Жароков Т т1

— Кез жанарым, карашыгым, Куанышы ен анашынныц, Кезщнен де, мацдайыннан, Касыциаи да кабарыннан Ал, суй десен, суйд1м, сэулем, Ал, кул десен, кулд1м, сэулем, К,уан десен куанайын, TtaeriiiAi куп алайын, BipiHini рет ез1м ушш — Суйд1м, сэулем, тезу ушш! Екйшп рет ершц ymiH Суйд1м, ер бол елш ушш! —. Деп кушагын ашты анасы, Кушты анасын жас Зоясы Аяласып, аз тшдесш, Амандасып, кош бол десш, Шеру тарткан кыз маршка Кетт1 Tycin козралыска. Б1рде боран, б1рде ycKipiK, Ноябрьдщ жел1 ыскырып, Кардан аппак куйын турып, Жел де аркадан кырын турып, Суык сокса орман сынсып, Турды аяз да 6erri шымшып... Аткан октан кун куршреп — Туррандай-ак жер т тр е п . Кан майданный пулемету 3eH6iperi, миномет! Жай тускендей шатырларан От шашып тек сакылдаран. Фашистермен белдескенде,— Окпен б1здер тшдескенде, Самолеттер кекте айкасып, Танк1жерде тайталасып, Кек шатынап, жер кайысып, Жаумен ерлер жатты алысып...

Кан майданный кен аланы Ок оятып ен даланы, Осылайша удеп coFbic, Шымырканды елде зор куш... Жырра симас майдан барлык, Зояга енд1 оралалык. VI Карлы аязды суык кузп Ноябрьдщ он ceri3i: Тун каранны, жулдыз сешк... Командирден буйрык келш, Топ партизан комсомолиа, Зоя ыгёсш шыкты жолра.... Каруларын кат-кабаттап, Отты, канды жолдан аттап, Тун imiHAe бурмай беги, Душпан жаткан жерге erri, Б1лд!рместен жан адамга, BepKiHicTi кара opMaHFa. Кунд1з жанра кершбестен, 1з-туздарын б1лд1рместен, Акылдасып, жослар сызып, Тунде Kenip, жолды бузып, Телефонный сымын киып, ЖурД! жауды жайпай кырып. Кейде тунде 6yFbin барып, Жау жолына мина салып, Тэсьпменен талай киын Жаудын жаткан ертеп уйш, Кудык mbiFbin калса жолдан Душпанра ажал у да салран... Кушлз жарып от маздатып, Акырын рана эн саздатып, Бет1-колын кеткен ycin, Жылытура отка тосып, Карагайдын туб1н кушып, Кейде, уйктайды oiiFa тусш... 351

К ар ж астанып, муз тесенш, С у ы к соры п , жуз1 ceMin, Ж урсе-дагы, ецбек зая, К е т п ей т ж ш yFbm З о я , CepiKTepiH б ат ы р л ы к к а Баули тусед батылдыкка... Айтып талай хикаяны, Соз кылранда Зоя тары: — «...Кездессе де пэле тег!, К уш беред1 оры с ж е р й ..» —■ Д еген сезд1 есш е алып, Кулшынады жалынданып, Кутузовты алса ауызра: «Мен, он ш акты французга Dip орысты ауыстырм ан» — Д еген ед деп алые жылдан Э нпм ен! б1зд!н Зоя А йткан, оттай кез1 ж ана. Осылайша жургенше, О р м а н д а eMip сургеш н е, Буг1н он бес кун де болды, Кун батты , ане, тун де болды... Бес кунге елшеп алран тарам Таусылса да, кажымаран. — Бвл!мш еге кайтар уакыт Ж е т п достар ! Б о л м а с ж а т ы п ,—■ Д егенде ж урт, Зо я турып,— Д е д 1,— е зг е ш к о я туры п: — Б э р ж де кайт, мен каламын, Петрищевора ораламын. — БминеЫ з неге, Зоя? — Кайтпаймыз ба 6ipre, Зоя? — Ол селога вз1м барам, НемКтерден кегш д! алам! — Деп, Зоя кыз колын бердк Eneyi онын жанына ердь Бел1мшеге калгандары Тун ж ам ы ла аяндады ... 352

Белек кеткен Зоя кызды Kepai ж алрыз кек жулдызы, EKi cepiK е р тш алы п, О рманды кыз к е т а ж ары п... VII К ара орманнын бойын бойлай Аласурып ж уреп ойнай, К ара тунде партизан кыз, Ж ан ж ок езге жапа жальыз. Д ыбыс ш ыкса кулак тур!п, Ж урд1 карра кулап турып... К а сы н а ерген кос Ж1г1ттен Айрылатын уакыт жеткен, Кезде де ол кайрырмастан, Ж алрыздыкка майрылмастан, CepTiH устап ж у р е гш е Ж етуде ойы тьлегше... ¥й кы кермей тунып кез1, Ж урД! ек! тун ж алры з e3i, Касында ж ок толран жолдас, Болрандай тек орман жолдас, Тек, тоеайда кустар шулап, ¥к к ан д ай -ак сырын урлап... С елт етсе де шепт1н басы. Ш ик етсе де кустын даусы, Кы лт етсе де ак карасы, Тур1лсе де тулым шашы, Кетпесе де Зоя шошып Келе жатты кул ак тосып. Кекте жалрыз ай жылжнды, Ж ёрде Зоя жай жылжиды, К е й д е су лу к а р а п aftFa, М и н утта м ы ц б аты п oi\"iFa... EciHe алып кейде анасын, Ш ом ад ы 6ip oflFa басы м ... Анапы ойлау ез алдына Калып, б!рде кез алдына ,м 353

Елестетш астананы — Ж аны суйген Москвины Ж урегш щ т1регшдей Ш олып e rri Кремльдк.. Кремльдщ жулдызынык, С эулеам ен ол кызуын Арттыргандай журегшщ, Кушкандайын журег1 кун— Серпуге елге тускен зьлдк К айраттаны п куш ке мшдИ.. C yftrri де кыз батырланды, Барар жерге жакындады. Д е р е вн я к езге TycTi, Ж у р е п енд1 алы п уш ты... Ж ау д ы барлап 6ipa3 токтап, К аруларын алды октап. VIII Тун ортасы. Ай да баткан; Петрищ ево немн: ж аткан Ж абы рканкы сургылт тартып, М у н ай ы н к ы ofiFa баты п... Анда-санда иттер улып Ж азы к дала жатты сулы к- Kefl6ip уйлер октан, ерттен А рса-арса боп куйш кеткен, Кей жерлерде сэби бала, Кен ж ерлерде ак шашты ана Ж а з ы к с ы зд а н KaHFa б а т к а н ,— ...Ж аты р елш карра баткан. HeMicTiH п л с о лд а ттар ы , Офицер! андап тары А зан-казан а р ак imm, Б а с ы , к е з 1 ж а т ы р icm. Кенет, д ал а, кал а тыныш, Тына калды жараты лы с... 354

IX TeciH тесеп к а р а ж ерге, Терт татандап жылжып ерге, Балыктайын суда жузген, Ж е р д е енбектеп ж а л г ы з 1збен Зырыры кайнап Зоя кектк Нем!с ж аткан жерге ж етть Д у ш п ан ж а т к а н yfuU ептеп, Карап едк ол уй — мектеп, Зоя ойланып сонда катты, Колына алып гранатты, А\\ектепт1 аяп кез1 ки м ай , Ж а у г а Keri турд ы сим ай... — Мектеп совет елипм , Тасы совет ж ерш ш ... Iпанде онын ж ау турранда, Ж ау 6i3re ок жауды рранда, А тп ай б о л м а с деп т1л каты п , Г р а н атты Ж1берд1 атып1 Тан алдында, кара тунде: HeMic тобы ж атк ан уйге 0 р т кой ды д а кеГйн к аш ы п, Ж ал т бурылып, ш апш ан басып, М ындаран а т турран уйд! бртеп лезде тары улпрдк Т унде ш ош ы п HeMic ш улап , TenciH icin Teric ш улап, Ж ау кайдалап мылтык атты, З оя н ы 1здеп зо р га тап ты ; Ж еке атысып партизан кыз, Арпалысты жаумен жалрыз. Гранатты н орыменен, HeMicTepAi тобым енен Партизан кыз шын тыксырды, Талайына жер куштырды. Эйтсе-дары, ж ау кеп, суеты, А кы ры нда колрэ TycTi. 355

X Б у з ы к ф р и ц KaHFa д !л гер — Подполковник Рудерер: E ip к©31 о к н а aFbin тускен , Тукыл да ж ок азу-потен, Н ак жалмауыз, жалрыз кездц— Тергеуге алды Зоя кызды: — Cen6iciK кыз унте ер т салган? Аш сырьщды айтпа жалган! — Мен от салды м , мен ертед1м Ф а ш й с т 6iTciH деп ертед1м! — Бул м айданда канш а болдын? — Канша болсам, сонша болдым. — А йт, ж е ш ц д ь KiM ш ын улты ц? — ¥лы орыс меш нултым. — B w eM icin п ар т и з ан KiM? — Бш ем, ез!м партизанмын. — Партизандар кайда жатыр? А й т Ж0н1нд1 е л д щ акы р! — Кайда екенш айта алмаймын, А йтканымнан кай та алмаймын!..— Деп едц кызды ш еш шш рш , Карл офицер тесш ra in , Э ппак етке дуре сокты, Ж о н TepiciH т у р е сокты ... Оттан ш ок ап ж аткан жанып, Д енесш е басты карып... Соган шыдап Зоя кешп, Т у р р ан к ал п ы сер т к е 6epiKi Бейне курыш гранат тас, К езш е де алм ады жас... Д у р е coFbin, у р ы п болып, А я зг а у с та п , KapFa KOMin, Калшылдатып, азаптады, «Тоцбассын?» деп м азактады ... Ж аутандап тек кара кезц Кекпецбек боп солды жузк 350

Ак денеа аппак карда, А к ш а к ар д ы б о яп KaHFa, А к каразра кызыл сия М унды виеннеи врнек сала Ж азрандай-ак бейне жырды. ¥кты ррандай ауыр сырды... А зап керген сез1м баяу, Д ен еи ел1,.кенш ояу, Ш а л а ж а н с а р ж а н ы Tipi, КеЫлгендей свйлер ri-ii. Тек, жырылмай журек туы Ж аны н билеп турды улы... Кызрасэлден, Рудерер: — CypaFUM бар енд! 6ipep,— Мен кецш1л1к берем саран, Кайда штабын айтшы маран. Айта койшы деп сурады, Ж анын кинап квп сурады. — Ш табым — кун шурыласында, Кырандайын шын басында, Зулымдыкты жоюра тур, М айдан жайын ш олуда тур... — Д еп ед Зо я, кез1 ж айнай,— Койды душ пан свзд1 созбай. Р уд е р ер TiciH к ай р а п : Кол-аярын кыздын байлап, Кеткеннен сон,— сыр бмш рм ен, Ептеп, тунде. Кулик женгей Зояра жай барып жакын BLarici кеп сурады атын. Ынырсып кыз жайлап капа: — Партизанмын, атым Таня; TyFaH уГйм М о сквада, ©3iMi3AiH а ст ан а д а, — Деп езгер т т атын айтты; © згертсаде батыл айтты. YfiTKeni, ол к а р а о р м ан д а Ж ургенде бар партизанра 362

К а р ы н д а ст а й ер ю н ед1, Атым Т ан я дейтш ец\\. Ж уртка Зоя — Таня атанган П а р т и з а н н ы к caHi атан р ан . Туш боны кезш ымей.^ Езу тартып Зоя кулмей, Д ен е Д ылри ж а р а к а т т ы , Б1рден 6ipre ауыр тартты... Сол кез ш арлап кун ж ан-ж акты , Куланиек тан да атты. XI К етерш п кекжиектен Кун ш ы кнанда нурын .теккен: П артизан кыз ж аткан уйге Bip топ фаш ист келш 6ipre, Ж аудырса да сурактарды, З о я TinTi т!л к атп а ды . Болмаган сон сезге кенер, Ж уртты жинап Рудерер: MiHin к у и т ол аш уга, Кызды айдатып дарга асура, Ак боранда жаланаштап, Зояны алып журд1 бастап. Асылудан бурын Зоя, Ж уртка кездщ кырын Зоя С а л ы п , к ан ы н iuiKe тар ты п , К а р а K63i у ш кы н атып, К ара тастай унДз катып Т у р д ы -д агы ойрэ баты п: — Ж ас текпейд1 м еш н кез1м, Ж а с т а й еск ен е р м ш е з 1м! Д уш панга sn ip мойын усынбас Мен болатпын, урса сынбас, M e Hi е л Д р у — ж е н у емес, Б у л TipfliriM,— е л у емес! Мен аж алды карсы аламын, К о р ы к п а ел1М, ж а р с ал ам ы н ,

М э н п еш п ей тш ж е ш с б1зде1 Ж е Hie к м Д Teric б1зде. ¥м ы ты лм ас меш н атым, Канмен ж азган ешпес хатым. М ешн жаркын ж асты к шарым, Оттан ыстык жас кушагым — Ж аздай жайнап жалынданар, M auri жастык шамын ж арар, ©Mip деген еш п ей тш зат! М еш н де аты м еш пейтш ат! К уш ер те н -а к к ундей езг1 Совет халкы бастап e3i, Душпан алран калаларды, Кайтарып ап далаларды, Куантады ананы да, Ж убантады баланы да... Карал кез!м тоймайтурын, ©Mip нуры н тан д ай ту р ы н Туган ж ердщ Кызыл гулш, Аскар тауын, шалкар келш, М ен елген сон, м ен боп eaiM, С а к т а р MOHri ерендер1м. Аласурран, кара сумдар! Ал, асындар, таласындар! Каиды колды фашист пасык, К у а н , MeHi д ар ы н а асы п,— Деп Зоя кыз турды барлап, Ш алкыды ойы жиЬан ш арлап... Д ар астында, кар устшде, Наркескендей ер кесшнде, Ен акырры алып демш, Туран елдщ самал желш Кеуде кере балдай жутып, Турды ем1рден минут утып... Ажалменен бетпе-бет веп, 0л1м-ем!р жекпе-ж ек ксп,

А ж алга отты кезш -ппп, И л катпастан ш тен тынып IDiMipiKnefl су лу З о я, K erri шомып терек ойрп... А ж ал ойнап кезш де нак: А к семсердщ жузш дей-ак К ы л к и ган дай flip-flip eTin, С у л у к езш мелд1ретш, Д егендей-ак, бузбай ryciii, Ce3flipin тур зэрл1 купли. А ж ал 6ipfle, сак-сак кулш , Кызды кинап м азак кылып, Б1рде алгандай алкымыиан, Адастырып акылынан, Б1рде шымшып журегжен, Б1рде алгандай бшепнен... А ж а л ^ р д е сур жыландай, Кыз мойнына оралрандай, Кейде ыскырып зэрш шашып, Кейде аранын к е л т ашып, Секунд сайын сумак какты, Сулура отты с ад ак атты... А ж алга кас жел де, ж ер де, Жшрхен1п езендер де, KapaHFU орман, карлы дала Турмаса да ажалга ара, Сум аж алга ларанатты Ж аудыррандай турды катты. Кыз, аж алдан сескснбестен, ©л1мд1 eui6ip е скерм естен: — Болсан, а ж ал — MaFan гаш ык. Ал, келе бер, куш ак ашып! — Деп Зоя кыз айбат шашып, ©MipiMeH а м ан д асы п : — ©леем, кекте кун калады, Сулу айлы тун калады; Кунге, аж ал купли келмейд.

Kyh турганда, ем!р елмейд К о м п ар ти я eMip к у ш , — Д еп акы рры ш ы кты ун1... К ас какканш а кыздын суеты М ойы ны на д у з а к TycTi, Сол секундте coufu тыныс B irri... ж ан-ж ак. тынды тыныш ... К етерш п дарга жердей Кош айтысты Зоя ем1рмен. Ж иналыскан журт аланга Тарап жатты ак боранда;— Кып-кызыл боп аппак карда, У йм елесш т а м г а н KaHFa, Зоя асылран ушып дарра Ш улап жатты кара карга... М ундай кы зды елд1 дер ме, :© м ц ш .е л ш ж ещ й .дер ме? — Ж о к ! в л г е н ж о к , З о я Tipi; Ж урт аузында Зоя жыры. Д аккы ешпейтш партизан кыз, Аты ерлшпен дйтылран кыз. .У а, ж а р а н д а р , ж а н ж о л д ас т ар ! Уа, курбылар, карындастар! — О танына шын берьтген Зоя батыр кыз делшген — Батыр кыздык ерлж салтын M a u ri ус та л ы к бой д а ж а р к ы н !., 1944

л стык. Тансэрщ ен тары да ащы даусымды Кекке серией кетерешн санкылдап. ©Mip куй ш ж ы р л а у у ш ш т а н сы рлы , Ж ана арналы басталды сез жаркылдап. Сансыз сулу саласы кеп еьйрдщ, Bipey жырлайд рашыктыкты, жастынты. Е н алдымен езегш дей ел!мшн Мен жырлайын алтын аркау астыкты. Нан туралы айткан e3i Лениннщ, Н ан туралы мен де айтура куш тар ем, Н ан туралы таскы н куш ш ел1мшн, Bip ж ы рлары м келд1 осы туста мен, Туран елдш даласы на елешм Кустай ушып, кулаш урып барранда, Кику салран ел кимылын керемж Алтын алан, кызыл кырман даламда, Булдыр-булдыр сонау асу белестен, Торрын дала турран кезге шалына, MaFaH таны с туып осы ж ерде ескен, 9 6im дейт1н баланы н ж ас шары да. Алаканнын аясына бидайдык Д энш салып, алм а-кезек сапырып, 362

«О , ж а р ы кты к Tyflipi алты н бул д эн н щ » Д еуи й ед1 оны н э к е а ж э й оты ры п ... 96iiu онда экесж ш сезше Тусшбейтш, назарын да салмайтын, Н еш artFapcbiH, 63i б а л а к езш де О йыны н FaHa б ж е т ш , тек , ой н ай ты н. Ж ы лдар озып, кун артынан кун ет!п, Кез кергендей тугаи айдын толганын, Б ала Э б ш тщ 6ip мезетте ержетш , Б айкам аппы з ж1ггг болып калганы н. О ттан, судан w in euip KepinTi, Сол Э бш ке калдым биыл кез келш . Согыска да барып кайта келш ть М урт тебш деп, -ж!г!т бопты езгерш . Колхоздагы секретары парткомнын, ¥с ам ай д ы к эз!р б а л а Ke3iae. Ж ас кунде ойнап сонымен доп тепкен кун, Ж ы л ы уш ы рап кетт! д а л а к е з 1ме... Кен даланы н самал леб! шырындай, EriH — т ещ з, кы р етегш к ем к ер е, Бидай басы — тэж1м еткен сулудай, TypFaH ж азд а кезд1 тартып керкейе, Ж а з д а ж а й н а п ,,гу л д е н у к 1 TaFbiHFaH, К ы р Te6eci сур гы л т тарты п к ара й ы п Т ау Te6eci кейд е ту м ан ж а м ы л г ан , Орман-торай жапырагы саррайып... Ж е р д щ б ет1 Tepuiin, ш еп тщ басы н а Ы ш ы к тускен , KyMic м о н ш ак ш аш к ан д ай . Ак тускендей таудын самай шашына, Т урсан ерте... кырды кы рау баскандай... Б есж ы л д ы к ты н Tirin uibiHFa ж а л ау ы н , Ел жумыста, танды кезден атыра, Ж ыршы калай тежеп устар каламын, Д уманга улы айналганда сахара. 363

Д ал а д а ецбек.еркш ш алкып кызганын С а й р а м а с к а ш ы д а р м ы з б а, ж ы р кып 6i3, Куш отына отю зе ал мае ызрарын KipniriHe кы рау конран суррылт куз. Алые емес «Енбек»' атты колхоздан, Ж у р т б ае ты р ы п ж а т ы р эл1 бй дай ы н . Е р л е р ед1 ту р ан айра кол созран. Кузге кешеу калрандарын кимаймын. Эне* К031Н а л м а й уйген асты к тан , Ж урт ж ум ы лаж узп кырман басында. Куш -туш кимылдаран, асыккан К а л м а й ы к д еп енд1 ж а у ы н -ш аш ы н га . Ж а к с ы с ы н -а й асты к ты ау ы л ту р ш щ ! —1 E rin сэнш келДргендей даланын. Колхозшылар тебесшде уйшщ Карем уйген ж угерш !н сабарын... Ж инап азы к-тулж терш койм ара Куйып ж аты р ел дайындап кыстыгын. Агыл-тегш ойда да ун, кырда да, Ун туррапда кы сы лар ма кысты кун. Дэннен кызыл тапп маржан, даладан Ж ин ауд а ж урт Ж1бермеуге намысты. Ецбегше елдщ кезш кадаран K ipicTi icne б а с т ы к ертш 96iuiTi. Бидай баскан такы р басын кузеткен, Ж ур кас какпай карауылы кырманнын, Ол eciTKim ш ыбы нды д а ты з еткен, K©3i ш ал ры р ж а н ар ы н д а й кы ран н ы н. Кы рмандары 6ip маяны менгерш, YcTi-баеы ш а н -ш а н болы п Ж ар ы л р ап , Комбайннын ж емсауы на жем- 6epin, Т а с т а п ж а т ы р йк б'и дакды айы р л ап. Ты нда ерлер1 колхоздары енбектщ , А сты к к1мде коп болса шын, сол к у н т ! Ж евдм п азды ктуы б1зде ж ер-кектш , Сол туды устап алмап-па едж жешетн

Кеше, ж ер-кек жалын шарпып ж атканда ¥лы Отан согасында от болып, Кан майданда ерлер.дабы л какканда, Асты к кунп ж аура аты лган о к болып1 Ж а у д ы н к а р а б улты ycTiHen тен генд е, Ер шешкенде канды майдан тардырын, Баты р к ал а Л енинград сол кунде... О к астында, бшген данный.кадцйн... М а й д а н оры о й н а к салып а сп ан д а, Т внген к ез д е бу л ты б ас к а KayinTiH, Бул каланын жумысшысы басты алга KyHi-TyHi iiuiHAe icTen зав о д т ы к . Караранды алыбынын epaepi К ара тасын каш ап шьщырау шахтанын, М айд ан epiH б ас т ы р у га iflrepi, Ж а у р а кар с ы 'ш ы р а р р ан д а ащ ы yHiu: KeMip ок боп ж еткенде алы е м а н д а н т К у а т берген KGMip менен нан Kymi,— К ы зы л е р д щ OFbi ж а у р а ж а у г а н д а , Т а л к а н болран ф а ш и с т т с ан TaHKici. Я , солай -ды ... Ж а у ж е к ы ш , 6i3 ж ецд1к!—. * Ш ад ы м ан елге ж а р к ы р а д ы 6eis6iT кун. TaFbi ку л аш ypyFa а лра кез к елд ж . Елге куш туран ш акта ерлжтщ. Сол ерлж тш 6ip тамыры алтын дэн, Д энге де бай, энге де бай жер1м1з; Дэмд1 болып ш ы ркалар ма дэншз эн; Д эн м е н сэш н келт1ред1 ел1м1з. Нан туралы айткан e3i Лениннш, Н ан туралы мен де айтура куш тар ем. Н ан туралы таекын кунлн елгмшн Bip ж ы рларым келд1 осы туста мен. Ж ер д ен б 1з д щ ел кен д е емес, ж е р де бар, Кеннен б1здж жер кенде емес, кен де бар, Ж ер г е 6iTiK ш ы ккан — алты н д эн де б ар, Б аска елдерде мундай байлы к ш мде бар?1

К.ас к а р а й д ы , кун к еш б олды , тенд! ымырт, Ж урт жумыста, эл1 кырман басында. Кекжиектен кетермд! сурша булт, Кун ж ауар деп, айналды ел сасуга... Bip к ы за р ы п , 6ip сурлан ы п тур р ан ты м, К а тты с ас у Kipai к олхоз б ас ты к к а . TypFan жандар басындагы кырманнын К ар ан берд1 кы рмандары асты кка... Ауылдары муржесшен эр уйдщ Тутж ушып жаты р кокке буркырап, Рет! ж ок, 6ipaK, уйге баруды н Ш акы рса да эйнектен ш ам жылтырап., Карап кызыл кырмандары тукымын, О ты р р а н д а ofiFa толы п ж у р т irni. Кунд1з кеткен калага 96iui акырын TycTi атынан келш партком хатш ысы. Онын да ойын ыза, намыс кернеулк Bip суынып, 6ip кызынып денеи, У стен тусп ей эл1 с о л д а т кейлег1, К алай ж инап алу ойы дэнд1 осы. И л катпастан, кырмандары бидайра К а р аш ы р ы н к а д а п OTKip к озш щ ,^ Т оксан толкы п, туст1 терен 6ip ойра, С огы стары Kyui елестеп езш щ ... О йы толкы п, журег1 д е д1р1лдеп, ©Hi к аш ы п , к ей д е Tyci бузы лы п.'.. Согыстары мына сурет 6ipiHflen, Кез алдынан е т т жатты т1зшп: Т ап о сы н д ай кеш ед1, 6 ip м ай д ан д а, О р м а н д ы а л а н , ем ес ед1 ж е р ж а зы к . Каиды кыррын 6ip согыста болганда Б о л 1м ш еден к а л г а н Эб1ш коз ж а зы п . 366

Bip взв од ты н ком ан д ир ! 031 е д ь - . . _ Атыс тынды. Он так ты адам к ал га н » TycTi ecine, о к тиген сол кездег1 Кейлепм ен жыртып колын танганы... MaaiM емес, к ай д а 6i3fliH бел1мше, Ж а у д ы к oFbi естш ген о к ш ау д а... KipAi opMaHFa барыт-ж©нд1 бьлгенше, Калмау ушш капылыста коршауда. Н е де. болса, ©лмей ж аура берш мей, О тан ymiH буып бекем бел д ер ш , Б ол д ы м ак с ат : б узы п ©ту ш сгш бей, О йланды 96im осындагы квргенш... Суйеп, демеп ок тиген кей жолдасты, TspTiHmi кун тунеп о л ар о р м ан д а, 0 p i шолдеп, api шаршап карпы ашты, Ж а л г ы з Tyflip к а л м ай а зы к н ан н ан д а.., Ку ж и д еи тц тонген дэнш устшде Видай болып туссе екен деп ойлаган, Енд1, Mine б и дай га коз тускен де Сол Kyiii еске Tycin кан ы к ай н а га н . Bip осы ндай м ай д ан д а ©TTi ауы р кун... ¥йкы кермей атты кезден талай тан. Н анны н сонда бьпген олар кад|'рш , А лты ннан д а а р ты к 6o.iFaii туй iр нан. Кап майданда ажалменен тартысып, Басы п бойда ыстык кан мен ж ан шел in, Автоматтан ок жаудырып атысып, О сы Tyni бузы п ©ткен ж а у ш ебш ... Т ек уш солдат ж арад ар боп бул рет, Ж а у ш ебш ен ам ан ©Tin ж о сы лган , Ym куннен сон куш актасып кул1мдеп, 0 з 1м 1з д 1н бвл!м ш еге косы лган . Кушактасып, достар жаркын кешлмен, Тамакты экеп, койганда алга калаган, Квздерше сондай ыстык кэршген ©3iMi3fliH то к буй1рл! к а р а нан. 367

О сы к ез1н есш е алы п ойланы п, 1штен тынып, ойга шомып тым патты. Турды-даты, 6ip серш лш комданып — Ау, ж а р а н д а р ! — деп 96im iM т1л катты . — C o rac 6rrri. Достар елге оралды, М айдан erri... ¥лы жещ с таны атты. Ж а й н а п TypFaH алты н к азы н а бу л дэндк А гайы ны м, а л а а лм а са к уят-ты! Кулшыналык, кулашты кен жаялын, ©HiilpiCTi е р л е т е л ж торыснан. ¥ л ы енбект1н ж е м 1с 1м еи ж о я л ы к — Кем-кет1пн болран елд1н сорыстан. Д еген кезде парткомнын бул хатшысы, Ел макулдап, шулап сезге жугш дь Б ой ды керн еп кетк ен дей ж у р т нак. Kymi, ЖенД1 Typin желп1не icne жумылды. ©Hi Kipin к а р а м уртты б ас к а р м а , Ж ауы ры ннан какты 96iuiTi куп алып. О йдын бултын устен cepnin тастаура К о л г а к а й т а а лд ы icTi куан ы п . «М ын-мын колдар, миллион милар. М илар миллион кимылда. Миллион толкын, Толкын миллион, Толкындата кимылда. Алтын ж аз да, акку каз да М и лли он эн1н ж ы р л ас ы н . Д ауы сы м ды , Ж арысымды, Ж ер, кок, тау, тас Тындасын». — Д еген энге ш ыркап катты ел басты, Сахнасы болып кырман енбектт- KonTiH кунй илегенд ей кок тасты Ел канатын какты кустай сермеп тым.

Кемейшен ак меруерт аткандай, Дэпд1 актарып, тур гурглдеп комбайн. Астыктан тау уйш халы к ж аткандай, Кактыртандай комбайнньщ тандайын. Д энш к шацын желге желпп Боранбай, Сапырып тур сабырлы арай саспаган. Сапырранда ш ан ушса да борандай, Машык, колы дэннен туй ip шашггаран. К улж ан женгей кунге куйген бш епн Сыбанып ап кырман басын сыпырран. Укыпты едк'ол сыпырса бш емш Ж алры з дэн де ш ыкпас ш етке сытылран.. «Аузы ойнайды, колы ойнаран адамныц» Дегеш й уккан женгей салран ж керш . BipiH ем ес, ш ы т к е й л е кт щ тал а й ы н Н ан коп б о л са , б1лед1 о л ки ер ш ... 1стемейд1 ол керу уш ш ж ай куш и, Я ки, ж а л р ы з е з б ас ы н ы н к ам ы yuiiH, Ецбек десе, салады шын ж ан-тэш н, Касиетп Отан ушш, ары ушш. Кырмандары нардай шеккен бидайды Курекиилер капка салып куреген, Уш тонналык м аш иналар тынбайды, Куш -туш асты к тартып тиеген. Бидайдан тау элсш-элсш уй ш п , Теплуде кызыл алтын такырра. М ынк етпейд! устЕустше куйылып, Тасыса да тьшбай элеваторра. Кешлд1 елдш кем-KeTiri тецелш, Кайнарандай оты маздап енбектш, Кары к болып шаш етектен кенелш, К е л -Kecip боп, уйге симай ецбеккун... Егшд1 алган канаттыра ш алды рм ай. Ел купине ман дала тур такрала. Басылмаран жалрыз дэн де калдырмай, KyfiFaH б а р л ы к тукы м д ы алты н к ам б ар а .

А сты к толРан, nibiFbin сан к ап буй!рГ, -> Салмагы артып миллиондаган тоннаны ц.- К о рра сы н д ай ау ы р би дай Tyflipi,— Кабыррасын кайыстырран камбанын-. Орып, жинап алган б т к егшдк Е л кен1лд1 к ез ж1берсек д аладан . Колхозды ауыл куанышты керж дк Миырынан кулш кырра караран... Кезбен шолып ег!н орган аланын 06iiu пенен тур баскарма кара мурт. Бесжылдыктын аярында даланын Б э р ш е eriH е ге к ш деп ер ю н ж урт. Кыз, бозбала сынкылдасып кулкш , Ж урт мэз-мейрам салран асыр думанра. К ек аспаннын кейде архасы курысып. Д ал а оранран кейде ак торрын туманра... Е л к уш ш е р и за боп б ас Hin, А латауды н т е н т устен аскары, Кун кабары 6ip жабылып, ашылып, К уз булты да еркеш тене бастады... Д ал а да енбек оттай ш алкып кызранын С п йрам аска ш ы д а рм ы з б а , жыр Fbin 6i3... Ел куилне етю зе алм ас ызрарын KipniriHe кы рау конран суррылт куз. Н ан — аркауы колхоздагы енбектш, А сты к ш мде кеп болса, шын, сол куштК Ж еш м п а зд ы к ту ы б1зде ж ер-кектш , С ол туды устап алрамыз 6i3 ж еш сл. Н ан туралы айткан e3i Лениншн. Н а н туралы мен де айтура куштар ем. Н ан туралы таскын кушш ел1мнш Ж ы р Fbin 6epriM келд1 осы туста мен. Т ансэрш ен тары да ашы даусымды Кокке сермей кетеремш санкылдап. Акын жыры демеш здер таусылды. Тары талай басталм ак сез жаркылдап. 1946

КАСКЕЛЕН. ТУЛ1КТЕР1 К вз тартып К аскеленнщ кек терег1, К е к т ем д е к е к к е б о й ла й к ек теп ед1, Кулпырып к ы р ды к Кызыл кызралдары, Колхоздык ж ерж е гул теккен едк Кексетпей квк бергендей ж ер тшегш, Ж айкалган гул жасырып жер тебелш, Кек майса кек тасынан миуа жарып, Ер Mirnn ойнактаткан кер тебелш. Кек шалрын мурын жарып манайдагы, Туррандай колын булгап ж айлау тауы, Каскелен жылкылары теске тартты, Ш уркырап куйры к атып кулы н, тайы... Ш андатып кек ж ал айрыр, ала бие, Салпы ерш алдын бастап ала-беле, С усы лдап yflipiMeH ж а й л а у р а асты , KiciHen кенек желж мама бие. К н к у л ап HiHiHe к у р ы к w re n , Сыбанып кос бйлепн, женш турген, Ж айрандап жылкышылар жортып барад, Dip емес, тау ж олы м ен тал а й ж урген. А йрырлар yftip белш аркы раран, EneciH 1здеп к ул ы н ш у р кы р а р ан . Ы зы-шу, азан-казан тау жанрыртып» Dip ж ак тан ж аты р езен саркы раран* 371

К еш K9iuin, ш уба р атты н ж олы м енен , Ш амалран сайыныц кыр, ойыменен, Барады шопнадар да ман-ман басып, Айдаран мык-мын кора койыменен! С у й ш т 6aFbin, каккан ту л егш е, Ж етп кеш Ушконырдыц бшпне, Ж айлаудьщ босарасы куш ак жайып, Хош келдщ деп, жымиып кулд1, мше! Етег1н У ш конырдын ж а н а басып, Ж еткенде туррандай-ак ж упар шашып, М алра да, адамра да, еркш ж ут деп, С ам алы н коныр салкы н ж1берд1 ашып1 Eri3 тау онан epi табан теуш, Eni нар келбей тусш ж аткан ш епп, Б ал а у са бауры балкы п сал а берда, Т ас е м ш ек сут а т к а н д а й к а л г а н Keyin. А ймалап Екш ардын тас еркешш, Куш кандай рашык жары ж ас еркесш. Т ерт ту л !к т1стей каты п ш у йл н кушты, Гул шашып еркелеттг тас еркесш! К ез л к с е ц одан эр1, сонау ж аткан: М уз телпек, кар сэукеле мунарлаткан, Кут ж айлау салкын самал каска булак, Ак таскын муздан темен кулап аккан. А рка ассан Кызыл кунгей, ж упар ж ая, Ш ектескен кыррызбенен Кектас кия, Ж етпейтш кырык аркан ж алгасан да, К ек б у р и т кунгей таск а салган уя! Басы муз, к еу д еа кар, бел! булак, TycipreH кектаска эж1м тынбай кулап, К ен ж ай лау uie6i ш уйпн, суы шырын, К ой ж а й л а п ceMipeTiH, ж ы лкы куиап. BipiHeH а к ш а т а у л а р 6 ip i б и ж , Туррандай ак кумбездер кекке rain, Ж ар таста карауы лы т ау текеЫ, С е ю р ге н т а с т а н т а с к а е р и п л KHiK. 372

Алиена сол саяда каран-куран, Мунартып шалылатын кезге саран, Кудретш терт тулжтщ колка устакан, Эн шыркап малш ылар ж ур карап кырдан. Ж айл ауд ы н онан KHFaiu 6ip ортасы, Тускендей ай сэулесг — «Айкай тасы» UIe6iH iк туггн- жулытг, суын ж ут са, CeMipreH ш абы н Tipen тай к ар та сы . Ы лдида онан 6epi «Кереге тас*. К уйгандай колдан к,ашап кенере тас. Сол ж ердш жаура бермес корканындай. Б ул ары м ал р а б алры н б ер ек е тас1 Осындай ж аннат жердг ж айлауларда Keiii о й д а, к еш к ы р д а , к е м ж а р д а , Туындап торт тул ш колхоздьг елдш, CeMipreH, дерсш майы -аппак кар ма?1 Ж ы лкы ж ур yflip-yflip, емес ж абы , Ж 'бектей то есш е туекен ж алы , А зы н ап , ары с т ан д ай aftFa ш апш ы п, Апайтос, астау сауыр айрырлары! Т у яры ойып Tycin т а с к а б ас к ан , Ойнактап кулындары таска тастан. Кактырмай канаттыга жур оларды, Ж ылкышы куш-туш кас какпастан. MuHFbipFaH т а у бауы ры н кой кап таран , Елштей козылары ойнактаран, Тасындай тшрмешпн куйрыктарын Шойырылып суйрете алмай шойнактакан С о л д ат т а й к у зе т т е п б о л м ай алан,, Bip шукып, eni карап басеа кадам: К ы р а н д а й ж а л т -ж у л т етш ею K03i, Ш опандар шуйгш ш епке койын жайран. Сиыр ж ур ж елж дер! жерд1 кауып, Булактай улг!рмейсщ сутш сауып, Зэул1мде кырары коз кузетипдей, Бабымен бакташы тур тынбай бакып. 373

Кей кезде тау мойнынан булт аскан, Ж ан бы р боп несер теккен тецбм! аспан, Н аж арай ж а р к -ж у р к eTin т ау ж ангы рта, М еруерт кейде ак буршак маржан шашкан. Кенеттен ж анбы р тынып ашылранда, Ашуы тентек булттын басылранда. М алшы ш ат, ойнактап ат, жер кулпырран, Кун нуры кек жайлаура шашылранда. Ш ын басын тум ан орап кус шуйкпер, К ез тартып элдекайда сарым билер— Тау-таудын кек масаты етепнде, Салынран тур каз-катар араш уйлер. Байланран кулы н катар жел!с!нде, Керьлген енелер1 ер!сшде, Сыбанып ак б1легш бие сауран, К е л ен д еп к ел ш ш ек тер ж у р iuiiHfle. Т уе кез1, ш у ак ш аш ып кун де ысып, Ж иналы п ж ы лкы ш ы лар аттан Tycin, Т ынырып таудары уй д щ б1реу!нде, С апыры п cap кы мы зды отыр iiuinl К ы м ы зд ы н ко ш Hci м уры н ж ар ы п , CiMipin ш айкап ж у тса кумарланы п,— Ж ан ра ж ай бой балкы тып, кем р е к кер!п, С е зд е н с е з , ж а т ы р к о зд а п oflFa о ралы п!.. Бибек шал Каскеленнщ Касымбегк С м аг у л , К э р 1м дер де к ас ы н д а е д к Текенмен «Келащ ыдан» сабырлы 9л!п, Б ас тага н энг1мен1н басында едк А лкада егде тарткан 6ip жылкышы, Ko3FayFa 6ip енп м е касын керд!: — Е ам д е былтырры аяз, катты боран, О т а р д а кой б1ткенд1 т ап ты б оран , М ал туг1л, адамды да адастырып, Кез бермей куш-туш сокты боран. , Кантарды н акпан-дакпан аязында, Беттен кеп суык ти ш ен ш акты боран... Ж айлауда шалмайтын ж аз ебелекп, Ж ан у ар ж ы лкы кыста тебш тепт!, 374

Ж ылкы мен тунг! аязда шыктым тунде, 1ипмнен киш ки!з кебенектк K eprici3 ат кулан л турды боран С абалап ак ж а п ал а к тею рект!... М уз катып шалгысына шарпып мурттын, Ж ылкымен боранды тун 6ipre ыктым. Болмаган Ж еп суда бурын-сонды, Кездест! а к сурапыл боран мыктын! К а к т ы р м а й KipniKTi д е к!реукелеп, Кар конды уясына каусырма урттын. Бораннан бурсен к ага т бугежектеп, YpnHin ж абагы , тай кегежектеп, Биелер кэрькуртан уйыгысып, Туяры м уздан тайып мугедектеп,— Bip кезд е yftipiMeH ж ы л к ы ы ктад ы , М уз катып, куйры к ж алы сумелектеп... Байлап ап тулш ты мак бауын басып, Мен-дары жылкыменен араласып, Кур-курлап кайырура ж анасканда, Боратып ж ы лкы алдынан карды шашып, Камады бес сур каскыр обатындай, Айкастым мен де сонда тайталасып. Детым да акж ал-айгы р кузден каткан, Ж ануар ж уйрж ед! жулдызш а аккан. Колра алып кулаш суйем кеспелтекп, T an 6epin дауысыммен атойлаткан, Сойылды ею ж а к к а б1рдей с!лтеп, Екеуш урып жыктым, туспей аттан! Сейткенше баска жылкы оскырынып, Айрырлар ок жыландай ыскырынып, Алдынры тас батпандай кос туякпен, Токды оя, жерд1 тарпып пыскырынып, К аскырра айбат шектП — К улын, тайлар Тыгылды енес1не кыстырылып! ¥ м т ы л д ы м тары шуу1 — деп бой тартпадым, Ит косып, бар дауыспен айтактадым, Косылды арс-арс етш кос борбасар,

Каскырдын жуз! тайды жалтартпадым, Ж абысып 6ip кекж алга кос тебетш , Ш абы нан ж арды , мен де алра аттадым. Бата алмай ж алт-ж улт карап калрандары Тек, улып... жортып repic аяндады... А гарып тан сэулес! ж ерге тусгп, Басы лып а к б о р а н д а баяулады... С й п б тп устерш ж карын к апап, Ж ануар жылкы азырак аялдады. Т ан атып, сэуле шымкап кекжиектк Ж арырын шашып жерге кун де шыкты, Cipecin киген кшм шлд1рмей, Ш еш е алм ай тургандаймын устен жукН, Тугендеп жылкы басын санаганда, Кыл куйрык кылау тимес тугел шыкты. Ж ы л к ы г а б агы п ж у р ге н 031м не, М ен де ж о к кысыр калган 6ip де бие. Кулындап уш жуз бие, бауырында О йнактап кулындары куйрык туре, Баласы сандалкектж бекен кабак, Туйшген кулан туяк тасты иле. Курт1ге жылкыны куз арындатып. Кырына ак кабактын дамылдатып, К араойда ебелекке eMiHflipin, Акш идж ш уйпнш ж дэмж татып, Тары да С артау кумга сапар merin, Кун жакын барып кыстар дамылдатып. Ж ад ы р ап оты рганда кымызды imin, Кеткен! былтыргы жыл кыстын кысып, Осындай бас косканда ойга оралып, Сап етш сез козралтты еске тусш... С ондай-ак деп б т р д 1 энпмесш, Ж урм есж жалры з тел де ж ар дан ушып! _ У э, пэлП — дед1 ду р ы с, ж и н ал ы с ка н Ауылдын адамдары ш тен, тыстан. К ы м ы зд ы im in б о л ы п — дед1 — рас, Ш ырамыз ж аксы баксак малмен кыстан. Д есп де, тарап жатты малдарына, Б ас изеп турды а к б ас тау аспан кушкан!..

АУДАРМАЛАР _

Т ом сары п TypFaH з е н п р т у л гас ы оны ч К е р ш ге н м е н щ ж а н а П ар н а сы м д а й 1. Умытпгн ш акпак тасты тау жакпарын, Саркырап куздан аккан булактарын; К у дала, аны зак кыр, 6ip кез мунда Сырласып, есте ме, дос, тш катканын? О л ж а 1здеп кузы н ан тау колтырынын, Ж а у ж у р е к т а у epiHiK ж о р ту ы л ы н.— ¥ м ы тп ан сол Menipey тыныш тыктан Канатты жырра шабыт, ой тууын. О сыдан табарсы д сен балю м куйдк Еске алып ж уреп це кы мбат кущЦ; Квщ лде кайшыласкан кумарлыкпен Басыннан еткен таныс кайры-мукды; Я, кэрген 03iite аян азабы м мен Ж аны мнан ш ыккан ж ум бак терен ундЬ ©Mipre турл1 ж олм ен б1здер келдп?, Тыныштык кушарында ш ак гулдендж, Ер туран атамыздын канды майдан Ы м ен 6i3 де туып,*есш-ендш. Тунерген к а р а булттай ж а у орынын Астында к е г л и е л т , етпт ерлш . О таны н еркелетт! туран ул деп ©згмнш касиетп курбаным деп; Y m It t ih келер кунп' сэ ул е ст д е й , Ж а р к еткен еЫл саб аз уланьгм деп. Е р те imTiM к а а 'р е т уы н, куры н к ер ш , © се к т щ к у р б ан ы боп ж а п а пгегтп, К ал м а й -а к кайда барсам кыр соньгмнан, ©KciTTi eMipiMfli сум еш п ен д ж . Ш ыдады м , ж уреп'м д! мен бем гН м , Ж алыкпай жадыраранкукш кутпм. Ж убанып бакытымен достарымнын М едет кып, тэты нэр ап, жан жтбггпм. Алдында ауылынын думандатып, Черкестер отыр ш алкып сез коздатып; Кавказды н кузында ескен уландары Кыррын ж ол ж оры ктары н ж ангы рта айтып. 1 П а р на с — Грециядары сулу таудык аты. 380

С. П уш киннен КАВКАЗ ТУТКЫНЫ ПОВЕСУЪ 1820—1821 . (Арину Николая Николаевич РаевскиЯге) С ез!м д1 KV\" а л, д о сты м , е зу тар т ы п , Еркш дж музасынан1 ш ыккан шалкып; Арнадым курын керген толрау жырды, Ш абытты бос кез1мде сый кып тартып, К1нэс1з, к уан ы ш сы з м ен елген де, Ж ан-ж актан есек гулеп женелгенде, Д1р1лдеп Tyci с у ы к б о л а т к а н ж а р Д узш ен опасыздык кершгенде, Уйкысы м ахаббатты н усте З'л боп' М е р т кы лы п мен1 елт1ре кен ел ген де, Ж а н н ы н жай тыныштырын сенен т ау ы п ,— С ен мен1, ш ы н д ап сен! суйгем м ен де, Т эш р г е ду р а окырэм т ы н ы ш ты кта , YcTiMHeH дауыл турып тунергенде: Амалсыз айрылысар кун туранда, Ж анымнан мунды жырым ш арк урганда, Кещл1мде келенкес1 кетпей журген К авказды н карт куздарын Tycipai ойра. Ауыл мен даланы н зор патш асындай Б ес б асты Б ес тау 12 ш ы н ы б у л т а сы р м ай 1 М у з а — керкемджтш, поэзнянын, акындыцтык «кудайы» нагнала. з Б е с т а у — Кавказдагы таудын аты. 379

Томсарып турран зенпр тулгасы онын К е р ш ге н м е ж н ж а ц а П ар н а сы м д а й 1. Умытпан ш акпак тасты тау жакпарын, Саркырап куздан аккан булактарын; К у д ала, аны зак кыр, 6ip кез мунда Сы рласы п, есте ме, дос, тьл катканын? О л ж а i3flen к у зы н а н т а у колтырынын, Ж ау ж у р е к тау epiHiu жортуы лы н.— Умытпан сол меж реу тыныштыктан Канатты ж ирга шабыт, ой тууын. Осыдан табарсы н сен бэлю м куйдк Еске алып ж урепце кымбат куши; Кеш лде кайш ыласкан кумарлыкпен Басы цнан еткен таныс кайгы-мунды; Я, керген езщ е аян азабыммен Ж аны мнан ш ыккан ж ум бак терен ундЕ ©Mipre турл1 ж о л м ен б1здер келдп?, Тыныштык кушарында ш ак гулдендж, Е р туран атам ы зды н канды ,майдан Ы м е н 6i3 д е ту ы п ,* ес т-е н д ж . Тунерген к ар а булттай ж а у орынын Асты нда кетт1н ejiiir, етпт ерлш . О таны н еркелетп туран ул деп ©згмтпн касиеттг курбаны м деп; YMirriH келер кунп сэулесптдей, Ж а р к еткен еЫл саб аз уланы м деп. Е р те iuiTiM к а а 'р е т уын, куры н к ер ш , © се к т щ к у р б ан ы боп ж а п а пгегтп, К алмай-ак кайда барсам кыр сонымнан, ©Kcirri ©MipiMfli сум еш п ен д ж . Ш ы д а д ы м , журег1мд1 м ен 6eKirriM, Ж алы кп ай ж ады раран куши кутттм. Ж убанып бакытымен достарымнын М едет кып, тэтп нэр ап, жан жгбггпм. Алдында ауылынын думандатып, Черкестер отыр ш алкып сез коздатып; К авказдын кузында ескен уландары К,ыррын ж ол ж оры ктары н ж ан гы рта айтып. 1 П а р н а с — Грецнядаяы суду таудын аты. 380

М актасып каз мойынды сулу атын, Таты боп даркан ескен ракатын, Еске алып, еткен кунш, ер жорыгын; Алдагыш уздендердщ 1 кияпатын, Кытымыр канжары нын шэпкыштырын, Садакпен мулт етю збей аткыштырын ¥шырып кулш кекке кеп ауылдын. К ара кез кызын кун кып баккыштырын. Ел тыныш, кызды энпм е бул ауылда, Ай ж узд1 тунриык тун туманында: Сол кезде салт аттылы 6ip ж ас черкес О тырран келд1 ж уртты н тура алдына. Бураулап 6ip туткынды елт1ргелк О лж алап куз койнынан экелгенк «MiHe, орыс1» д еп, ж ы р т к ы ш т а н ш ы к к а н д а ай Жур^рД! ж у р т топы рлап, 1рш лмедк С уп-суы к унс1з, т у с а з туткы н ж атты , Быт-ш ыт кып, соккы тиген баска катты; Cuieftin елген ж анны н сулдесш дей Кимылсыз калды катып жабырканкы. Кере алмай душпанынын туткын жузш , Ж е т р г е н eciTe а лм а й ащ ы сез!н, Уст1нен онын аж ал кагы п кан ат А лады дем ш ш ак к а, м уздап сез1м. Кайрат ж ок ш ьтатурын туткын жастан, Ауыр зш ж атты у з а к уст1н б аскан. Ш анкай туе турды аспанда кун толыксып. Кег1нен куаны ш ты нурын ш аш кан. Рухы н eMipiHiH к ар с ы а л а кун, Аузынан шыкты туткын ш арш аран ун. Ж ылытып кунн1н ыстык нур сэулес! Д енесш кетертт! элс1з бишараньщ . К араса элс1з кезбен айналасы Асау куз, асу бермес тау киясы, Сол кузра даркан черкес кам ал салкан Ж аралай жауынгер ел — ер уясы. Ceafli ж ас туткын боп зар ш еккенд1гш, Ш ошырлык дабы л тустей еткенд1гш, У ед ен де р — Кавказдагы уезд бастыктары.

Ш алынып Кулагина шынжыр даусы, А я к к а к к е н Tycin ю лттен геш н Б к к е н ш icTiH — су м д ы к ш ы нж ы р аш ты , К ез алдын кун прттен т тунек басты. Кеше гер! К асиегп нурлы ерюндж, О л 6ip кул, туткын болып жанталасты. Тженд1 уй артында жатыр, сездк Ж а н д а ж о к , к ар а у ы л сы з ж а л и я з е з 1; Ж умыста черкес бпжен даладары Т ы п-ты н ы ш ау ы л м у л гш ту р р ан Ke3i. Келбеген кез ушында ж азы к дала, Кек майса гулге оранран жасыл ала; B ip ж а к т а н к ал г ы п ор м ан cmFa к етш , Тел1 ескен бш к муздыц басын ала. Сол кузды кудаларан жолы кандай, Кайрылы орманра алы е жоралгандай... Кергенде сонын бэрш ж ас туткыннын JK y p eri ау ы р ofiFa ора н га н д а й . ¥ з а к ж ол — Россия, туран ел!, К а н д а й ш ат ж а с eMipi д ум а й ед|! С ол елде куанышты туНРЫШ б ш п, Ж ар суйш алгаш рет кунап еде Сол елде онын тунгыш кайрысы да, А рманы , TLneri м ен алгы сы да Ш ат болып еткен кундер Дзбег1мен О ралды осы сэтте ой уш ына, Ж аксы кун ескертмипн сактар ж ер1— Сорлы ны н ж уд еу тар тк а н ж у р е п едК Кеп керд1 ол ж алганды да, адамды да Б у р а н ж ол — сурры лт eMip б олран ды д а . Ж у р е г 1 д о ст ы н OFaH ал д а у ш ы боп Куш тарлы сую — туе боп саналды да. Ж ирен ш еткен к у т н сарынрандай, Сол уинн курбандык боп шалынрандай. E ni уш ты , п эт у а сы з eKi ce3fli ©ceKTi ж а р а т п а у щ ы е д ж ары нран дай. Д осы онын жаратылыс, дуние душпан, Ж е р 1нен туы п -ескен а й р ы л ы ск а н ; Куанып е р к ж д ж т танын ансап Киядан киырра алые кустай ушкан.

Э л ем н т айы астынла ем!р сурген • Ол !здеп еркш дж тщ нурын суйген. Ж урепн кумарлы кка кабындырып, Ш ерге де, ки ялга д а муздай бьлген. Толганып толкынды влек тындарандай, Ж ыр шаттык жанына ж ан жалрарандай. СенГмд! ж алы н атып сез1мменен Куш актап ж ы рд ы н тэж ж кармарандай.,. Болар ic болды ум!тке сиынранда, Ешнэрсе кере алмады ол бул жиЬанда, Кездсген ен акырры арманы едк Болды ew ii о д а райып мына танда. О л 6ip кул кара таска басын суйеп, Куткен1 тан ш апары куланнек Кулазып баткан кунмен 6ipre свнсем — Екен деп кврден сая e rri т1лек. Кун батып бара жатты тау астына, Адамнын тау жанрырырып дауысына; Д аладан ж урт ауылра кайтып келед Б аткан кун шарылысып шалгысына. Ауылра олар жетт1, шам да жакты, Д ауры ккан ун басылды ш ыккан катты. I>opi де т у н ри ы к тун к уш ары н да Т ынырып, тыныш талып, дам ыл тапты. Ж а р к ы р а п тун im iiifle KyMic б у л а к , KypKipen арып ж аты р таудан кулап, Ж амылып кара бултты каусыра устап Кавказды н уйктап ж атты кузы сулап... 0лдек1м шарылысып ай нурына, Тып-тыныш тунриык тун конынында, А ярын у р л ап б асы п к ел е ж а т т ы Дыбыска туткын орыс турды ояна. К а р а д ы 6 ip к ар а н ы кез1 Kepin, С уй ткенш е н а к алд ы н а жеТт1 кел1п. Tia катпай, ж ас кара коз черкес кызы Эдеппен турды и ш п сэлем 6epin. У ндемей к е з ж1берд1 к ы зр а к ар а й , Сене а л м а й , TyciM бе деп ж а н ы л р а н д а й : Ш арш ара н денедег1 ce3iMi ойнап С эл Fana ай нуры мен ж а н а р г а н д а й . Куана, езу тартып аяп к у л т, 383

Жакындап кел1п кана Дзе бугш, ¥сынды туткын жанра ерке суду, Акырын баяу колмен кымыз куйып. Балауыз жас сулудын лебш жутып, Мшезш, сез ле&зш кезбен утып, Журеп жнчгпц де аласурып Ыдысты кымыз куйган кетт1умытып. Шама жок бетен тыцй ол туануге, Бетз от боп, куйш-жанып кпнуде... Д1р1лдеп сулу даусы: сершл, деп ед, Дем болды туткын жанра кушеюге. 3opFa деп туткын Ж1г1т элш жинап, Сулудын 3MipiH кайт етпей жайлап, Турегеп, iiim -дары шелш басты, Кымызын ерке жаннын берген сыйлап. Суйенш сонан кейш тау жартасын, Кек таска ауыр тарткан койып басын, Сонщк! жанарымен бала кыздын Ентелеп карай берд1бар нускасын. Отырды узак уакыт кыз да тынып, Тып-тыныш 6ip тунриык oflFa шомып; Туткыннын журепнщ жан жарасын Ундемей отырса да жазбак болып. EpiKci3 ашылганда epimnepi,— Аузына сезд1 экелш тенд1ред^ KypciHin, кайта-кайта жаска толып Сулудын кара K03i мелд1реш... Жалт берген келенкедей кундер erri, Мал багып тауда туткын epiK KyTTi, Ызалы коныр салкын куз койнауы, Шыжыран оны жаз да жасырды ептй Myfti3i KyMic айдын кекп жарып, Томсарран тау астынан туса барып, Баяры черкес кызы тарлау жолмен Туткынра келед кымыз, шарап алып. Туткын жан керш сулу черкес кызын, Экелген ж уз1м суын, бал уызын Bipre imin, 6ipa3 уакыт еттзедй Ак кардай ак бидай мен cap кымызын. KepeciH отырранда жан жанарын, Б ел п аз унмен урып сездщ мэнш; _ Ti.a катпай терен сырдан кездер1 ойнап Шыркайды толыксытьт таудын э ти .

Бакытты грузинн!н энш булбул, Шыркайды шыдай алмай жанып гул-гул. Айтарын уктыргандай ойындагы Сезд|рет TyciHiKci3 жат кызыл т1л. Кызга тэн арнап тунгыш сулу жанын Кыз суйд1, б1лд! тэто бакыт балын, BipaK та, туткын орыс жастык шактын Ертерек жогалтып ед бал кумарын. Вере алмай жМ т жауап журепмен, Кумарлы жас махаббат тшепмен Курмелд!, элде умыткан рашыктык/гын Корыкты керген тустей урейшен. Сембейд1 жастык 6ip кун солган гулше, Кызык шак 6i3fli тастап женелгенше Bipa3 бар; кутпеген 6ip куанышты Bip емес, кушактармыз элденеше. 0cepiH кызык шактын жоя алмайсын, Bipiiimi гашыктыкка тоя алмайсын; Алайда жалындаган жастык кусы, KcwiFa кеп кайта айналып кона алмайсын ' Узгендей туткын ум1т болып K erri, ©Mipre жабырканкы уйренттк EpiKci3 кусалыктан тутанган от Жасырын жан сырында орын тепть Тунжырап ол кезген шак тау камалы, Сокканда ж1бек канат тан самалы, Куздардын ортасында турып туткын Шынына KipniK какпай 6ip карады. Акша кар, кызгылт шубар, кекше мунар Шалынды К03 ушында тау манайы, Беленген керкем сурет кербез тауы, Мэнп куз, акша кардын тастан тагы; Зенпрдщ бшк шыны кезге ш ндк— Тфкескен ак булттардан жакпарлары. Bip алып ек! басты ортасында, Жаркырап тэждей музы жартасында, Булт шаншып Эльбрустщ шыны турды Арарып аспан кектщ алкасында. Сорылса кек камшысы шарт-шурт eTin, Kypicipen от найзагай жарк-журк eTin, Туткын жан талай рет тау устшде

Отырган козралмастан тастай бек1п! Астында аярьшын булттар жузш, Даланы шеказ киыр шарлап кезш, Тырылып жакпар тастын арасына Ж алт берген, пана !здеп ан шошып, без!п, Кырандар куз жартастан Teyin ушып, Санкылдап булттан асып, кеки кушып; KiciHereH жылкы шуы, малдын даусы Басылран курюржен куннщ шошып. Кенеттен кек буршактап, жанбыр куйып, Ойнайды найзагайы бултты киып, Буркырап таскын атып толкын тасып, Тастарды не заманры айдап куып. Жападан жалгыз туткын тауда турып, Кез салып атырапка мойын бурып,— Артынан курк1реген кек булттыц Келуш тосты куннш кайта туып. KypKipiH найзагайдын Kepin кушт1, , Екп1нс13 дауылдан да 6ip елеен Кез Kepin, жаны ce3in аласурып, Элде не, куанышты туткын кушты. Алайда Европа жас адамын, Ел салты кызыктырды осы аранын, Туткын жан таулыктардын арасында Б1лд1эбден езше жат халык занын. Эппрш суйд! олардын карапайым, Конак жай, кыркысура жэне дайын. Сайыскер, кимылы ерк1н, api шапшан Олардын кушке толы алаканын. Кез алмай сарат сайын дуркш-дуркш, Карады черкестерд!н сымбат-керк1н: Толкынды, таулы, тасты кен дал ада Буркасын, кара буйра KHin 6epKin. mipeHin узенгие, жалдан кушып, Жуйр!кин пэрмен!мен кустай ушып, Уйренген сорыска ерте сол елдердщ Унатты, ражап сулу рендерш. Жортуыл жорыкка арнап ки1м киш, Бес кару белге асынып жургендерш. TaFbiHbin окшантайын, сауыт киген, Кыл аркан, кобан садак, канжар шген, Наркескен алмас кылыш мэнг1 досы Енбеп бос уакытта осы бьлген. 386

Баска зат кызыктырмайд, ешнэрсе ушш, Мейл1 атты, мейл1олар жаяу журсш,—■ Баягы 6ip калпында кайда керсен, Бас имес, жену бермес ерлж MyciH, Шошыткан бейкам казакты онын данкы, Тек барлык байлыры онын — жуйрж аты Тел1 ескен асыр салып тау жылкысы —« Олардын жан жолдасы — ер канаты. Айлакер каракшысы жолда турып, Menipey сай-салада барып журш, Бейсеует жолаушы етсе умтылады, К,иядан кырандайын кенет Kepin. Кезд1 ашып-жумранша тез сорыс бастап, Шартта-шурт кику салып араласса-ак CoFbicbin таудын сайлы жылрасында,— Суйрете женелед! аркан тастап. Аста дгы аласурып жулкынады, Арындап алра карай умтылады; Жолында жатсын батпак ор да, сор да, Атылып таудан, тастан кутылады. Каиды i3i шапкан сайын жосылады, Жанрырып шабыска тау косылады; Гурьлдеп Ko6iKшашкан таскын сура Шолп етш жоралады, Tycin api; Жолаушы лактырылган сура TOHi, Жатады жутып ылай толкындарын, 0 лд1м, тез елеем екен, деп перед! 0 л1мшн кез алдында такалранын... . MeciH сура жузш алып кашкан, Куатты ат толкындармен арпалыскан Шырарад садакша ойнап кемерше 6 зенн1Ц ак бураша кебж шашкан! Я, кармап KyMic кебж су epneci, взенге айбат шегш суррылт кеш1, Жергектей жоталардын жонын жауып — Тунерсе айсыз туннщ келенкес!,— Ер черкес калкан, телпек сауыттарын, Окшантай, сур жебел1 садактарын Агаштын мын жасаран бутарына Кояды iflin, суйеп жарактарын. Сонан сон арыны асау толкын сура, Кетед! cyHrin, жуз!п усап кура; ^ 387

Ун-тунс!з туниныкта малтыса да Kiрмейд! шаршап, талып кажу oflFa. Тыныш тун эзен тасып арнасына Kypnipeii, альт ушад оны асыга, Оцаша кулззыган сол арада 0 зенн1ц эрлей б!ткен жалгасында, Басыида бшк корран казак турад Суйешп колындагы найзасына. Арысын тунг1 езеншн кезбен сузш, Караса су бетшде калкып жузш, Карандайд душпанынын карулары,— ©м!рден жан тапсырып кеткен безш... Толранып казак неш ойланасын? Тун катып еткен жорыкты oftFa аласын?. Ажалдын. даласында жалбарынып, Елдег1 еске алдын ба ер дурасын. Кеше гер! Даркан ескен ез мекеш, Ен жайлау, ата коныс, Дон езен1, Ок жауган, канды майдан, камал алран, Сулу кыз сыландаран жан езегН взеншн жарасынан андып карап, Сум душпан сур жебеден тартса садак Ок THin казак мурттай ушып туст, Кулайды ку корранды канга бояп... Черкестер уй 1ш1мен отырранда, 0 3iniH ата коныс котанында, Жайланран жайбаракат кундер1нде Туратын коздап.жанып от алдында,— Ат соккан алые жолдан шаршап, арып, Жолаушы келе жаткан кешке калып,— Сондай 6ip уйге Kipin кел1п кана, Отыратын от алдына жайлап барып. Ориынан уй кожасы сонда турып, Сэлеммен жылы шырай курмет кылып, Конагы жайваскан сон берг1зуш1 ед Чыйхардай1тэта ж уз1м суын куйып. Дымкылдау тутш шалван лашык уиде, Жолаушы тэта уйкыра eHin тунде, Оянып тан аткан сон кош айтысып, Жорытып женелуин ед ез жен1не. ' Чыйхар —деп грузиидердт--жуз|миен жасалган Кызыл рабыи айтады. 388

Болранда талай мейрам той кундер!, Желюлдеп жиналысып Kirirrepi, Турызып 6ip ойыннан 6ip ойынды Жараскан садак аткан керштерь Садакпен — кус канатты.уландары, Бултта ушкан кустын байлап кырандарын, Асыкпай сап-сабымен бшк жардан Кергенде жан шошырлык кулауларын. ILlbiFapbin аспан-кекке жерд1н шанын Топталып атты, жаяу шубауларын. Ерлж пен TyFaH жаннын майдан ушш, Пыстырып б1ркелш eMip кетед! шш; Сондыктан, айт-тойдагы ойынында, Сайысад шыннан бетер салып кушш. Жай тойды кызык жасап ду кылады, Кит етсе кылыш жарк-журк суырылады. Жас балалар би билеп куанысып, Кыршынынан кулдын басы киылады. Кан теккен ермек ушш кайсар елд! Кунбе-кун кез алдында орыс кердц Басында ойын салтын суйсе-дага Сонынан ел1мд! ойлап жаны куйдь.. Шыкканда ел жекпе-жекке Tyci суып, Bip жанын кек коррасын окка усынып, Кешшпей eMipiHiH сенетшш EpiKci3 журген туткын турды 6iain... KiM бшед, онын не ой ойлаганын, ©ткен 6ip кызык кунш ойра алранын, Думандап достарынын ортасында Еске алран шыгар, бэлюм, тойларанын... Юм бшед еткен кунге екйад ме? Узшген умшнен секшд! ме? Bipre ecin, 6iTe кайнап я болмаса, Долы елдщ TypiH туйш жетшд1 ме? Жабайы надан журттын, эдет-рурпын Айнара туаргендей сешлд! ме? 0ftTeyip, yHci3 терен ойра батты, Сорысын ж у р е п ш ц баяулатты ; Эйтсе де, онын айкын мавдайынан ©згерген байкамаймыз еш(ир затты. . Бейхабар батылдыгына онын онды,—*

Айбатты черкес бпкен ан-так калды. Жалынды жас eMipiH аяп онын, ©зара куб1рлест айтып алды; Сонан сон судай тасып, масайрасып, 0 зд1-ез1олжасына масаттанды. Сен бкпдщ таудын кызы сонын бэрш, Журектщ шаттануын, eMip балын; Кунэшз, от ойнаран коз карасын Айтып тур, куанышты сую мэнш. TyHFHbiK тун шйнде ceHi досын, Ты катпай аймалатан, езщ сосын, Нурына рахаттын балкып, тыеп, Умыттын жер элемш толкып тосын. Деп едщ сонда турып: «Сэулем туткын, Кены аш, кайрысын жой капалыктын, Керыш KeniperiMe басын койып, EpiKTi, туып-ескен жерд1 умыткын. Кен дала кушарына кел сунгшк! Жанымнын падишасы — сенсщ бшк. Суй меш, кыз болталы ем1р1мде Керген жок нэркес козден ешк1м суйш, Черкестщ солкылдаган бозбаласы, Кнылган нэркес кездк кара касы,— Жаныма корпений ашып енген емес, Тун катып бола журш тун баласы. Tic жарып жауап катпас 6epiK кыз боп Данкы аскан мен сулудын 6ip дарасы. Боларын 6ip сумдыктын мен ангарам, Катандау экем менен туран агам,— Суймейтш адамыма саткалы тур Жат елге алтынменен койып багам. Сатпа деп эке, агама жалынамын, Болмаса, у iuieM, я жарыламын... Жан шелш баскандай куш caFan тартты, Туткын жан, суйем сеш, сен арманым...» Туткын ты катпады тым аяса да, Сулура кушп-жанран караса да,— Тунтык ауыр oflFa турды батып,

Башыктык сезш тындап куп алса Да- ¥мытты ол ез1н е з1ойлар тусш, Толкыны еткен куннт кернеп кысып, TinTi, онык 6ip уакытта шыдай алмай, Кезшен буршактап жас кётт! ыршып. Куйылган коргасындай болып катты, Журекте махаббаттын дер™ жатты. Акыры алдындары жас сулура: Зар шеккен кеншнен шерд1арытты: «Умыт MeHi, турмаймын мен суюше, Мен упнн от боп шалкып кующе, 0тк1збе 6aFa жетпес кунпци алтын, Баска 6ip тенжд1 тап журуще. Мен yuiiH сонан бал сор махаббаттан, Мун шалып мен1н жаным салкын тарткан, Ондай жар алдамайды, баралайды Айдындай ай нурынды шалкып жаткан. Сабидей ерке тоты от боп жанран, Суйед! ол ce3Aepimtf жалындаран, Ум1тс1з, я т!лекс!з гулдей солып, Кумарлык курба^дьты мен шалынран, KepeMiciH, бакытсыз рашыктыктан,— Жанымнан мешн сумдык дауыл соккан. KepeMiciH, сен i3fli, босат меш; Жанымды ая м ен т мунга баткан! Бакытсыз сулу досым, ару жаным, Кез1ме не Fbin бурын шалынбадын. YMirriH жулдызына ол кундерде Зор ceHin, арманыма арындадым. Кеш калдын: бакыт жолында елген жанмын, 0 urri yMiT елесждей ушты жаннын; Кол узд! сенщ досын тэтп ем1рден Тас болган ce3iMi ушж ыстык каннын... 0 a i epiH катып калеан суык ызеар TipiHiH бал cyflicm калай кундар?! Мелд1реп жаска толы турран кезд1, Жымиып кабылдаудан не киын бар? Кызраныш аркаларан азап сыйын, Селт етпей ceeiMcia бой сокса куйын. Жаткан жан уйып рашык кушарында 03reHi та гы да ойлау кандай киын! 391

Сонша/.ык эр! акырын, api эдеппен, Жан кушш жутканда сен еркелеткен, Сен ушш тыныштыкта кэз жас алып, Сукадн шапшансорып сагаты еткен. Сол кезде абдыранкы, кен!лщ вспей, Сыйпатын мунайынкы боп елестей,— ГНшшщ сенщ мэнг! суп-суйюмд! Kepiwii кез алдыма кврген тустей. Шакырып сол елеске умтыламын, Ундемей, кврмей, бмшей жулкынамын. 6 з1мд1 умытып, саган бер1лгендей Кушактап сыр жумбарын кулшынамын. Сол yiniii жапан тузде жасым тегем, 0 з1ммен кайда барсам соны керем: — Экелед жабырканкы ол 6ip мунды Жанымнын ce3iMiHe менщ терен. Салынран кол-аякта TeMipiMfli Онаша таста арманда eMipiMfli, Ойымды, мунымды да, кез жасымды Камыккан баса алмайсын квншмдк Ж уректт бас урранын с е зд т бе, кер, Кеш Meni, коштасалык колынды бер. Эйелдщ махаббатын тым узакка Мунайтпас салкын тартып айрылысар жер. Кумарлык, етш, кайта куса болып, BipeyAi ерке сулу тары суйер». Ж ас сулу ашып аузын, сынсып, даусын Шырармай жылап отыр квзден жасын, Кунг1рттеу, унс1з туйык кез карасы Сезд1рген екпельназ ишарасын. Колында жшрггщ кыз талпынады, Kerepin келенкедей калтырады; Суыиып кыздыц колы, ce3i мунды Кусасы кумарлыктын айтылады: «Ойпым-ай! С ен т орыс TUieriwu, Бше алмай, кыз нелжтен журепнд1 Берйпп мэнг1 caFaH, баурында аз кун, Тыныстап езш умытып журе бшдк Аз рана куанышты 6ip тундерд1 Еншщ деп Kbi3Fa тардыр Ж1берген-д1. Калайша куанышым мэцг1сенд!?.

Айналып конар ма екен колга eHfli?.. Колыцнан алдау туткын келетш ед 0м!рден Kepreni аз жас жанымды. Жалгыз-ак ек болмаса, ая бш п, Тьп катпай ерке назбен ойнап кулш. Белеген болар ед1м рахатка Барынып эдеппенен басымды иш. Dip минут Ke3i уйкьта шнгенш, Мунды дос тыныштыкка беленгенш Tiaeymi ем, куп кермедщ амалым не, Кдм ед1 ол, кай сулу ед суйгендепн?! Орыс кой! Cyfiflin Fofl сен, эм cyftiKTi? Азабын шеккен еши тусМкть.. Бафу ет! Сен де м е н т exciriMfli Мен тарткан к улм кылма Kaciperri*. ДедТ уши токтатты, жас тамып Kerri. Кеудесш кернеп куса алып Kerri. Аузынан сез сейленбей kg61k атып, Ешнэрсе сезбей естен танып Kerri. Кушактап кур т1зеан туткын жаннын, Дем алып, шакка сулу талып кетть Бакытсыз сулу кызга туткын ж1г1т, Акырын басын суйеп айтты yrix: «Жылама! — менщ-дары журепмде Зар толы, келген жанмын тагдыр куып. 0 з1мд1суйген жанды сую деген Менде жок, жалгыз суйiп, жэлрыз куйгем Мен калган жапан тузде жалгыз жалын, Шорымнан кулге айналып ез1м свнем. ©лерм1н судын алые жиепнде, Квр болар осы дала елгешмде. Тот басып осы жерде 6ipre uiipip, Зьлдей боп тем!р мсен суйепмде...» Сэулесш нурлы туннт тунек басты, Алыста аспанмен тау араласты... Кадалып карасысып, бас Hicin, Tui катпай гашык жарлар ажырасты. Зарланып сонан 6epi туткын журд1, TeHTipen жалгыз ез1ел кыдырды; Hyp ceyin ден уетже алтын шапак

Кун батып, кун артынан кундер туды. К араты тун артынан тун айналып, Ол — боска ерющикп ансап турды. Кейде, aFaui арасында кшк ойнап, Ымыртта ceKipce де яки сайгак; Жасырынып элде казак жатыр ма деп Шынжырын шылдырлатад жулкып жайлап. Казактар тун жортатын ауыл талап, Куткарып кулды ер журек, елд1 тонап: Дауыстайд... еш дыбыс жок айналада Гурьлдеп жатыр жалгыз толкын тулап. Сезгендей адам исш карангыда Жорыткан тун жамыла тек ан зулап. Ecirri 6ip уакытта туткын орыс, Тау жактан жауынгерлш шыкты дауыс, «Жылкыга, жылкыга!» деп аттан салган, Жугеннен шылдыраран шыкты дабыс. Карандап усте бурка1сауыт жайнап, Каршылдап ауыздыгын аттар шайнап, Турды 83ip шабуылга барлык ауыл, Согыспен ескен урпак бгге кайнап. ©зендей шьщнан шыра актарылып Кубаньнын2бойын ерлеп аттанды журт. Кайтура элдемкш олжа кылып. Мунартып тыныштыкка ауыл батты; Шуакта сак тебеттер уйктап жатты. Жалацаш, кара торы жас балалар Еркшдеп, мэз-мейрам боп шулап бакты Отырып бабалары шылым тартып, TyTiHiH трубкадан буркыратты. Сызылтып жас кыздары эн салранда, BiaeTiH ecni сазын тындап жатты; Кандырып куларынын курыштарын Журег1н кэр1лерд1н эн жасартты. у р к ин —Кавказдагы —тау ел'шщ сыртынан жамылып ки-

ЧЕРКЕС ЭН1 Гур1лдеп езен жатты толкын атып, Ун-туназ тун !шшде тау мунартып, Суйенш колындагы найзасына, — Казак тур уйкылы-ояу мулгш катып. Уйктама, тунде, казак, сак болып тур, бзеннщ аржарында чечендер1 жур. Казак жур кайыкпенен суда жузш, 0зенн!н Ty6iH шалган ауын су зт. Кетерсщ, казак, батып езенге сен, Сэбидей сура баткан ойнап журш. Шомылып ыстык кунде суда магшр, бзеннщ аржарында чечендер жур. з Касиети су жиегш мекендесш, Шалкыган кыстактары байлыгы ecin; Эн мен би сол ауылда, сендерде бар Орыстын эншыгер! жупркш. Сулулар, уйге шапшан кайтып улг1р, ©зеншк аржарында чечендер жур. ечендер —Кавказдары халыктык 6ip rypi. 395

...Шыркасып осылайша кыздар тынды Ж арада кашуды орыс арман дылды, BipaK та туткын ж ан н ы н KiceHi ауыр, Тунриык взен жатыр катты арынды... ¥йкыра KeTin дала балбырады, Жартастар мудра шомып жай тур эн1, Ауылдын лашырына шарылысып, CeHiHKi ай сэулеа калтырзды; Калрыды жардыд бшк карагайы, Сап тынды шанкылдаран кыран-дагы. Д yGipi журген жылкы алыстары Сэл FaHa жангырырып тауда калды. Сол кезде 6ip дыбысты кулак шалды, Буркенген кыз niuiiHi карандады. Кайрыдан жуз! солран, жабырканкы Туткынра жакындады, келш калды. Адсаран эдем1 аузы сезд1 сонша. Куса боп, кезше жас толган жанша, Иырын кеудеа мен бурым жауып Толкып тур кара шашы толкындарша. Dip колда жаркылдаран алмас ара, Екшпй колрэ болат канжар ала Келаткан кустай ушып сулу тур! — Шыккандай кыз купил кан майданга. Туткынра карап турран кадап кездь «Каш!» — дед!, жет!п келш таудын кызы, Жолында черкестен жан кездеспейд!, Кашудынтунд! етюзбей келд1кез!, Колына канжарды ал да женел!п бак, Тун iini, адам кермейд баскан 1зд1>. Колына д1р!лдеген араны алып, Юсенге аяктары салды апарып; Киылып ара астында TeMip быж-быж, КеЫлд1 болат шынжыр шылдыр кэрып. Шарт етш болат KiceH киылранда, Кезшен кыздын жастар Kerri тамып. — Босандын, кош еши,— деп сулу турып, BipaK та, ес жок, туе жок эл1 курып, Жузшде махаббаттын жалыны ойнап, Киналды 6ip жарынан жел де улып.

Суылдап, кыз желег!н желп1дГ yptn. «Жан досым! — дед1 орыс:— сен шын мендж. Мэнгшк, елгешмше мен де сендж. Жексурын елд1 тастап екеум1з де Кашайык» (не керсек те 6ipre кордж). — «Жок, жаным! Болмас орыс муныя жеш, 0 м1рдщ тэтт! napi райып болды. Мен бжгем барльж icTi, куанышты, Kynnici бастан erri, i3 жоеалды. Мумкш бе? Басканы сен суйгенсщ де, Соны тап, соран лаззат бер неабе. Мен не ушш капаланам, кайры шегем. Осынша хасрет шекпм мен несше?.. Кеше гер! Махаббаттьщ дура rei'ii, Шырармдн сагат сайын естен ceni; Кеш жаНЫм! Шеккен мешн кайрымды умыт. Колын бер... Ен сонры рет экел бер1». Сулура сонры секунд колын созды, Журег! кустай ушып, кушты кызды. Тым узак айырыларда сушскеш Косылран махаббаттан белг1 сызды, Кеуде мук, кос жас кыршын кол устасып, 0 зеин1н жарасына TycTi басып, Женелд! epiKTi орыс жузш cyFa, Кумштей толкындардан K©6iic шашып. Ж егп эне аржактары жартастарра, Жармасты биж жарра кушак ашып... Bip кезде мешреу толкын гур1лдед1, Алыста элдекайдан 6ip ун келдь.. Ш ырып ол долы езеннщ жарасына Артына карады, еш зат бшнбедн Жиег1 мелд1р озен айкындалып, Kenipin кумж кебж кул1мдедк BipaK жок жап-жас сулу черкес кызы Тауда да, жагада да кершбедк.. Bapi влж... уйкылы-ояу жарадагы Акырын жел сорып тек дем алады, Д1р1лдеп ай сэулесш толкын суйin, Уйршп су жылымы жоралады... Тусшдн 6api де аян, шжа калды Коштасып ен сонры рет шолды манды. 397

Кур ауыл, кора, дала ол мал баккан Таныс жер кезге келш тура калды. Жан кинап шсен суйреп талай журген Адырлар, тас койнаулар жырак калды. Ер черкес тауда журген энш ecTin, Сонни рет корд! таныс булактарды. Кыррд тан шапак шашып куланиек, Tipiflfli тан нурымен тунп тунек, Шашырап кун шыкканда жалгыз аяк Жолменен туткын журш Kerri женеп. Туманная мунарланган алыстагы Орыстын найзалары шаиллысты энИ Корганнан анда-санда турды естшп, Кузетий казактардын дауыстары.

эпилог Сонымен, клял досы нэзж муза Калыктап ушты беттеп Азияра; Кавказдын даласынан жабайы ескен Гулдерд1узд! езше тэжд1— сыйра. Айбынды ел жау жорыкта жайнап туран, Музаны сымбатымен кызыктырран; Жасанып сол кшммен элденеше Сикырлы кыз nepiurre келген маран. Жавалап е а з жаткан ауылдарды, Жартасты, кетуmi efli кезш тауды. TyHFHbiK тауда турып тыадаушы efli Кыздардын жет1м калган унш зарлы. Ол cyftfli ер ауылды кайтпас жаудан, Ер журек казактарды дабыл урран; Корранды, моладары шыракшыны, Жылкыны К1анескен азан-казан. Кудайы эдем! эн мен куйл1сездщ, Еске алса толып жатыр керген Ke3iH, Кайтадан бэлюм e3i сейлер элде, Тараган шеж1ресш ер Кавказдын. Сейлер жар алыстагы жайын елдщ, Жекпе-жек Мстислав1шыккан ердщ, Алданып кырылранын Рессейдщ 6шпенд1 кыздарынан Грузиншн. Жырлаймын сол 6ip кезд! даныктанран, Бурканран исш ce3in канды майдан, 'М ст и с л а в —Владимир эулиенщ баласы, батырлау болраи, B3i князь ол Кесэгэли дейтш елмен согыскаи (черкес елдер! болуы 399