Жароков Т т1

ДАУЫЛДА TyFAH (Н. Островскийге) Аласапыран дауылда, Долдана карсы жалынга Кос канатын от шарпи, врнйсе де шын шалки Куйындай ушкан кыраным, Украин жершщ, Душпанынын шебшщ Торын кырка кулшынран, Майданда к у н т курсанран Суйемш ел уланын. Октябрьдш таны ушш. Табынын таптык каны уийн, Барлык кушш, куатын Арнаран нурра туатын Кыраным езге туысын. Отпен, окпен, жалынмен, Канды дулей дауылмен Буыркана буркылдай, Ак болатша жаркылдай, Шындала шыккан курышым Халкына кулл1 eMipiH, Бойдары буки! тамырын Берш п, денен мешеу боп Калсан да кайтпай, несерлеп KepceTTiH куштщ удер!н. Советик сулу заманда, ©MipfliH кышын калауда Кайта туып куатын,

Курыштана болатыц Мотордай сокты журегщ. Сол журегщ сокты алып, Согуы онын токталып Калранша кайтпай кажымай Сез асылын маржандай Куйылдырдын тшннен. Сол журек 6yriH токтады, Токтады, тамыр сокпады; Журепндей езщнш Согады, — купи ce?iMHiK Жанында суйген елщшн. 1937

ИСКАН ¥ЛЫ Булшык eTi булын тас, Испанда 6ip ул — алмае: Жарган тауды, кияны, Ок даусынан кулары Карылса да, кыран жас Жаррак кулак жастыкка Тимей, тезбей, кастыкка,— Кайрырмай бойда жарара, Шыкты улан калага Мадридпен урандас. Кектен бомбы буркылдап, Жаудын оры жаркылдап, Кара TyHfli как жарып, Дулей тауды аударып, Куздарда кус ушпады. Ок карыран айды алтын, Тунде улан мандатын Кайта-кайта караумен, Мандатын жанра балаумен Келе жатып усталды. Ол уланды устаран. 1ш1нен жау деп нускаран,— Эскери ки1м кишген, Кабары булттай тушлген,— Фашистердщ жендет!: Фашистщ терт кекжалы, ¥стап онай олжаны,— 152

Машинара мшпзш, Гуртлдетш журпзш Kerri... ©л-ripy Miидет!, ©лерш улан сезд1 ойлап, ©л1мге енд1 бас байлап: «Ен сонры рет келсе куш Халкым уипн пайдалы ic» —■ Дед1,— «ктеп кетейш!» Машина жолда кулдырап, Шаны аспанра буркырап Зырлаганда алдынан — Карсы ш ы ры п 6ip топ жан Курыштан ок жаудыртты. Сол кез улан: 6ip icTi Жасаура куртып фашист!, Карсы келген езшщ Эскерше сез1мен,— «Жау мундалап» танытты. Сол кез ернйп куштерй Испаннын халык, acKepi YcTi-ycTiHe ок аты п , Жауды окка сулатып YcTiH TiHTin Парады. TopTeyi фашист караса, BeciHiiii балаша — Бетшде нуры ойнаран, Жуыкта кайткан майданнан Мегеул ед, баяры. Ол Мегеул Kicici Профсоюз хатшысы, Ол Мегеул — механик, Ол коммунист — cepTi нык, Туссе де фашист колына, Орындап елд1 мшдетш; YfiTKeHi, терт жендетш ©.iTipe, елд1 фашист! к, Курбан кылып басын шын ' Тан уипн майдан жолына. Булшык eTi булын тас, Испан улы — ол алмас.

Карауын алып колына Аянбай майдан жолында 0лд1, 6ipaK — ол елмес! Уйткеш,— парт мандаты, Жасайды мэнп, калды аты, Туы, жалын майданда, Суарылган майданра — Куаты — курыш,— кок алмас. 1937

ДОЛОРЕС Нар кескен етк!р кылыштай. Жаура карсы ту устай, Шыккан жалын Долорес! Жалын шашкан жорыктан, Найзарайдай булт жырткан Жаркылда да тартынба! Алуан ерлер артында Фашистердщ торын кес! Террорлардан тараран,— Ала тулы — аламан, Халыкка кас канды кол, Каракшы ылри канды жол, * Кан какалмай колынтарт! Я, кенд!ру, я сену, Я, жен1лу, я жену, Я, KeHflipy, я сену, Я, елт1ру, я елу! Майданра, майдан осы шарт! Снаряд, пушка, бомбадан Кара боран долданран, ДолданРан да кар жауран, Кар емес, канды ок жауран 0ршеленд1 улы егес, Испанды ерши ел кылу, Калауым — халкын ер кылу, Душпандарын жер кылу, Жаркылда, елмен ерлей ес! Жалында, жаркын — Долорес! 1937 155

УЛЫ АВАШТЫН ТАМЫРЫ Улы ауадан жаралран, Улы жердей таралран, Улы судан кектеген, Квктемей, uiipiri, жетпеген,— Квргем агаш кабырын; Кабырынан кан аккан, Канынан у, зэр аткан Улы арашын — террордын Кырка, киып, кирамын, Киямын калган тамырын. Террордын — улы арашын Кыркып, Елдщ ауасын Тазартып кун нурымен, Тербеп акын жырымен, Душпанра ок октасын! Тамырын aFaiu уланран, Куртып жауды жынданран, Жайкалталык, гулденген Отаннын гулд1 бакшасын. 1037

КАЙРЛТТАНБАИ ТУРАМ БА? Куатыма к¥Рсанран Кулатам, деп бусанран, Жаудын колын квргенде, Кынаптан кылыш сермеуге, Кайраттанбай турам ба? Кайраттанып элемге, Бомбыдан к у и т вленге Дэршеп порох толтырып, Жалындай журек жулкынып, Жауга аттанбай турам ба? Жаура аттана, жапыра, Айбаттана акыра, Кайраттана басуым, Террорларра — ашуым, Буырканам, сол ушш, Акындырым — арыным, flayipiM берген — дарыным, Ауа, су, кек, жер1мд1 K opFacy,— туиан ел!мдй Большевик™ борышым Шындэры совет елшщ, Кызыл тулы жерш н, Кек толкынды суынын, Кек cyflpiKTi — нуынын Сункарларын еммнш —«Куртамын> деп кол созран KaHFa кумар — ан тозран, Фашистенген жылан жак, 157

¥мытпа, уянды ойрандап, Топшымен сункар унтарын, Луадан, судан, таулардан. Миллион даусы жер жарган Душпанга ofuh октауда, Табынын арын жактаура Зан тм катсын,— акылшым! Мен де вленнен зенб1рек Атылдырып з1лд1рек, Куйретуге жаУкушш, Миллионмен 6ipre дауысым — Террорлар тез атылсын!

KABKA3FA САЯХАТ Мен Кавказга жол тартканда KepriM келд1 тауларын, Тулеп ecin урпактардын Тауда туран улдарын. Мен Кавказра жол тартканда Тауларын да, келдерш, Келдерш де, гулдерш де KepriM келд1 жерлерш. Мен Кавказра жол тартканда, Д ед1м ол да е з ел1м, KepriM келд1 Днепр мен Доннын алтын езенш. Мен Кавказра жол тарткандг Кара тещз, Каспийд! KepriM келд1 Бакуден де,— Мунай аткан таскынды. Мен Кавказра жол тартканда Тбилиси каласын,— KepriM келд1 Арагва,— Суду езен Курасын1. Бардым, керд1м шыц Кавказдыг Аслан суйген куздарын; Танда туран тау елш ц ¥лдарын да кыздарын. Кавказ тауы барып керд!м. Кар жамылран кырынды, CoFan 6yriH арнадым, Журектеп цсырымды. 1937 1 К у р а — Кавказдары езеннщ аты 159

дон Кубань 6epiK казактардык Култеленген булк жоны, Кузды жара, азат елдщ Келбей аккан кумк Доны. Керд1м Доннын толкындарын, Ак сункардай санкылдаран, Жалтарысы — партизаннын Кылышындай жаркылдаган. Кыз, бозбала шомылыскан Доннын сулу назды езеш, Кандай кызык акку ушкан, Канкылдаран каз жузгеш. Кек KypaFbi берген KepiK Керкейе ескен шынарымен, Алрыр казак алран epin Аттын ойнап куларымен. Сонан 6epi тынык Доннын Толкындары ершн аккан, Сонан 6epi терен ойдын Шын шабыты канат каккан. 1937 160

УКРАИНА Украина ой-кырыннан Куанышты эн куйылран, Кырлырыннын кунарынан Уызды алтын дэн куйылран. Квк майсалы жерш кврд1м, 0piH ерлей дэш енген, Шалкып жаткан Днепрдш Уыздайын суын емген. Сен1н сулу аспанынды Bip кездеА баскан булт, Сэулел1 алтын кун шыкканда, Айдай батып кашкан булыт. Бурынры еткен зарлы елпрде Есггкемш зарлы эшщй, ByriHri алтын занды ем1рде Кердш сулу сайд! эшндь Ел1 шаттык энге баскан, Гулге opaiiFaH ер де, жер де, Эппак KyMic Ke6iK шашкан Энге баскан Днепр де, 1937

БАКУ MefiipiMfli Kapi ана — Бауыры суып катпаган; Урпарына, танына Сары алтынын сактаган. Жер кернеген желшшеи Мунай сауып ид1рген, Кунарлы отан жершен Ел1м ырыс ешйрген. Жер астында жаткан жайнап, Кен тещз! мунайдын, Айдыныннан алтын каймак Калкыттын да шыгардын! Бакудыц бал бауырынан Халкым алтын калкыган, MeHKin аккан мунайынан Май фонтаны шалкыран. 1937 т

МАКДШКАЛА Поезбенен 6i3 еткенде Дарыстаннын жершен, Кумк Каспий кушак жайды Макашкала ершен. Поезбенен 6i3 еткенде Кемер1мен Каспийдш, Оргып жаткан ак толкынды Кердж теадз таскынын. Кун мен Каспий шарылысып, Кегала буйра толкыны; Тесш суйе шагала ушып, Куска толган колтыры... Суду тещз сыррып агып, Ак Ke6iriH acnaHFa Атып жатты, жарын урып, ¥сап шжу шашканра. Тенбкл Te«i3 тенкершп, Тэж1м рып бас игендей, KyMic толкын паровоздын Донгаларын суйгендей. Кек тешздк Дарыстаннын Жерш керд1м булгынды, Толкынынан турызран зор Сулаймандай булбулды.

ГРУЗИН К.ЫЗЫ Кэктщ туран айындай, Кижтщ куралайындай, Саяда ескен сулуды, Ерке— Кура езеш, Еркелеткен ез ел! — Балрындаткан бупнп. Бурын, бурын, бурын да: Грузия, Кавказ, Кырымда Грек мурын, кара кез IpKin жасын тия алмай, Жазылып ерк1н тура алмай, Курулы торга болган кез. Бурын, бурын, бурында: Зулым заннын торында Байлаудагы булбулдай, Суйгенше бара алмай, Жаны лэззэт ала алмай, My«Fa баткан кырында... ByriH, 6yriH, 6yriHri Сыландаран сулуды Карасам кумар кандырран, Тенкер1лген Еселей Кеудес1 KyMic кеседей,— Теанен жулдыз жандырран... ByriH, 6yriH, 6yriHri Грузия сулуы, 164

Кустай ушкан кепнде, Кызгалдактай кулпырып, Канат KaFa умтылып,— Гул жайнаран жершде. Тан боп аткан адамра, Bi3.niH нурлы заманда, ¥ л да, кыз да бакытты, Канран Mefiip кумары, Махаббаттын шынары AcnaHFa гул атыпты!.. 1937

КАЗАК,СТАН Казахстан кен K03i, Алтын аткан жер кез!. Аскар тауы аскарлай, Аскарын суйед аспанда ай; Аскарын суйсе аспанда ай — AflFa алтынын шашкандай, Шалкып жаткан дер Ke3i, KeHi Алтайдын узшмей, KypKipefl аккан езендей, KyMici шанкан кунд!здей, Алтыны шолпан жулдыздай, Ак мактасы жамбыдай Балыгы балрын кундыздай, Колхозы тулж ерпздк 0зен1 балрын бал булак, Суына сулу ай кулап, Толкынына дамылдап, Каздай калкып мамырлап, Жузд1, жузсш сабырлап, Ж узсш KeKTiHкербезИ Тек кана жалрыз ай емес Тек кана жалрыз жан емес Бакытты Казакстанга Тадралады жер жузП 1937 166

АЛТЫН ДАЛА Тулеген алтын даланык, Айдай кум1с алабын,— Тэтп жырра тербетш, блещ и эрге ерлетш, Толкынра ойды жузд1рсем Кияра канат серметш, Кикулай энге саламын; Эшм мен ащы урандай, Куздан ушкан кырандай, Дауылдан туран баламын. Сондыктан, ащы арындап, Лапылдап ж1гер жалындап, Анкып, анкып аламын! Анкымай бугш немене? К.уанышы халыктын Кан жупргп денеге, Сондыктан да, халык ymiH, Куанган халык салты ушш, Туйшген таудан туйрындай Канат какты каламым.I II Каламым канат какканла, Куанып халык жатканда, Ак кагазра сорралап, ©зендей елен акканда, 167

Халык тЫн, тмеНн Жырра белеп, журепм Сайрайды, MiHe,— баланыз, Сайрарда кезге шалынран Алатаудай ала куз. ©MipAiH аскан кузынын Аскарларын тандаймын; Тлгшен таймай тастардын, Тулеген Kapi, жастардын,— Канат капкан кырандай Шыкканы aai еЫмде Шокысына Талрардыц. Мен де оларды уккан ем, Шыкрэ 6ipre шыккан ем Тобымен ерцнл жандардын. Шын басынан туйшп, Ылашындай,— сонда шуйнйп, Атырапка кез салып, Даланы алтын ангардым. Ill Ангарранда даланы, Кезге Tycin алабы, IUbiHFa алтын шыкканда, ©Mip шынын укканда, Бурылып артка карасам OflFa TycTi жеркенш, ©ткен емф ыланы; Мунан жиырма жыл бурын Дала мен куз, кырлырым,—. Жанаралра — жыландай Шагылып, сэры сынардай, Хан, патшара кул болып, Кулдыксыз кун мун болып, Секида едж — дала аны. Сулулар сэнд1таранбай, Суйгенше бара алмай, Кара кездер жаудырап, Курайдай желге сынсытып, Жылаткан еск! заманы...

IV Алатау аскар шынына. Шьтып турып, кырыма Карасам,— бугш балбырап, Сай, сала сулу caiiFbipan, Шомылран шугла нурына. Шыннан темен карасам, Бшктер, бурынры — аласам: Алтайдан алып Риддер, Кумктен кунге сепкен нур Айдыннан алтын суыра. Каспийдей аккан аскындай, Эмбщен нефт таскындай, Толкын урран тешзше Фонтандаткан — куйыла. Шахтасы шыцырау казыла, Кара алтыны казына, Караганды, Балкашым JKirep берген жырыма. Сондыктан да, дэл бугш Шыркаймын шаттык бак жырын, Алыбын алтын даланын Бакытты улы-кызына. V Халкымнын бугш бакытты Анасы мен баласы; KeKTiH алтын айындай Гулденген казак даласы. Келдей кумк келк!ген — Ак мактаныц аясы; Сулу езен, гулд1 орман Терт тулжтщ саясы. Ертк, Нура, Акжайык Жагасына мал жайып, Колхозшылар — ражайып Сэулеленген санасы. Тулеген дала гулдешс Енгендей-ак Tyciiie, Алтын дала гул жем1с. Сол жем1ст1ц imiнде Жан тангалткан 6ip жем1с; Гал сабагы оуелеп, 169

Бутакта миуа мэуелеп, Сулудын ак бетшщ Кызыл шырай канындай, Я, шашырап сэуле алтын Шапак аткан танындай, Карасан кезщ талдырран, Ж есен кумар кандырран Алматынын алмасы. VI Толрэн айдай нурланып, Жер кулпырып нуланып, Келше жузш ку конып, Алтын дала жайнаран. Сулу буйра KapaFafi, Аслан бултын аялай, Кузды, аскарра саялай, 0скен eMip KeriHiH Бутарына уялай, Тан булбулы сайраран. Осындай тэта eMipi, 0 p6in халык кенш KeTepiflin балбырай, Жастар жайнап, карт кунай, Кайта туран баладай. Токсандары карт Жамбыл Домбыраны безеумен, ©леннщ куйып езен1н Эн бар ма, ол салмаган? Тулеген кайта даланын Турленткен тулы алабын, Жаркырап кундей жана зад Кулпыртып халык жанарын ©рлей ескен отаннын, Одактас он 6ip отаудын Казакстан 6ipi боп, Праволы еркш ел Адамы алтын даланын. Куаныштынэнше, Белеген eMip сэн1не Бакытты 6yrin заманым, Шынына туын байларан. 1937

ЕС1МДЕ Еспмде MeHiH еткен уак. Кулазып дала акырап, Кызарып кун баткан шак Кызыл шапак жамырап. Кан шаша турып, кун батты, Алатау шыны астына. Сексенге келген шал жатты, Тас жастана басына. Баткан кунге кадала Карап Ke3i сузиш ; Ынырана жатып корада, ©лдь eMipi узшдк.. Бай неге оган кабгырсын, Аз ба ондай малайы, Жел FaHa уккан кайгысын Малайдыц ол кез талайы. Бес жасар рана TeMipem, Кулыны жалгыз жылаган; Бакытсыз жастай eM ipi еш Жет1мек жасын булаган... Оран он бес жыл болды, Осы елее калган еамде; TeHTipen келген TeMipem, 0K eci елген кешшде. 171

Онан 6epi жер тулеп, © 3repin канш а су акты, Шурлалы куннен нур ерлеп, Кун батып, канша тан атты... Kepfli канша твцкерш Ел де, жер де, тау-тас та, Казакстанда езгерк; Кулшына ескен карт, жас та. Талай болат кайлалар, Шахта кып, шынырау тау тести Аймарын айдай аймалар Аткан 6 ip алтын танда ecTi. Сол езгер]с ш ш де Алуан-алуан жас ecri; Кызгалдактай мусшде Кунге гулш аша ecTi. Узджс13 ескен алабым, Нурланта бетш тарихтын; 0скен жастын талайын Тани да алмай калыппын. Аралап кеше таныстым Алматынын депосын. Ерлермен кол алыстым, Енбекте озган нелер шьщ. Танысты 6ip ер дербес^ Сыпырып TepiH мандайдан. Сураса келсем — Тем1реш, Куанбас оран кандай жан. Таймас балуан танда аткан Курыш дене, аршын тес; Паровозды заулаткан Тем1реш енд1 машинист. Суарып болат тулпарды, Аркыратып заулата; Буркантты эне, жол тартты Маршрут: Москва — Алма-Ата.

- TyriHi кетт! кекке ерлей, 6рлед1 поезд — epicTen.^ Жолы Алатау бектерлей Теселген алмас Турксиб. Алматыдан Москвара — Анайы тарткан алмас жол, Сонымен TeMipeui мастер де Жорткан курыш.комсомол. Ленинплл тулек жастар да. Он бес жылдык тойында, Жангыртып тауды, тастарды Куаныш симайд койнына. TeMipeui,— осы тойыннан, MiH тулпарга Москва — тарт! Ленинппл миллион тобынан Цекамолра сэлем айт! 1937

Д О Б Р О Л Ю Б О В А ЕСКЕР1К1Ш (Некрасовтан) Жан едщ жуз1 суык жас шагыннан, Акылга кумарлыкты барындырган. Окыттын данкты еркш enripre айкын Уйреттщ еле б1луд1 онан да эрман. Дуниенщ б1ле турып ракатын Ветке урдын, тазалыктын сактап паркын. Журектщ ансаранын талыксытпай, Елпии рашык жардай суйдщ жаркын. Елше енбек, ум1т, жэне ойынды Барынтып бердщ таза журепшй; Шакырып жарык ужмак, жана eMipre Белеуге тэжд1 маржан-шж1лерге Сыйыкды эз!рледщ суйгенще. Саратын тым ертерек сорып таннан, Кулады тапкыр калам Tycin колдан, Лап сенш кай акылдын шам-шырары Кай журек сокпай калган, токтай калган. Жылдар erri, кумарлык басылды аскан, Калыктап ceHciH биж устен ушкан, Орыс жер^ жаеын тек! Б!рак, мактан,— Гулденген сулу кунд! зэул!м аспан. 174

Мундай улды сен туып таба алмап ек, Койнына да кайтарып ала алмап еп, Жаралеан жаннын сулу казасынан Бар MefipiM 6ip е з а д е саналеан тен. — Табигат— ана! — егер мундай жаннан, Кей кезде бул сыкылды адамдардан, 0M ip re окта-текте ж1бермесен, Болар ед eMip ryai к,аран калган.

ПУШКИНД1 К0РГЕНДЕ Суррылт туе; суык жузд1 Петербурдык, Бурынры патса yKiMi турран жердщ, Гул бакша еккен патша селосында, Акынньщ тастан к.уйран кейпш корд!м. Лицейдщ катарынан аса берш, Пушкиндей акын улра сэлем берд1м. Ойланып, он колына суйеп басын, Тас буйра толкындырып кара шашын, Кек аспан жнегше кезж тжкен, Жазура отыр ма элде поэмасын? Сек1лд1 «Чайльд-Гарольд»1 торыккан ба? Байрондай, элде еске алран замандасын? Томсарып TyHepiHKi неге каттын? Терец жан кандай ойдан кайры таптыц? Атасы акындардын неге унс1зс1н? Сайраган булбулы едщ Иран-бактын. Тшейд1 акын iHiH, 6ip сайрашы! Алыстан 1здеп ceHi жана таптым. Дегенде,— тас муш еа акын ердщ, Жанды жандай ишарат берд!, керд1м; — «Дэу1рде елген мен туган сол заманда Сайрар жырды сайрагам, сайрап елд!м. Tipi акынсын, елместей т1рлш корсет, ©лген акын басына неге келдш?» а й л ь д .Г а р о л ь д » — Байроннын поэмасы, 176

Деп, бейне т!л каткандай болды eMic, Абай ce3i сол 6ip кез erri елее: «0лсе — елер табитат, адам елмес, Ол, 6ipaK ойнап-кулш, кайта келмес. «Меш»мен «мешкЬнщ айрылтанын «0лдЬ' деп ат койыпты еккей б1лмес». ©лпрсе де, патша атып, акын жанды, Мэнп ел'пре алмады шытарманды, Адамды, акын жанды баталайтын Совет ел! бакытка нур боп жанды! Сол ел сеш ардактап акын-булбул, Жуз жылдык тойын шуы жерд1 жарды. Мухиттай еленшшн толкындары, Кокке урып «Бакшасарай фонтандары» Я, езщ, я, сейлеген сезщдей боп, Алмастай аузында елдщ жаркылдады! Акындык, сен!н елец шын-кузыца Кандай жас уйренбедк талпынбады. Талпынып мен де сатан келд1м, акын! Куштарлы сэлем1мд1берд1м, акын, Сен Tipi, ел1 емссщ, сезщ куэ, Мэнп eMip cypyine сенд1м, акын. Кещлге жырларынмен маржан Ti3in, Келед1, шжущд! терпи, акын. 1937

ДУЭЛЬ Ызрарлы жерд1 жапкан аппак кардын, Сынсыган суррылт кыскы кара ормаиныц, Томсарып ортасында акын турды Куткендей ажал ofhih сум заманныц. Дантестей сум заманнын кара 6eTiH, Туррызып жекпе-жекке акын беюм, ■— Ал, ат! — деп, кезек берд! кас какпаста! Ынрайлап алды колра пистолетш. Туран жан анасынан кан уыстап — Сум Дантес пистолетш колына устап, Таланттын жулдызына — октан т1лд1 Каттырып, атты тура квздей нускап. Ойпырм-ай! ¥шып TycTi акын кулап,— Ак карды, кайта умтылды, канга буляп. Д 1рй1деп колындагы пистолет! Bip атты, кеудедег! окка шыдап. Дантеске дарымады аткан ofh, Жаралы уйй берд! тула бойы; Сылк е т а 0м!рменен коштаскандай Сонры рет квз алдында толкынды ойы: Сынсыран коштасты акын орманменен, BipaK та, коштаспады арманменен, Жеркенш кез жумранша карсы болды — KopmaFaH эбжыландай жалганменен. 178

AKbiHFa,— кош! — дед! кел, кош — дед1 орман! Жанармыз жулдыз болып, кош !— дед! арман. KepiHin Кара тешз, Кавказ шыны Бар халык бостандыкты арман кылран. 0лд1 акын, коштасты акын, жуз жыл eTTi, — Жок, жок, жок, ешпес, алые дацкын кетп, Орындап арман кылган бостандыкты Б1зд!ц ел тан аткызды, туын TiKri. Кайтардык саган аткан октын кегш, Торлаган,— талкан кылдык, душпан шебж; Кулпырды Кара тешз, Кавказ шыны; Беледж, нурга байтак казак жерш. Тойлады жуз жылынды менщ ел!м, 0л1 емес, осы сенщ TipifliriH- Тойында бакал толган еленщд! Алып кел, жутып жаннын басам шел!н. Ы7

ТЕН13ГЕ (Пушкшпнн «Тещзгс» деген еленшен) Кош бол, даркан т м а з куш, Ак,ырры рет алдымнан Жаркырап, оргып кек толкын Тэкаббар сулу булкынган. Баталмас достай жабыркап, Коштаскандай келий дел. Кайгылы шуын уран шу EcrireM соны сонры рет. Ансау шел жанымнык Cepnin жш жарына, Кацрырам тыныш туманный • 1ийнде кажып ойыма. Сен1н, артык мен суйгем Керен су, терен ушнд|. Сэтш де тыныш кеийкшц, Бурканран кейде T ypiw u. Балыкшылар желкемь Аянда сенщ сакталран, Айдында сыррып аянбай, Алайда, сен жаландан Кемен1 жуттын топтанран...

К.ЫСК.Ы т а н . (Пушкиннен) Gpi аяз, api шуак кун 6ip KepiM, Жатырсын эл1 уйкыда достым менiн, Сулуым, ойланатын уакыт жеттк Ke3iimi аш, ракаттын жутып лебш. Карсы алып арканын шын аврорын Жулдыздай Тем1рк,азык келш керш! Кеше сен 6LneMicin боран улып, Тунерген кект! жауып карацрылык, Ай, бейне — куарынкы — солран мендей, Саррайып тур, томсарран булттан шырып, Сен-дагы мунайынкы отырран ен Ал, бугш... терезеден кара турып: Астында кекнлл аспан элемшщ, Тш жетпес торрын мунар шлемшш Акша кар жатыр кунмен шагылысып, Карайран тек калпы орман сшемшш Kerepin уйен, шырша кешшлденш, Жатты взен муз астында решмен. Жакуттай сэулешмен уйдщ irni Нурланып, кен1лд1 от жаккан neiui; Шытырлап, жылынган пеш, твсегшде Эдем! шомура ойра жаткан Kici, Алайда, кайтер ед1 шанасына Биеш будан буырыл жекнп десе? 181

Ак карда тэнертенп жылжып сосын, Тыпыршып турмай турран атты, досым, Kecurrin жортактата, куйрыттырсак Ж энрыртып кен даланын жарып тесш. Манаты калын орман, езен жары Ражайып cyfliKTi зат мешц ушш.

КЫСК.Ы КЕШ (Пушкиннен) Кара боран кекп жапты, Карлы куйын куалай. Кейде ульшан ак сиякты, Кейде жылайд баладай. Тебесшен уйдщ тозган Сыбдырлайды саломы, Жолаушыдай кешеу калган Терезеш кагады, Б1зд1н лашык тозган каяу, Кунпрт, эл1 кещлшз; Терезеде Kapi эжем-ау, Неге отырсын тук указ. Элде боран сынсуымен Достым кажып 6irrin бе, Элде уШр1лген уршырыцныц Зырымен калрып кегли бе? Кел ш елж , i3ri досым Кайран жастык шактыгы, Кел ш елж , шер таркасын Шалкып журек шаттыгы. Эн шыркашы, турран кустай Тещздщ арры бетшде, Эн шыркашы сулу кыздай CyFa барран ертеш. Кара боран кекп жапты, Карлы куйын куалай, 183

Кейде улыран ан сиякты Кейде жылайд баладай. Кел ш елж , i3ri досым, Кайран жастык. шактагы, Кел 1шелж, шер таркасын, Шалкыр журек шаттыгы.

КРЕМЛЬДЩ ТвРЖДЕ Кызыл тулы тан аткызраь Халык ансаран eMipre, Жана жиЬан жараткызран Кеменгерге — Ленинге — Арналды жыр, — жанра жаткан Кремльдщ твршде, Журег1 онын 6ipre соккан Б!здщ нурлы ем1рде. Жаткан жер1 мавзолейд1н Мраморлы белмес!, Кимылында бйдщ елдщ Онын ¥лы бейнеск Ол туранда ала туган Бостандыктын уранын, Сэулес! онын серпе куган

МАКСИМ ГОРЬКИИГЕ Сункардай тулеп ушып e3i такнан, Суду сез шам-шырагы болып жанган Жаныннын жарыгында жулдыз ойнап, Булбул ен, каламынмен канаттанран. Дауылда кепке caMFan, сункар жырын Жырлаган, ЖиЬанды орай булбул Twin. Аткан тан бакшасынын бутарына Конактап сайраган ен eMip гулш. Жан едщ кецинцнен кун кулгендей, Кун нурлы журепннен ун келгендей; Кайнаган асыл сездщ казынасынан Жайнаган eMip туын кунге шгендей. Ж урепн, минут жетш, сокпай калган Сагатта кан лап с е н т , оттай жанран, Кек пен жер кулак туре, кезш Tire: — Кай журек? — дед1 жиЬан,—токтай калган9 Ол журек кектеп айдай элемге аян, Токтаган журеп ед1Максим данам, Колынан капылыста ушып тускен Уланып жау уынан тапкыр калам. Капыда колдан тускен каламынды, Талантты, таура мензер талабынды Кетерш урпактарын езщше ойлап, Тастан да басты кайтпас кадамынды. Отаннын даласы алтын жайнап жаткан, Горькийдей eMipfli улга мэцп мактан! Шебердщ каламынан шыккан эр сез Халыктын журепмен 6ipre соккан. 1938 186

ЖАМБЫЛРА Карт Жамбыл — жас сункардай санкылдаран. Алкымы — ащы айкайга алкынбаран, Жырлары ешпейтурын ерден ерлеп, Айра аткан ак жамбыдай жаркылдаран. Алабын Алатаудын жакрырта аккан, Булактай сез маржаны саркылмаран. Жан аз ба, шыннан тоят тьпеп ушкан Булбулдан улг1 алура талпынбаран. Ол алтын поэзия мухитына Коныр каз сунги жузш канкылдаран. @MipAiH булбул кусы ол — теккен жырын, Халкына, отанына жыры шырын. ©ленмен булмлдеген кемекейден KopiKTi теккен сулу eMip жырын. Шьщына Алатаудын жетш ун1, Отаннык ояткандай ойы-кырын. ©MipfliH бакшасынын булбул-шалы Жырлаган жердщ гулж, кунн1к нурын. ©ленн1н кызыл-толкын туын Tirin Гулденткен тастан кына,— таудын шынын. ©ленн1н журег1нен жарып шамын, Шабыты шалкып жаткан бул 6ip шалын. Токсанда кайта туран жас баладай Тойларан бакыт дарып турран шэрын, Бомбынын порох жарран орындай-ак ’ ©ртеген елешмен елдш жауын! Шыркалган Алатаудан оныц жыры Жацрырткан жалт карата Кавказ тауын. 187

Ce3i — алтын, кез1 — жулдыз, жаны — ж1г1т, Кайтпаган хан, патшадан бел|Н 6yrin, Алмастай eraip сездщ айбынынан Жет1 кат жерге шрген жауы бурып; Алма бет, кум1с сакал, алрыр акын Тан нурлы жырын теккен кундей кулш. Туындап, тук тастаран тарлан жуйрж, Жулде алган токсан жаста кайта туып. ©puiiriui ерге салсан ерен жуйрж, Туррандай орденына елен уйып, Булбулы гулге оранган кен даланын, Мын жаса, поэзия туын TirinI 1938

ЖЫРЛА Б9БЕК Жырла бебек, бал бебек, Шыркап энге сал, бебек, Тац шапактап атканда, Кызыл арай жакканда, Шырлап ушып бозторрай Кекте канат какканда, Буйраланып, сылдырап Таудан булак акканда, Конып таннан бутакка Булбул да сайрап жатканда, 0 м1рден алып ене.ге, Жырламай, бебек, немене? Жырла, бебек, жан бебек, Жырын шырын, бал, бебек! Балаусалы жайнаран . Шагында шалкып ойнаган, Жаздьщ раушан гулшдей Мойнына Кызыл байлаган, Сызылтып таннан эн салсан- Булбул да тындар сайраган; Жалынды жас балуан, Булшык ет1н ойнаган, Жастык кайрат ж терщ Жай тасындай кайнаран, Кезщ шыннын шолпаны, Бет!н Кызыл алмадан. бркешсш ем1рдщ Тулетш таннан тандаран, Алатаудан эн салсан 189

Даусынды элем тындаеан. Жырла бебек, жан бебек! Жырын шырын, бал, бебек Алтын GMip бесжте CeHi сэулем тербеткен, Баулыган отан ананын Уланысын ержеткен. Элпештеп cem ecipreH Сендер отан тулеп, Журег1нмен 6ip соккан Онын да улы журегП 1938

ПОЭИАЛАР

-

ОРДА ОДИРАЛАРЫ Кальщ Нарын кумында, Караганды конында, Карангы еткен заманда,—• Хан орда карт карауыл, Кара булты каптаган, Каскад таны атпаран, Халыкка ол кез жакпаган, Хан салдырран кала бул. Кабарынан кар жауран, Кара булттан муз сауран, Каира шомран дала бул. Кансырап халык каяулы, Камыккан кецш баяулы, Кан какалран бар ауыл. Хан ордасын сондары Карауыл кып мен-дары, Калам алып карыштап, Хан насШн жаныштап, Жырлайтын жырым жана ауыл.I II Жолбарыстай жонданран, Болат балм колна алган, Колхоздагы TeMipem Деген Kepin шоферды 193

Карт балыкшы Малта шал, Картайран алка-салка шал, Касына алып отырды. Макалдап майда маймандап, Малта эцпме козгады. Тау суындай куйылып, Шалдан сездер коздады. М алта: — Каспийде кэрщ кун кешкен, Толкынымен тыдескен, Балык, аулап жиырма жыл, Тунриыкпен сейлескен. Кулаштап кайык ecKeriH, Кек тешзде кунде ескен, Жолдасым менщ, енбепм; Картайранша уйлескен. Талырып, талып талайдан, Сакал-шашым aFappaH, Алпыска жасым таянган, Малтайран Малтан мен болам. Турмыстын тунек толкынын, Аскактап, тулап толкуын Картайран мынау бас кврд1, Ертеде е й кез!мшн, ИгЫгш жас кердь Соныменен жантайып, Ж ас та жетш картайып, Манкайран Малтан мен болам. Б1р кездерде... Каспийд! Долы дауыл тастырды, Тастырды, таска тасты урды. Тасты урды, таскын аскынды, Телегей тещз жалгасып, Кыркысып, тастар шайнасып, Жел дауылмен дауласып, Тен1з бетш кан басып, Толкын мен толкын таласып, Аскактап аскан арнадан. ...0TTi налет! Ол кун де, Ойлап турсам бул кунде, Сек!лд! сол кун ертеп. Корген тустей кун erri, 194

Тан да атты: тун Kerri. Кун нурынан нур септ!; Жана толкын Каспийдк Тан кушмен ундеттн ЕкпЫ куши жас толкын, Эсем эшн турленгп. Толкындар эшн ш ертедк^ Балкытып бойды ертедь EcKeriH ескен енбекнп ер, Каспийд1 куймен Tep6erri, Мындаган ердщ енбеп, Жангыртты 6ip жер, кектП Каспийде жана кемелер Керсегп елге кеп енер,— Деп, 6iTipin Малта шал, Сезш тауысып айта шал, Тем1решке кезегщ,— Дегендей иек арта шал: «Ce3iM 6irri мен болдым. Не бш п , езщ не кердш, Ещй сен айт, энпме!, Жанынан еткен еямрдщ?» — Д ед1кайта-кайта шал, Койып езге жумысты. Ill Т е м i р е ш: — Булдыр да булдыр кун етт1, Кун емес, кара тун erri; Рахымсыз ед1 жалранда, Бекейлжте хан Ж энпр, Жылан мшез жан — Ж энпр, Жуз1 суык кардан да. Жыландай оррып ойнаран, Кан ciMipMefi тоймаран, Ойда — ойран, кырда — кан, Аскына акты арнадан,— Хан боп ойран салранда! Арпл бабам кул болып, Апам тул, анам кун болып, Жабыркап, зарлап талранда... Кайырымсыз хан кайырылмай, 195

KafiFbwiu жанра кайрырмай, Ит курлым да кермегем, Колыныц yuiiH бермеген; Кансырап елin калранда!.. Елд1 канап, катырып, Талап, сабап, жапырып, Шомылдырран сум канра. Бул 6ip ecKi энггае, Терт-бес ата зрвде, ©Tin кеткен 6api де, Дарира, осы арманда!!! 0 з экем елген\"жасымда, Байдьщ босарасында; Малайлыкты б1рталай 0 тк1зд1 03iM басым да. Ke3iMAi аштым жацадан, Езыйп, естен танранда. Октябрь шамы жанганда, Еске туссе еткен ic, Каным кайнап, кызып куш, Хан мен байра кайрап Tic, Шомамын терец ойларра... IV Бойы байтак Бекейлш, Коны KyMFa кемiлген; Жауырынды Жаскус кум, Жолбарыстай кершген. Нардай шеккен Нарын кум, Ж елЫ елге жебшген. Кумаршыры кунарлы, Дэн! шжудей тепл ген. Сол Нарыннын конында, Жасыл Жаскус жонында Карарай оскен ацрарда, Кан салдырран ак орда, Мунарланып кершген... Ол орда жылан ордасы, Зэрш шашып кайнаран; ©ткен расыр кундерде, Канды бултты тундерде, 196

Ел бакытын байларан. Жэнг1р атты жалмауыз, Кан соррыш сум канды ауыз, Жшландай хан жайларан, Енбекил елда ешретш, Кул, куц кылып айдаран. Отыз еш султанды, Он exi бшн ултанды Кару к,ыла колына,—- Санаттарьш сайлаган. Тэжш-такты Ж энпр хан, Сарала жез шен гаккан. Алтын жара — аксуйек, Ер1ткен султан санаттан. Аты шулы сур жылан, Кул кып елд! канаткан. Жет1м-жеар, жарлыны, Зарлаткан да сарнаткан. Борсык, балпан байларра Талкандаткан, талаткан. ©pici врт боп еипрдщ, Шеменделш, шерлшщ—> Кекейше кан каткан. Meipipey тунде MeftipiMci3, Муцдыларды илеген, Какалта кан кустырып, Кансырата туйреген. Хан урпдры тереден, Бай ypnaFbi дегеннен Кэрш шашып халыкка Хан болды мл тимегея?! Булт квз жасын шылаган, Жел де сакау жыларан... Kypciran xyttai шерменен... Нарынды нардай хуюрентш, Елin ез1 П, ею ретт Хан жайлап, би билеген. Сонымен солай туншырып, вткен 6ip кезде жаншылып, Ез1лш ер, жер сулык, ¥йыктаран кара тунменен... 197

Кара бултты тун кетш, Ордалы жылан «жын> кетш, Октябрьдщ таны атты. Таннан алтын кун шырып, Елд1 турран туншырып, Оятты тан, оятты. EciH танран ел мен жер, <yhi!», дед1, Kerri шер! Таянды турды таякты. Таярын саптап балрара, Балганы колра алды да, KepiriH ерлер боратты! Ж ас уландар, колда ту, ¥раны оку, у да шу, Енбекнй ел: балра-оракты — Колыма алды саптады... VI Октябрь таны туралы, ТецдЬст! ел алралы, Мше ешй он жыл erri. Орданы он жыл турлентп. Октябрь таны ураны,— Кулпырды Нарын кумдары, Тенелд1 жалшы улдары, Бул!ш бел Бекей турары. Кайнап кайрат, куш тасты, Баймен карсы устасты Ез1лген елд1н уланы... Тап ж1г1нде куресп, Байдын жер1н улест1;' Ту TiKTi таймас турары! Бурынры малай, койшы кул, Байга салды шабуыл; К иш п алшы тымэры, Толып жатыр майдандар, Байларра ашкан майдан бар, Оны да айта кетей!н, Кабандар калай кулады. 198

vir Нардай шеккен нарыннын, Кумында Бекей ханынын. Бар ед1 балпак байлары. Хан н эсш канаран, Жалшыны жаншып сабаган, 1рк1лдек карын майлары. Балалары Бекей хан, Макамбет мырза бай-палпац, Дэулетше тере ылри пан> Алашшыл ылри арлары, Мыцрырран кеп малы бар. Терт тулж малдын 6api бар, Аррымак ат арбалы; Ак кумбезд! ак уйлер, Кек тебел! сан уйлер, ЖиЬаздан сай жан-жары. Соларра карсы бул кезде,— Адам боп кедей iлезде! — Ашынды д а ашты кеп Алпауытка майданды. VIII Топ-топ кедей топтанран, Бул ар кайда аттанран, Жауы KiM, бул кай майданы?.., Колында Кызыл байрары! Нжелден елд1 таптаран, Каныи сорып кактаган, Бул байларра майданы. Каныи сорран кабаннан, Жанын шаккан жыланнан, ©ш алура байлардан, Жалшылардын комданран, Бул майданы тандары. Жалшы тобы кайратты, Арыстандай айбатты, b a iiF a карсы баяры Таптык куши кайнатты; Карыштап канат жайралы. '1олып топ-топ батырак, KipAi ордара батыл-ак, 199