Ел1м1зде турып жаткдн езге ултгар тупл, ез кдзагымызды ана тшнде сейлеуге уйрете алмай жургенде, оларды жара жазуга уйретемз депалекке тусу кдзак,тшне жасалган жанашырлык,бола крймас. Оныр Tiiro Kepi acepi тики ыкуимал. Ертерп ел иеа — бала- шарамыздыкрфуар рухани кдзынадан айыру кдутпбары рас крй. Макдла мше осындай ойларымен кршбат, жанра жарымды. Сейтш, кдзак, сезйнр тагдыры толгандырып, оныр болмыс- бтмш саралаура кеп ербек cipipin журген жазушы Бексултанра алгыстанбаскдайтарымыз жок, Сез енерцартолгакзы мэселелер1 бейжай кдлдырмай, жанын мазалап, оган кдламгерд1ц кдйта-кдйта орала сорып, тгл мэдениет1шр тардырына байланысты ой- толгамддрынузбейжариялап журген жазушылар некен-саяк,екеш де есте. Ал ана тшм1зд| зертгеуге, дамытура, т1л зандылык;гарын коз/ур кдрашыгындай сакцауга кдтысты кекеюндеп кекейкесп ойларымен 6eAicin, оныр кем-кетнтн айтумен рана шектелмей, I оны ортайлы шешумр жолдары женшде пшр б1дуруден кдлыс кдлмайтынтабанды курескерлжмшез1 ушшде жазушыны жарсы керелйз, Бексултанныр керкемдй! кемел кдзак, co3inip кдд|рш 7
Ъвксутт НфЫ я-шм кдшырып, ттлкрлданысындагысалдыр-салакцъидфкдрсыкуреске белше араласуы a\\i де жалгаса берерше де какал сенекпз. Жазушы Бексултанныц екпрлж макратгарыньщ6ipi — оньщ кдзак, тарихына деген махаббаты. Ал кдзак, елшщ тарихы — жуздеген жылдар боны патша екшетшщ бодауында, кецеспк идеологияныц илеушде журш, ез шындыгын ашып айта алмай, кцянат шеккен тарих болгандыгы айдай акцкдт. Рас, улт тарихыныц кейб1р жабык, бетгерш туспалдап айтуды сол кездер1 кдзак, эдебиетшщ ез мшдепне алран кездер! болтан, ©йткеш, эдеби тэсьл аркылы тарихи окцраныц менш керкем эдебиегге астарлап айту оцтайлы болатын. Рас, керкем сезде тарихи деректер езгеркке туспей турмайды, 6ipaK, тарихи шындык, бурмаланбауга тшс екенддп ерекше ескерьледг Ал орыс, крггай, жалпы шетел мурагатында сакталган, жат елдщ тарихшылары жазран деректерге де сыни кезкдраспен кдрау мумюндт тэуелаздж алгалы ранажузеге асуда. Эйтседе, телтарихымыздыц ашылмаган акуандакуары жетерлж. Тарихи окцгаларды ултгык, кезбен керш, ултгык,сезбен жазбайынша— шындыкуышыцырау терецнен шьтармаймиша оны окрфманра уръшдьфу, тущындыру мумкш емес. Ата тарихымыздагы ак,тацдак,тарды аныкуап, сол аркылы елдМкпздщецсесшкетерш, шацырагын шакдан бшкке шыгарура атсалысу ен,алдымен жазушылардьщпарызы екендитн туйсшген де Бексултан екендт акцкдт. 0 з сезшe3iripiATyушшде Бексултан тынымтаппай 1здетп, кез майынтауысыпкене ютаптардыокып, тарихи мурараттардары жасырын-жабык, жаткдн бсймэлйм деректерд) тауып, крлына тускен олжасын ултыныц рухани кдзынасынакрсугакуштарлана Kipicin, кептегениплишшаруаньщ басын кдйырраны да журтшыльпдсд мэл1м. Осы орайда оньщ ершбей 1здену, кене тарихтьщ купия крймаларын акуарып, бултартпайтын деректер мен кужат кездер1 аркылы акцкдтын аткрн Орбулак,шайкдсыженшдеп ерлжке пара-парел алдындагы ересен ецбегш айтсак, та жеткшкть Тарихы шындык,тыц шымылдыгыTypiAin, сол 6ip ел есщде ерлпсгщескерткшп ретшде сак^алран кдлмакхарга кдрсы кднды шайкдстыц курметше, сол жещстщ 350 жылдыры тойлашан болатын. Бул шын мэтсшде кене тарихтьщ кембеа ашылып, жаца тарихтын, жаркдон бетше крсылран oiyiFa едь Бул кей-кейде айтылып кдлып журген сыцаржак, ппордщ — жерпилдиспц емес, елиплдистщ жаркдш мысалы. Осы жолдагы Бексултанныц перзентпк парызра адалдырын айрыкдиа этап еткешм1з бшктшктщ 6eArici. Жазушыныц ендпт арманы ауданньщ Орбулак, атануы. Кудай кдласа оньщ да орындалуына куэ болармыз. Жалпы айткднда, Бексултан тарихи шайкдстыц шындыгын ашып, оны жазумен FaHa шектелмей, осы тарихи окцраны TipiATin, тойлатып, ел тарихына енггзш, керемет ic тындырран азамат-жазушы. 8
________________________ _______ Omf? Gaymoi Бексултанньщ тары 6ip алаш тарихы алдындаил ерен ецбеп \"Ереуйтебеш\" — сонау 1916-жылп>1Жепсуда болтан улт-азатгык, кетершсжщ ескертюшш ел есше салып, оньщурпак,тэрбиесше улагатбслатындырындэлелдеп, \"Казак,эдебиетГ ra3eTiHe макала жазуы. Кезшде кемецгер жазушы Мухтар Эуезовтыц \"Килы заман\" романына арк,ау болган осынау тарихи ок,ига ескерткшпнщ — '1КдрауылтобешцН 1926-жылы журтшылыкзъщ крлдаи топырак, ую1мен кдлай жасаранын, сол окщаныц Tipi Kyarepi, атак,ты актерлер Серке К,ожамк,улов, Крлибек Куанышбаев, Елубай ©м1рзак,ов, вннп 0Mipe Кдшаубаевтыц жазган есгеуйктерше суйене макала жаз|-ан Бексултан кетерген мэселесшаякрыз кдлдырранжок, Тарихи тебегетарихи ескерпшн орнатылып, улангасыр той да етп. Бул казак, тарихын TipiATy емей немене?! Сейтш халкдиаыздыц кдЬарлы куресш — елддп менерлитнурпакуан-урпакдажетюзген, оньщазаттык,жолындэры жанкдярлык,айкас болгандытын жадымыздамэцп сак^аугауйпдл болтан жазушыньщ ецбегше алгыс айту азаматгык, парызымыз болса керек. Казак, тарихындагы ак,тандардыц 6ipimn шындырын кдлыц журтшылык, мойындайтын тарихи кужаттар арщллы бултартпас деректермен дэлелдеп, сондай-ак, акдык, акдлн Мукдрали Макдтаевтыц \"Лениншгл жаста\" жарияланран \"Райымбек! Райымбек!\" дастанына суйенш аруакзы батыр бабамыздыц атын этап, epAirin AapinTeyre ерекше ецбек снцрген де жазушы Бексултан болатын. Райымбек батырдьщ елеушз жаткдн зиратыныц басьша зэул1м ескертыш орнатьш, eciMi Алматыньщ KepiKTi дацгылына 6epiAyi де сол жазушыньщ 1здену1мен, дэлелдеу!меи жузеге аскдн nri шара. Оньщ узак, тарихын Бексултанньщ 2001-жылы \"Казак, эдебиетГ газетшде, кешн \"Ойушкдш\" ютабына жарияланран келемдд макдласынан танысу кдындыкда сокдас. ¥лтымыздьщ умьпылган тарихын TipiATy, жоралткдн упайын ■ripiAiy жолыпда Бексултанньщ ащрген ецбеп аса аумакуы. Ал кцлы кезец, зар заман мезгшнде халкдшьщ азатгьпын, елшщ теуелаздтн крррап. тарихта атгары гацбаланган кешеп казак, батырларыныц epAiriH ел есшде сак,тау, олардьщ бупип жэне болашак, урпак;гарыныц TaAiMалуына, олпрлерше онеге тутуына кджет. Тарихи тулгаларды умытпау мен улык,таудыц басты макраты осы екенддтн жазушы орайыи тауып, жетеце жетюзуге асык, Казак,тарихыныцкоздентасада— кдрабер1стекалганталйцд) дерекгерш -прнектеп жинап, окдгрманмен белкуге кулшынран кдламгердщ i3ri ниетше озщ де крсыла кетесщ. Бул репе шындыккажугшгенжазушыньщкей-кейдеасырыиайткщi кейб1р туспалдарына да тусшгстшпен, кеипрйямен кдрайсыц. Жазушы Бексултан узын тарихтьщ торшде туратын талай тарихи тулгалар — кезаз казак, батырларыныц eMip тарихын 9
Ъвксутт Н’ фЖекв-ты___________ _______ ^ хаткэ Tycipin, ерлжтерш паш етп. Бутан жаркдш мысал болатьш Кднжыгалы Бегенбайбатыртуралы \"Дара батыр”, \"Кдйары кдп-ы Кдбанбай\", \"Агынтай батыр\", \"Белек батыр\" т.б. ел кррганы болтан, eciMAepi тарихкд алтын эршпен жазылган байадурлер женщдеп жазылган, He6ip кызыкуыокдиштын, дерек-кужатгары жетш-артылатын жазушы жазбаларын этап кдна етпекншпз. Олардьщ еркдйсысына токуалып, талдай бастасац эцпме узакка созылары сезс1з. Бексултан тарихи такщрыпкд шытармалар жазтан уш б1рдей кдламдастарыныц романдарын саралай талдап, саликдлы сараптамалык, макдлалар жариялады. Бул дегешлиз тагы да сел жазушыньщ кдзак, тарихына кдтысты ой-шюрлерш ортата салудьщ тете тэсш api арштестершщ есте жок, есю заман мен куш кешеп кезецнщ шындытын кдлай жазтандытын саралауы. Кене тарихымыздьщкеркем шеж1ресштерттомга сыйгызьш жазып, елеул1 ецбеп мемлекеттж сыйлыкден баталантан Крйшытара Салтарин шытармашылытына арналтан \"Борышын етеген азамат\", “Кетткке кдланган Kipniiu\" деген макдлаларын. Жазушы романдарын: \"Тарихи дастан сиякды ерлисгщ тажап шежреса\" деп баталауы да риясыз кецмдщ тарихи шындыкда бас nyi деп 6iAeMi3, Ал ендд белгЫ талым-жазушы Т.Журтбаевтыц крс гомдык, “Дулыта\" романьш зерттеушшктургыдан жазылганжазушыньщ толтанысы epi керкем туынды деп баталатан. Бексултан “Дулыганы\" айрыщна сушспеншшкпен суйсше оцылатын шыгарма екенднш айта отырып, оньщ кене тарихтыц жацаша жазылган тамаша туындысы ретшде крбылданатынын жерше жетюзе далелдеп шыкддн. Отан мына туйш сезг \"0Л1 тарихтыц ез тарихыцаайналуы— танымдык,тецкеркпентеккерппс\" дегеш niKipiMi3,Ai nicipe туседг Бексултанньщ кернекп жазушымыз Энее Сараевтьщ “Еддл- Жайык,\" тарихи романьша жазган ninipi де казак,халкщныцкцлы 6ip кезецш — азамат сотысы кезшдеп ел-журтымыз басынан кеннрген кдянат-кдцыметтердщ кепке белпаз шындытын шынайы суретгейтш керкем шыгарма ретшде кдрастырган. Сол 6i3 кездер1 елдщ 6ipAiri мен ултгьщ макрат-мудесше сызаттуеш, кейшкерлершщ талайлы тагдырлары аркдолы ашьшган, адаекдн, толкднан, акдфы акдхлга келген казак.азаматгарыньщeMip кешуш керкем кестелеген ойы озьндтарихилы таглымды туынды санатына к,осып, оныц боямасыз болмысы мен керкемдж шеберлшн баса керсеткен. Отан оцьгрманынсенддретшдалелдер1 де сезге токуайтын Kicire арналтан. Эцпмеге аркду болтан бул томда будан езге де талай-талай жазушылардыц шыгармашылык,тарын жогары багалайтын кдламдастары Шерхан Муртаза, БерддбекСокцакдаев, Мукдгали Макдтаев, Жакрылык,Туменбаев, КдлдарбекНайманбаевтуралы 10
_______________________________ Gmf? oaymoi толганыстары топтастырылган. Осынау макдлаларда кдзак, керкем эдебиепнщ жемюп жепспктерь эр кдламгердщ рухани кдзыиамызга крскдн субем улестер1 талдана таразыланган-ак, Аталмыш томдары суйекп макдлалардыц дет кдзак, енершщ орен жуйржтер1 — эйгш эншрлерге арналган. Бексултанньщ acipece, Эсет Найманбайулыныцэйгшэшш, сацлак,сазгер, айтулы акцш екенш дэлелдеп, оныц ардацты eciMiH ел-журтына жете таныстыруга айрыкща ецбек сицргеншайтуымыз керек. Эсетгщ ем1рбаяны, e3i шыгарган жэне орындаган эндерш анык,тап, акцкдтына кэз жетюзу мацсатындагы Бексултанньщ i3AeHici енертанушы галымньщбшк-бшмшен 6ip мыскдлкемемес. Оныц 6ipHeuie жыл бойы ел аралап, Эсетп кэрген, б1лген, Tipi даусын есттген адамдарды тауып, естелпегерш жазып альш, баспасезде сандаганмакдла жариялады. Оган \"Осетинею эш\", \"Эсетп керген акракдл\", \"Бозбала, осыэшмд1уйренерсщ”т.б. макдлалары накзы дэлел. Бексултаннын осы 6ip зердел! зертгеушщ жем1а оныц \"Жазушы\" баспасынан шыкдан, елец-кцсалары тугелге жуык, жинацталган басылымга жазган талдама макдласы дер едйс. Осынау егжей-тегжегш гылыми макдлада Эсетгщ елмес мурасы мейлшше жан-жак,ты сараланып, оныц энер жолындагы ецбеп халцымен 6ipre жасайтын рухани кдзына екендш кдпысыз дэлелденген. Жалпы, Бексултан Эсеттуралы зергтеу api галыми деугеде лайык,макдлаларында б1ркдтар шындыкзыц бетш ашып, акцгн, энид, сазгерд! эр кцгрынан танып-быуге, сейтш тарлан таланттыц артына кдлдырран рухани кдзынасын толык,тыра, байытатусугеулкен улес крскдн. Бексултанньщacipece, ел аралап, сурастыра журш, Эсетп б1летш иэ eciMiH ecrin, елецдерш, кцсаларын, айтыстарын жаткд айтатын юс1лермен кездесш, сукбатгасуы, осы кунге дейш беймэлич иэ дудэмал болып келген жагдайлардыц анык,-кднырына кэз жетюзетш, нак,ты дэлел болагын деректер. Жазушы Бексултанньщ тага 6ip тэл1мдд ецбеп кдзацтыц кдйталанбас енерпазы Дэнеш Ракщпевтыц эншшпне арналган макдлалары. Оныц шпнде \"Жезтацдайэнид\" деген гибраты гажап макдлада Эсет aHiui мен Дэнеш эншшщ eMip мен енердеп жолдары кдтар ершп, крс сацлак,тыц ел алдындагы ецбеп барынша жан-жак,ты баяндалып, орынды да лайыцты бага вершен. Шынында да Дэнештщ енер сахнасына шьпуы ултгык, енер1м1здщ кдямбат кдзынасын 03i кунтгап жинап, журепнде сакщган есюэндершен байытгыгой. ©зшщдара дауысты гажап эншшпне крса ол б1здц ортамызга Эсетп экелш крсты емес пе? А*неш пен Эсеггщ тагдырдыцжазуымен атамекеннен алыста — аргыбеле откенем1рлершщеюншп ore украс. Дэнештщ, Эсетгщ эндерш шалкдр шабытпен, ег-журепцд1 елж1регер мед/ур муща орап, узшгш айтуыныц 6ip сыры соддн да болар-ау... Дэнештщ енердеп ерекшелш — оныц эзгенщ келецкеанде кдлып 11
Ъ вкст т н Н ф ф екв-упы _________________________________ _ крймарандыгы. O fm далел оныц даусы мен ан айту мэнершщ ешюмге украмайтындыты ят и оны еспген журтгьщ адаспай, жазбай салран жерден тани крятын крсиетшде. Дарынды энип Дэнештщ енерше Бексултанньщ берген багасы кдндай керемет: \"Энип, даусыныцесемдйштмен, кдйырымдарменгар1мдерд1одем! кубылтуынан, домбыраньщбебеуумненamriHacepi вне бойыцды ортердей куйге жетедд. Тула бойыцда тентек куйын ойнап, жуйржке MiHin, тура шапкцщ келедд. Аткумар, эздл суйген кегцл альшушады-ак,'1. Кдндайкелкгп, туйсакптусшж, энненалранэсердд тацдана да гамсана эспеттеу десещздш! Бул Дэнештщ орындауындагы 6ip Рана \"Ацшыныц енше\" кдтысты бага. Бул жерде 6i3 Бексултанныц гажап энип Дэнент жалпак, елге танытуга, oiiepiHiH, лайыкды багаланьгп, niicTi атак, алуына, 63i елее де, тамаша таланты насихатталуьша байланысты ещрген ерекше ецбепн де этап eTyiMi3 кажет. Казак, енершщ аспанындагы сенбес жулдыздары, eciMAepi ултыньщжадынажазылган ражайыпэниплер Кулэш Байсештова, Манарбек Ержанов, Рабира Еомжанова, Жамал Омарова, Жэшбек Карменов туралы Бексултанньщ журепмен жазран макдлалары да ел есшде болса керек. Осы сиякды ел-журтын, ултын эндерЫен элдилеген данкды эншдлерш казак, халкдяныц суйсше тьщдап, сарына естерше алатынын Бексултанныц баяндауы бекер емес. Бул 6ip жагьшан халыкдыц кекешнде журген co3i десек, еюницден кдзакдъщдэстурл1 эндершдэрштеп, айрыкща кдадрль ешршец, баралы андершщ гумырын узарткдн анш1дерге деген Бексултан махаббатыныц жаркдлн KepiHici. Бексултан журтшылык,тыц дулдул энинлердд адеMi эшмен, эуез1мен, ecepAi сез1мен, дара дауысымен жан теберетпен талантгары ушш жакры керш, тебесше катере курметгейтшт дедэлтауып айта бдледд. Мундай мшдетп6i3 кебшесе енерганушы галымдардыЦ eHurici санап, мэн бермейшдапз бар. Ал бул кате тусшж. Мундай мшдетп багалау, ол туралы ой-толраныстарыцды журтшылыкрен белдсу жазушы арайындардыц да жадында журген! ете жакры. Ce3i от1МД1, nixipi парасатты калам к,айраткерлершщ осынау халык,тыц енерд1 егейеггпей, жанашырлык,ойларын айта журу1 де ел болудыц 6ip 6eArici. Осы акцкдтгы айткдязбай, ез журек кдлауымен ак,тарып журген жазушы Бексултанныц кдязмеп де азаматтык, Мен быетш Бексултанньщ айрыкща токуала кететш ендд 6ip ецбеп бар. Оны айтпай кету, умыт кдлдыру уят. Мукрали акдпшыц шыгармашылырын жерше железе талдап, макдлалар арнаган да, мерейтойында баяндама жасаган да, артьшда калган мурасын жинак,тап, жеке-жеке жинак,тарын да, толык, шьшармаларын да, естелжтер кдтабында жылдар бойы жарыкдф шырарып келе жатканда 6ip Бексултан. Акдянгажокцаушы болып, оньщел суйсшер ецсел1ескерткшд крйылуына, кеше, мектептерге 12
аты берыуше де Бексултан кеп ецбек снцрдь Талантына лайык, бакасын ала алмай журген акрщ-жазушылардьщ кдтарында умыт кдлмай, ел-журтыныц ардагына айналганы ушш Мукдгалидыц дарабоз дарындылыгы себепип болса, coFaH сай курмет керсетыуше Бексултанньщ да елшеуаз улес крскдны кудайра анык, сосын 6i3 бьлешз. Осы TOMFa енген макрлалар тутастай сол макраткд жетудщ сара жолын баяндап тур. Томга топтастырылран, сондай-ак, келеш ютаптарга жарияланатын макдлалардыц тарылымдылыры — ондагы меселелердщталдана, саралана, пэлсапалык,сарында Сипатгалуы дер едпс. Мазмуны мадызды, ултгык, рухты ояту жагынан ойы немел бул макдлаларды шындырында игурайлы ты, мереши макратпен жазылган толгам-толганыстар деп баиалау жен. Бул орайдан алранда Бексултанды ойы орамды, кдйсар кдйраткер ретшде танимыз. Макдлалары — тарихи тосын тужырымдарра, эдебиттлдщкеркемджкырларына, енердщем1ршенд1пне кдтысгы ойшылдыклен ернектелген жазушыньщ жан сыры. Жазушы ты, тарих, енердщ езенп мэселелерше келгенде енжарлыкдд, немкеттыжке, бузып-бурмалауга ынты-шынтымен, букы болмысымен кдскдя карсытурыпжур. Елдщсезш сейлеп, мудесш ойлап, мэртебе-мерейн асндкуатура асык, азамат. Оньщ токран тушнд! меселелерд!етюр, ет1мдьпайдалыnudpAepi аркдыыедштеу1 де кецыге крнымды. Кдй мэселеде болмасын шырылдаран шындык,ты, ащы акдкдтты бетщ бар, жузщ бар демей, дер мезгшнде айтып келе жаткдн каламгерлердщ 6iperem де б1здщ Бексултан дос. ¥лтгык,ой-сана кдлыптастыруушшде жазушылардьщсемсер ce3i, парасатты пайымыауадай кажет. Кдз1рпдей аумалы-текпел1 уакрггга, кубылмалы кррамда налам кайраткерлершщ бетуэл1 сезшщ орны белек. Осы акдкдтты жан-журепмен сезшген жазушы кдра басыньщ камын куйтгеп, жайбаракат жатпаса керек. Бул ретге Бексултанньщ баспасез бепершде узджаз жарияланып жаткан ой-толтамдары езге эрштестерше енеге боларлык,децгейде. Ал бул 6aFbir-макраггатыжазушыньщтерелж ce3i — казак,мемлекетшщмерей-мэртебесшеарудщ камы. Т>тан халкдшыц муц-мук,тажын айту, арман-ацсарымен белку — жазушы кауымньщ мойнындагы азаматгык, борышы. ¥лтыньщ рухани казынасыныцкажетпгш букыболмысымен сезшш, coFaH орай кекейкесп кррдалы ойларымен белкуд1 езшщ ем1рл!к макратьша айналдырган Бексултан сынды канатгы каламгердщ айтарын айшык,тап, деректт кужатгармен дэйектеп жетюзуге умтылысы мен кулшынысы, не айтып, не жазса да деп басып, имандаи иланымды niidp быд1рдд — оньщ бшм-бшктшгшщ, парасатгыльпыньщайгагы. Жазушыньщкай такдфыпка арнагап, кай макаласы болмасын 6api6ip оньщ сыр-сипаты айрыкща айшыгымен суйсщфедь Олар созуарлык, емес суреткерлжтщ 13
Ъексутт ЛфкеЬ-ты_______________________ сузпсшен еткен сулей сездер. Эр макала далел-дэйекке, накзы кужаттарра ciATeMe жасап жазылтандицтан да нанымды. Кд1здырманыц кмзыл сезше дес бермей, салмакцы да саликалы niKipайту аркылы айткднойыньщакикап-ьпына кезшд! жетюзт, кецшц/у сенддредь Сол себеп-ri де Бексултан мэселенщ акцкаг екенд1пне езшщ KG3i жеткен жерде жалрандыкцен жагаласа кетуден к,ашк,ан емес... Жазушы Бексултан кдрсы niKip айткдндаргасез сойылыналтемей, теккднадэлелд! дереккездерш KeATipin, кужаттарра сзлтеме жасай отырып, мэселенщ мэн- мэтсше шындьщтьщ кезшен карал, сезше кулак, асып, крнак, беруге шакырумен шектелш жургеш де б!лгендж пен кергендж. Жазушыньщкесемсездеп ерш-ернеп езгеше, жазылу Manepi кунделпсп жарияланьт жаткан жалан, да жайдак, макалалардан мулде баскаша осы кекейкесп керкем ой-толрамдары студент жастарра арнайы лекция ретщде окрггылура суранып тур. Кррыта айтканда, елдисп ацсаран улт ураншысы децгешне квтер!лген Бексултанньщон сан макалаларында— егтле-е>прене, арылып-теплшсыр акц-арып, озыцойларыменбешскен жазушыны азаматгык, парызына адал нагыз кдйраткер каламгер демей не дейм!з?! Сез 3eprepi Бексултанныцказак,кррамьштэуелазджтщтерше, еркениетгщерше шыгаруга катыстыаса зэру, мейлшшемацызды мэселелерддэцгтмелеп, ултыныц рухын жеттлддрш-жлгерленддруге арналран арнайы такырылтарга калам тербеушщ жемга — осы гатаптары. Жазушьшьщем1рденкерген-бмгет, кегарегшетуйгеш, сабак, боларлык, сырлары осынау макраты айкдш, мазмуны мацызды пэлсапалык, тюр-пайымдарына алтьш аркау болыпты. Ал ойы парасатгы, сезБп сэулель C63iкешел1 жазушыньщтолракуы мэселелер туралы толганыстары штап окдфмандарьш бейжай калдырмасы хак, Kp3ipri казак, эдебиетшщ бетке устар тулгалы каламгерлершщ ортасьшан ойып алган орны бар Бексултан Нуржеке-ульшыц кекейкесп керкем ойлары санамызра сэуле TycipepiHe сенешк. Каламдас достыц кез алдымда жазылран жазбаларын кайталап окапанда кекешметуйгенойларым осылар едь каддрмендд окдфман. Куанышбай К^рмангалч, Казахстан Жазушылар Одарыныц мушеЫ.
I G u e j? сэ и л ш ЖЕЗТАЦДАЙ 0НШ1 Кез1нде окулыцтан да окршадык, жеке кггэбш да кермедж, 6ipaK, Эсет деген атак,ты акрш, эйгии эшш болгандыгын окушы кушм1зден ecTin ост1к. К,айдан еспгенМз Kp3ip есте жок, Бэлюм, улкендерден еспдпс элде радиодан вндерш тындадык, — кесш айту крын. Эйтеуф, 6ip аныгы — б1здщ бала кушмщде, елушдн жылдардыц бас кезшде, ашш Ж ам ал Омарованьщ орындауында Эсеттщ эш жазылган кене куйтабак, болушы ед1. сол куйтабакды патефонга салып сан рет тындадык, Бэлюм, Эсетгщ эшш екендтн элсш-элсш еске салып турган сол куйгабак,болды ма, гам быедд. \"Эсет\" деп жалпылай эншшщ ез атымен аталранмен, сол Ж амал апамыз айтатын эн \"1нжу-маржан\" екенш де есейген соц аныкуадык, Есейе келе Эсет жайлы угымымыз молаятусп, там-тумдап оньщ елендерш, айтыстары мен поэмаларьш окр бастадык, ептеп ешрбаянымен де таныстык, тек эндерш ести алмай арманда журдж. Балымдардьщ, кенекез 'царттардыц айтуымен Эсетгщ кдндай эндер! болтаный кекейге жаттап, олардыц атгарын бигецйД де 6ipa3 алданыш етпк. \"Улкен Ардак,\", \"Kind Ардак,”, \"Кисмет\", \"1нжу-маржан\", \"Крракез\", \"Майдакрцыр\", \"Макрал\" сындыэндер шыгарганын-пзьмдеп жазган талай шыгармамен таныстык, BipaK, крзакца \"Ардак,\", \"Кдракез\", \"Майдакрцыр\", \"Макрал\" дейтш эндер ежелден екеу-ушеу, оныц кдйсысы Эсептга, кдйсысы баскдныю екенш ажырата алмайда ^р т ш ед п с. \"Осы ’пзшдер жацсак, емес пе екен, э?\" — деген кудж те кекейде гурды. Энш тыпдамаган соц, бленд мен эуенш таппаган соц, кур Ti3iM кдзак, енерше кдндай улес крсады? Накдылап келгенде, Эсетгщ акындьнъш эжептэу1р дэлелдеп, композиторлыгын желе айтып крна ететшб1з. Tirrri, 6ip кездер1 Эсетп 6ipece Найманбаев, Шресе Наймантаев деп те ж1беретшб1з. Сейтш жургешупзде, енер сахнасына эшш Дэнеш Ракрппев шыга келдь
Ъвксутан Нф/кеЬ-ты_________________ _____ Данеш Кдлтай Халык, Республикасынан 1959-жылы оралды. О л Талдыкррган обылысыныц Жаркент ещрщде дуниеге келген. Туган елше Данеш отызга толган жЫт кезшде кэйтып оралды. “Оралды\" дейтшМз: ол осы жакда туып, сэби шагында арры бетке эке-шешенщ кундагында еткен. О л б1здщ ортамызга Эсеттщ ©3i келгендей эсер етп. Сонау 1916-жылдыц дурбелещнде туган жерден жырак, крлган Эсетпц еганшпне Дэнештщ еганпт тым украс-ак, Содан да болар, Эсеттщ эндерш Данеш айрыкдна шабытпен, ексисп муцмен узьлтшайтады, композитор Эсет пен орьшдаушы Данеш шггей урысып, ap6ip эннен era журектщлушл арманы мен тарткдн Kyrari крсыльш есттледг Эсет жайында 6ipa3 тьщ мэтаметжазран адам академик- жазушы Сабит Мукднов едь О л 1956-ж ы лры Кдлтайра барган сапары хакында 1959-жылы \"Альппъщ адымдары\" атты гатэбш жазды, Эсеттщ OMipme кдтысты тьщ факттлер мен 6ipa3 бейтаныс елец жолдарын сол гатаптан окдяп бодце. “Энш1\" деген атпен 1лияс Жансуг1ровтщ жинарына енш келген эйгш елецнщ Эсетпга екецддг1 сол гатэпте толык, дэлелмен айтылады. Аталмыш гатэптщ 350-бетшде Сэбец былай дейдк \"Эсетпц \"Эсет\" аталатын атацты э т н щ сезш эдетте 6i3 1лияс Жансупровтпа деп ойлаушы ед!к, 1лияс осы энд! ете жакры керетш ед1, сондык,тан мэжшс болтан жерде елец айтура тура келсе, алдымен “Эсетп\" айтатын едд жэне барлык, ьирыласын сала, барлык,с е з т ш жумсай айтатын едьСонда: — Сез1 гамдпа? — десек, — Heri3i Эсеттщ езшш, мен тек 6ipa3 ецдеддм, — дер едь Онысы рас екен”, — дей келш: \"...Эсеттщ ез крлынан жазылып, ол елгеннен кей1н, 1945-жылы Сарсумбе кдласьшда (кцггайльп^ басылган гатапшасына гарген бул елецнщ сездер1 темендегщей екен\", — дейддде, \"Аррынмын, атым Эсет арындаран\" атты елецнщ мэтшш тугелдей келттредд, сонымен салыстыра кэраганда, Эсетке 1лияс крскдн терт шумак,тан астам елец жолдары ез-езшен белектене кдлады екен, ол жолдар Сэбец керген Эсетпц гатабында жок, А лай д а к у н Г бугш ге дей1н ралымдар, к1тап курастырушылар Эсеттщ ез елещ мен 1лияс крскдн шумак,тарды араластыра жариялап келедд. Дурысында, 16 ‘
\"Тауык, боп тары терд1м найман шалдан\", — деп басталатын бел^м бастан аяк, 1лияс Жансуг1ров,пю. Ал Эсеттщ бул елещ — эйгш \"Хисмет\" эншщ ce3i, оны Дэнеш журтшыльпусд эбден ма/имдедд десе болады. О л ез алдына. Сэбит Мукдновтьщ сол кггэб1нде Эсетпц елер алдындагы узак, елещ де кел-прьлген. Жазушы оны к1мнен жазып алтанын айтпайды. С оц га жинак,тарта бул елец сол Сэбит Мукднов кггабы бойьшша басылып келедь Арманда кеткен ак^шньщ ah ypFaH erammi журегще у куйгандай, ол: — Кдтын-бала асырау амалында, Кетам рой coFaH квщл белуменен. Менен сорлы акында erri ме екен, Bip ce3i баспа орнына бершчеген? — деп ег1ледь Осы елец аркылы-ак, Эсетгщ 6i3 жаца кырын таныдык, eMip суйген улкен журек'п жан екенш тусшш едж. С ол ce3iMiMi3Ai терецдете тускен, акын Эсеттщ адамгерпплж бейнесш аша тускен адам Дэнеш энип болды. О л 6i3re осы елецнщ ацыраган энш жетюздд, толыгырак, мэтшш экелд1, оны \"Арщфгы сез\" деген атпен таныстырды. “Aiy>ipFbi сэз\" Сэбит Мукдновтьщ жазып алуында кдфык, алты жол, ал Дэнепггщ бглетпп жуз жиьфма жол. Сэбец кел-прген кырык,алты жол елец Дэнештщ айтуында да тугелдей eiu6ip e3repicci3 кдйталанады, 6ipaK, ол жеттс терт жол артык, б1ледг Сол жолдарда Эсеттщ кдпылыс трагедиясы, туган ел1мдд 6ip коре алмай елддм-ау деген eKinimi тштен айкын кершш, журепцд1 т!лплегендей Кинайды: — Гулдер1м кдйта енер ме ер1мдеген, >Юбепм талай Keiri-ay ерТлмеген. внердщ эрге баскдн жолын кумай, ©TTiM-ay бос умгеке еруменен. Сэлем де артта калган туран жерге, Ту Tirin, думай курып ескен елге Коре алмай акдфры рет олер1мде Мойнымды сунып турмын терец керге. Ел-журттан алые Keriri Аярын шалые баекдн м Эн-куйдщ КД13-КЫЗЫНЫЦ о,ты,1^пл,мТАЛДы К0РГАН Кез болдым Kepi аккдн ка'\"п• \"1 урл<\" ' КАЛДЛЫК ОРГАЛЫК, ' ir iT in V illi
Ъ екст т т Н ф экеке-т ы ___________________________________ Дэнештщ айтуы бойынша Э сет е л е ч д е р ^ ч текстологиясьш кдйта тексерш жаткдн 93ipre ешюм жок, BipaK,Дэнеш эндер1 аркдллы акдынЭсет тутан еммен кдуыша бастаталы он бес жылдьщ жуз1 болды. ©3i 6ip керуге зар болтан елш аскдк,эндер1 мен зарлы эуендер1 адаспай тапты. Бул орайда улкен ецбек Дэнештна. О л орындайтын \"Акдлрты сездд11тьщдап, талайлардьщ еплгенш керддк, асыл энд1 сак,тап калганы ymiH риза болтан талай бглпр азаматгьщ алгысьша куэ болдык, “Кдтын-бала асырау амалында Кетпм той сотен кець\\ белуменен\", — дейдд-ау Эсет, 6ipaK,б1здер оньщ бала-шагасы жайлы 93ipre мардымды енггеце б1лмейм1з емес пе? Алайда артымда бала- шагам кдлмады деп емес, баспа орнында басылган сезЫ кдлмады деп кдналады акдш. Сол улкен арманын азды- кеггп жузеге асырган жайларымыз бар. Эйткенмен Эсет ем1рбаянын эл1 де толыктыра тусу — тел эдебие-пм1з ymiH улкен мшдет. О л жолда 6i3re кемектесетшдер — Дэнеш тэр1зд1 енерпаздар; солар б1лепн мэлДметтер. Дэнеш — шын мэншде Эсет мектебДнде тэрбиеленген 9Hini. ¥стаздык, пен шэкДртпк дегендД кейде бДздер сьщаржак, тусшш кдлатын сиякдымыз, кебшесе сырткы ук,састык,тарына кдрап ажыратамыз. Bi3ine, эншшДч шэюртД тек дауыс украстыгымен тана ерекшеленбейдд, басты нэрсе — устаздьщ енердеп идеясын, принщбш iArepi дамыту. Устазыньщ энш сол кдлпында укратьш айту тана натыз шэкДртпкке жатпайды. Эсетпч езш кермесе де, Дэнеш — эндершщ рухын тусшш салатын, идеясын таза сак,тап айтатын оньщ еч талантгы шэюртгершДч 6ipi. Дэнеш Эсетпч эндерш тутелдей дерлж Мэмет Бабасов, Рустемов Байбазар деген эншьлерден, ал олар Эсетпч кдсында журш кеп жыл аткрсшысы болтан Кэддрихан эншДден уйренедд, эндерддч езш тана емес, nibiFy тарихын да Дэнеш сол юсДлерден естидь Жалпы, Дэнеш ез репертуарындаты эрбДр эншч шыту тегш, авторыныч емДрбаянын бш п барып орындатанды эдет етедд. Ондай эдетаз бДреуддч э т н ез бабында орындау мумюн емес деп бгледд. Дэнеш орындауфнда эш мен сезш ез кулагымызбен ecTireH соч барып? Э сетп ч \"Майда кочыр\", \"Ардак,\", \"К^ракез\", \"Макдад\" сынды эндерДшч сол атгас баскд
______________________________________________ G nef> c & m o i эндерден мулде белек екендтне б1ржола кез жетюздпс. Бурын тек -пз1мдеп кдна ете шыгатын бул ендер бул кунде радио аркщлы республика журтшылыгына кецшен танымал болып Kerri. Kp3ip Дэнеш улпсшде айта бастаран енерпаз да кеп. Эсетп зертгеуш1 адам Дэнепгп аттап кете алмайды. Оныц орындауындары Эсет эндер1 ез алдьша, сол эндердщ сездер1 ез алдына комбат. EKeyi е й тебе жумыс. 0p6ip елецнщ жаца жолы акдш Эсетгщ купия сырларын аша Tycyi мумкш. Осы туррыдан кдраранда, энпп Дэнештщ шырармашылыгы — кдзак, eHepi мен эдебиетше крсылган кунды дуние. Оны энпй деп аялау — аз, бар бьлгешн саркд жазып алып зерттеу кджет. Денеш репертуарыньщ деш Эсет шырармалары болгандыктан, ол туралы эцпменщ де молы Эсет тещрегшде болады. Эйткенмен оньщ эншшк epici езгеш де кдмтиды. Егер шындыкдз жупнсек, Дэнеш Ракцппев алгаш республика журтшылырына \"Ацшыныц eHi\" аркдолы танымал болды. Оныц эш де, орындау кдвглет! де, дауыс агемдшде халык,куларын б1рден елец етюздг Кдндай атакцы, кдншалыкуы талантгы эншшщ де баска эннпнщ ататына em 6ip Kecipi — тимейдд екен. Манарбек, Ж усшбек, Еарифолла сеюдлд сацлак, энппЩуу тыцдап дагдыланран талгампаз кдуым Дэнештщ талантына да лайьщгы курмет керсетп. Оныц ец басты ce6e6i — эншшщ езщддс эн айту стилшщ езгелерден мулде дара, айдан анык, ерекшеленш туруынан едг ©нердеп ец комбат нэрсе — езшдйк ерекшелж, ондай ерекшелт жок,енер езгенщ келецкесшде кдлып крймак, А л Дэнештщ даусы мен эн'айту мэнерш эрюм-ак,адаспай ажыратады. Ел оньщ енерпаздьпъшacipece осы тургыда баралайтын болса керек. ©йткеш енермзде бурыннан бар улплер/ц ыгерыету де улкен ецбек саналады, ал ецдд оран жаца улп крсу — енердд нарыз байыту деген сол емес пе. Э р енерпаздщ армандайтын бакцггы да сол. Дэнеш — дэл сондай бакцпты энпп. О л — б1здщ орындау енер1м1зге езшдпс ерекшелж крскдн ерекше талант. \"Ацшыныц эш\" — Дэнештщ ете-мете суйш айтатын эш. Оны сушп кеткендер, сушп айтатындар кдз1р ел ппшде ете кеп. Эннщ 63i де 6ip айкцш сурет, ацшылык, eMip мен жастыцтыц жарасты к^лык,тарын, к,ызды ауылдыц кщзыкзы керппстерш кез алдыца кдз кдлпында елестетедь Э з ш де жылы, эуеш де жарасымды. Оны тыцдаранда, 19
Ъвксушан Нфкеке-щм злдеб1р романтикага елтш кетесщ. ©нип даусыньщ э с е м д т н е н , кдйырымдар мен шр1мдерд1 эдем! кубылтуынан, домбыраньщ бебеу уншен эннщ acepi ене бойынды ертердей куйге жетедд. Тула бойывда тентек куйын ойнап, ж уйрж ке мшш, тура шапкдьщ келедь Ацкумар, эз1л суйген кещл алып ушады-ак, — Кириллы турса тазыц сылдыр кдгып, KepiAin 6ip сшбнсе дур-дур кдрып. БугЬлтш жылкд!дары жарау атты, Жылк,ышы ертец ерте келсе алып. Дэнеш эшш зркдшан шабытганып айтады. Оныц эн орындауы — шьш мэшндеп шыгармашылык, ецбек. Осы \"Адшынын; эн1н\" ол будан он жыл бурын дэл кдз1рп кунпсшдей орындамайтын, кдз1р оны ойнакдялантып, ат устшде ыргала жортып келе жаткдндай жандандырып айтады. Осы ретге К,азак, С С Р халык, ap'rici Кднабек Байсештовтыц 6ip айткдн эцпмес! epiKci3 еске туседд. \"0Mipenin эндерш нотага дэл 'rycipin алу деген тозак,жумыс едд, ол гам кер1нгеннщ крлынан келе бермейтш, — дейдд ол raci. — 0Mipe шабытгана келе 6ip айткдн энш кдйталап айткдн кезде мулде баскдша кубылтьш ж1беретш\". Осындай кубылыс Дэнештен де байкдлады. Соган кдраганда, \"нагыз эншшщ аркдсы болады\" деу осындай ерекшелжтерше байланысты айтылса керек. Дэнеш репертуарында \"Баянауыл\" дейтш халык, эш де бар. О л бул эндд де eKi нускдда айтады. Bip нускдсында созылмалы, сэл мунды айтылатын эн еганип нускдсында жеделдеу, ойнакдя орындалады. Cipa, Дэнеш бертш келе эуендд эн сез1не уйлеспре тускен сегалдд- ©йткеш елецнщ e3i ойнакдя эуендд тглеп тургандай: — Басында Баянауыл кдк, турмайды, Акдллды ипрган жастык, таптырмайды. Тусынан кызды ауылдын, эн шыркдсам, Кдлржьщдап KeMnip-шалы жак;гырмайды. 0ннщ кдйырмасын Дэнеш кубылтьш, кдзша кдцкмлдатьт экетедд. ©ндд шыгармашылыкдтен мецгерш айту — бул энш ш щ булжымас эдеть Эндерд1 о л жен-жосык,сыз бурмаламайды, созымдылыгьш, темтн ©згертуаркылы оган жаца мэн бередд, iiiira мазмунын аша туседд. Оньщ эн шыгару шеберлтнщ e3i осындай эддстен барып ep6ireHi даусыз. А л ендд бул внппнщ аса сутки эш больш келе жаткдн 20
____________________________ &нф сэишл \"Ацшыньщ эш\" туралы 6ip тужырым айта кеткен де артык, болмайтын сеюлдь О л — эннщ авторы хакында. Крз1рге дейт 6i3 бул энд] халык, эш деп келемз. Халк^гмыздыц музыкалык,мэдениетше крсылган 6ip эн де болса 6ip мыскрл улес крй. Эн авторларьш аныкуай тусуде халык,мэдениетше крсылатын улес емес пе? Ыбырай шыгармашылыры жайлы татымды ецбек жазган адамныц 6ipi — Сабит Мукднов, сол юсшщ \"©су жолдарымыз\" атты ютабында Ыбырайдьщ ацшылык, туралы шырарран 6ip елещ бастан-аяк, келттррледД, 6ipax, бул елецнщ кдлай аталатыны да, эншщ бар-жогы да айтылмайды. \"Ацшыньщ эш\" Дэнештщ айтуында торыз шумак, ал ”©су жолдарымызда\" кел-прыгеш он бес шумак, (22-23-бетге). Б1зше, бул алшак,тык,дау турызбайтьш сеюлдь ейткеш осынша узак, элецдд еш эннй бастан-аяк, айта крймайды, тек e3i унаткдн тартымды шумак,тарын тацдап айтады. Ендд осы ею елендд салыстырып керелж. Тугел кел*прт жату кеп колем алатындык^ан, ею елецнщ украс тустарын рана Tepin керсеткен дурыс болар. \"© с у жолдарымыздары\" нускд былай: — Bip цызык, ит жупртт ац ауласа, Мшген ат шабуылмен танауласа. йтктщ imi Кызыл орман тулю Кулпыртып жез сабаумен сабауласа... Жуйрж ат, кд1ран бурют, ушцыр тазы, Yiueyi де ер жштке куйрык, канат.,, Каррылы турса тазыц сылдыр кдрып... Kepuvin 6ip ciAKiHce дур-дур кдрып, Буплтш жылкыдары жарау атты, ' Ертемен алып келсе малшыларьщ... Желжкен сон кецишен кдйткднда елге, Мшген ат кдрауытып батса терге. влецпн, домбырашьщ кдсында боп Кез болсац крналкдра буран белге. Самауыр ак, шэйнекпен турса кдйнап, Отырса 6ip сулу кыз коз1 жайнап. Ол кун1 кыз 8Keci уйде жок, боп, Отырсан эзыдесш кулш-ойнап. LLIeiiieci желокпелеу жастау келсе, Ол кдога 6ip жецгеа кдстау келсе, Bip ж т т аузы ern-i тулю сойып, Эз1лд1 кдлжыц сез1н бастай берсе. 21
Ы ст и и ___________________________________ Сол жМт бастай берсе езгл сезш, Кираса K£i3Fa лапт кздап кезш. Ьшнде махаббатгьщ оты лаулап, Балкыса доргасындай сонда сез1М. А л ендд Дэнештщ айтуы былай: — Жуйрж ат, дыран бурют, ушдыр тазы, Ж т т п ц бутан кумар енерпазы... Bip дызык, ит жупртт ад ауласа, Мшген ат шабуылмен танауласа. ImiKTin imi Кызыл орман тулю Кулпыртып жез сабаумен сабауласа. Кдргылы турса тазыд сылдыр кдрып, Кершп 6ip ciAKiHce дур-дур кдгып. ByriATin жылдыдары жарау атты Жылдышы ертед ерте келсе алып. Сол кун1 кун кешюрш дайтсац елге, Мшген ат дырауытып батса терге. Ак, тамак, куше иек, дарадат кез Bip сулу кез болар ма ец бурад белге. Будан кеЙ1н п уш шумак, кейб1р рана ауыткулары болмаса, 6ipiH-6ipi сезбе-сез дерлш кдйталайды. Бул ею еледнщ о баста 6ip адамнан тарарандыры ешкдндай кумэн келт1рмейдь Сабит М уданов аталмыш кггэбшде Ыбырайдьщ бул елещ жайлы \"халыдарасына кеп тараган, фольклорлыд турде шыгарран\" деп атап айтады. Кейб1р езгер1стердд сол \"фольклорлык, турде шыраррандыдгыц\" жемкз деп кдраганымыз дурыс. Ендеше бул елец даусыз Ыбырайдж! Э н ше? Эн, бэлим , баскдннй болар? Ж о д эн де Ыбырайдта. Академик Ахмет Жубанов \"Замана булбулдары\" атты гатэбшде (1963-жыл) Ыбырайра тек 6ip тарау арнаран. Сонда мынандай 6ip мадызды шюр бар: \"Осы 6ip ауылында юддрш далып, ит жу1тртш, кус салган кез1нде \"Bip дызыд ит жупртш, ад ауласа\" деген елещн шыгарады. Оныд эншщ дандай болтаны 6i3re мэлрм емес. BepripeKTe К,али Байжановтан уйренген енпп Куан Лекеров бул еледд! \"Ш ам а\" эшмен айтатын. \"Ш ама\", бiздiдшe, Ыбырай шыгармашылыFbiна жатпайды\". Осылай дей келе сол еледнен бес шумак, узшд1 келт1редь Жогарыда 6i3 салыстырран eKi нусдаFa олардыд да удсайтыны мен 22
украмайтыны баршылык, Ауызша тараган елецшщ ондай сыры тусшпсп. Bi3 ушш ец кереп — бул елецнщ ез эга болтандыгы. Bipax, ол эн б елпаз боп келген. Сол белпаз эн — бугшп Дэнеш шыркдп журген \"Ацшыныц эш\". А.Ж убанов пен С.Мук,анов — eKeyi де Ыбырайдьщ ацшылык, жайындагы энш еспм еген. А л М уцанов Ыбырайдын, кезш керген, эцпмелескен, кей энш еспген адам. С.Сейфуллин де Ыбырайды керген. О л да бул эн жайында ундемейдд. Кдлай болганда да бул эндд нагыз керемет эннщ дэрежесше жетгазе кетерген, ецдеген — Дэнеш Ракдышев. Оны ц шындыгын аныцтау — мамандардьщ жумысы. Мен \"Ацшыныц энш\" устазым Рустемов Байбазардан уйренддм, ол Kici Эсетп керген Кэддриханнан уйренш кдпты, — дейдд Дэнеш. Бутан кдраганда, эуелпде эннщ 6ip нускдсы болтан гой. Эшш Дэнештщ енер1м!3 ушш жэне 6ip сшдрген улкен ецбеп — Шыцжац кдзакуарыныц халык, музыкасын бЬге жетюзуй Ж оталы п KeTyi де мумкш кеп эн оньщ орындауында сакдалып кдлды. \"Хош, алма бел жарым\", \"Ж ан сэуле\", \"Ж ан ерке\", \"Крцыр кдз\", \"Бепем\", \"Баянауыл\", \"Аяулым\", \"Игай-ау\", таты баскд да толып жаткдн халык,эш — кдзак, музыкасынын, кррына крсылтан улесп шытармалар. Олардьщ ap6ipi дерлж б1здерге epi тацсык, api к1л ецкей эдем! накдлсты эндер. Ш ыцжац к,азак,тарыныц акдлны Тацжарык, Жолдыулыньщ \"Амандасу\" атгы uiepAi елецше арнайы эн шытарьш, халыкда танымал етуде де Дэнештщ ецбеп улкен. \"Умытылып та кетер ме едд, кдйтер едд?\" —^дейтш эннщ 6ipi осы \"Амандасу\" едд. Дэнеш бул эндд алгаш рет 1969- жылы республикалык, теледидардан орындады. — Орэ, он уш, он терт жастардаты кез1м болар, — дейдд бала кундерш еске алып. — Bip улкен тойда шеттеу уйде сырнайта крсьш эн айтып отыргам. Bipey келш меш баскд уйге шакдлрды. Бакрам, ол уйде юл сыйлы адамдар отырган сеюлдд. Bip ацсары жуздд келбетп адам мен юрген бойда ез кдсына шакдлрып алып отыргызды. Эн айтып беру1мдд е-пнген соц, бегелмеддм. Элп Kici аса ден крйьш тьщдады. Сол арада ею-уш эн айтгым. Уй шпндеплер алгыстарын айтьш, баталарын 6epin кдтты риза болды. Элп ак, сэры жуздд келбетп Kici де ризалыгын быддре келт: \"Балам, даусыц эдем1 екен, сырнайдан repi домбырага бап келетш сеюлдд, домбырага крсылып уйрен\", - дедд, \"Макул\", - 23
Ш ат ан и .____________________________ деп мен уэде берддм. Содан 6epi домбырамен айтьш келем. I Э л п ад сэры юсшщ Таджарык, адын екенш сол уйден шы вдн сод улкендерден сурап биуум. Bip рет керсем де, | Тэкедтд тур-Tyci дел бупнпдей кез алдымда. i Дэнештщ эк е а Радыш ептеп адындьпы бар SHmi Kici | болтан. Эсетгщ, халыдгьщ б!раз энш баласына e3i уйреткен. Эсеттщ эндерш, Таджарыдтыд \"Амандасуына\" mbiFapFaH ез энш Дэнештщ эркушан ерекше глтипатпен орындауыныд осындай да сырлары бар. — Елу торызьшшы жылдьщ KOKTeMi мен ушш бакдгг кектеш болды, — дейддДэнештщ e3i. — TyFaH топырагыма, вз отаныма осы кектемде оралдым. Елш аялап алакунына сап курсы алды. ApFbi жадга жургешмде де amui атанып, куддр-ьлтипат кергешммен, таныстыд шедбер1м кузад ауылдары тещрегшен epi аспайтын е/у. Ед мыдтаранда улкен тойдыд тершде отырушы ем, ен/у этмдд радио, теледидар, куйтабад ардылы байтад Кузадстан тыддайтын болды. ©нерге, енер адамына деген нагыз саялы алакунды отаныма келш кврдии. Сол ушш шеказ бакдптымын. ©нипнщ бул сездер1 эншейш acipe айтыла салган свздер емес. ©дебиет пен енер!м1здщ белгш дайраткерлер1 Дэнеигп алгаш кврген бетге-адкетерш экетш, оган шынайы достыд кемек керсетп. Кезшде оныд эн айту шеберл1гше Мухтар ©уезов те улкен глтипат 6iA/ypinri. (С.Бадбергенов. “Алтын емелден асданда\" 1961-жыл. 76-бет). Д э н еп т одырман журтшылыдка таныстырган да, OFaH багалы достыд адыл берген де жазушы Сэу^рбек Бадбергенов болды. Кузад С С Р халыд apricTepi Жусшбек Елебеков, Бариф олла Курмангалиев, композиторлар HypFHca Тглендиев, ©м1рбек Байдглдаев, тары басдалар оган кумдорлыд жасады; журтшылыдда, эн суйер дауымга танымал болуьша мумкшдйсгер тугызды. 1960-жылы Дэнеш Кузад С С Р Еылым академиясыньщ корреспондент-мушеа Б.Ерзаковичке сепз эн жазгызды. Ерзаковичтщ достыд жэрдемпчен республикалыд радиога он 6ip халыд энш жаздырып дайтты. Осыньщ 6api энпп кецш н кутты толдьггты, елдщ, жердщ кусиетш артгыра тускендей эсер етп. Эннп кемеш ашыла туста, шабыты жаца тупырга кетерууу. Ерекше ризалыд улкен мадтаныш иэ сарыныш енер адамына эркушан 6ip борьпп жуктегендей куйге туаре/у емес пе, Дэнеш ендд эн айтумен рана шектелмей, эн 24
______Онф сэижл mbiFapyFa да талпынды. Бул салада онын, алгашкдя туындысыньщ 6ipi — акдян Ток,бай Исабековтщ елещне шырарылган \"Жеткгу\" энь Отыздагы ж т т туган елше, жерше деген ыстык, махаббатын эсем эшмен, журек сез1мен баян етедд: — Жетюу, сенде еспм, сенде тудым, Жасымнан машык,танып елец кудым. Сэулетп бейнеце сай жарар едд-ау, Тецеуш таба белеем олец-жырдьщ. — Бул эннщ толгагы туран жерге оралмас бурын басталган. Елддгжердд керш, адамдармен аралаекдн сон, epi сагыныш, epi алрыс сезвнндей арьпыльт кетп, — дейдд Дэнеш бул am туралы. 0Keci Ракдпн, анасы Тэжихан туып ескен Кектал, Акдрал, Ушарал, Талды, Тышкди сиякцы жерлердд Дэнеш алгаш 6ip жыл iIшнде-ак,тугеларалан шыгады, олармен амандаекдндай, сарьшын жуздескендей болады. Кдй жерге барса да мэуел1 бак,ты кередд, жаз айларында буки Жаркент enipi бак, пен бакдига айналып кеткендей кершедд. Оньщ уетше ол кезде aKeci Ракдяш колхоздьщ багында кузепш болып штеп журетш. Осыньщ 6api жас жштгщ кецшн жада эн шыгарура итермелейдд. Осыдан кешн де ол Рахметолла Нурпешсовтщ еледше \"CoFa кет\", Музафар Эл1мбаевтьщелещне \"Бакдггым бол\", тары баекд да 6ipa3 жаца эн шыкарады. Эн а т у , ан шыр'ару Дэнеш ушш елге кдызмет етудщ 6ip жары рана. О л тжелей уйымдастыру жумыстарьша араласьш, колхозды ауыл мэдениетш керкейтуге белсене атсалысады. ©3i \"Ушарал\" колхозына муше болып юргённен бастап ондары енерл! жастардыц басын крсып ез тещрегше жинайды. Бойындары бар енерш де буйырылыкден халыкдф корсете алмай келген талай жастарды енер есшне батыл тартады. Bip жыл ш ш де \"Ушарал\" керкеменерпаздар коллектив! бугал ауданра беллл! болады. Соньщ нэтижесшде Ушарал \"сауыкшыл\" ауыл атанады. \"Ат аунаган жер!нде зук кдлады\" демегаш, ол колхоздьщ улкен-кшла K£3ipre дейш сол сауыкдсрйлырын сакд-ап келедд, Дэнеш Ракдяшев кешн \"Кектал\" совхозына келш керкеменерпаздар коллективш уйымдастырды. \"Кекталдай\" улкен совхоздьщ орталырьшан уйымдасгы- рылгап керкеменерпаздар коллектив! кеп кеппкпей талантгы енерпаз жасгардьщ ipiK-гелген уйымына айналды. Оньщ 25
Ъекштт Ифквке-шы______________ курамында халык,аспаптар opicecipi, бшшлер тобы, ениплер мен керкемсез окушылар, актерлер — кдяскасы — сан салалы енерпаздар болды. Келе-келе булар тек концертах программамен шектелмей, спектаюлдер де кря бастады. Талап, талант, уйымдастырушылык, кабиует коллективке зор бедел эпередд: олар арнайы комиссиянын, уйгарымымен \"Кектал\" совхозьшьщ халык, театры атанды. Олтеатрдьщ уйымдастырушысы, тущыш режиссер! Денеш Ракдяшев болды. Дэкец театрда кдязмет ктей журш кептеген жаскд устаздык,етг1, талайларды енерге баулыды. Оньщ эндерш сушп орындайтын енерпаз шэюртт де кеп, ездер1 энип болмаса да энип аганыц енерсуйпш ттн тэл1м еткен баска maxipri де кеп. Вершен де оньщ енш, эн орындауын унататындар кеп. Денеш Ракдышев — орта тайламай эн салатын енерпаз. О л астанада еткен улкен концерттерде де, обылыс пен аудан сахналарында да, кдярман басы мен шопан уйшде де, достарыньщ куанышты дастарханынын, успнде де унем1 шабытгана шыркдйды. — Деке, кейб1р eraiii: \"Метан, даусым тындаушылардьщ енердд тусшу дэрежесше карай ашыла туседд, эндд тусшетш адамдардьщ ортасында отырсам, жакры айтам\", — деп жатады. Ондай едет азде неге жок,? - деп б1рде эдеш сураганымыз бар. Дэкец бэлендей ойланган жок, иьпъш 6ip кетерш крйьт куле жауап бердд. — Мен ылга тек ез1ме унаган, сушктп эндер1мдд FaHa айтам, сондыцтан ол эндердд кашанда болсын кайталап айтудан еш жалыкцаймын. Ец кене дос деген эндерйинщ езшен эр кайта орындаган сайын соны 6ip сыр тапкандай болам. Энд1 тусшетш аудитория дегенге соншалык, секемдене карамаймын, эншшщ мшдеп — юмге де болса эндд тьщдата бглу. Менщ принщб!м — осы. Жакры энге ет журеп елж1ремейтш казадргы эм кунге ез басым кезпспре крйгам жок, Дэкецнщ бул сезшен езше де, жалпы енер куддретше дегенге де сешммен царайтындыры сезгледк Сол сешмдшктен, ез принщбше бер1кпктен болар, ол ешюмге елш темейдь ешюмд! к,айталамайды. Э н айту оны шаршаткан орнына ширата тусетш сеюлдд, 6ip эннен 6ip энге ауыскан сайын даусы ашылып, уш ажарлана бередд. 26
______________ ________________ Qmf) сэимсл О л эн салып отырып демалады, ен салганынан лэзэт алады. Дэкец ешкдшанда: \"Кудай берген даусым бар гой, журт тындайтындай б1рдеме айтармын\", — деген жайбаракдт- тыкда салынбайды. Оныч булжымас зачы — ap6ip еннщ iund сырын ашу. — Менщ репертуарымда 6ipa3 эн бар, — дейддДэкеч, — оларды айткднда мен негурлым сездерш анык, еспртуге тырысам, ейткеш ондагы басты ой элечде айтылады да, эн тек сол ойды ныцтай тусу ушш суйемелддк кдязмет аткдрады. Мэселен, Кдсым Аманжоловтыц \"0 з ш туралы\" дейтш елецше жазган эшм, \"Э сет\", \"Акдфры сэз\", \"Ацшыныц эт \", \"Амандасу\" — осындай эндер. Булэндерде белгш дэрежеде аздаган термелж кдсиеттер де бар, баскдлардай емес, ондай эндердд узарырак, айтура болады. А л ендд кеп эннщ непзп ойы эуенде жатады да, елец OFaH суйемелддк кдязмет жасайды. Э н айткднда, мен осы эннщ ею жшн еске сакуап айтамын. Кене композиторлардыц Ke6i эуел баста не эндд елец ушш, не елецдд эн ушш шыгарран деп ойлаймын. Эншшщ мундай езшддк nudpAepi Kicire кэддмгтдей ой салады. Ой терюншде шындык, жаткдны андарылады. Дэнештщ кулак, курышын кдндыратын Шраз 9Hi — кдфрызша эндер. О л эндердщденш Кдггай жершде, квдэрыз айылдарымен аралас жургеншде уйренпго. \"Ой, булбул\", \"Ак, мандай келш\" сеюлдд эндердд уздлддре салранда, ол кыргыз эннвлершен кем туспейдд. ©су, 1здену, yHeMi бшкген бшкке умтылу енерпаз ушш басты кредо гой. Ал ол 1здешстер мен умтылыстар жем1сп болса, талант жулдызыныц жантаны емес пе. Дэнеш — дэл сондай энпн. О л — K£3ip Талдыкррран обылыстык, филармониясында ансамбнуде жетеюшлж кдлзмет кггейдд, ецбекпн букдраныц ец сушкп енерпаздарыньщ 6ipi. — М ен ymiH уйренетш нэрсе эл1 кеп, — дейд1 Дэнеш.— Б1ржан, Акдн, Балуан Шолак, сынды сацлак, эшшлердщ шырармашылыры маган тацсык, сондык,тан шырармашылыгымды солардыцэндершен толыкдъфудамын. Бул макратын да Дэкец ез дэрежесшде орындап жур. Б1ржанныц \"Адаскдрын\", Акднныц \"Макдалын\", Балуан Шолакдыц \"Балиясын\", Естайдыц \"Ж ай крцырьш\" ол кдз1р нэшше кел-ripin, улкен шеберлжпен орындайды. Сондай- ак, соцры жылдарда оныц репертуарындагы цазак, композиторларыныц эндер1де молая тусш келедд. Мэселен, 27
Ъекштт Н^экеке-шм____________ ол Нуршса \"Плендиевтщ елу жылдык,мерекесше тек соньщ FaHa шыгармаларынан курылран арнайы концер-гпк программа ез1рледг О л программа халык^ан жогары 6aFa алды, энпп шыгармашылырынын,жемюп жацалыгы болды. — Энпп де спортшылар сеюлдд эрдайым сергек журу1 керек. Ж аца эндер уйренш, жада ыргадтар тауып унем1 жаггьпфаса, халык, кршеметше белене алмайды. ©з замандастарымыздьщ рухьга жырлай алмасак, халык.этша деген атгы кдлай адтаймыз, — дейдд ол. Елудщ ерше кетерыген жезтаддай энпп енермздщ улкен кдзынасына ез1 садтаган байлыкцы кунтгап крсып келедь \"Жулдыз\" N7, 1976ж. (Бул макдла Куаныш Султановпвн 6ip\\ecin жазылган). ЭСЕТТЩ EKI ОЛЕЦ1 Kp3ipri кунде Эсетгщ атын еспмеген, елещн окдт, энш тындамаган кдзак, аз болура тгас. Дегенмен жалпылама бглумен шектелш кдлмай, ол жайындары 6L\\iMiMi3Ai нащылай тусу барьпында 6ipep nixip айтуды жен кердж. Ж алпы , Эсеттщ акдшдык, та, композиторлык, та шырармашылыгы, езге халык,акдшдарына кдраганда, 6ipa3 кенж елеу зерттеле бастады. Оган акдшньщ Ш ырыс Турюстанда eMip cypyi басты себеп болды деп б1лем1з. Акдшньщ сез еткел1 отырран 6ipiHuri елещ — б1здддше, \"Кдсмет\" аталуга тшс. \"THic\" деу1м1здщ мэнг бул e3i ер жинадта ертурл! аталып, эл1 кунге туракуы 6ip аткд не бола алмай келед); ал шындыРында \"Кдсмет\" деп аталуга кдкдиуы: ейткеш бул елецнщ менппкт1 eHi бар, сондык,тан енд! елещнен белш баскдша атау, б1здщ тк!р1м1зше, бупн денеш боршалаумен барабар. Эсетгщ композиторлык,енерш халык, арасына кецшен, таратуда зор ецбек етш журген Кдзак, ССРЧнщ ецбек ащрген eprici Дэнеш Ракдппев \"Аргынмын, атым ©сет, арындаган\" деп басталатын бул еленд1 \"Кдсмет\" деп айтады, МДуйсенов пен Е.Ысмайылов курастырган \"Акын жырларында\" (Алматы, 1958) \"Эсет эш\" дел1нген. С.Мукднов \"Эсет\" деп атайды. Шындырына келгенде, ез энше Эсет ешкдшан \"Эсет\" деп ат бермесе керек-ri. Олай атап журген — б1здерм1з. Сондьщган Эсетгщ эндерш тжелей шэюртгершен уйренш, 28
солардыц айткдн кушнде б1здерге жетюзш беругш ДРакдлпевтыц айткэнына ден крйганымыз дурыс сияк,ты. \"Ойбай-ау, \"Эсет\" деген эн бар емес пе едд, сонда оны кдйда крямыз?\" - деудщ де peii бар. БвддЬцне, \"Эсет\" деген эн болмаган, “Эсетгщ эш\" деген ынрайда шартгы турде солай аталып келген де, OFaH ешим терец мэн бермеген. Keft6ip факплерге жупнейж. Сорыстан кеш нп жылдарда Ж ам ал Омарованыц орындауында \"Эсет\" деген эн куйтабакда жазылды. О л эн \"Эсетгей сад, эн салсац эсемдетш\" деп басталатын, \"шжу- маржан сеюлдГ деп кдйырылатын. \"Замана булбулдары” атты гатабында А.Ж убанов: \"Эсеттщ \"Ыргацтысын\" былай крйранда, оныц халык, арасына кеп таракан, балага дешн бжетш \"Эсет\" атанып кеткен эш Эсет шырармашылыгыныц шыцы десе болады. Эсеттей сал эн салсац, эсемдетш, Делебесш крздырып, эсерлетш. Даусым — дауыл, ce3iM — жел, 9HiM — ескек Ойнацтап басылайын аз желдетш\", — деген сезше музьжасы сай келедГ, — деп жазады. Сол ютаптыц 273-бетшде осы сездердд нотага крсып жазады да, бул энге \"1нжу-маржан\" деп ат бередд. Неге? BipiHmiAeH, А.Жубановтыц \"Эсет\" атанып кеткен эш деушщ e3i тегш емес. Оны \"Эсет\" деп б!здер этап кеткенб1з, ал, шындыгында, бул эннщ аты — \"1нжу-маржан\". Еюнппден, Ж.Омарова айтатын эннщ эуеш де осы, ce3i мен кдйырмасы да осы. \"1нжу-маржанды\" \"Эсет\" деп журген1м1здей, “Аргынмын атым — Эсет, арындаган\" деп басталатын энге де шартты турде \"Эсет\" деп айдар тагып журьпз. О л — эшнен белш кдраура болмайтын елец, оны да \"Кцсмет\" деу1м1з керек. Эсет шырармашыльпын зертгеупп галымдар осыны ескерсе, орынды болар ед1деп ойлаймыз. Bip затгы ею турл1 атаудан дэл бул арада байи крймаймыз. Бул елецнщ халыкка танылутарихында да езшдж сырлар бар. Кдзак, совет эдебиетшщ классип 1лияс Жансупровтщ \"9rani\" атгы елещ \"Арпянмын, атым Эсет, арындаган\" деп басталатыныбаршамызга аян. Дегенмен бул елецде белектеу 6ip сыр бар екецлдгш ацгарткдндай жакдпа ишнде \"Есю эшш аузьшан\" деген де крсымша такырыпша бар. Оныц мэнш 29
Ъекстпт НфкеЬ-ты кезшде академик-жазушы Сэбит Мукднов тусшддрген-тш. С е з арасы нда айта кетешк, Эсеттщ eMipi мен IпыгармаI[гылыгынакдгысгынакцы, сешмддфакплерд! кезшде К,ытай Халык, Республикасына баркан сапарында Себен, мол алып келген болатьш. \"Алыптьщ адымдары\" (Алматы, 1959) атгы ютэб1нде \"Эсетгщ \"Эсет\" аталатын атак^ы эншщ сезш эдетте 6i3 1лияс Жансупровтш деп ойлаушы едщ. 1лияс осы эндд ете жак,сы керетш едд, сондыкуан мэжшс болтан жерде елец айтуга тура келсе, алдымен “Эсетп\" айтатын едД жэне барлык, ьнуяласын сала, барлык, сез1мш жумсай айтатьш едд. Сонда: — Ce3i юмдио? — десек. — Heri3i Эсеттщ езипю, мен тек 6ipa3 ендед!М дер еду Онысы рас екен\", — дейдд (350-бет). Сэбец солайдеп жазгалыда жиырма жыддан асып кетагп. Б1з 6ipaK, сол елецдеп Эсетгщ езппю кдйсы, Ьлиястьщ крскдны кдйсы — соны аныкщуга зер салматан екенб1з. Жогарыда айткдн ютабында С.Мукднов: \"Эсетгщ ез крлынан жазылып, ол елгеннен кешн, 1945-жылы Сарысумбе кдласында (К^ггайда) басылган ютапшасына к1рген бул елецнщ сездер1 темендепдей екен\" — дейдд де, 46 ж ол елецад тугел бастан-аяк, келт1ред1. \"Жулдыз\" журналыньщ алтыншы санында сол 1959-жылы галым С.Ордалиев ат крймай жариялаган элп елец 47 жол. Ал I.Ж ансупровтщ 1960-жылы жарык, керген 1-томында \"Энпп\" елещ 64 жол. 1962-жылы жарык, керген \"XVIII— XIX гасырлардагы кдзак,акдшдарыныц шыгармалары\" атгы ютапта бул елецге еш ат берглмеген, 44 жол, 1968-жылы шыкдан \"Э сет\" атты ак^шныц академиялык, жеке ютабында бул елец \"Аргынмын, атым — Эсет, арындаган\" деп атальппы, 48 жол. Б1з б1лмейтш баскд басылымдар да болуы мумюн, алайда 6ip жуйеге келу уппн осы бес басылым да аздык, е-гпейтш сеюлдг Б1здщше, бул елецнщ непзп нускдсы деп С.Мукднов жазып алган нускдны тану керек едд, галымдардьщ неге оны глтипаткд алмаганы тусшжаз. О л нускдга сетмддрек кдрайтын ce6e6iMi3, б1ршппден, Сэбец \"Эсетгщ ез крлынан жазылып\" дегендд айтады. Еюнппден, 1945-жылгы ютап Эсетгщ ез крлжазбасы бойынша басыла крймаган кунде де, Эсеттщ елецдерш эл1 умыта крймаган адамдардыц мол кезшде жарык, кердд емес пе. Сондыкуан \"Кцсмет\" елещ 30
_____________________________ &Hef> earned Сэбец жазып алган 46 жолдан турады дегенге ток,тау керек болар. Ал ендд ГЖансупровтщ кдламынан шьпдфн жолдарды кдлай ажыратпак, керек? О л уппн акын Эсетгщ eMipin еске Tycipe кетпей болмас, \"К,азак, эдебиетшщ тарихында\" (KipiHTiri клал. Алматы, 1961) былай делшген: \"Эсет 14-15 жаскд келген кезде екеа елед1 де, окуды тастап, Кектал болысы Байжтт деген елдеп нагашысыньщ крлына барады. Эсет осы жерде уйленедд де, ез елшдеп уй пшн кеипртш алып, туран елше будан кешн кдйтып оралмайды... Эсет руы Аргеш болтанымен, ез елшде болмай, Найман руьшьщ арасында, Байжтт елшде ескен\" (512-513-бетгер). Бул мэлйчетген кешн Г.Жансупровтщ \"Энип\" елечшдеп мына жолдардын, мэш айкындала туссе керек: Тауык, боп тары терд1м Найман шалдан, Найман ел айы тутан мацдайшадан. Уйректей, кдздай кдлкдш журмш жуз1п, Кеп елд1, кеп журтымды кыдыр шалган. EpTic, Сыр, Ecuv, 1ле езендер1м, Тау етпес Тарбагатай, Тяньшанынан. Ми дала, мец1реу шел, кумш келдер— Мекешм ертеде ел1м ipre жайган. Кум — кыстау, елке — кектеу, езен — кузеу, Жайлауым — жалпак, дала кдрлы таудан. Ойда орыс, ерде Кдгеай крныстасым, Аулым бар AyFaHFa да Teyin.барган. Желкдбыз сол ортаньщ заржагымьпь- Толкдпып токран бунак, энге салган. Аскдк, эн аспанга ерлеп, аекдр тербеп, Кушренткен cap даланы кундер, жалган! Эцкумар элеумет1м анталап тур, Сайра т!л, ацыра эн1м — \"1жу-маржан\". Баскдныц 6apiH былай крйганда, Глекенцщ \"Жеттсу суретгерш\" жазгандагы крлтадбасы осы он сепз жолдык, жырда айдан анык,сайрап турган жок, па? \"Тауык, боп тары терд1м Найман шалдан\" деп, Эсеттщ бук1л ем1ршщ наймандар 1ш1нде еткенддпн бейнелеп, бул жолдарды, бщдщше, 1.Жансупров крекдн. Жене 6ip еске алатьш жагдай: крныстас халык;гар жайындагы сез саптаулар да Эсетген repi, саяси кез1 ашык, акын 1лекеце лайык, Оньщ успне, езипч 6ip энше сальт отырран Эсет езш-ез1 демеп: \"Сайра т1л; аныра эшм — “1нжу-маржан\", — деп, ек1нш16ip ез энш келденецге тартпаса керек крй. 31
S ifa y — I Н ф ш Ь -р м _____________________ ____________ Жогарыда аталган бес басылымда да осы он ceii3 жол езгермей кдйталанады, ал калган жол айырмашылыкр’ары 6ipAe жинаушыныц, б 1рде баспа кдязметкерлерЫч укдшсыздык,тарынан кеткен болу керек. Мэселен, С.Мукднов пен 1.Жансупровтщ ютаптарынан баскдсында \"0н салсац езДмдей сал адыратып” деп басталатын 16 жол кдтарынан жок,- Ралымдардыц iiieiniMi солай ма, курастырушылардыц кшератынан ба элде баспа кдязметкерлершщ салакдырынан ба — белен деп себебш Kecin-niurin айта крю кдын. Тусшжтт кдындата тусетш 6ip жардай: 1962-жылры жинакдъщ содында Эсет жайындары ецбектердщ ттз1мшде С.Мукдновтьщ 1959-жылы шъпдсдн \"Алыптьщ адымдары\" атгы ютабы керсетьлген (418-бет). Ж ене сол ютап курастырушылардыч 6ipi С.Ордалиев 1968- жылы шыкдан \"Эсет\" жинагын да курастырура кдтыскдн. BipaK, елп 16 жолдыц тагдырына катысты тусшж немесе рылыми тужырым-болжамдар ол ютаптардьщ ешбДршде де жок, ©леднщ баскы уш шумагы бес басылымда да бар. Жеке сездердщ аздаган рана айырмашылык,тарын сез етш жатудьщ кджеп болмас, алайда упшпш шумакдыц сощы жолын 6ip i3re Tycipy дурыс сеюдад. С.Мукдновта — \"Бул кезде ен алдыма салынбаран\". \"Жулдызда\", 1962-жылры жинак;га \"Bip кунге ала адыр сальшбаган\". 1.Жансупров пен \"0с ет \" ютабында — \"ByriHri ен адыра кдлсын салынбаран\". Cipe, соцгы нускдга ток,тау жен. ©йткеш алдырды ею нускада да \"ен адыра” деген -пркес б1рде \"ен алдыма\" боп, йрде \"ала адыр\" болып тусшшпз магынада кате кепирыген болу керек. ©йткеш \"Акдян жырларында\" (1958-ж.) елп жол \"Bip кунге ен адыра салынбаран\" деп жазылган. \"0 н салсач. ©сеттей сал есемдетш\" деген ттркестен басталатын соцты 18 жол ВЖансупровте де, С.Мукановта да, \"0сет\" жинагында да б1рдей дерлж. \"Каркдянды ун\" дегенад \"каркдянды ен\", \"куям\" дегенд! \"крям\", \"суйрйсгей суырылтамын'' дегецдд \"суйе бер, суырылтам\" деп жазып крйган тер1зад ауыткулар кездеседь А л “Жулдыздагы\" басылуында \"Крйдырман ен кдямызын ой кернетш\" деген 6ip жол мулдем жок, Bip топ ралым курастырран 1962-жылры жинак,та жацагы 18 жолдан 14 жол рана калган. \"Калган\" деп шырран ce6e6iM — жинакды курастырран ралымдар алдычп>1 басылымдардьщ бершен де хабардар- 419-бетгеп 32
_________ ______________________Онф earned туоткте былай деп жазылран: \"Аргынмын, атым Эсет, арындаган\" — 6ipiHiiri рет 1945-жылы К^ггайдагы Сарысумбе деген кдлада Алтай баспасында басылды. (С.Мукднов сол гатаптан жазып алган — Б. Н.) Сонымен 6ipre бул елецнщ толык,тырылып, ецделген турш 1Жансуг1ров езш щ жинак,тарына eHri3in келдь 1959-жылы шыкдан \"X X тасырдьщ басындагы кдзак, эдебиетГ' хрестоматиясында да осы елец жарияланды\". Э лп терт жол байрус кдлай рана туеш кдлды екен десеррзнп! Салыстырып Караганда, урейпдз ушады, жай туеш кдлмаран, унемге ушырап, eraжолдан 6ip жол курасгырылган. Кррацыз, Сэбецнщ гатабында: Шапшытып, шумектетт, несерлетш, Талдырып, талык,сытып, тамылжытып. OpFbiTbiir, орарытып, баса ерлетш, Самратып, сацкдллдатып зар жылатып. Жинак,та: Шапшытып, талыкрытып, тамылжытып, Оррытып, сацк,ылдатып, cap желпзш. Б1здщ туспнтпзше, Б.Адамбаев пен С.Ордалиев \"Эсет\" гатабын (1968-жылы) курастырран кезде, бурырпы азды-кепп мэлрметгерддзугел салыстырьш, мумкшддгшше ep6ip ерттщ дел ез орньшда туруын кдрастыруы керек-Ti. ©йтпешнше, рылыми жумыстьщ щялмыекд айналып кетпесше гам кегал. \"Сезден кдте кетсе, онда не тур, окдфман магйнасын куып угар. Жолы ауысып кетсе, келешекте тары 6ipey тузер. Шумактары туеш кдлса, болашак, зертгеунпге ол да ецбек болар\", — деп кдрайтьш болсак, онда 1свпзде кдеиет кдла ма? Зертгеу, 1здеу жумыстарымыз буйтш салак,тыкден астасьш жатса, галымдаррадеген сешмвпзгеде сызаттусепн сегалдь Э с е т зерттеп, оньщ елецдерш жинап журген адамдардын, e3i оныц ен, айтулы елещнен 16 жолды 1з-тузс1з жоралтьш ж1берсе, кдлай кдшжылмассыз. Кдйта 6ip эр1бшен кдте кетсе, алдымен кдбьфралары кдйысатын солар болуы керек емес пе? Аталмьпн \"Эсег\" гатабына эйгш \"1нжу-маржанды\" \"Эсет\" (43-бет) деп, \"Кцсмегп\" \"Аргынмын, атым Эсет, арындаран\" (25-бет) деп, 45-бегге ез алдьша жеке era шумак,тан туратын баск,а елецд1 \"Кщсмет\" деп атауда да, сез жок,, сол 33
Ъексушан Нфквке-ты______ ______ салак,тыкзъщ, онда не тур деген ереназджтщ салкдты жатыр. \"К^сметке\" кдтысты айтарымыз осы. Екшпп елечдд де аталуынан бастайык, Бул 63i Эсеггщ ежелден елге мамм елещ. Алгаш \"Эдебиет жене искусство\" журналыньщ 1940-жылгы 9-санында “Эсеттщ елердеп айткэны\" деген атпен 30 жол елец басылыпты... Оны жариялаган — Орынтаев Оспанбай деген Kici: Олец “Жолыкуым дам таусылар уакытысына\" деп басталады да, \"Суйектен не шыгады кебшдеген\" деп аяк,талады. А.Жубановтьщ \"К,азак, композиторларынын, eMipi мен тыгарматыльпы\" (Алматы, 1942) атгы гатабында Эсетгщ елер алдындагы айткдны деп терт шумак, елец мысалга кел-пркедд. Онда баскы жолы — \"Болжаусыз осы екен рой ел1м деген\". Ол жолдар Орьштаевтьщ жазуында да тугел кездеседь БАдамбаев пен С.Ордалиев курасгырран акынньщ жеке жинагындд бул еленге \"Болжаусыз осы екен гой елш деген\" деп ат бершп. А л ендд Эсет андерш кдз1рп кунге жетюзупп, сакуап жэне насихатгаушы Казак,ССР-шщ ецбек сщрген aprici Дэнеш Ракдпяев радио мен теледидарда бул елецнщ энш \"Акырры сез\" деп орындап жур, куйтабакда да сол атпен жаздырды. Б1здщде солай кдбылдап, елецге де \"Агщфры сез\" деп ат крйганымыз келкетш сеюлдг ©йткеш Эсет те елер алдьшда эш мен елещне e3i ат крйып улпре крйран жок, шыгар, халык, арасына тарап кеткен атын езгертш жатканымыз жен бола ма? Бул еленд1 1959-жылы \"Алыптыц адымдары\" атты ютабында С.Мукднов жариялараннан 6epi ешюм оран жолдап, шумак,тап езгер1стер енпзе крйран жок, сол 46 ж ол аман-есен. Алайда жеке сездердщ еш дэлелаз-ак, жендел1п кеткен жерлер1 баршылык, Мен ез басым ондай жауапсыз жендеулерге карсымын. Эсет бола ма, баска бола ма, халык, енерше улес крскан юмнщ де болсын ецбепн халык, мурасы деп кастерлеуге ттсшз. Сондыктан халык, мурасьша калам типзш, 6ip epi6iH езгерпом1з келсе, ундемей-тундемей тузей салмай, ез ойымызды жариялап барып жендеуге м1ндетпм1з. Олай ютемешнше, б1здщ зер'хтеу1м1з де, жинакуап жариялауымыз да шьш мэншдеп рылыми жумыска жатпайды, ерюм ез Шлгенш кггейтш, эрк1м ез деген1н жузеге асыратын, ешк1м ешк1мд1 тындамайтын, кыскдсы, б1р1шзд1ц ецбепм1з екишшизге крр болып крсылмайтын бос эуре болады да калады. 34
_ _ ____________________________ Gnej) сэулш \"Ендд кдлыц окырман кдуымга Эсет шыгармаларын жинак,тап, дербес итэп erin усынып отьфмыз\" — деген 1968-жылры \"Эсет\" жинагы мен 1959-ж ы лры “Алыптьщ адымдарындары\" осы елендерш салыстырып кдрасак, мынадай ауьггкуларды байкдймыз. \"Кездеспм надан елдщ бакрысына\" деген жол кешнп шыкддн жинацта “Кездесш надан елдщ бакрысына\" болып езгерш кетигп. \"Дерт шалды\" деген \"дерт шалып\" болып жур. \"Аскдк, эшм\" дегендд \"Аскдк, унам\" дегт. \"Дуниенщ кызыгана тоямын деп\" — \"Дуниенщ кдлзьпына тоятгамай\" болып шьпыпты. \"Акдык, рет айткдн кршым\" — “акдык, осы айткдн кршым\" болып e3repirrri. Сонда кдлай, осы езгертпелер,лд елец KOHTeKciH рылыми тургыдан жеттлдДру деп кдбылдауга raicni3 бе? Балымдар неге езгертп, нендей делелге суйендд — тусшпсаз. Сурауы жок, дуниеш онды-солды апырып-сапырып жаткдн сиякдымыз. F.HAiri б1здщ айтпагымыз — \"Акдфгы сез\" елещ осы 46 жолдан рана тура ма, жок, па? \"Алыптьщ адымдары\" кгеабында С .М уцанов: \"Уланганын, одан жазылмасын бьлген Эсетпц елер алдында журтпен крштасып жазган елещ темендеп екен\", — дейдд. (352-бет). Алайда оны да \"Кцсмет\" елещ сеюлдд 1945-жылры жинакуан кеппрш алганын айтпайды. Бэлюм, бул елец ол жинацта да осы 46 жол кдлпында журген шьнар, ез1м1з кермеген соц, кесш айта алмаймыз. BipaK, сез жок, Эсетпц баскд елецдер1 сегадад бул елещ де ел арасына ауызша тараган, Timi, эу баста кдгазга тускен куннщ езшде де, журт арасына крлжазбамен емес, айтушылар аркдглы жеткен. Оныц устше баскд елецдерш жазса жазып та шьнарган шьиар, ал мына елер алдындагысын жазып улпре крйды ма екен деп те ойлайсыц. Сарысумбеде шыкддн Эсет жинарын окдш, ез кез1мен керген акдш Курманбай Толыбаевтыц айтуына кдраганда, ол ютаптыц да кемкгпп кеп кершедг Дегенмен, ез1м1здшн дэлелдеу уппн ол ютапты курдыMFa итере бермелж. 1976-жылы \"Жулдыз\" журналынын, 7-санында Денет Ракдпнев шырармашылыгына арналган \"Жезтандай amni\" атгы макдлада: \"Акдлрры сез\" Сабит Мукдновтыц жазып алуында кдфык,алты жол, ал Дэнештщ бглетйп жуз жиьфма жол\", деген мэл!мет бар-ды. И з ce3/\\i солтустан ербппектз. Дэнеш Ракдпиев Эсетпц Сарысумбе кдласында шыкддн штабын керддм деп кест айтпайды. \"Еамде жок,\" дейдд. Ал \"АкдгргысездГ Эсет шьнармашылыгын жакры керетш жане 35
Ъексутт 'Hyjnlceke-wiu________________ _________ жак,сы б1летш акдш Мамет Бабасов Крщкдрбайулынан Kemipin алыпты. Мамет ак^гн бертппректе Бакзыда кдйтыс болыпты. \"Акзлргы с а з \" неге ел арасына тугел тарамай, Д.Рак^нпевтщ крлжазбасында гана 120 жол кдлпында сацталган? Б1здщ ойымызша, оньщ басты ce6e6i — ол елечнщ ел шпнде тек аимен айтылуында. Эниплер, оньщ шннде Дэнеиггщ e3i де \"Акыргы сездГ ешкдшан тугел орындамайды, талгап, естершде 6epiK сакз-аган api ездер1 унаткдн шумакз-арды гана айтып шыгады. Шздер жариялап журген \"Акьфгы саздщ” кдгскд нускдсы осылайша пайда болтан деп пайымдауга кдщлмыз бар. Ец басты дэлел Эсетгщ езше тан саз крлданысы гой, Дэнеш жазып алган нускдга ол женшен кумэн келтаре алмайсыз. Ж ане де барлык, елец жолдары ел1м халщде жаткдн улкен акдшньщ аузьшан шык}<эндыгын ойымен де, сезшен де дэлелдеп тур. Сондыкзан эл1 еш жерде тугелдей жарияланбаган \"Акдгргы сездГ' окзярман назарына ДРакдшев нускдсында бастан-аяк, усышанымыз орынды сиякзы. Болжаусыз осы екен гой ел1м деген, Кун бурын кезге кел1п кершбеген. Артыма сез кдлдырмай ала кетам, Кдптагы дан сиякты себглмеген. ■Прлнстщ кызыгына кызып журш, Айкдйга кдйран даусым ершбеген. Абайдай арт жагына сез кдлдырып, Жаксы едд-ау, эттегене-ай, елу деген, Зымырап бэйге атындай ете шыктым Жабыгып керш едд кен;1л неден? Ертеч жазып, 6ypcyriHi бтрем деп, Баянсыз т1ршшкке сенуменен. Гулдер^м кайта енер ме ер1мдеген, Жлбепм кета-ау талай ерглмеген. бнердщ ерге баскдн жолын кумай, ©TTiM-ay бос умггке еруменен. Кдтын-бала асырау амалында, Кетам гой соган кеч!Л белуменен. Менен сорлы ацында ето ме екен, Bip ce3i баспа орнына бершчеген?! Осымен eMip 6iiTi, дэм таусылды. 1ш1мде кеп сез кета-ау терЬлмеген! Пршшкте арекет етпеген сон, Суйектен не шыгады кебшдеген?! 36
Quej? сайта Жолыцтым дэм таусылар уак,тысына, Ажалдыц MeinpiMci3 кдтгысына. Жургенде елден ауып, eciM кдшып, Турмыстыц тура келш тапшысына. Кеудемнен пршшктщ оты einin. Жанымныц к,ош айтыстым ак, кусына. Тебемде жаркдлраган саулем сенш, Лацтырдым крлымдагы затты cyFa, Айбарлы улы арыстан болганыммен, Тышкдндай багам бар ма жацты ашуга? Ажалды акдш 6epin сатып алып, Кездеспм ацкду елдщ бак,сысына. ©у деген уншд1 ел кеп тыцдаган, Жиналып жаяуы да, аттысы да. Сейлесем журектеп mepiH теккен Арызды, армандысы, даттысы да. Сез1мд1 сергек туган кез1 ашык,тыц, Талантгы, талабы зор оттысы да. Ажал ма, арманда ма — кдлай елем, Бметш дэр1гердщ жок, жацсысы да. Алмасты мусэлр деп татып алдым, Дерт шалды ене бойды, жатып алдым. Кудайдан тура келсе арманым не, Ажалды бес тен,геге сатып алдым. ©л1мдд ойламаган сорлы басым, Дурмекке eATin журш кдпы кдлдым. ©рнект1 елен1мн1н гул! курап, Сеплген есга етжтей кдкдфадым. Крштасар мезггл жетп ел-журтыммен^ Найман ел, жалпак, уйсш, кдльщ аргын. Сэлем де артга кдлган туган жерге, Ту Tirin, думай курып ескен елге. Жыртылып-айырылган уйрек-кдзы, Самалы крцыр салкдш айдын келге. Кере алмай акдфгы рет елер1мде, Мойнымды сунып турмын терец керге. Ел-журттан алые кетш акдфында, Аягын шалые баекдн мен 6ip пенде. Эн-куйдщ к^1зыгыныц отын урлеп, Кез болдым Kepi акддн кдтгы селге. Таусылып бара жатыр кдукдр-кунпм, Шапкднда шарпитугын шаршы ерге. Алашкд атым шывдщ ©сет акдш, ©лефм — жан жолдасым болтан жакдш. 37
Шсутан НфкеЬ-шм________________ Ацтарып агытцанда туйдеНмен, Мейрш тындаушыныц кдндыратын. Деупрлер даурен erri желдей ecin, Ел-журтым кдурлейтш сездщ паркдш. Жтттер^ екшсецдер ашмд| ацсап, Армандай еске тусер менщ дацкдш. СездердД шжу-маржан ак,тарганда, Несердей соргалатып жаудыратын. Ацыраган аспан-кекке аскдк, ушм, Саган да уакдгг жетп-ау кдрлыгатын. Бозбала, осы етмд1 уйренерсщ, Ыргакдд келаре алмай куйзелерсщ. Бглмесец сыр мшезщ жак,сы енердщ, Домбыра кдйдан жорга куйге келсш. Асау эн жетегще журмеген соц, Б1рщнен 6ipin керш суйрелерсщ. Боршалап, ipen, сойып ез бетщмен, Токдак,тап, найза сугып туйрелерсщ. Оган да кенбеген соц, кещлщ кдйтып, Жуымай мацайына жиренерсщ. Ьшнде есш-ендДм кдлзай елдщ, Жерлерш Кунее, Текес мекендед1м. Кдндырган кулак, куршын тьщдаушыныц, Осы екен, цайран даусым, жетер жерщ. Дуниенщ кдозьпына тоямын деп, Кез жумдыц, пацыр ©сет, 6iTTi демщ. Сыймайтын шалкд1ганда арнасына, Саркдялып бара жатыр тасцын ceAiM. 9м1рдщ шыцырауын кулдиладым, Сырганап мойыныма кетп-ау epiM! ©лецмен атак, жайдым оц мен солга, Жуйрж ем суршбеген терец opFa. Еркелеп ел ишнде журунн ед1м, Капыда кутылмастай тусим торга. ■Прлжтщ нуры ceHin бара жатыр, Bip алла, сапарымды езщ оцда! Тарылып талые кеудем курглдеген, Шыгады кдфылдаган ушм зорга. Дертке дэрмен, кецшмнщ гул1 болтан, Осы елец адастырды-ау ацтык, жолда! Ел-журтым, aFa-iHi, кец1л к,ошым, Бул менщ арыздаекдн сез1м болсын. Даусымды ести алмай аркыраган, Сыбырым тацдандырар шыкддн тосын. Кешеп дурьддеген заманымда, Бастадым ез ортанда эннщ KemiH. 38
Омф сэилеа Барады кдрауытып крс жанарым, Тагдырым сыйка тартгы куцпрт кешш. Ацыргы айтар ce3iM осы болды, Bapi6ip мейл! душпан, мей/u досым, Артымда Tipi кдлган улкен-юнп, Бэрще ацтык, рет айткдн кршым. Эсет стилше кднык, адам бул елецде бетен б1реулердщ yAeci бар дегенге илана кряр ма екен? Эсетпц, тек Эсетпц, бэрш айтып кдлайын, бэрш айтьш улпрешн деп ышкдютан Эсетпц тана ез сездер! гой. С.Мукднов нускдсында мына елец жолдары да: \"Bi3 Э сетпкМ з!\" деп айкдй сап туркан тэр1здд. \"Шапкднда шапшитугын шаршы ерге\" — 1лиястыц \"Энпйсш дегГ': \"Ш арш ы топ, ш арш ы epiM жок,, шабылмаган\" деген жолдыц епзшдей емес пе? \"Несердей сорралатып жаудыратын\" деген жолдар да \"Кисмет\" елецж деп екшцад epiKci3 еске TycipeAi. С.М укднов нускдсыныц да толык, емест1г1не \"Ж улд ы зд агы \" О.Орынтаев нускдсымен салыстырганда анык, Ke3iMi3 жетедд. \"Э у деген ун1мдд ел кеп тыцдаган\" деп басталатьга кдтарынан 6 жол Сэбец нускдсьшда жок. А л сол 6 жол Рацышев нускдсында сезбе-сез кдтарымен келедд. Демек, \"Акдфгы сездщ\" ец толык, нускдсы — ДРакдпыевтпа. Ендд сез соцьшда Эсет тыгарматыльпына кдтысты 6ip- ею пшр айткдшыз келедд. 1968-жылы шыкдсдн Эсеттщ жеке штабы, эрине, куантады. Bipar, кдгнжылтады да. Жинак, б1рден Эсетпц ел ерд е п елещ м ен ашылады. Ш ам алап б олс а да хронологиялык,жуйе сацталса кдйтетш едд? Тусшпс берыген кеп елец жинакда жок, оган неоне туснпк бергенш тусше алмадык, \"Баспа мумкшддпн ескерш, бурын жарияланып ж урген Рысжанмен айтысын б ул жинацтан алып кдлдык,\", — делшптп алгысезде. О л айтыссыз Эсетп дурыс тану мумкш бе? \"Эсеттщ акдлндыгы эншшгшен кем емес\", — дейдд академик АЖубанов \"Замана булбулдары\" деген ютабында. Халык, та Эсетп акындыгына эш ш лт сай деп багалайды. Алайдд жогарыда аталган жинацтан 6ipa3 Эсетеншщ елецш кездеспре алмайсыз. Элде олар Эсетпц акдшдык, кррына крсылмай ма? Эсетаты аталган жерде \"Улкен Ардак,\", \"Kinri Ардак,тардыц\" аталмай кдлуы кдлай? Эсетпц елу ce6e6i белп/и болганымен, кдй арада кдйтыс 39
Ъ кут ан ______________ болтаный дэл айтпау жэне дэл айтуга тырыспау байкдлады. Жогарыдары жинакдыц алрысезшде БЛдамбаев: \"Акдлнньщ суйеп Сайрамкел дейтш келдщ жарасына крйыдран\", - дейдд. Баскрлары \"Кулжа кдласында кдйтыс болтан\" дей салады. А л б ейтн ез кез1мен керш, басына барып кдйткдн С.Мукднов: “Bip сэтге, ярки 1923-жылдьщ жазында, ел аралап журген Эсет, 6i3 жогарыда атаган \"Кеккдмыр\" жайлауына барады да, кдзакы боп кеткен татар байы Апари хажы дегеннщ уганде крнакда болады\", — дей келш: \"Халык,оны кртгы кдйръгрьш, жаназасьша кдльщ ел тугел кртынасады да, \"Кеккрмырдьщ\" \"Жалрыз кдрарай\" аталатын жерше кемедд\", — деп жазады. (\"Алыптьщ адымдары\" 351—352- бетгер). Демек, акдлнКулжа кдласыньщ мацындагы \"Жалрыз кррарай\" деген жерге жерленген. Kepin келген адамга сенгешлпз орьшды nibiFap. Осы жэйтгердщ бэрш ескерсек, Эсет шырармашыльпъша тары да 6ip ынта крйып, оны таил да 6ip толыкдырып, елендерше мукдрят тексгологиялык, талдау журпзе кдрап, жеке ютап етш тары 6ip басып шыраратьш уакдлт жеткен сияк,ты. \"Кдзак, эдебиет!\", 15.01.1982ж. КДЗАК, БУЛБУЛЫ Ж ер бетшде булбул дейтш кус бар екенш бэрщ де б1леандер. ApFbi-6epri замандарда одан вткен энпп кус жаЬанда болмаган деседд. Сондыкд-ан аса узддк эннплердд булбулга тецейдд. Булбул деп энппнщ енпдсш рана айтады. Крзак, халкынан талай-талай улы энш1 шыккдн. А л совет дэу1ршде \"Казак, булбулы\" деген атаккд ие болтан энпп — Кулэш Байсештова. Алдына кара салмай, езгеден суырыла озып журетш жуйрисп дулдулдейдд. Кулэш апамыз да казак,совет енершщ жаркырап туран жулдызы, ец узддт ярни булбулдын, дулдул1 едд. Кулэш он ceri3 жасында кдзак,тьщ туцрыш драма театрына келш, журт назарьша шгедд. Казак,станда туцрыш оп ера ж эн е балет театры курылганда, Кулэш оньщ шацыраплн кэтерюкен эрпстершщ 6ipi болды. Содан ем1ршщ акдлрына деш н опера 40
_____________________________Омф сэуж л сахынасында крзак, халк^гаьщ сан турл1 кдгзыньщ керкем бейнесш жасады. Казак,халкдшьщ \"Кыз Ж б ек \" атгы тамаша дастаны бар. Соныц непз!нде \"Кыз Ж1бек\" операсы жазылган. Сол операдагы Кдв Ж1бектщ бейнесш 6ipimiii жасаган — Кулэш Байсеттова. Журт Кулеши Tipi Жлбектщ 63i осы екен деп к,алды. Оньщ сулу OHi, суйк1мд1 журш-турысы, i3ri адамгерпплт, уэдеге берйспп — 6api де халык,дастанындагы Ж1бекп кезге елестететш, корермен журт та ажан сенетш, Жабек сахнада кдза тапкднда, асыл щяздарынан айрыльш кдлгандай кртныратын. вйткега сахнада ойнаганда Кулэш езш нагыз Ж1бекпш деп сезшетш, Ж1бек екенше журтгы да сенд1ретш. Журт Кулэшп сондык,тан аялаган. Драма театрында эрпстер сейлеп ойнаса, операда эн айтып ойнайды. Эрине, эн айтып ойнау— ете kjh>ih. ©йткеш онда адамньщ ашуланганын да, куанганьгн да, кррьпдфнын да, кдшкдсы, барлык, жан-кушн эннщ ыргагымен рана тусщадру керек. Кулэш апамыз сондай киын енерд1 де тез игерш, эзгелерге улп болды. 1936-жылы Москвада кдзак, eHepi мен эдебиетшщ он кунд1п eTTi. К улэш тщ эн ш Ш к е н е р ш е суйсш ген москвалык,тар оны \"Казак, булбулы\" деп ырза боп, суйсшдь Кулэш онда бар-жоры жиырма терт жаста едь Онкундж кезшде Кулэшкд да Ецбек Кызыл Ту ордеш бер1ддд. Сол жылы ел1\\пздеалгаш рет \"СССР Халык, aprici\" деген курметп атак,белпленген-дг Бул атак,ец енерл1, булбулдьщ булбулы мен дулдулше рана бер1лд1 Орыс халкдшьщ аса улкен енерпаздарымен 6ipre бул атакдд 6ipiHini болып йздщ Кулэш апамыз да ие болды. Бугал Отанымызда он шак;гы адамньщ 6ipi больш, жиырма терт жасында ССС Р халык, apTici атану Кулэш ушш де, кдзак, халкдт ушш де улкен абырой едь Халкдьмыз Кулэшп улы amui деп таныды. \"¥лы\" деген сездщ магынасын \"булбул\" деген де, \"дулдул\" деген де бере алмайды. О л — бэршен улкен. Бул атакда Кулэш лайык, едь О л тек кдзак, енерш дамытып кдна крймай, хальщтар достыгын, энердщ артыкщыльщтарын насихаттауга да кэп улес к,осты. Орыс, грузин, татар халык,тарыныц операларындада ойнады. Совег Одагындатуратын коптеген халык^ыц, сондай-ак, шетел эндерш орьшдады. 41
Шсттан Hvfnkeke-ты___________ Кулэш Байсейтова 1957-жылы 45 жасында дуние салды. Кдзакртанныц ул-кыздары Кулэиггщ енерпаздьпын, халык, уипн кузмет ете б1летш кдсиетш жогары багалайды, ездерше улп тутады. О л айткдн эндерд1 тындау — эркдшан куаныш. Халык,тыц енерш жакры керген жэне оныц дамуына елш еуаз улес крск^н Кулэш сияк,ты енерпаз кргздарын кдзак, халкы эрдайым макц-ан етедь Ж ас енерпаз эшшлер Кулэштай белуга умтылады. \"Балдырган\", N5, 1982-ж. БЕЙНЕТТ1 Ж О ЛДЫ Ц БИ1Г1НДЕ О л кезде \"Жалын\" альманагы Жазушылар Одагыньщ уйнде, 6ipiHnii кдбатгагы 6ip белмеде FaHa едь Оньщ бас редакторы да, орынбасары да, бел1м бастык,тары да — бэрвйз 6ipre отыратьшбыз. Бурьш сьпдек,елецдершен жакры кершш журген сыйлы агамыз 6ip куш редакцияга туцгыш повесш альга келдд. Арада терт-бес кун еткен сон; aAri агамыздьщ алгашкр1 прозалык, туындысьш талдай отырып, т ю р айтуга тура келдд. Сюжетпк желшщ шартгылыры, кейпкерлер бейнесшщ толык, ашылмауы, швиарманыц иландыру куппнщ эл азд т тэр1зддбасгы кешсгжтерш айтьт, авторра повесш кдйтарып берддм. Автор агамыз крлжазбасьш менен алды да, терезенщ алдында отырган бас редакторга барды. Асыкдай отырьш арызьш айпы. — Мен бэрш ecrin отырдым, — дедд бас редактор автор агамыздьщ бетше бажьфая кдрап. — Белш мецгерушгсшщ талаптары, менщше, дурыс. Ондай KeMiiiwri бар дуниелердд жариялай берсек, керкем эдебиетгщ куньш KeTipin аламыз. Асыкдай,.. ойланьш,.. оцашада тары 6ip кдрап кершдз. ©зшщ сыйлас, жерлес агасына бас редактор элгшдей дедд. ©кпелегеш ецшен бшнш, автор белмеден ун-туназ шьпъш кепт. \"Ж улдыз\" журналынын, очерк жэне публицистика белишнде штеп жургетмде, бас редактормен бэлен жыл \"Ленинипл жас\" гэзетшде 6ipre icrereH жолдасы api жакдян ж е р л е а республикада аты эйгШ журналшы агамыз крлжазбасын экелдд. Окып шыкдденнан кейш, очерктщ гэзегпк стильде жазылганын, эдеби-керкем журналдыц 42
_______________________ _____ Онф сэит л талабьш кднагатгандьгрмайтыньшайтьш, кдйта жазганьщыз дурыс деген кррытындымен кдйтарып берддм. Агамыз кдтты ашуланды, eciicri сарт жауьш, ашулы куш бас редактордьщ кэбинетше крйды да кетп. Мен де, эндмеш еспп отырган белмедеп epiirrecrepiM де кэддмпдей крбалжьш кдлдык, Н е болар екен деп, бас редактордьщ кабинет! жаю о жалтакз’ай бердж. Bip кезде элп агамыз бас редактордьщ кэбинетш де кдтгы жауып, кдЪарлы шьщгы. Bi3 6ip-6ipiMi3re кдрап, тусше жымиыстык, ¥зак, жыл гэзет-журнал редакцияларында, баскд да кргамдык,уйымдарда icren, бугш жасы елуге толып отырган Шерхан Муртазаевтыц кцрына тартпай, кргамдык,жумысты адал аткдратынына мен сиякуы талай unci куэ. Шэкецнщ принциптшпн, адуынды, мансапты адамдардьщ аддында ез кдкзметкерлершщ жумыс бабьшдагы беделш сакуай б1летш адам екенш жогарыдагы ею эпизод толык, дэледдей алмас. Дэлелдеймш деп буюл керген-быгешмдд менщ де ттзе бергешм келкшес. BipaK, эл п эпизодтардагыдай жай екпемен гана бггпей, узак, айтыс-тартыскд уласып кететш жагдайлардьщ да редакция жумысында ж ш болатыны, соньщ нэтижесшде кеп автордьщ бас редактормен кдгрги- кдбак, журетшш ескерсек, Шэкецнщ узак, жылдаргы бейнетп кдюметше кдлай бага берерщгу бымей дагдарасьщ. ©цкей от мшездд адамдардьщ ортасында кргамдык, мудеш крргап откд куймей отыру да оцай емес-ау! Kemeri шэюртщ бупн бетщад тырнап жатса, кешеп сыпайы сыйласкдн адамыц ертец сойкдн-сойкдн юялыцгарга барса, эдебиетпц ары упдн айтылган сездд жеке басыныц жанжалына пайдаланса, онда, эрине, сол адамдарда улкен муденщ эу бастан-ак, болмаганы. Кргамдык, крюмет бабы бас редакторга ондайлармен ымырасыз Kypecyai жэне куресе отырып, оларды табандылыкден тэрбиелеудд мшдетгейдь \"Лениншдл жас\", \"Кдзак, эдебиетт\" гэзетгерше, \"Жалын\" альманагы мен \"Жулдыз\" журналына басшылык, жасаган жиырма жылга тарта мезпл iuiiHAe Ш екец аткдрган кргамдык, гстердщ салмагын сезшщюреу ушш 6i3 эцпмет адеш осылай бастадык, ©йткеш Шэкецнщ буюл кргамдык, шыгармашылык, кд1зметтер1 республикалык, мерз1мдд баспасез мэдениетшщ есш-вркендеу1мен ете тыгыз байланысты, Менщ шамалауымша, Шэкецнщ журтгы елец етюзген белдд шыгармаларыныц 6ipi — \"Мылтыкрыз майдан\". 43
Ъвкутан Нф/секв-шы_____________________ Жазушылыцтыц куаты мен к^ындьнын буюл болмыс- 6iiiMiMeH Шэкецнш, тушынран кез1 де, бэлюм, сол повестей басталар. Алпысыншы жылдардьщ аягы мен жетшсшпп жылдардын, бас кезшде Шекец енддрт ацпмелер жазды. Оныц улгглж M6Hi ез алдына, жазушы шеберлшнщ ушталуына сол эщтмелер айрыкди улес крскдн сиякуы: кеп узамай дуниеге \"К,ара маржан\" келдь Такырыбыныц кекейкестШгше керкемддп сай шыгарма туды. \"Кдра маржан\" романы эдебиет сыншыларынан да, окдфман- дарынан да эддл багасын адды. Кдзак, С С Р Мемлекетпк сыйлыхына ие болды. Ресми 6aFa алкан шыгарманы мушелтой устшде макуай тусудщ, менщше, кдже-ri болмас. Жазушыньщ мушелтойында оньщ буюл шыгармаларьш немесе ютаптарын \"пзбектей санамалап шьпу да шарт болмас. Кдзак,совет эдебиетше Шэкец крскдн сапалык,улес кдндай, крлдан келсе, эцпмеш сол арнага бурран дурыс сеюлдк Шэкец — 6ip шырармасынан 6ip шьшармасы сайьш ©cin келе жаткдн жазушы . Сондык,тан оныц ец жаца шыгармасын талдау аркдгльг буюл шеберлегше 6aFa беруМзге болады. Ендеше, эрине, эцпме \"Кд1зыл Жебе\" хакында болмак, BipiHmi жэне eKiHmi ютаптыц езекп тацырыбы — революция кдрсацындары казак, халкдшыц хал-жагдайы. Heri3ri идеясы — халык, мудесш KppFaFaH революциялык, кунггщжец1мпаздыгын кэрсету. Такэфып та, идея да улкен. Оньщ шпнде ep6ip сейлемнен, ap6ip эпизодтан туындайтын крсалкдг такдфыптар мен крсалкд! идеялар кдншама? Сез жок, кдзак, совет эдебие-пндег1 курделл сюжетп, кеп мэселенщ басьш тушспрген, кррамдык,-элеуметгк мэш улкен романдардыц 6ipi. Романда усак,-туйек мшдер бар. Мэселен, \"Кдгаыл Жебе\" жуйрисгщ Кер1мнен кудасына, кудасьшан Тукдшбайга кдлай кел>а: \"Тукдтмбай судан таза, сутген ак,болса, Керш кедейдщ кудасьшан Кдозыл Ж ебеш шьфылдатып тартып алар ма едд?\" — деп сыдьфта баяндап кетедд. Кдлай \"шырылдатып тартъш алганын\" окдфман бул арада билуге тшс, ейткеш ол окцра шыгарманыц езекп мэселесше тжелей байланысты. \"УчаскенГ \"участог\" деп, 6ipAe \"Сибирь\", б1рде \"Ci6ip\" деп ж1беретш жерлер бар. Мшге жата ма, жок, па деп ез басьш дардарыцкырап 44
________________________________Онф оэулеа кдлган 6ip жардайым: автор ара-тура окдшадан озып, алдагы кундерден аз-муз мэмметгер берш кдлады. Балюм, ондайта уйренбегендисген, мен тосацситын да болармьш. ©m-eyip, \"Турар ецлд жиырма жылдан кейш улы жазушымен дос болып, ез экесшщ басьшан еткен шытырман шындык,ты оран арман агысындай етш айтып бередь Содан барып \"Кдраш-кдраш\" туар\", — дейтш тустар маран, 6ip турль орьшсыз ерте кимелеп кеткен ойлар сеюлдендь \"К,араш-к,араш\" демекпп, Э у езо в жазы п кеткен окдпаларды Шэкец кдлай суреггер екен деп, Саймасай окда ушкднша шггей зарец ушып окцсыц. О л сыннан суршбей еткен соц-ак, сынай кдрауды умьггып, ендд шырармага, демек, жазушыга суйсшущ басталады. Рыскул езшщ басьшан кешкендерш 6ip кез Бронниковке, 6ip кез TypapFa айтьш берш отыргандай erin шептстер жасауы автордыц сети aAicrepi дер е/ум. ©йткеш окдгаларды шашыратпай api нанымды, api acep/d суретгеп шыгуга сол эдгс тоселей кэгамет етш тур. “Кдгзыл Ж ебе\" мемлекет кдйраткерц революционер Турар Рыскуловтыц eMip жолын керсететш тарихи шындыкзыц аукымында дамуга тгас. Бул талап булжымай орындалыпты. Соцьша айы мен куш, жылы жазыдран хатгар, кдтынас кдтаздар, арыздар шыгарманьщ нанымдык, куатьш артгыру уипн кдгылран мыцты шегелер Tapi3,ai. Алайда Саймасайды Рыскулдыц атып ол'пргендш жайындагы документа архивтен оцай тапКднмен, оны елттрер алдында Рыскулдыц не ойлатаны хакдшда кднша кдналсац да тушр дерек таба алмайтыньщ даусыз. BipaK, Шэкец ол дерекп ез бойынан carri тауыпты. Кещнен мысал келт1руге мумюндщ жок, келтелеу болса да Рыскулдыц ой динамикасын тусшуге тьфысып керелж. \"©лт1рмей-ак,крйсам... мет 6api6ip усгап бередд. Турмеден кдшкдн адамды аяу жок, не Ci6ipre ждбередд, не карцерде иирггед1. Сонда не утгым? Kyiirrici-ай бул итгердщ\". \"Атасына налет, мен ку жанымды куырдак, цылып, кдшып-пысып, кунелтермш-ау. Кдтын-бала не болады? ...Натыз куырдак, солар болмай ма?\". “Ер басына кун туса, бута Ty6i уй болар, кдшын- пыскднша, алысып елемш!\". \"Бауыздарда лак, та бакцграды... Саймасай алшац басып, араньга ашкдн дуниеде маган орьш жок,\". 45
Ъ^вкстпт НфокеЬ-шы_______________________ Ок, тшп куларанда, аягы узецпге шнш калган Саймасай денесьмен улпек карды сыпырып, артында кап-кара жолак, сызык,каддырьш бара жатады. Соны керген Рыскул: \"Бутюл ешрщ кара сызык, едд сенщ, Саймасай\", — дейдд. \"Егер мен жазсам, тап мынаны табар ма еддм, таппас па еддм?\" — деп тацданасьщ. Логикалык, психологиялык, дэлелдердд кдполасгыруда Шэкен, улкен шеберлж таньггады. Жазушы 6ip окдаадан екшхш океаны ербггуге, соган орай халыкдъщалеуметпк жагдайын, турмыс-халш нанымды керсете крюга уста. Турардьщ сузекпен ауруы, оньщ кулан- таза жазыльш KeTyi уппн жас сорпаньщ кажет болуы — осы 6ip нанымды окддганьщ айналасында гана каншама алеуметпк шындык,тын; б ел ашыльт, Рыскулдын, мшез!, тулгасы айкдяндалып, жалпы бейнеа сомдала туседд. Bip жерш мыкдаса, еюгаш жагьш босатьш алатын, ею жагдайга иландырса, ушшппсшде ши шыгарьш алатын шалагайлык, Шэкенде жок, Жеке-жеке сезден курамай сомдап, тутас тудыра салган дуниедей эсер етедд. Жуйржтщ Кдлзыл Жебе атануы, оран мшш Рыскулдьщ кездейсок, кекпарра Tycyi, бала Турардьщ ол тулпарра кдлзыруы, кейш оньщ езш балалардьщ Кдлзыл Жебе этап KeTyi — шьшармада тек желе баяндалып етпейдд, турмыстык, алеуметпк мэш бар нанымды эпизодтардьщ басьш курай отырып суретгеледд. Автор тапкдн ете сэтп сюжеттж желнггщ бастысы — осы Кдязыл Ж ебеге байланысты окдгралар жуйесь Романньщ ец басты куып, менщше, иландыру куатьшьщ молдьпъшда. Табигат кдлпын суретгеуден бастап адамдардын, кен,1л кушн, 6ip-6ipiMeH кэрым-кдтынасын, кдзак, аулыньщ алеуметпк жардайьш, отарлау саясатыньщкдярымен сырын керсетуде — бэршде де жазушы шыншылдыкд-ан, дадддктен жадылмайды. Рыскул кешкен кдгындыкды, Турар таргкдн азапты, Акдсаз керген кррлыкцы, Тайлак, пен Талакдйдын, жокдпылырьш басынан еткерш отырран халыкдыц бас кетерш, крнаушыларра кдрсылык,Kepcerneyi мумюн емеспгше автор окушысын кумэноз иландырады. Ж ер бетшде эддл, адал 6ipAe-6ip адам эл1 кунге дешн жасамаган болса, онда журтгы эддл, адал болура шакдярудьщ e3i эбеепк болмас па едд?! Соны агщарган ата-бабаларымыз эддл патшалар мен эддл хандар туралы ертеплер ойлап 46
__________________Онф earned шыгармады ма?! Сол ертепден рана орын алып келген эд1л, ддлл адамдарды кдзак, халкршын, жер бетшен алраш рет — коммунист большевик ретшде жаппай жузбе-жуз кергеш де шындык. Осы ретте коммунист Турар Рыскуловтын, озбырльирф, княнаткр тезбейтш, эд1лдисушш еш аянбайтын табанды курескерлж бей н еа барынша acepAi шыкддн. Бугтнп урпак, улг! тутатын тулга жасалган. Шьварманьщ ене бойында адамдардьщ бауырмалдыгын аркдуеткен узымес 6ip жел1 бар. О л желшщ жуан ортасында Рыскулдын, атасы Ахат турады. OFaH 1збайша, Салиха мен Иван Владимирович, Акдез, тары-тарылар тсзбектеле жалрасады. Ец улкен бауырмалдык,Турар мен Рыскулдан — эке мен баладан байкдлады: Рыскул, жалпы, MiHe3i кдтгы адам: анау-мынауга шлмейдд, усак,-туйекке бола босамайды, кер-жерге уайымдамайды. А л ол 6ipaK, Турар дегенде еш мшезге де, ережеге де барынбай кетедь ©йткеш Турар — оныц жалрыз улы. © з омДршщ жалрасы, болашагы. Автор ушш Турар казак, халкдшыц баласы, халыкуьщ болашагы. Рыскул мен автордьщосы ею се зМ тушскенде, шьтарманьщ астарлы мэш ашыла Tycin, шок,тыры б т к т ей бередь Рыскулдын, TypapFa деген махаббаты халыкцъщ болашакдф деген махаббатындай. Алгаш Рыскул Броршиковты \"Сары орыстьщ 6api орыс\" деп жакдырмайды. Байкал кдраса, Турарына алг1 орыстьщ ыкдиасы ерекше. Ол ьщыласгы керш Рыскулда да ыкдллас оянды. ЕнддТурарды халыкцъщболашагьша балап салыстыра кдрацызшы: ертещт кунше жылы кдбак^тен кдраран орыстарды кдзак, халкд.1 ад жатыркамаура тше деген идея шырады. Осындай утымды астарлы ойлар, мецзеулер шьтармада мол. Бала Турар: \"М ен Кдлзыл Ж ебем ш !\" — деп айкай салганда, Рыскулдын, ш е ш щ баласы: \"Шолак, Шабдар менмш\", — деп макуанады. \"©йткеш, — дейдд автор, — Бесагашта Шолак, Шабдардан артык, ат жок, Оразбайра соныц e3i дареже де\". Автордьщ астарлы мыекдшлна риза боласьщ. Терезеден шьпып кете алмай турран кек шыбын жайында жазушы былай дейдг “Курак, терезеш тест шыруга мьщ жылда да шамасы жетпес, 6ipaK, шыныны сокддтлап, ызындаранын крймайды. Далага, кен, дуниеге шьпура деген куштарлык, кысгаган 6ip макулык,\". Осы куй Рыскулдын да басьшда бар. 47
Ъексштн Н<ф1свкв-ты_____________________ Шьтармада афоризмге айналып кеткел1 туркан эдеш •пркес кеп: — \"Осы жаткрн жыланньщ куйрьпын кдтш басгык,крй деймш. Кодай, airreyip, артын кдйырлы кдысын. — О л жаткдн жылан емес, шакддн жылан едд гой\". \"Крйрат — катран, кдйкы — жылан\". \"Жалакрр адамньщ жамандьпы быксьнан кешр сеюлди куйддрмесе де, куйе жуктырады\". \"Ею адам тебелесш жатса, кдндай ce6e6i болса да, сол екеудщ акьглдысы кеб!рек кшэлГ. Жазушы тшнде acipe жылтыракдык, жок. Дел, кезге елестететшдей eTin суреттеутмен ерекшеленедк \"Ж ер жарыкцык,шелдеп-ак,крлран екен, су сщген топырак,сыбыр- сыбыр еткендей болады. Елнрешп енесш емш жаткдн бузаудай\". \"Эуел1 крз-кдтар аппак, клавиштарка 6ip кррап альш, ол крлыньщ сук, саусагымен тана 6ipeyiH басып байкдды. Дэу куйсандык, муны жатыркдкандай гур ете кдлды\". \"Жауъш соцы желге уласып, тал — даракдъщ жапыраты кдракус бурген сары балапанньщ жуншдей буркдарап упггы. Таудыц бетеге бектерлер1 жауыннан шшгендей тецкейщюреп кетагп\". Тшндеп дэддисгер, сюжет курудагы шеберлисгер жазушыньщ улкен табыскд — есте мыкуап кдларлыкхай 6ip топ адамныц керкем бейнесшжасап шырута жетюзген. Акдллды эр|ден ойлайтын Приходько мырза, оньщ есер улы Аркаша, баккумар, зымиян Саймасай, бауырмал Ахат, намысшыл Акдсез, тэты баскдлары — оцырман кещлшде орньпып крлатын бейнелер. А л Рыскул мен Турардьщ орны мулдем езгеше. Екеушщ кесек мшезь устамдыльпы мен кдйсарлыкы, 6ip-6ipiHe деген куиггарлыш, таусылмайтын сатынышы адамды езше epiKci3 елпедЬ \"Егер сендей улым болмаса, ол жер басьш Tipi журмесе, мен, cipa, мунша сокрыта шыдай алмай, суйепм Тайганьщ суык, топырагын тьщайтьш, 6ip каракайдыц, тубшде элдекщдан жатар еддм\", - дейдд Рыскул. Болашакдсд, урпакда деген мундай кушп махаббатгы макуан етуге болады. Романды жан-жакдытолык, талкррлауды макрат етпедж. Тек бул шыгарма жазушыньщ буюл шытармашылык,1здетсшщулкен нэтижеа, казак,совет прозасындаты жаца жетюпк екенш рана айпдамыз келдд. \"КдлзылЖ ебе\" — жазушыньщ зор табысы. 0p6ip сезден, сейлемнен шашау шыгармай зергерлж зешнмен жазылран 48
_______________ _______________________________ Q n ef> сэ и ж л шыгарма. Мен оны Шэкецнщ жанынан жан белш, етшен ет кесш берген ец тацдаулы туындысы дер еддм. Елуге келген араныц елше сицрген ецбегшщ ец айтулысы — осы роман. Азамат атамыз ез тартуын 03i ез1рлегт. Шын журектен куттыцтаймыз! Шыгармашылырыныц, азаматтыцтыц бейнеп-i жолында эрдайым бшкгей беруше ттлектестз! \"Лениншь\\ ж ас\", 25-кыркуйек, 1982-ж. ЭСЕТГ1 КОРГЕН АК.САКДЛ \"Жургенге жергем шнедд\" дегендд казак, теп, бекер айтпаран. Былтыр куз баспа жумысымен Талдыкррран обылысына барганымда, Курбангалиева Мэйисеруэр деген иомен кездейсок,жольпысып кдлдым. О л Kici еткен жылы \"Казак,эдебиеп\" гэзетшде басылран \"Эсетгщ е й елецГ атгы макдланы окатан екен, тирлесе келт, ез экео Балижанныц кезшдеЭсетпен жакрытаныс болгандырын, оньщ кеп елещн жазьш та, жатка айтып та жургендитн айтьш кдлды. Мен OFaH елец erin, мэн-жайды аныгырак, бишм келдд. 0Keci бертшде кдйтыс болыпты, ал 6ipaK,0ceni керген, 6ipa3уакцгг кдсында 6ipre журген 6ip адамньщ Алматы кдласында туратынын айтгы. МэЬисэруэрдщ шешео ол Kicire беле екен. Оны еспген соц, кдлайда м ет сол Kicire жолыкдыр деп, жатып кеп жабыстым. Сондагы уэдесш МаЬисэруэр жакдшда орындады. Басында татар такцясы бар, сэл енюштеу — орта бойлыдан repi шегщюреген, жылы жуздд, жука сэры Kici цолын кеудесше басып, 1зетпен амандасты. Келген макратымызды есттген соц, карт эцгьмесш екпеден бастады. — Журналистерге сенбеймш, — дедд салган жерден кейт. — Гэзегке жазам, журналга шьтарам деп кеп нэрсе экеткен, ал! кдйтармай жур. — К!мдерд1 айтып отырсыз? А т ы -ж еш бар ма олардыц? — дедж 6i3 ыцрайсызданып. Кдрт орнынан ширак, турып кеп-i де, баска белмеден кдлыц крлжазбасьш альт келдь Крлжазбаньщ ep6ip 6eri мукдшт кан-алып, укдштылыкцен Tirwiirri. Алайда талай акд-арылып, талай окаш-андыгы жалпы туркдшан жакры ащ-арылып иур. 49
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
