Жароков Т т1

Б!ресе тунеп туманы, Музды дала арескен. Алыпты абдап сен сорып, Мухиттан суык жел coFbin, Камалап оцнан, солдан да, Куйындап арттан, алдан да Ак боран кысты алкымдап, Севд1 урып сен курт1лдеп, Ак бурадай курюлдеп, Кейде кебж атады, Кейде шатырлатады. Музды жарып талкандап. Сендер таумен тенест!, Тенест1 тулап кенееп, Желпи шарпып денесп Шымшып, сынсып жел ест!, Жутпак болып кемеш. Басылмайтын эуелден, Ашылмайтын эуелден, Ак тен!зд!н кабагы. Кеме жуткыш тамагы Аранын ашкан неме ед!. Нардай шег1п сендер! ©ркештен!п ерлерк Bip жарынан кар борап, Козралтпады алды орап, Челюскинд! муз тусап. Яки Ci6ip, я, Шмидт? Я Челюскин? Я, Мухит? Айнала толкын сендердщ — Ортасында шенгелд1н Шмидт*1 тур бшк кузра усап, VII Челюскинн!н жур!с!н Караспан, Камчат* MyfiiciH Кектей етш кеск!леп, 1 Ш м и д т — челюскин кемесшдеп CiOipAi зерттеуш1лерд1И чальниг!. 1 К а мч а т — деген Камчатка аралы. 250

Карскийдр есшлеп Онан да асып женелд!. Бурканран боран, аяз, сыз Челюскшда кекше муз IIIeriHAipin бастырмай, Аскарынан астырмай, Тары сен тулап кенелдК Булт устше булт iuerin, Ашуг,и аспан юлт тент, Челюскинд1 сен сорып, Айнала сырып e n c e p in ,— Музды yH ripre тыксырды. Алдан, арттан карысып Арсылдап сен жабысып, Кемеге су жорралап K iprim Tefli сорралап Жел де ycKipiK ышкынды. — Ышкынба, жел, ышкынба, Окжыландай ыскырма! Тулама, толдын, тулама, Батырам деп шулама! Bi3 батпаймыз, батпаймыз1 Арсылдама асау сен, Ecci3, тентек асау сен. Б1з кергем1з асауды, Асауды кайта жасауды Тартпаймыз кол, тартпаймыз! Деп ер Шмидт кайтпайды, Боранда twi тартпайды; — Ал, батасын, батырам! Ал, муз кылып катырам! Елазге келген адамзат,— Деп сумелек муз турды. Кабак Tyfiin куз турды; Аранын ашып ан турды, Мунартып музды тау турды, Деп, 6ip жактан, колын тарт! Тещз суы уйршп, Муз юрпщей жиырылып, ий—тещздщ аты. 251

Сен кайтадан арсылдап. Муз кайтадан калшылдап: '— Обамын,— дед1 —обамын! Кеме де куш т ширатып, Муэды epuiire киратып,— Жаркылдап болат «Ледокол», — Тебенд1 муз, онды-сол Оямын,— дед! — оямын! — Оямын, оям дегесш,—• Дед! де муздын тебесш Омыра ойып кашады. Кашамай неден сасады, Алмас болат Ледокол?! Квкше муздар epuiirin To6ecineH тер шырып 'Голкын боп тулай бастады. Желгпп, желпт тастады. Окжыландай втк1р жел. — Шыкканнан сон жол тартып, Бурып сенен кол тартып, Kepi карап шег1н1п, Я камыгып erwin,— Кайтар ма екем сонда да, Кулатсан да тауынды, Жабылтсан да акынды,— Дед1, Шмидт уйренгем. Жен1лд1м деп сенен мен Бурылман OHFa, солга да!.. «Жентд1м» деп айта алман, Жен1л, cipa, кайта алман1 >Кен1луд1 ер б1лмейд1, Б1зд1н топтын к1рмейд1 0ni тугт тусше. Табигаттын тагысын, Мухиттын улы aFbicuH Багындырып буррамыз. ¥лы алып кургамыз,— Электрдщ кушiне». Я женму, я жену, Я кешйру, я елу?

Я Мухиттын тубше, Я сендерге шне, Муз бен муз боп катар ма? Я Мухитка жем болып, Яки купи тек болып, Майданда талай жорыткан 1Шркш Шмидт жуз сырттан Я, косылар катарра. VIII Кас какканша болмады, KopuiaFaH сен коймады, Кемеге к у н т су Kipin, Журтка да айкай-шу Kipin, «Челюскин» бата бастады. Журтты бастап ер Шмидт, Куш косып кушке epiuirin, IuiTeri азык-тул1кп Тасытты тыска мулж™ Аландап асып-саспады. KeMeci батып жатса да, Ажал аузын ашса да, Акылмен, icneH, сабырмен Тем1рдей тэртш эм!рмен Ер кыран берд1 команда. Куатты бойды кыздырып, Шытартып затты My3Fa yflin, Катын-калаш, баланы Алдымен сыртка алдырды, Аудармай музды табанды. — Кемеге енд1 к1рмендер, Коркып, шошып журмендер! Дегенше болмай 6ip адам Кемеге KipreH жалма-жан Шырып улпре алмады. Ол KipreH — Борис жас завхоз, Шыкканша сен каптап тез, Айырылды талып ол-естен... Kerri батып «Челюскин»— My3Fa тастап калганды. 253

IX Кулазыран Северде Мухиттыц музды тушнде Сыр айталмай еншмге Жалрыз сеннщ устшде Шмидтер калды «туткын» боп. Коршалып катпар куздар тур, Мелшшп мещреу муздар тур; Муз тш н калай урарсын Кутылып далай шырарсын? Талпынсан да шыккын кеп. Шмидтщ жуз1 кубылды, Bip ысып, 6ip суынды, Bipece Tyfiin каб ар ы н , Bipece шолды жан-жарын; Жаудан кайтпай журеп. Бойында кызып кайраты Bipece к у л т айбаты Айра шапкан арыстан Секьядент алыстан Мын кубылды ipeKi!.. Журег! салкын Севердщ, Мухиттары eMipflin, Ерлерш еал тондырып, Канды бетш солдырып... Жел1 ecTi алмастай. Карлы тау, кыр, ерлердщ Арпалыскан сендердщ Ортасында камалып, Шмидт музга кадалып Калды кара жартастай. х Катпар-катпар куздардык, Сумелек сен муздардын,— Коршауында камалган Адамдарды ажалдан Куткарура ел камданды. Жасканбаган жасынан, 254

Анкып ушып ашынган, Мандайы муздан кайтпаган, Майданда Ti3riH тартпаран, Ушкыштар енд1 комданды! Советтен ушкан ылашын, Кузра сермеп кулашын, Кершп кекте гурьпдеп, Кос канаты д1р1лдеп Северге сапар mericTi. Ляпидевский, Доронин, Лебеневский, Каманин Толкындардан, сендерден CaMFan таудан, дендерден BipiHeH сон, 6 ip i ушты. Онды-солды рульд!, Ушкыштар бурай жвнелд1-, Пропиллер зырылдап, Желд1 жарып, шуылдап, Самолет керд! канатын, Б1раз ушып аскан сон, Буршак атып аспан шыц Б1рде ак боран борады; Bipae ак туман орады; Bipfle тенд! кара тун... Муз т ш мен бораны Жалап карып барады,— Суык жел бет бактырмай, Кектен буршак сабалап, Ушырмаура алды орап, Ушкыштарды тондырды, Жерге кейде кондырды Бораны канат кактырмай. XI Мунарланран муз дала Тур. Кок жалтыр муз рана: Кек муз да кек, кек те кек Кез алдында кекпенбек Ушан киыр уштаскан. 255

Тенбш аспан жиеп Муз шетше тиедк Тиген сулу жиегш Муз аймалап суйед)',— Аста да аспан, ус те аспан. Муздан куйган муз шокы, Кыз емшект! куз шокы,— Эр жерлерде жалтырап, Журты тонып калтырап, Шмидттердщ косы тур. Сол 6ip суык жердеп Yfi орнындай сендег1 Журт жабырлап от жэрып, Музда маздап от жанып, Ac nicipreH мосы тур. Итке жегш шанасын, Эйелдер жас баласын Отыррызып арбара Сырганак муз далада,— Жур лагерьдш касында. Л^узга таман кандай боп, Кол булгаран жандай боп, Бэйшешектей желкйпдеп Кызыл ту тур желп^лдеп Аэродром басында. XII Тан саррайып сазарып, Атып келед бозарып; Самолет тур ондалран Кос канаты комдалран Кыран кустай кулшынып; ByriH ашык ауада, ¥шпай енд! бола ма, Самолетке умтылып, Анатолий жулкынып Келш MiHfli кыршынып. Ляпидевский мезгеп жол Рульд! бурап онды-сол,

Журсктаска1 барытты Койып алып aFbrrra, Аспанда жузш аккылдап. 9p-6epi ecin ушкасын, Жолдыи тете нускасын ТуЫргендей кезше, Кек тешздщ езше ¥шты кектен жаркылдап. Журектаска ж егп де, Устшен ушып е т а де, Муэдары ж уз ж д п тщ Л arepine Шмидттщ Тартты байкап шамасын. Кектен жерге караса, Жаркыраган тамаша Айнадай айдын аланды Kecin eiin барады,— Музды байтак даласын. Кек муз териип бу атып, Ауа да тур мунартып, Буды тут1н екен деп, Лагерьге ендi жетем деп,— ¥шкыш талай алданды. Буды — тут1н кердж деп, Лагерьге енд1 келдж деп,—• Ыирайланып конура, Эуел! байкап алура Элденеше айналды. Bip уакытта тары да, Кезге TyTiH шалына Б1рден eKi жанарып, Нокаттай боп карайып,— Музда 6ip зат кершдь Муз устжде кекпенбек, СеюлденЬ кебелек, Турран конып не дер ек? Емес пе екен самолет, Деп куантты кешлдь 1 Ж у р е к т а с — чукот тешзшщ жанындагы кала. 257

Кектен темен аласа, KapaiiFaHFa караса: Кек тешзбен арбасып, Сакал, муртын кар басып,—> Калшиып ер Шмидт тур: Секмденген кебелек,— Екен нагыз самолет, Муз жарылып болулы, Аударура орынды Журт тасынып шырып тур. Сен жарылган мужш п, Кулаура тур узш п, Самолет зулап кек канат, Енд1 калай деп конат? Уй орнындай музыка? Кулп тур ма ажалы, Бар ма, элде азабы? Олар каз1р батар ма, Су тубшде жатар ма? Кулап музды кузына?.. Эне темен кулдиды, Куласа енд1 куриды!.. Мше туст1 кулайды-ау, Шынымен сура кулай ма-ау? Ажал айдап келд1 ме? Енд1 кулап еледьау, Ажал аузын кередьау?! Сенге секн^н урганын Жарылып муздын турранын Кермед1 ме, керд1 ме? XIII JIarepbfli ушкыш керд1 де, Устше ушып келд1 де, Гурмдетш кегщдк Д1рьлдетш жер1ШП Кек жарды yHi кыраннын. Шырк кебелек уш рет Айналды да самолет — Келш лагерь басына, 258

Барып наплз каеына Конды аэродромный. — 0 лер-ай деп ек елер-ай, Конуынын шеберЕай! Па, нпрюннщ enepi-ай! 0Hepi мен ж1герьай! Сай келген ушкыш Анатол. Ауаны жарып кекке ерлей, Буллы буктеп бектерлей, Музды таудан, тешзден ¥шып, ж а с а !— депзген ЖстН аспаннан еалып жол. «АНТ-4» кыранды, Керш де: айкай-уранды. Сал’ып журт. та ж 1берд1. Куантаннан журег1 Жарылтандай лушлдеп. Туткынынан тешздщ, Тырнаилнан кок муздын, Кутылрандай куаныш,— Кайнап кетт1 бойда куш, Ер куаты еркшдеп! Аман-есен кауысып, Шмидтпен кол алысып, Куанысып, cyflicin, Жымиып бас nicin, Журд1 ушкыштар шаттанып, Таудан асып талабы, Шолып музды даланы, Турды журек кайтпаран; Майданда сутш актаран ¥шкыштарды макталык. K,a3ip Kepi кайтады, Увелленге тартады, Ал, ушамыз, каз1р деп, Самолетке эз1рлеп, Журтты тией .бастады. Тастап музды даланы Он эйел, eKi баланы, 259

Самолетке м1нг1з!п, Куантып кунше кулпз.1п; Калдыра турды басканы. Аттандырып MiHri3in, Ж1беруге жург1зш, Куанысып дабырлап, Журт жиналды жабырлап, Аэродромды айнала. — Кайта айналып келгенше Сау болыныз кергенше! — Деп, Анатол айкайлап, Канат какты кол былрап, Калды айнадай айдала. Оларга уша шескен, Михаил мен Бабушкин; Лебеневский 6ip жактан. Кику салып жол тарткан Кайтпай аяз бораннан. Музда калган ерлер1, Кутылып кулаш сермед!; Суык Север кулазып, Калды Tyci тоназып, Муз керпеге оранган. Мухиттан кайтпай ер Шмидт, Тен1зд1 женд1 epmirin; Советтщ Кызыл кыраны KeKTi, тауды, кияны, Сенд1, суды каусырып! Бораннын, муздьщ, дауылдын, Тулаган толкын жауыннык, Кек ала мухит айдыннык Ортасында оттай боп, Калды сенбес шоктай боп, Кызыл ту кузда шаншылып. 1935 260

ШЕКАРАДА Шалкып жыр аспандары ай назына, Тартылсын сырнай болып тан назына Отаншыл, алтын eMip сакшысына, Tarri елен — бал шырыны байгазыга. Myfti3i алтын айдын KeKTi CY3int Сунгш тан алдында кокке жузш. Отаннык шекаралык шынында тур, Кырандай кызыл сакшы кезш сузш. Сырттан жау етпесш деп туран елге, Карайды нас какпастан бинокльге. Жанында ит сырттаны овчаркасы, Cepii< боп кузеттег1 турран 6ipre. Колыида тур винтовка кыры сынбай, Суйед! оны сактап жан ашырдай. Сактаса винтовкасын, сактайды елш, Кезшщ эры менен карасындай. Кок езен тас тондыра калтыратып, Буларын куйран куздан саркыратып, Аспаниан ай сэулеш шагылыскан, Кумштей толкындарып жаркыратып. Сол озен жиегшде кезбен шолып, Кырандай айдын келд1 ушкан торып, Колхоздык шекаралык карауылы, EriciH алтын дэнгй журд! корып. 261

Жараган астында аты жортуына, Ойкастап ортекедей орруына. Карайды ол жел шайкаган ericiHin Тенселген теюздейш толкынына. Ca6aFbi ак бидайдын алтын дэнш, Солкылдап катере алмай толкындауын. Кергенде, отанынын екпршдей, Кумарды кандырады, ой тандауын. Аттылы такымында кыскан мылтык, Октаулы, аткан OFbi кетпес мултж, Кок шулан касына ерген овчарка HTi, Шаншылып кулактары бккен Tin-TiK. Кек сырттан сур тебет1 каскырдай нак, Кашканды устар кадам бастырмай-ак, Шаншылтып кулактарын, жерд1 шскелеп, Ж ат жанды журген сезед бастырмалап.. Касынан калдырмайды оны кунде, Карауыл ер Карраска cepiK тунде, Бекен сан, каскыр кулак, барс мандай, Сырттан бел, арыстандай 6epi кеуде. Сондыктан, ол ит атын койран Барыс. Барыска ол аранын жер1 таныс. EcTice я сыбырды, я кимылды, Кнырдан кез! шалад,, баспай шалые. Ti3riHiH тежеп Каррас аяндады, Тарлан ат такымда ойнап буланяады. Кулагын Tirin-Tirin, жерд1 шскелеп, Барыс та касына ерген сыландады. Тумсырын жерге тесеп шскелеп, Bipece жерд1, суды пмгсшлеп! Тын тындап кейде теин жерге тесеп, Жортады кейде жолмен жщ^шкерек. Каррас жэй ат уетшде киялданып, Тан алды тау-тас, шокы мунарланып, Ke3ine кер1нген ед, Барыс 6ip кез: Кынсылап ж упрд1 тез жумарланып...

Юм 6iJiciH, JKyripfli ме кумарланып, Немесе, 6ip караны кез1 шалып, Бейсауат, яки журген адам i3iH Ит цпркт кард! ме, элде кез1 канык? 0i\"iTeyip, жанрырыктырып тау мен тасты, Ж уп pin кынсылаумен орманра асты. Не екешн бйтешн деп мылтыкты устап, Каррас та тарлан атка камшы басты. Тарланньщ кос кулагы жымырылды, Кара жер шапкан сайын куырылды. Серпшп тжтеп тиген терт туяктын Лебшен жер журег1 суырылды. Сейткенше «Барыска» да жакындады, Ит дауысы абалаган шанкылдады. Каррастып керш1м жер кез алдында, «Барыс» та 6ip жаяуды такымдады. Асыгып Каррас жетш, Остене кеп, Барыска белг1 берд1 «т1стеме» деп. Ж1бермей Барыс бегеп турран жанныц: — Кол кетер!— Дед! Каррас устже кеп. Ж ат адам кол кетерш турды катып, М ылтырын кезеп Каррас ж акын батып. Барды да, кару карап уст1н TiHTin, — Бер!— дед1— кайдап, кайда журсш, айтып. Дед1 кыз: — ...Шет капитал жэб1ршен Шыдамай кашып шыккам лагершен, Кызы ед1м жумысшынын заводтагы, Жасымнан жан емес ем жаны кулген. Лагерьде сенер болды келешеНм,- Сондыктан )здеп шыктым совет елш. Калмады беНмде кан, кез1мде нур, Советке жетсем кайры жемес ед1м. Лртымиан курыншылар куып келед, Жосадай канга жолын жуып келед; 263

Жасырып, кашшерден куткарыныз, Суйепм эйтпегенде сынып келед — Дед! де Каррастыц кеп аярына Жугшш, жыгылрандай жай орына, Жалынып, жалбарынып карай берд|, Жалтактап касы менен кабарына... Сол кезде: Каррас кенет ойга кетт!, Бойдары бар сез!мш ойга теки. Сене алмай кыз сезше,— кез алдына: «Коршауды» капиталдык елестегп. Сондыктан бакытты Отан топырарын, Кукпстей 6iiiK шынды шокыларын,— Мына кыз жаеаларан жау боп шыкса, 0TKi3in каланынша отырамын?! — Дед! де — аз ойланып салды акылра, Токталып, кабаЧ Tyflin турды кырда. Кездескен кысылшанда окиранын, Шешетш туп TyfiiHi калды акылда. Жалынып, жуз буралып, жылжып жайлап, Карраска, сол кыз енд1 «агатайлап!», — Тез!рек кутка рыныз, аялдасак, Кугыншы куып кел!п, алмак байлап. Деп, сез|'н б!т1ргенше болмай турып; Жакындап кугыншылар калды кел'ш: — «Лагерьден кашкан кызды калайынша, Жасырмак болып турсыз б1зден тырып?» - Деп, келген кугыншылар, асып-сасып, EHTirin, тш катысып, сулкын басып, Карандап аркан бойы жерде рана Карраска турды айканлап айбат шашып... Сол кезде, абалап кеп батыр «Барыс», Жулкынып, вш!ккендей жатыр «Барыс», Эйтсе де, иесшен 6ip белгЫ Куткендей куйзелуде батыл «Барыс».

Т ырылып кыз, Карраска бура туей, Курыншы — зэрл1 сез1н cyFa туей, Bip жанжал окигара кездёскенш, Каррас та онан api ура туей... Бейне 6ip шакыррандай отряди, Айкайлап Каррас сол кез артка кап ы ,— Бурылып — «баскаларын тура тур!» — деп — Жауды алдап, сурактарын 6epin жатты... Тайсалмай Каррас ещц батырланды, Айкайлап, келгендердей акырмайды. Кыз куран KyFbiumbiFa сурак койып, YFyFa ic мэшсш жакындады. Дед! — ол — азд ер боска кызып турсыз, Ы нбес Судан шабак w in турсыз. Шекара сызырына а п а п отш, TapTi6iH заннын айкын бузып турсыз. - Жок! Дед!,— курыншылар:— 63in буздын. Б13 келеек, келд!к icneH ез!м!зд1ц, Артынан келирмеске не какык бар, Лагерьден кеткен кашып кызымыздьщ? — Саспаныз,— дед! Каррас,— сулкын баекын, Кыз кашкын болса егер, с!з де кашкын. Жасырынып етпесешз, шекараньщ Калайша топырарына кадам бастын? Каррас тур атысура да, алысура, Кит етсе кару жумсап KaFbicyFa, Жау ушеу, Каррас жалрыз болса-дары, Bepicep емес жаура капысын да. Жалрыз ер Tyci суеты жаудан саспай, Айбаты жасыррандай жауды жаскай. М ылтырын кезеп жаура карсы карап, Карленш турды Каррас катып тастай. Жанында Барысы да жок — 6e.nTipiK, Байкаусыз тастады ма жау е л п р т ?

Тек кана,— шекарапын тунп езеш Саркырап агып жатты, тым лешрш! Кулакка талып 6ip кез дауыс жетт» Катты емес, емш-емш шалые жетт» Болмай-ак, суйткеншше,— арсаландап Анкылдап, жупрш тез «Барыс» жетт» Ьшше Барыстын да !ле-шала, Заставтан аттарына мше сала, Ушырткан к елт калды эскерлер де Д уралдеп, дурлжире' желе, шаба. ©йткеш, Каррасты жау камаган кез: Белпге Каррас берген,— караган кез — Барыс та сезе койып заставка ушкан, Хабарлап кырандарды киядан тез. Бурыннан мундай icTi керген Барыс, Заставка талай хабар берген Барыс, Сол жолын осы ретте таил орындап, Ерлерд1 ед1 бастап келген Барыс. врмелеп еткен жылжып шет адамды Устады ерлер,— кара бет адамды! Кун шыга штабка айдап тапсырды олар, Каны кас, б1зд!Н елге ниеп арамды. Тау-куздан шекаралык жакпар-жакпар,— Жыландай еткен жылжып каны жаттар Усталып, штабка экеп тексергенде: Зымиян болып шыкты диверсанттар. E.ni ойран, жер! кайран — энкТтэнк» Каиды кол душпандардыц бузык салты, Шетелден сур жыландай сусып келген, Фашист»! болып шыкты кыз да агент» Деген сез: «жау жок деме жар астында» Халыктын тауып айткан расында — Ce3i Foil, шыккан eMip шындыгынан, Есте устар, жасырынган жауды ашуда.

Кун батып бара жатыр эне таудан... Каррас та ойнактатып атын тарлан. Касына Барысты epTin кырдан\"асты, Tan берсе, шап беруге жаура умтылран. Кун жузш кекжиектщ нурын суйген, Шурласы шекаранын шьщын суйген, Конды эне, кызыл-арай уясына, Отанньщ Кызыл карын улын суйген. Саркырап шекаранын кузды езеш, Тастарды толкынымен сузд1 езеш, Булкынган, аскак асау екшшмен Лактырып тасты таска бузды езеш. 1937

ТАСК.ЫН Каршадай карга бойлы кара бала, Тур жалрыз, ойлы кезбен карап алга, Каланыц карауыткан шетшдеп, Калкигзн лашыгы кур пана гана. Кыр ыурын, буйрек 6eiTi, етмр кездГ Ж ас бала, кеп жасаган жан мшеэд1, Жаны онын жаз жылуын кермегендей, К ещ лаз алып карсы коныр куздк.. Кулакшын кара беркш баса киш, Y fiiH in Tepe3eciH тускен сынып, Куржьщдап курап, эйнек жамап жатыр,' Киуын кел’п р т-а к киыстырып. Кешеде баска балалар асык ойнап, Журсе де асыр салып тасып ойнап, Бул бала ойынды елек кылар емес, Басына ой тускендей жасынан-ак-.- Лашыгы тунер1кк1 тастан соккан. Моладай ку далада кулап жаткан. Онын тас мыжырайган муржасынан Шаншыла, шуйкелене тутш шыккан. Алдында eciriniH эжес! де, Шукшиып жамау-жаскау ез iciHe.

Отырып, нуры сенген Kapi кезГ Кадалган ж 1п сабактап инесше... Каланьщ туркан осы шетшдеп уй. Анрарлы Алатаудык отшдеп уй Мекеш Kapi кемтр, жас баланын, Тур кептен жабырканкы же-пмдеу уй. Алыстан мунарланып тау манайы, Шалынып кезге буйра карарайы, Ак булттын ак торрындай астында ескен, Сулудай тур буралып саядары. Жамбыдай кыземшекп куздарынын, Жаркырап кузга каткан муздарыныц, Ciaeivti баткан кунге шарылысып, Ветке урран салкын леб: ызрарынын. Секции KyMic жылан ерке булак, Кулдырай кулдилаган куздан кулап; Сулудын яки сак-сак кулюсшдей, Шашкандай шжу-маржан, су сылдырап. Kepin пе ен, мундай ару тау еркесш? — Устше табираттын квркем кешш Жамылып, ш ым ы лды рын суду cepnin, Ашкандай ай нурына эппак тесш?1. II Сол, сулу тауды,— кейде бала квзбен, Киялы, караса да кия кезгек,— Сынык кез терезесш жамап жатый, Моншак жас мелт-молт тамга и кара кезден Тау корю OFaH сулу кершбед1, МвЛ1мс13 жас Htyperi жершгеш, Тускендей кецймшц келенкеск EpiKci3 емермд! ершдерй.. Албырап бет1 Кызыл алмадайын,— IciHin, суынад ой толран сайын. Ж епм боп экесшен жастай калран, Сарынып, дед: элде аймалайын.

©flTeyip, нурлы жузж кунг!рт шалып, Тыпыршып жас журег1 жалынданып, Орлана ойлы K03i жаска толып, Туцриык турды терек ойга калып. Калага таудан твмен кез ж 1бердк Уркердей эр жерд? окшау уйд1 кердь Жер кыстау жермен жексен жымырайып Жаткандай т1збектелд1 TicTen жердь Кырында куарынкы кубажоны, CapFaiipaH жапырагы талдын да ен1. Келжпен катысатын жан-жагынан, Тек капа, жатыр анкып айдау жолы... Шан баскан кешесшде анда-санда, ГЕшпектен, Каскелекнен eri3 арба Жеккнктеп, кейб1реулер есекпенен Кыбырлап келе жатты акгарранда... Коралай, eKi-уш Kici жай кецесш, Сораптап шайханада шайын iuiin, Сасытып темек1н1н тутМне Кабакта мастар жатты кур урысып. Мае болтан екьуш ж1г1т уйге кантып, Кешеде булгандасып гармонь тартып. Келед1 6ip-6ipiHe суйешсш, Даурырып, анда-санда влек айтып. Тозынкы уйлер турды жымырайган, Сыкснып терезес1 сырырайран: Kicwcii KbipFii кабак кикайысып, Eip yiire 6ip уй карсы кыцырайран. To3Fan уй саламдары быксып, uiipin, Сек1лд1 курым кшз кеткен ipin, Сол уйдщ тебесшде шэуьадест, ©TKiiiiui мастарра тур иттер ypin... Картайран каусап шалдай уйлер бурып, Каудырап тур кеткендей дауыл ж ы ры п, Анырап айдау жолдай кешелердщ, Буркырап жатты аспаш-а шакы ш ырып. 270

Сол жолмен б1ртшдеген жолаушы етш, Калага 6ipey келш, 6ipey кетш,— Шубырткан балапанын тауыктар да, Шокыган ат тезегш ермек етш... Кун бата таудан томен oflFa тусш, Аспанра шыккан бозгыл шанды кешш, Каланык сиырлары карындарын Ка'мпитып келе жатты мешресш... Ксрмген кешесшде кула дала, Кон тунеп тунге карай кора-кора. Ойында уш уйктаса ешнэрсе жок, Жатысты MeKipenin куисеп кана... Кала да кезге Tycin тур алдары, Кнкиып тастан соккан дуалдары. Кулауга шакка турран уй жанынан ©тетш тройкамен жуандары. ¥шыртып кешсесше шанга баткан, Keft6ipey уш пар атка коцырау таккап. YpKiTe кой устшен кешш OTin, KepiHfli кала кезге шулап жаткан... Каршадай кара бала коп ойлады, Буган да карап коз1 тоя алмады. Ecine TycTi кенет 6ip жыл бурый Шошынып тан алдында оянганы. Коп турран тунд! туре келенкелеп, Атар кез тан саз 6epin куланиек. Аялап, апасынын бауырында Жаткан шак шырт уйкыда бала тулек. Айлап, eciK ашып ала таннан, Ок THin тула бойы жараланган Bip адам суйрет1л1п уйге Kipin, Кулады ycTi-басы кан-кан болтан., Таспадай ширатылып кара мурты, Кып-кызыл канга толып eni урты, Каржыта, кан какырып талыксумен, Шын coHin бараткандай нурлы сикы. 271

Kerepin, келенкедей Tyci кашып, Ок тиген кан-кан жара TeciH ашып, Кадалып баласына карай-карай, Алмастан кезше жас жанталасып... Сорралап кеудесшен aFbm каны, Шыккандай шарасынан кезЬдары, Улкейш 6ip ашылып, 6ip жумылып, Сылк erri уз1лгендей шыбын жаны. Жаралы канын суртш жары-дары, Ж ас толган кара кез1 жаудырады... Колымен элденеш кармарандай, Кезше елестетт1 жауды тары. EpiHiH кезше жау жулкынраны Елестеп, кылыш жарк-журк жаркылдады, Сол кезде бетшдеН кубылысы Майданный epi екенш айкындады. Буре устап сол колымен суйген жарын, Талыксып бшмей кетт1 не болранын, Шытынды шымыр eTin ок тигендей, Кушкандай болды тары аттыд жалын... Талыксып бшер-бшмес жатып е с т , —«Кулыным Кайсар, кош бол!» — деп еркесш, Bip суйш мандайынан жан тапсырран, Катты устай он колына винтовкасын. Уйкыдан шошып турып сонда FaHa Жаралы кекедпн де кере кала, Жылаган жан ашумен 6ipiHiui рет, Сол Кайсар efli олп кара бала. Азамат согысында канды майдан, Окка ушып, жан тапсырран жараланран, Кайсардын влген осы экеи едд Аларда Алматыны каза болтан. Камыгып, кайрыланып езш ж де, Осы efli турран ойы сез1мшде. Буршактап жаудыраумен, сондыктан-ды,— Тоиканы жаска кара кезшщ де... 272

Осындай уккызрандай сырды бала, Томсарып, сол себептен турды бала, Окка ушкан кекесшщ канындай‘ак, К,ан Кызыл керд1 баткан кунд1 бала... Тунгиык уйкылы-ояу тау мунарып, • Кун батты таудан асып кас карайып, Каршадай кара бала баткан кунге Квп карап, лашырына к1рд! барып. Ill Алатау уйктап жатты кабак туйш, Жел айдап квкте бултты булт куып. Сезгендей элденеш таудагы андар Дурлдоп ypKin жатты карап турып... Кайсар да тынышталып уйктай алмай, KyHflisri ой артынан жатыр калмай. Онай мг, ж е а р шеше, жет1м бала, Кунелту болады деп элдекандай. KypciHin эжес! де ойра ту ст, 6 л!м1ш май шамнын да жарыры ешш, Баганын кунпрт тарткан уй iuiiHiu, Тырнайды элденеге таррыл мысык?.. Куйрыры сур жыландай иретшп, Мысыктын жез тырнары туйретшп, Тырнаран сайын ecKi уй баганын, — Tipiui! — деп KeMnip жатты суйретшп. EciKTiH алдындары ала каншык, TiMicKin б1рдемеш жаларансып, Кынжылып улып, ypin кансылайды, Жаны ашып элденеш аярансып... Журег! Кайсардын да шерге елтш, Елестей, ой Tis6eri жатыр етш... Сынык кез сырырайран терезесш Кетед1 октын-октын жанбыр шертш. Ышкынып iuiiH тартып жел де жынды, Булкынып жалмагандай элдешмд!,— 273

Орындай зенб1рект!н буршактатып, Гурьпдеп квктен тары жанбыр куйды. Тау тонып аскар ала ауру жандай, Аркасы, я безгег1 устарандай. Курсанып кара тасы шатынады, Толыксып 03iH-e3i устай алмай. KeKTeri мазак кылып жауын-шашын, Кыскасын муз дульца карлы басын, Бурканып, ашуланып, булыкты ма, Квкке атып лактырура жакпар тасын. Тэкаппар тау тура тур, ашуланба,— Ашу не, усак жауын-шашындарра! — Д есе,— жел сыбыр етш, долданды ма? — Жещйрген сек!лденд! ашуды appal Тонды ма, M auri муздан жеркенген бе? Долданды, буйтпеуш! ед1 цпркш кунде. Как жарып кара тасты атты таскын, Карам деп карлы музын сьлшнгенде!.. Алатау сыжшгендей flipumefli, Туррандай кун K ypnipen 6ip ун келдП Лакылдап кара таскын тас лактырып, Квк топан, жер Ылюнте дур1лдед!. Кенеттен квкке серией кебш шашып, Ашулы толкынмен тас араласып, Буркырап судам боран сапырылып, - Лап койды калага жол бузып-жаншып. Оррып су, мын буктел1п, токсан толкып, Талкандап квп1рлерд!, камал кыркып, Тастарды мын жасаран менк1ткендей, Лактырды допша карып жулкып-жулкып1 Арынын асау таскын аркыратып, Майданда мын кылышты жаркылдатып, Аттана шапкан жойкын калын колдай, Акырып каланы алды толкындатып! 271

Айкайлап журт шуласып eci кет!п, Кейбфеу сыртка кашып: — EciK бешт! — Деп жатыр, не кыларын бйпмей сасып, Карамай, 6ipaK, толкын калды жетш... Телегей толкын тешз атты тасты, Д еев журт: — Топан басты! — Топан басты! Д1рдектеп зэре калыай, жан ушырып, Тыгылып 6ipey букты, 6ipey кашты. — «Аллалап» сэлде ораган молдалар да, Бммей жур асып-сасып не кыларга, Ит улып, бала жылап, катын шулап, Айкай-шу, азан-казан езге жан да. Копарып талай бшк бэйтерекп, Суырып тамырымен жыгып кеттг Bip yflfli допша кагып, 6ip уйге урып, Кул-талкан дуалдарын быт-шыт етть Таскында 6ipey елш, 6ipey талып, Bipeyfli болар емес 6ipey танып. Ойдагы турган кала тешз болып, Эр жерден уйлер кегп толкынга агып... Кешеде кашкан жанды таспен урып, Таскын су топырлатып жатты жыгып. Тутеген таскын судыц жойкынында Эр жерде калып жатты журт кырылып... Тезе алмай еишм карсы Twci3 жауга, Кырылды, каза тауып, мал да, жан да, Арсылдап Tici акснып аюлар да, Тобымен кыргын тапты таудагы ад да. ЕлМп таскындаган толкындарга, Таскында кулаган уй, елген жанга, KeTinTi естен шыгып не куйде екен, Жаканл 03iMi3fliH кара бала?.. 275

Kerri ме, к!м б!лед! толкынра арып, Немесе, елт!рд1 ме тастар KaFbin! — Белпс1з не болтаны онын 6i3re, Кайтадан бишарара оралалык. IV Тан ата, терезесш толкын урып, KypKipen жеткен кезде уйге Kipin, Ж ас Кайсар анасымен кол устасып, Женелген каша келе, уйден шырып. Еш кайла кашканменен таба алмады, Таскын тез алды, артынан арандады! Алдында кездершщ елестеген Семлд1 ажал OFbi жаландады! Екшшй таскын мен тас араласып, Жумганша-ак тутеп кегп квзш ашып. Жургенде алас-капас жан ушырып, Жалтарды анасынан бала адасып. Кеп калган кара толкын кумды кауш, Жалтартты жас баланы жалан кэрып, KaficapFa карсы аранын ашкан таскын,- Тулюш талаткандай кыран жауып. Кулшынып куздан темен музды балак, КаБарлы кырык бурк1Т кагып канат, Кантарда anFa аранын аша ушкандай, Буктелд1 кара толкын кырык кабат. Л enipin, буктетшп, топан aFun, Баланы шарпуымен карпи KaFbin, Таулана, тенкерьпе, отауланган Жалдана, орги aFa бузып-жарып. Ж уг1рд1 бала екпесш колына алып, \"Прсектеп арсылдады толкын кауып. . Буркылдап жан-жарынан аткан октай, Тас жатты лактырылып ауык-ауык! Жалан бас, бала Кайсар жалан аяк, Артына жуг1руде карамай-ак. 276

Куршдейд кулагында таскын шуы, Артынан мын атты эскер курандай-ак. KiM бьлсш, neTin барад 33ip Tipi, Деп тшп.елпрер ме тастын 6ipi? Онсыз да шерге толрэн ж ас журепн, Шемен кып ujipiTep ме таскын жыры?.. Кулайды 6ip улкен Тас тисе катты, Онсыз да ycTi-басы жаракатты. Капалдын Keiueci ед1 таскын жолы, Аксайра толкын кенет бурыла акты. Сонымен каша 6epciH кара бала, 1зделж 6ipre шыккан ана кайда? Кашканда бала алдында, ана артында ед, Кулатты таскын карып кайырылранда... Тас атып кара таскын сол арада, Карылып кулады ана, шара бар ма?! — Кумп eTin кеудесшен KeTTi батып,— Шырура OFan одан шама кайда? Сум ажал жерге тартып ашты аранын, Кезшен буршактатты жасты ананыц. Арманда ceHin бара жатты нуры, Bip сунмей мандайынан жас баланын. Ананын балбыратты бала 03eriH, Жулынып, шымырлатты жан 0 3erin. Сурланып, жуз1 солып, кемсен карып, Толтырды канды жаска кара кез1н... Емшег1 акырры рет балара Hin, Ак cyTi TiK атылды толкын тiлiп. Кайдасын, балапаным? Келш1 жаным! — Дегендей, кайрырады эл1 курып... Bipece коз алдынын 6api толкын, KepiHfli таскын топан болып жойкын, Елестеп бурынгы олген Kyfieyi де, Созрандай болды колын керден салкын. 277

Bipece кезше урей кер кершд!, Айналып тургандай 6ip, жер кершд]. Кыскандай оратылып кара жылан, Bipece кара толкын сел кершдк Тарылтып дем алатын тыныстарды, Картайган тамырлары курыстады. Тарбиган саусактары жерд1 тырнап, Балшыкты каракошкыл уыстады... Жулынып куйкасынан тебе шашы, Шымырлап жан жуйес1, парлап жасы,- Баткандай кара тунек тунриыкка, Ce3iMci3 карауытты зещп басы... Шашырап сорылранда таска миы, Курмелш байланранда кызыл тип, Тырылып журег1 кеп ауызына, Элс1реп бара жатты курып дымы... Толкындар таска сорып кысты рэды , EcTLnin ен сокры рет ы ш кы нрэны , Ыкылык атып жалрыз ел in K erri... Шырарып ала алмады ешюм оны. Сол кезде сакауланып жел де тынды, Лешрген жым басылды тэскын жыыды. Кешеде кайыкпенен cyFa жузш, Зат пенен каза тапкан жанды жиды. Ашылып кун жауын мен шашыннан да, Таскын да тынышталып басылганда, Су кайтып, тобарсура айналды жер, Шуакты куннен сэуле шашылранда. Болрандай Алатаудын басы мен-зен, Ашуын сек1лденд1 акыл женген. Аксакал ашуынды бас! — дегендей, Тэж1м кып жалынып жел, булт та келген... Жарылран ашуынан тас какырап, Ойылрян жер1н кемin муз жалтырап, УИлеп, дем!н алып жатты ала куз, TepmireH тебес!нен бу буркырап. 278

Ес жиып, ел шашылган затты шолып, Шалдар да бас шайкасты, еш солып, Таскында таудан темен домаларан, Кек нардай жатты эр жерде кек тас шепп. Ек1-уш шал кешке таман жай тшдесш, Алдында eciriHin сез свйлее!п, 0p6iTin, еткен-кеткен энпмеш, Тамсанып отырысты бас изешй... Бурынгы 6ip кэрия, таскын жайын — Сез кылып, aHriMeci козран сайын, Ойланып, суырылып сорып отыр, Yft кулап, кырылранын сан агайын. — ...Сумдырын ол таскыннын кезбен керш 1шшде бола калдык 6ipre журш, Айраным дейтш эйел сол жойкында, Кагылып кара таска калган елш... Бар ед1 Кайсар дейтш жас баласы, Телешпен курдас efli б1здщ осы. 1з-туз жок сол байрустан сонан 6epi, Оны да жуткан шыгар таскын тасы... Бишара, Телештермен уйге келш, Журунн ед асыр салып, ойнап-кулш. Б1реулер: ол таскында елд1 десед, Хабар жок, калган шь^ар о да елш... ...Ол, солай,— ажал деген жокка, 6apFa — Норсе Fofl карамайтын, я, ажарга. (Дей салып баласына кез ж 1берд1),— Сау болсын, плепм!з жалрыз карга...— Деп, сезш кыскартты да, кезш ойлы >Ki6epin, шолып ©TTi кырды, ойды, Kipicin тары соны энпмеге, Акырын ак сакалын сипап койды... 279

бткен кун uiexcipeci ойда маздап, Осылай энг1мес1н шалдар козгап, Отырды, 6ip жарынан азан-казан Жатысты асыр салып баллар да ойнап. Аялап турды Алматы аспан астын; Саялап самалында тау мен тастын. Жартасы жадыранкы жайма-шуак, Бурынры умытылгандай таскан таскын, Арып су содан 6epi толкындар да, Тулеген талай рет тау да, кыр да. Аспаннан ала куздьщ шыддары да, Кемьлген талай кумк акша карга... II Аршындап Алатаура ой caMFaFaH, Кос кара шойын-тем1р жол сайраган,- Каскайып Турксибтщ жатыр i3i Курышпен ойы-кырын курсаулаган. Сол жолмен вагон Ti3in, дуршдеген, Дулды дей бурын-сонды мпнлмеге*, Паровоз келе жатты кара айрырдай, Кайырран мын жылкыны ушрменен. Ж емше каршылдатып кемip шайнап, Жаркырап шоктай болып кез^жайнап. Тегештей танауынан аткан будан, Буркылдап кара тутш шыкты каулап. Будактап кулаш-кулаш кара тут1н, Кушактап квкт!н дудар кара бултын, Аткандай аспанына ашуланып, К ем мгп келбей ушып жердщ бетш. Денгелек кундей к у и т Terepiuiri. Децгелеп кызган сайын ерге ершЫ. Дулдулд1 кулактаган балуандай, Д оу кара машинист те шын териидь

Ак алмас тегершжтер ершщюреп, Айналып секундше сексен рет. Жулдыздай aFbin бара жатты зырлап, Туйгындай тоят ттлеп ушкан тулеп. Бул дулдул жел ж у й р т н , жер «yflpiriH, Аттатпас ан ушрш, акиырым, Екшш кара жерд1 кайыстырып, Соктырран тэулж жерден тау буйфш. Суреттеп жылкы атасын жуйрж деген, Керсек те акындарды дэрштеген, Болат бел Турксибтж бул дулдул!, BipiH де сол жуйржтщ ертпеген. бйткеш, анасы да, eneci де, Болаттан тарткан болат желйд де. Ол e3i жансыз жуйр!к, сансыз жуйр1к, 1леспейд шапкан шакта ж ел1сше. Ол озган талай тулпар — буырылдан, Туспеген ж ас тецб1л кек турырынан. Ол шапса байтак дала далиып кап, Жиырылып жер танабы куырылган. Куйылган курыш сауыр, бел! берен, Алты аттап айшылыкты алран ерен. Жуйтк!ген жерд1к тем!р керуеш, Ол озган сэйгул!ктей салган жерден. Арканын жел! ыеспес анкуына, Анкыса тау тозбейд! тарпуына. Аррымак алты ай шапса арымайтын, Тер жукпас алрыр, алмас алкымына. KiM суймес, дулдул осы шабысыцды, Соргалап жулдыздайын арысынды. Устще MiHceM жузген аккудайсын, Жуйр!г!м жакын еткен алысымды. Сен жокта карга адым жер баса алып па ем? Кулаштап карышымды аша алып па ем? Маталып есек Minin, eri3 жег!п, Талгардан, К,ордай, Шудан аса алып па ем?

Сен тупл, ат тиш пе ед такымыма, Барып па ем, алые тупл жакыныма? Сен Fana мшпзш ап, шарыктатып, K ep cerriH Москваны да акыныца. Устщде жуйткш талай жас пен iopi, Bi3 талай асулардан астык эрП Казактын бары ашылган ул-кызына KepcerriH Ленинград, Москваны. Сол дулдул Москвадан Алматыра Заулады, бегелместен алды-артына. KepiHreH кундж жерден Алатаудай, Асыкты, тарткандай-ак aftFa тура! Бурынры ертепдей еткен ацыз, Жуйтшген осы дулдул — отарбамыз. Тулпарды болат жолмен жорралаткан, Жайк,алран даласы гул Отандамыз. III Паровоз вагондарын Ti3in алып, Зырлауда тауды, кузды нлш-жарып,- Вагонда патефондар ойнап жатты, «Гэккудей» Кулэш салган энге салып. 1ипнде мамык тесек, жумсак вДгон, ©3iHiH KyneciHfle элденеден Ж уреп куанышты 6ipey отыр, Кез T irin Алатауга кундж жерден. Отызга келш калган онын жасы, Салмакты, api ойлы кез карасы. Ат жакты, жазык мандай, орак мурын, Кайрыдып тур ж 1бектей кара шашы. Тройка пк туррандай усте костюм, Кеудель сунгак б1ткен бойра уйлескен. Салынран крахмалды ак жагара, TaFbi.iFaH галстук те катып тускен. Желкабаз, эуес емес кысыр сезге, Сейлейд1 ойлап кана ap6ip кезде.

Карасан ойлы адамнын элпет1 тур, Ушкынды кара мойыл, кара кезде. Далара терезедеи анда-санда ¥мтылып, октын-октын кез салранда; Колхозды квшлд1 ауыл аймарында Терт тулж жонга симай жатты мал да. Эр жерде бурынрыдай кулап турран Уилер жок,— шашыранкы окшау kohf3H. Кек жасыл кешесше араш erin, Колхоздын ауылы тур кала болтан. Каптаган кырлырында кунап малы, Ойнактап 6ip жарында козы-лары, Жер 6eTiH алтын дэнд1-eriH жауып, Кещлд! KepiHfli ауыл жазгы шары. Келшде коныр ала каздар жузш, Кикулап канатымен суды сызып, Каз-катар мойындарын кылкылдатып, Сунгид1 тумсырымен толкын cy3in. Шьлденщ бойын жазып бегелеп, Быжылдап шыбын-илркей кебелегь Жайлауда жаткан кулын жасырынып, Кулпырран кырдын изен, ебелеп. Hyp ceyin кун MeflipiH канрызуда, Шешегш гул раушан жаррызуда. Бал 6ypKin «балбырауын» куйш ойнап, Аялап ара конган андызына. Жылкылар кек1л карып, шыбындасып, Жарасып кулын, тайлар шуркырасып, Керш п кенек желш кек биелер, Ай^асып шоктыктарын турды касып... Bip жактан етш жатыр кой шубырран, «Курайлап»,— cyFa шопан кой суарган. Далада ен жумыска жумылран жан, Кер1нбейд 6ip адам да томсырайган.

Жайкалып 6ip жакында шскен бидай, Шайкалып турран алтын толкындардай’. Кез тосып комбайн мен тракторлар, Алтын дэн кырманда унген турды таудай. Керыген Казакстан кен даласын, Кас какпай б1разырак карагасын. Ютабын бастап койган окиын деп, Тез тартып, терезден алды басын. Далага K63i тала карагасын, Сыпырган буркггтей боп гомагасын, Долга алды олдене 6ip ой тускендей, Пушкиннщ «Мыс салтатты» поэмаеын. Кенеттен окып токтап, окып токтап, Кей жолын жатка айтады, алкан жаттап. Елестейд поэмага кез ж1берсе; Таскындап жаткандай 6ip толкын каптап. Эр жерш «Мыс салтатты» кез1 шалып, Окыса, KiTan 6eTi толкынданып, Кеткендей жанын шымшып, TypiuiKTipin, Толкиды 6ip кызарып, 6ip сурланып... 1цпнеи кезбен cy3in поэманыц, Кенеттен кейпш Kepin Евгенийдщ Tan e3i сол Евгений сеюлдент, Сурет! елестейд! кезше онын. бйткеш, Алатаудан таскын тасып, Каланы кара толкын каптай басып, Аркырап жеткен кезде, зэреа ушып, Кеткеж TycTi eciHe uibiFa кашып. Кун жылжып, OFaH талай жылдар еткен, Сек1лд1 ед оны TiiiTi умытып кеткен, 0Ti<enfli кез алдына елестеткен Дастаны «Мыс салтатты» таскын теккен. Ол окып «Мыс салтатты» сезж керд!, Таскында еткен кезп' езж керд1, Ертерек, мунан бурын 6ip кундер1, Балалык eMipiHiH кезж кердь.. 284

IV Басканда Алматыны таскын кел!п, Кашканда Кайсар калып, анасы ел1'п, Кеткен бул су таскыны басылиан сон., Коррансыз балалардьщ 6ipi болып. Bipeyre су экелш, отын жарып, Bip тш м нан жеу ушш отын жарып. Кешеде тас жастанып, сыз тесенш, Жатушы ед суык тунде flip-flip кагып. Куннен кун озып солай, айлар асты, Налиды кейде ыршытып кезден жасты. Bip куш сейт1п журш тап езшдей, Bip мунды бала кызра ушырасты. E inicri аты, женш емес uieTin, Кайсардай болып шыкты кыз да жет1м. Косылып eKi мунды сонан был аи, Шертш журген 6ipre журек дертш. Толган кез бала кыздын OHFa жасы, Киылган керсен сулу кара касы, ¥яндау, oftFa туйык, сезге саран, Болрандай акылра уя жумыр басы. Секьпд! жанран жулдыз кара K03i, Жуз1 OTKip, б!рак, ауыр кыз м!нез!. Коп тындап, аз т1л катып, бар болатын,— Кезшщ куйрырымен карар Ke3i. Жарымды Жамал кыздын жанра жыры, Жанынды жандыррандай терен сыры. Экеа, iueuieci де опат болган, Сол уйден тек осы кыз ед калган Tipi. Атанган сондыктан да жепм Жамал, Сактаган журепне дертш Жамал. Турмыстан ycTi-басы epiM-epiM, Болса да, жойган жокты KepKiH Жамал. Тунжырап Жамал, кейде ofiFa кетш, Кайрылы коз алдынан сурет eTin,— 285

Бейнесш анасы мен экес1н1к, Эйланып элсш-элсш елестетш... Балауса бойындагы каны тасып, К енш бузылганда, кейде жасып, Жамалдыц кам кеншн кетермек боп, Кайсар да ж1берунл ед энге басып. \\ гялас балапандай 6ipre ecin, Екеу1 Детдомга да 6ipre xycin, Кешеш кез1п ж у р т , колга шжкен Тамакты журд1 тэту белш ж ест... Afi.eTTi, кундер STTi зырлап асып, Балалар азып-тозып кенш жасып, Суыкта flip-flip кагып кунысумен, ByfibiFbin 6ipre уйктайтын кушактасып. Осылай жет1м жаны жалынданып, Турмыстын журген кезде дерт1 шалып, Bip KyHi у й -Kyfii жок балаларды 0 к1мет кутт1, окытып, камкорра алып. Солардын 6ipi Кайсар кара бала, Жаутавдап етюр K63i oflFa кала, Баулынран бакытты елдщ балапаны, Эке де табылды деп маран ана. Кун туып KaftcapFa да, Жамалра да, Детдомга eKeyi де алынранда, I:Ki дос айрылысатын 6ip кез келген, Жатар уй, окыр оку табылранда. Тугандай бакыт нуры жас Салага, Кайраты жас Кайсардын таскындана, Детдомнан ескеннен сон тэрбие алып, Окуга сапар шеккен Москвага. Ж ас Кайсар кетер кезде, Жамал калып, Кубылып, жалынданып, Kyfiin, жанып,— Бауырлас — бауыр баскан жас cepiriH, Кимастан кезшен жас кеткен тамып... 286

Мешрбан 6ip 6ipiHe анасындай, Afli мен кезд^н достар карасындай, Кия алмай 6ip 6ipiHe кез кадаскан, ¥ялас ак сункардын баласындай. Б!рталай одан 6epi жылдар еткен, Жас ecin, ж 1г1т болып, кыз бойжеткен. MeflpiMfli улы астана Москваны, Мекендеп кеткен Кайсар, орын тепкен. Окуда Кайсар содан Мэскеуде едк Ж 1г1т боп. тулраланып ескен де едь Жанадан уй салушы инженер боп, BiTipin, керуге елд1 кексеуде едь.. Бойдагы куаттанып бш мш е, Шаттанып куанышты OMipiHe... Ансап ол Алматыра тарткан ед1, Minin ап Турксибтей дулдулше. Окура Кайсар кулаш сермегеннен, вркендеп Одары да ерлегеннен, ©ciceHiH Алматынын хат-хабардан Еепген, квптен 6epi кврмегенмен. Окура ертеректе кетш елден, Оралып Алматыра келмей журген, ©скен1н, гулденгешн Алматынын Еститш газеттен не энг!меден... Сокдыктан, Кайсар ойда, поезд жур!'п Зырлауда, ойланады ол жатып-турып: «Алматы тап бурынры Калпы ма екен, Немесе кегп ме екен, TinTi езгерш?» Кок тастар кешесшде шоккен нардай, 0 !ni де жатыр ма екен uierin жардай. Кой тунеп жататурын шан-шан кеше, Болды екен,— деп ойлайды,— енд1 кандай? Елестеп Алматынын жасыл бары, Балалык oflFa Tycin жастык шары. 287

Тургандай кез алдында кершедк Достаскан бала куннен Жамал тары. Осындай 6ip жарынан ойлар билеп, Шаттанран еийрше кещл! ерлеп. Жакындап Алматыра келе жатты, Дулдул! Турксибтщ оны тербеп. Паровоз кенет ащы айкай салды, Ащы айкай тау жанрырткан жерд1 жарды. Семафор ашылганда — каракшыга Жеткендей,— Алматыра келш калды. Калайша тез келдш, деп Алматыра Карайды Кайсар сенбей алды-артына, Деп ойлайд: бурын мунан езгеше едд — Алматы емес пе бсы, Алматы ма? Алматы жас кушмнен таныс калам, Efli Fofl эр шокысы таныс маран. Ол — бурын Алатаудын бауырында ед, Калайша таудан енд1 алыстаран? — Дегеншше, вокзалдын мандайшасы, «BipiHiiii Алматы» деп жазган осы — KepiHin жазу турды накыстаган, Беленген кызыл туга айналасы. А з жылда ipreci ecin кала болган, Салынран вокзалга ол тан калган, Кайсарды онан да эр! тан калдырды, Жулдыздай электрл1 шамдар жанран. Караса он жарында: такси болган, Уршыктай уйр1лед1 оннан солдан. Пырылдап, жулдыздайын жалт-жулт аккан, Кек муздай асфальттенген жылтыр жолдан. Таксидщ Чуреуше MiHin алып, Каланы керуте енд1 кумарланып, Куйындай куйыктырып кулдырады, Жулдыздай сорРалаган кепнде агып.

Заулады машинамен безмдетш, ©скен жер квз алдынан т1з!лдд eiin , Таласкан квкпен жасыл бэйтеректер Бас HAi амандасып тэж1м етш... Каланын жеткен кезде денгейше, Tycin ап кен кешенщ аллейше, Куйылган буйрек тастан кеше жатты, Калкалап бэйтерекп кунгешне. Эдем1 салган мектеп уйлер кандай, Жайнаган электр шам туран айдай. Таласып кара бултпен кабат-кабат, Айбарлы уйлер турды Алатаудай. Каулаган бшк уйлер тау секции, Кайсарга KepiHAi шын жар семлдк Ауаны жангырткандай радио CaflpaFaH, уйлерде куй бар секьпдь.. Жеткенде Максим Горький кешсане Карады кызыкканнан ол Teciae, Сайрандап, я Горькийдщ Москвада Жургеш кешесшде туей ecine. Таласып 6niK уйлер аспан квкпен, Секьпд! cyKFaK бойы бултка жеткен, Кулдырап, зымыраумен Фурмановтын Тускенде кешесше гажап нёткен. KeKTeri жагылрандай жерге жулдыз, Секмд! Алматынын туш кунд|'з. Машина, желкайыктай жылжи бердк Жузгендей сыландаган суда кундыз. Жеп-жешл машиналар жылман кагып, Кос K93i кара тунде нурдай жанып, Асфальтп кешелерден кектей eTin, CopFa.nan етш жатыр жулдызша aFbin. Yfiaepi кабат-кабат турран жайнап, Ак бултпен таласкандай квкке бойлап, Кайрактай кызыл калак эр Kipniiui, Куйылган курыш кушпен бк е кайнап.

Бшктен Алматыньщ эр уйлерк Жаркырап электрмен жана уйлер!. Кек сузе ескен еайын ecKi ем1рдщ Барады кулап, eiuin там уйлерк.. Жаркырап станциясы электрдщ Жаккандай Алматыра шамын нурдыц. Самсатан самаладай сэуле шашкан Каласы жаркыраган жана ем1рдщ. Машина Кайсар мшген желше жортып, YfiiHe ж егп, эш «Дом Советов». Ж егп де такси барып жалт бурылып, Токтады, кутуцплер алды KyTin. Кайтарып машинаны белмеге ендк TiK турып кутуцплер: — терле! — дед!. Сонымен, конэрымыз кона турсын, Жазармыз ертен тары кергендерд1. Алатау шуак суйген шын жартасын, Кек орап кек ала муз дулырасын, Лактырран алтын допша таудан асып, Кун туып шашып келед шурыласын. Ай жузш кекке суцгш шалкасынан, Алтын кун туып аспан алкасынан, Шакырып тауда тарлан, гулде булбул, Бэйшешек жарылрандай жаукасыннан. Кос кекал, таудан ушып талпынранда, Келде айдын ак шагала шалкыранда, Кун кулш ак Ж1бек тан белдеушен, Балбырап бар табират балкыранда,— Эдем! аткан танга эсерлешп, Желшмей жел де баяу бэсенденш, Кек толкын жупар ш сл гулге оранып, Каласы турды Алматы эсемденш.

Тып-тыныш жел де тынран суылдаран, Су арып, тек арыктан сырылдаган, Калыктап карлыгаштар канат карып, Бозторрай кекте эн шыркап шырылдаран. Колымен жазтан несем жана занын, Аткызып тан устше eMip танын, Одактык отау Tirin еркендеттщ, Кулпыртан Казакстан жана адамын. Сондыктан, KiM куанбай тура алады, Шаттанбай сезпш жаным шыдамады. Жетк1зе Кремльге жыр шыркайын, Одактын мен акыны сыбаралы! Ел1ме таннын бакыт нуры kohf3H, , TiriareH ушан кызыл туы колдан, Жырлаймын Алматыдай астанамды, Одакта KepiKTi елдщ 6ipi болран. II Кун uibiFbin кекжиектен кетершп, Алматы кызыл гулде кемкершп, ТалрардЫц шыны турды мунарланып, Ак булт KyMic таура тедкерш п. ©К1мет сарайы анау туын байлап, Таласа Алатаумен турран жайнап, Канаттас оран Связь yfli жалрас, Бар хабар туткасы боп турран сайрап. III Связьдщ Tepri ушнде жана салран, 1шшен кезге тусе жаннын толран, Жан-жактан хабар алып 6ip кыз отыр, Жеттсш окып шыккан екен кайдан? Баскарып телеграф катынасын, Жел1мдей жымдастырып сымнын басын. Сулжтей ак caycaFbi сып-сып ет!п, Киылып турран, караш, кара касын.

Толкынды электрдт нэз!к сымын, Тогыскан тарау-тарау токсан сырын,— Сейлеткен секунд сайын Т1Л каттырып, Сек1лд1 шугыладай шапшандыгын. Отты ушкын аткан бейне K63i нурдан, взш е, керген жанды, кумар кылран, Шынардай шаншыла ескен сулу дене, Куйгандай эппак жылтыр мрамордан. Барынтып табигаттын ж1бек желш, Адамнын ауа аркылы сейлегенш, Жетк1з1п 6ip-6ipiHe отыр сулу, Шлтш кынамалы кыпша белш. Дер efli керген адам укса соны: Па, mipKiHl Неткен сулу кыпша боны, Ток балтыр, тарткан сымдай аяры TiK, Толкын тес, емес тары ушпалы ойы. Толыксып талшыбыктай толып ecin. Акылмен ез тагыдырын esi шеш1п, Бойжетш, булыксыран карындасты, Сыртынан мактайтын журт жаксы дес!п. Туспейт1н журтка орынсыз онын кез1, 0йткен1 ауыр ед! кыз MiHe3i. Жумыска жан-тэн!мен ж!герленген IciHe укыпты ед! узд1к ез1. Жумыстан босап кетсе ойында онын Оку Foft, жаксы роман — колында онын. Куйылран мрамордай сулу дене, Жуп-жумыр жалрыз м!н жок бойында онын. IV С ирызып сым тет1г!н уысына, Карындас бурынрыша жумысына Кел1п ап, сылан карып, icren отыр, Кергенд! тояттатып туысына. Аппарат шылдыр етт! шугыл мулде, — Колхоз ба? 292

— Я, Москва, Кремль ме? Балкаш па, Караганды, Риддер ме? Рапорт берген яки Эмб1 ма, элде.-1 Жалма-жан карындас та, кулак Т¥РД'- — Бул кайдан? — Юм сейлейд1? — Алло-алло? v Бвлмеа кыздыц телестудия1,— Жайнаган электрл1 куигп жия, Тып-тыныш, б1рде жарык, б1рде куцпрт, Тургандай сым тш мен icTi угына. TeTiri телеграф алда турган, Tisinreii тула боны сэуле толган, Маржандай электрл1 кадалган шам, Мык турл! кызыл-жасыл жайнай жанган. Сулудыц алдында ек1 аппараты, Белпы — Нукте, Сызык,— тарткан хаты, Ауадан 6ip аппарат дыбыс алса, Сэуле алган eKiHuiici жарык шарты. Киялы карындастын кия Ke3in, Ойына бЫмпаздар TycTi уздж, Магнитп электрдщ толкынынан Радионы ойлап тапкан талай физик. ©те алмас кун сэулеа уй жарынан, Кек шулан Лондоннык да туманынан. Магнитт1 электрдщ толкындары 0тед1 уй жарынан, тауларыцнан... Мейл!, сым — болмаса да, курып алган, CoFyFa мумк!н 6i3re телеграмм, Кур киял емес осы ойлаган зат; 6м1рде куннси кунге орындалган. л е с т у д и я — телеграфтыи аппараты туратын уй. 293

¥лы орыс бЫмпазы Попов ерен, Физик боп аскан онын атагы еллен, Жерждей Россиянын журеп кен, Б ш м ж елге сыйлап тарта бжген. Радио, телеграф аппаратын Шыгарып, унге канат кактыратын, Сымменен тждесырген Попов дана, Етем1н мен де онын мактан атын! Орыстын алгыр ойлы бшмпазы, Данкы асты туганда елге eMip жазы* Ауадан казактын да даласына Куй тект1 симфония сулу сазы. Арманныц орындалган заманында, Менгерш аппараггы алганында, Куанып жана eMipre масаттанып, Карындас отыр шаттык жанарында. Tycefli eciHe еткен Kefl6ip кун!, Каршадай кезж деп ем1рлер1, Шэйнегш куйе-куйе мосыга !лin, Туратын басында ошак курып дымы.„ Ауырып жаткандагы анасынын, Кез1мен жаска толган карасынын,—• IреH,iн ойына алып ескередк— Сонги рет елерде жанталасуын... Ушымен жагал-жагал жаулыгынын Кез жасын cypTin, киын кайгыруын, Коштасып сонгы секунд узжерде, Еске алды анасынын кайгылы унш... Куанып, 6yriH кайта туысына, Кенеттен толкынды уннщ дыбысына, Кулагы елен eTin, кас каканша, KIpicTi телеграф жумысына. Алдында кабылдагыш — приемник, Сигнал бер1лд1 эне, 6ip ун кел!п, Радис аппараты ашылды да Ест1лд1 сымнан дыбыс д!рждеуж. 294

Кездер1 карындастын аппаратка, Карайды сезд! Т1зпш автоматка, Жазылып талай сызык, коп нуктелер, Конады лентасына сакталад та. Ж>бектей ленталардыц желшерЬ Жазылып лентше epin белгшер!, 1зшдей кумырсканын нокат сызып, Зырылдап аппаратта кершедк.. Киш ап трубкасын, я кулакка Карындас, кейб1р кезде аппартка Карайд та, соккан дыбыс тактасынан, Угады барлык сезд1 алган жатка... Осындай алые жердей тш каттыра, Dipeyre 6ipey сезш тындаттыра, Кара кез, сым аркылы турды ayaFa,— Допша атып,— секунд сайын евз лактыра. 0M ipi мэл1м маран осы кыздын, Окушы, танысыныз бэлшм аздщ , БМрген Ленинград институтын Маманы телеграф связшщ. Карындас ерюндетш бар енерш, Ж1бектей орай береш ленталарын, 03ipre жумысынан токтатпалык, Танысып, бшсерм1з аты-женш. VI Каладан кез ж1берсен TayFa карап, Калинин кешесшен жогарырак, Тартылып жатты зэул1м уй табаны, Кайнаган алуан кол тасын калап. Осы yftflin тартылгалы табан тасы, Жетшпей б1рде цемент, б1рде агашы, Салына бастауына 6ipa3 болып, Калса да бЬетугын жок шамасы. 0йткен1, басындагы инженер!, Манаурап, тартып ылри icTi Kepi, 295

Калпагын шекесше кыныр кит, Даму жок, шгнде кур, журген cepi. KefliM ri ол — Орлабаев, шокша сакал, Жумсайтын жумысшыны урсып катал. «Сакалды текеийк» деп сондыктан да, Тек емес жумысшылар еткен макал. Туксиген теке сакал бул адамнан, Кептен-ак жумысшылар шубаланган, Талкыга салып, пайда жок деген журт, Сек1лд1 Ордабаев ку адамнан. Журтка кур Ордабаев урынганда, Свйлесе судай aFbin суырылганда, Бетше кателтш басушы efli, Бшетш жумысшылар бурыннан да... Сьгртынан штеген боп жумысты шын, 1шшен шын ктемей THicTi iciH, «Жалкау» деп жала жауып талай рет, Шыгарткан шыныккан кеп жумысшысын. 1шшен ултшылдык каны кайнап, Сыртынан кып-кызыл кып тусш бояп. © р б т п есек сезд! вз беДмен Жасады талайларды кырын кабак. Сейлесе, жиылыста сезге «зерек»,— Дейтш ол «большевикше каркын керек, Стаханов сеюлд! 6i3 ерм!з!»— деп Кеудеан урып кояд, ер кеюрек... Дейд! ол: «жау-душпанды курту керек», «Сумдардын бет пердесш жырту керек!», Сонымен, сез аягын б тр е д Т — Дейд1 де:— «уйту керек, буйту керек»!.. Кездштщ аржагынан кез1 жайнап, Жузшен мын кубылган сумдык ойнап, Б езер т б1рде кейт, б1рде култ, Bipece отырады ойга бойлап...

Bipece момакансып тук те сезбей,^ Bipece 6ip сумдыктын ю лйн гздей, Жылтындап, сордын суррылт тулюсшдей Тура алмайды, журтты сикыр K03i кезбей... Bipece ак жаркын боп аккылдаран, Камкорсып журт алдында жаркылдаран, «Дос болып» кейб!реумен сейлескенде, ©TipiK «сыр калмайды айтылмаран»... Мшеки, сол инженер Ордабаев, Костюмш карына 1л1п ондап алып, Уй салып жаткан жерде жалрыз тастын Устшде отырды, 6ip ойра калып. Оты'рып тун1 бойы кеше кештен, Мастыры арактын да Kemeri 1шкен Басылмай, мен-зен болып басы айналып, Калгандай селсок болып танып естен. Bipece калтасынан шылымды алды, Тутатып, сорды-дары шымырланды. Bipece турып барып таярымен Куады быжылдаран шыбындарды... Шыбынды куа 6epciH Ордабаев, Бастары геройымызра оралалык, Кайсар — уй салатын бас инженер боп Бекьлген жогарыдан жолдама алып. Ж1берген жолдамасын колына алып, TnicTi мекемеге шурыл барып, Парткоммен, директормен ic жешнде Сейлес1п келе жатты болып канык.. Калинин квшес1нен жорарырак Салынып жаткан ззул1м уйге бармак Ниетпен, ертш алып парткомды да, Ж ас маман машинамен келд! арнап. EKeyi машинадан Tycin ьинген. Кайсарды ертш партком бастап келген — — Инженер Ордабаев мына аксакал! — Деп, кел1п таныстырды керген жерден. 297

Жумысты 1степ жаткан бес минутка Токтатып, жинап журтты алан жакка,— Жумыска келген жана жас маман деп, Кайсарды таныстырды турран топка. Сейлесш Кайсар ap6ip жумысшымен, — 1етесе, былей коймас жумыс деген, Деп, журттын б ш п алып халгжайын, Жайрандап таркады эзш кулкпенен. — Сергей мен мынау Мукаш — ккер анык Жоспарын толтыргандар деп ед барып, Сейлесш олармен де жаркын жузбен, Разы болды аркадан келш кагып. Cefirri де Кайсар келген жас маманын, Цементтеп тарткан тагы уй табанын Уншп, карап-карап байкады да,— Kepyre Kerri сызган уй планын. Кеншд1 жумысшылар жайрандасып, Келгеннен жылы жузбен араласып, Сураскан хал-жайларын жас Кайсарды Жаксы адам деп, 6epicTi баганы ашык, VII Тып-тыныш... Тунп caFaT 61рд1н кез!, Кайсардын белмесшде жалгыз езк Салынып жаткан уйдш жоспарларын Ойланып карап отыр талай кез!. Чертеждщ op6ip нэзш сызырына Ушле карап елшеп сызуына, Bip жерден кате тауып, ойы жетт1 IciHiH Ордабаев бузырына... Енд! оран жумыс болды талай кештш — 1с екен касакана еткен ештш,— Дед1 де, зерттей келш, ойрэ салып «Жоспардан» тапты сызык зиянкестш. Жоспардан жат кол сызган сумдык тапты Шаршады, тунп уш caFaT болып капты.

Парткомге ертен тура 61пд!рмек боп, ¥йктаура тесегше барып жатты... VIII К ар ат ы тун, caFaT уш сорым кеткен, Jlenipin Ордабаев шырып шектен. Тенселш арак linin уйшде отыр, Жактырмай жас маманды толып кеткен... Бурыл шаш, касында екьуш cepiri отыр, Аракты оларра да 6epin отыр. 1ц1рден бастап 1шкен арак Kyiui Балкытып, бойын билеп жецш отыр. Алайда, айласынан жанылмаган, Эл! артка кемген i3i «табылмаран», Kafi6ipey талай дузак салса-дары, Деп кояд, тарлан ед1м шалынбаган. Дейд1 ол: «Коркам осы Кайсарыннан, Окыран Кайсар-сынды жастарыннан, Чертёжд1 мен жасаран караула екен, Bip сумдык шырармарай жоспарымнан...» Д ест1 олар: «жумысшыны азрыралык, Кайсарра суршер ор каздыралык, Коп айтса унамайд деп, кетед1 рой, Арадан суйтш шапшан тайрызалык!» Сумдыкты сондай талай елшеп niiiiin, «Саулыкка» — деп сонры рет аракты irnin, Эр жерде ap6ipeyi арак сасып, Корылдап жатты уйкыра кылжиысып... IX Ертенмен, уйшен тез Кайсар шыра, Партком мен директорра келд1 асыра, «Жоспардан» зиянкеегж сумдык тауып, Куррызды тергейтурын комиссия. Ол кезде жака турып Ордабаев, Уй1нен шырып,— «б!зде камданайык» 289