Жароков Т т1

Деп, ойы токсан толкып, вртше шалкып, Inline жумысшынын цалды барып. Kapjii емес кундег1дей турран карып, Жуз1мен келд1 «жылы» жылман карып, — Калай?— деп — жана инженер бастыгыцыз, Свздермен кекесшд! гурды шалып. Ертерек шыгар оган болу бастык, Инженер болу OFaH кылар жастык— Окыган жана маман, шспеген жас, Онда ani бар да шыгар асырыстык... Са.чраннан пар келе алмас ол б1здерге, Арта алмас бала-шара эз1рше,— Деп бетш квн жаррактай тыржитты да Сумдыцты туздыктады «эзиние»... — Кайсарды «унамайд» деп б1реулерден, Осында свз естш м куб1рлеген, Дурыс-ау, онысы да деген кезде, Ашулы Мукаш турып д1р1лдеген: — Атама, Ордабаев, бул сез11Ш, Костар деп турсын айтып шм ез1ндд! Ж арк еткен жана вМ1рде жас маманды, Шалманыз, бмекйз рой 6i3 де <аздП— Болса да оиын аз кун келгенше, ИИркшшн журт риза ецбепне. 0 3 in n iH туганындай iuiKe Kipin, ¥лт-ултка суйдш журтты белмеуше. Дегенде: Сергей менен Мукаш бастап, Шуылдап жумысшынын 6api костап, Калауын жас маманный кетергенде, Куптады, кошеметтеп журт дауыстап. Сол кезде аузын ашпай Ордабаев, Ы рысып шетке шырып, ойга калып, Кезшде журттын туею дем алатын, КэЫнбей коз ушына болды райып...

Сол сагат, катты coFun конырауын, Bip адам аша айкайлап омырауын, Бастыктан жумысты сэл токтат деген, Келд1 деп жетшзд! тез хабарлауын. Кшсш кшмдерш журт жабырлап, Баракка кетш бара жатты тарап. MaaiMci3 не болары кепшшкке, Сол минут жумыс калды саябырлап... Асыгып icTi тергеп аласура, «Жоспарды» зерттеп шугыл комиссия, Он бес кун куш-туш дамыл таппан, Жумылган зиянкест!к сырды ашуга. Ашты олар,— 6ip сумдыктын болгандыгын, Кулауга уйд! ынгайлап салгандыгын, Тартканда уй жарынын табан тасын, Кей жерд1ц цементтелмей калгандыгын... Осылай Ордабаев сызгын план, Зиянды ic боп шыкты ол ойлаган, Тура тур ол аз болса, осы жолда Жумсалган ашылды акша миллиондаган. Осы icTi аштырмауга жау таласты, Opmirin Ордабаев жан таласты. Сумдыгын сур жыланнын селт етк1збей, Бас болып ен oyeai Кайсар ашты. Сумдыктын сыры ашылып мэл1м журтка Болганда, Ордабаев eHfli сотка Бер1лс1н деген токтам шыккан шакта, Кайсарга жаудырды алгыс турган топ та. х Жасаган e3i жана жоспарымен, Жоспарын журт куп алып костауымен, Кулшынып уйд1' кайта салмакшы боп, KipicTl Кайсар 6ipre достарымен. Домалап Kipniin тастар колдан колга, Тартылып уй табаны каланганда, 801

Жарлары жерге ерш п цементтелш, Согылды 6ip жагынан мын-мын балга, Домалап таудан келген кек тастардын Шакканда шакпак тастай от шашканын. Кергенде ерше енбек суйсшесщ, Кек таспен калап жаткан уй астарын. Лом, суймен колдарына устап болат, Урганда гурсшдетш кек тас жарат, Бакшалап сол тастарды егеп, киып, Табанын зэул!м уйдш жатыр калап. Баяры таскындары таудан келш, Кек нардай жаткан тасты Mauri nierin, Юршштей заводтары кайта кырнап, Уй жарын алуан кол жатты epin. Кек таска TicTecTipin тем!рлермен, Ж ет1 кат жер астынан жарын ерген. Курыштык куатымен кушактата, Кайнаган кара таспен цементтелген. Жаркырап тунде электр шамы жайнап, Мындаган уй салушы ерлер кайнап, Солардык ортасында Кайсар да жур, Жшерге жшер жалрай, кул1п-ойнап. Ецбектщ екшентш алуан ерш, Кэр1мен, жастармен де еккей epiM, Ж ас Кайсар араласып жумыста жур, Сыпырып самайынан аккан терш. Жайдары, жан бккенмен жанасады, М1нез! журтка жаркын жарасады. Байкаушы болып боска карап турмай, Сыбанып Kipniurri де каласады. Каладан кез ж!берсен тауга карап, Горькийд!ц кешеЫмен жогарырак, Bip зэул1м уй салынып жатты жака, Кайнаган алуан кол тасын калап. 302

Сонымен терт-бес айдын шамасында, Таумен де жаратандай таласура, Кек сузген 6ip бшк уй кезге TycTi, KepiKTi Алматынын каласында. Безенген мьщ терезе, бес ж уз белме, Беленген балкондары Кызыл гулге, Жакуттай жаркыраран жары жайнап, Керьпген кекке бойы керщтене. Куйылран багандары мрамордан, Сулу уй безелщген мын кубылран. Сэулегп электрдщ шам-шырары, Сэулесш шашкан алып кундей нурдан. Сол уйдщ зэул1м бшк дэл басында, Кырандай таудын конран жотасына, Курыштан куйылрандай 6ip адам тур, Кез T irin жана уйдщ жартасына. Kepifti3 — ол баяры кара бала, Бала емес, жас инженер Кайсар рана. Турран жок уй жарына текке карап, Bip сыр бар онык суеты каруында. Айбарлы турран айкын ердщ epi, Кымбатты салган зэул!м уй зергер!, Цементтен тасын калап 6ipre журген, Салынран осы уйдщ бас инженер!. Бул уйдщ ерд! Кайсар кышпен жарын, Буза алмас жауын тугщ eiu6ip жауык, BiTipin уй салуын, телефонмен, Жург1збек болды жарык мыс сымдарын, Ол ушш мамандарды басты-басты, Шакырып сейлесуге Кайсар тосты, Связьдщ мекемеа кер деп уйд!, Ж'берген манаты айткан карындасты. Отырып мамандарды Кайсар тосты, B ip кезде машинадан 6ip кыз TycTi. Карындас связьдагы жетш келш, Кайсармен K ipin келш амандасты. аоз

Бул TVHFbiiu кездесуде Kepin 6yriH, Bipiiiiu 6ipi 6i.'iin мамандырын. Кол 6epin жатып Кайсар деп Нл катты, — Шет болмас б ш п койган, атыцыз ш ? — Связадк кецсесшщ маманымын, МЭЖИДЩ Дей бергенде: — Жамалымын... Кайсардыц канды беН жуз кубылып, Куанып, жулдызы ойнап жанарынын.: — Мен — Кайсар! Танимысын,? Жамал сэулем?! — Жулдызы умпчмищ сэулеленген. Келпи,— деп арманымнын тоты кусы, Усынды колын кайта баста берген. Жамалды, сол сэт 6ip куш тарта турып,— Ж уреп сорып, ойы таркатылып, Мелд1реп кара кез1 жаутак кэрып, Анадан жаралгандай кайта туып,— Ак беН шоктай жанып ipeniime, Bip ушкын жарк еткендей журепнде. Албырап кушак жайып куанганнан, Бкпместен жыларын да, кулерш де. ЖуреН кеудесшде толкып, тулай, Не деуге бишей, сасып тчл ката алмай, «KepicTiK, сейлесерм!з» дегендей-ак, Карасып калды тек кос кез жаутандай. Турганда олар солай журт та келш, Салынтан зэул!м уйд! тастан spin, Kepicin, акылдасып, макулдасып, Уйге осы журпзсш деп Kerri керш. Кетерде Кайсар менен Жамал 6ipre, — Кош! — десш, кол алысып келш тшге Женелд1 жумысына сез байласып, Кенпрек кен отырып сейлесуге... 304

XI Б трген шырып уйдщ тебесше, Кумктей Алатаудын кеудесше Кез салып, кеп кадалып Кайсар турды, Tycipin еткен кунш еши ecine... Ke3ine Tycin KyMic таудын тасы, Кек булак, таудын жасыл айналасы, Бас шп, 6ip кездег! елестейд1, Ke3ine елген маркум сорлы анасы... Сол кезде ызгарлана туйш кабак, К,ас какпай, Кайсар турды кезin кадап, Tui катты 6ip уакытта жалындана, Таскынды ойлап турып, TayFa карап: — Алатау, — кеп жасаган шал аксакал, Тебен муз, бауырын суык кар, аксакал! Таскыныц кара тасты как айырар, Кезс!з куш, кейде ашуын бар, аксакал! Ойласам, баяры еткен жас кушмдк K epreim iH тас лактырран таскыныкды, А рызып сура анамды, панамды да, Акырран алдаспандай аскынынды. Таскында cyFa кеткен ез ушмнщ Орнына жана уй салып, тасын кидым, Долданран таскыныкды тойтарсын деп Цементтеп белдеу1не курышты ид1м! Таспадай сыдырып ап TeMipiHfli, Курсадым тасты ipreMe тегеур!нд!. Тасатын тас буларыч шойын екеш Турбамен келд1 керек eMipiMe. Дэумш, деп мактанба тау суйген аспан, Бас иген сендей асау талай таскан, Кез Tii<ne зэул1м yflfli кулатам деп, Bip улы куш бар б!зде сенен де аскан. Сен туг!л, жер к!нд1г! талай таудан, Памирден, Хантэюр!ден, Гималайдан . Жароков. I ток 305

Аскан 6ip айбарлы алып б1зде куш бар, Жаркырап тугаи кундей — аткан таннан. Жаркырап жарастыкты — заманыма, Kipnimi зэул!м уйдщ жай калана Жаткан жок,— эр гаршште алуан куш бар, Алматы таннан туран жана кала. — Деп, Кайсар атырапка кез!н салды, Жжер! ершеленш оттай жанды! — Кершш тарткан сымдай кешеде уйлер, Сап тузеп солдаттардай тура калды. Кеш болды, кектеп усап жулдыздарга — Жагылды электр шам белеп HypFa. Байласкан уэдеамен кета Кайсар, Бармак боп Жамалменен театрра. XII Тунгиык тунг! он б!рдщ шамасында, Кулпырран Алматынын каласында, Колтыктап Жамал кызды Кайсар журдн ¥сатып ак сункардыц баласына. Нурлы eMip еркелеткен era жасын, Бой балкып музыкага отыргансын, Кайтуга бакша аркылы беттеп ед1,— Кещлд! Kopin «Кармен» операсын. Сез1ммен ыстык, тэтт1 куй!п-жанып, Бакшага келд! турран гулге оранып, Жайдары жазры туннщ лебш жуткан, Карсы алды кызралдактар шешек жарып. Кек бойлап бакшанын да бэйтерегн Сек!лд! аспан менен жер Tiperi, Тургандай тал бойында жалгыз мж жок, Шайкайды жапырактарын жел тербеу!. Бутакка конып булбул — эшш конак. Мадактап элдегамд! эн шыгарад, Кек жасыл жапырактардын арасынан, Карайды exi жасты ай сдоалап.

ЖуР'спен балбыраган баяу FaHa, Бакшада eiu i етуге таяранда, Агаштык тубшде андып турган жалрыз, Dip адам каран erri ацрарранда; Сулудык устап Кайсар бшегшен, Еш нэрсе сезбей жайлап журу1мен, Байкаусыз бурылран кез кыздын Жамал Жарк eTin тид: канжар журегшен... Каиды кол канжар с!лтеп кулаш кэрып, Максаты — Кайсарды ед1 тастау жарып, Алайда, умтылранда канжар тайып Жамалга тид! асырыс ауып барып... Жамал кыз жанталасып жулкынганда, Жалма-жан Кайсар-дагы булкынранда Сескенш наганынан тез шегшдк KaficapFa кайта канжар умтылранда. Алгашкы кара канжар жарк еткенде, Сылк етш жерге Жамал жалп еткенде, Кайсар да кас какканша наганды алып Bip атты каны кайнап кан теккенге... Сезбед1 сасканынан KiMfli атканын Б1лмед1 элде тунек, тунд1 атканын? Кушактап жанталаскан Жамал жарын, Сезбед! к!мге ок даусын тындатканын. Шак еткен даусыменен тунп ок-дэр1 Кез келш милиция адамдары, Устады кашып бара жаткан сумды, Колында д1р1лдеген кан канжары... Душпандык afliciMeH тун жамылып, Кайсарды кылжитуга (Нрден жарып, Жумсаган канды канжар шокша сакал —■ Зымиян болып шыкты Ордабаев. Жамалдыц денесшен кан куйылып, Аккан кан тамшысынан жер жуылып, Кайсардыц кушарында талыксиды, Ашылып, кара Keai, 6ip жумылып... 307

Курмел1п сейлеуге де келмей п'л), Акырын емерш п ершдерк Сейлеген ишарада суйгея сез1м...— Сылк етт! узтгендей солып ryni... Эл курып елсш-алан тыныс KeMin, КеНнен увшгендей жулдыз сенш, Калтырап ак саусары Кайсарды устап, Карайып Kerri K©3i, басы зенш... Сол кезде булт буркенш кектщ де айы, С езш п, сулуды эл а з — аяганы, Болып ед жел де акырын курсшгендей, Bip кезде Жамалдын жалт караганы,— Айра да, дем бергендей KaftcapFa да, KepiHfli калгандай боп жан caypaFa, Иыктан жанай тиген канжар ж уз1, Талыксып кетт1 сулу, кан саулауда... Bip кезде сэл кимылдап демш алды, Жулдызы сене жаздап, кайта жанды... Жарасын танып Кайсар кушактаган Минутта машина да келш калды. Сол мезг!л кект! жарып, тунд1 Typin, Kyum куш козралрандай кун курюреп, 0н салган кешеде лек кызыл эскер Айбатты дауысынан жер тЫреп! — Сап тузеп катар-катар канаттасып, Лег1мен б1рдей лып-лып аяк басып, Кешеде е т т жатты куш! кернеп, Таскындай кайнап бойда кайрат тасып. Айкайлап 6ip жарынан ащы гудок, Кек TyTiH 8аводтардан шьтып туйдек, Енбектщ сарынына алуан epfli Шакырып турды куш1 бойды билеп... Кайсар да кайраттана, канаттанып, Жамал да кезш ашты жаткан талып. Тан турд! ак KipeyKe ш ым ы лды рын, Сершлте тун тундИн -бузып-жарып!.. 308

Кун uibiFbm, Алатаудан шугылалы, ©рледк шынга шашып шугыланы! Тарткандай жаз куйше домбыраны — Сылдырап таудан булак сыцрырады. Эр уйдщ алдындагы аулаларда, Малынган кызыл гулд1 бакша-бауда, Узшп сабарынан домалана, Тускендей ауызра кеп алмалар да... Кешеде бэйтеректер басын иген, Тал боны неткен биж квкке тиген! — Шырыста, Алматыдай гулге оранран Каласы сулуырак и м бар керген? Гулше 6i3Ain eMip гул жетпейдь Нурына б1здщ таднын нур жетпейдь Безентш мунан да эсем жырлар ед1м, Kepidне Алматынын, ил жетпейдк KiM суймес ceHi осынша, сулу кала, Кулпырран кузынменен кудулана. Алмадан Кызыл арай алка тарып, Нурланран алтын айдай сулулана. Алматы тур кызыл нарт туын тжкен, Саянда суйем ceHi шын журектен, Каланган ceHiH ap6ip тасын артык, Мунайран Париж, Лондон, Нью-йорктен! Лондоннан, Нью-Йорктен туман баскан Алматым мын есе артык, керюк аскан. Журегщ Москвамен 6ipre coFbin, Сэуле алдын Кремльден шурла шашкан! Кун нурлы Москваны суйгенджтен,— Суйемш ceHi, Алматы, шын журектен! Тыныстас OMipinMeH eMipiM 6ip, CeiiiK сол сулулыгык жыр тербеткен. Алматы, сымбатты осы турысында, Бурканган кушщ болат курышында. 309

KypcaiiFaH камалдагы сен карауыл, Олактын Кызыл тулы Шырысында. Камалсын, тастан куйран алрыр алмас, Сен курыш, ок буза алмас, отка жанбас. Каласы халкым куйран улы куш-пн, Койнын куз, жарын жакпар,— жау ала алмас! Таскындай — елещи ерден куламалы, Куйылтпай акын жаным шыдамады. Жулдызды Кремльге жетс1н даусым, Одактык мен де акыны сыбаралы. 1937

НАРЫН (Поэманыц фрагменттерО АР НАЯЫ ШАРЫКТАУ Сонау 6ip кум Нарында сонау Жаткан, Соны жер ой ойлаткан ояу жаткан; Кокке ушкан кек орманнык кексшндей Жанымнан жыр самраткан, баяулаткан. Шарыктап, ал сайрайын, карсы ал Нарын Суын бал, кумын каймак, кэусар Нарын; Typmin кум курары, ел кулагы Елж1реп, тандай KaFbin тамсанганын Kopeftin, кореши де куй тегейш,— Есткпсш аспанга ащы эн салраным! ©cipreH саясында кум орманы,— Дер, маран эн салмасам, эн салмадык. Такында ез1 туып талпындырран Дауысын акынынын ансар Нарын. Bip белг! кумнан-дары, жырдан-дары Жасайын, басайын да ансауларын. Жан ед1м кумда туып, суда жузген, Кумнан гул, судан сулу шжу т1зген; Коянын кумнык Нарын косаярын Туйрындай бала жастан шолган кезбен.

Сол жердщ туйгем ойра тур, тусш де, Елшш кещл кушн, кулюсш де, Ак куйрык, кара кулак, кызыл кылак Кулиган курык атып тулшсш де; Кей акын таудан езге жер суймеген, Кумыады — шел деп упал менсшбеген, Таура ыктай, кумнын терец сырын укпай, Сулулык жок — деп кумда, менсшбеген. Сулулык деу женбе тек тауда рана, Барлыры сулулыктык тау рана ма? Кепнде ай, келшде акку жузе бшсе Сулулык емей о да жай кала ма? Тау сулу — сакталынган алтынымен, Су сулу актарылган толкынымен, К.ум сулу — кара орманды шалрынымен, Квк сулу — куннш шурыла жалкынымен* Сулудан сулу озар салыстырса, Жуйржтен жуйрш озар жарыстырса, Не пайда, бейнелеген сулулыктан, Шынайы шын ём1рден алые турса? ©з1нен би1к жокта тау да сулу, Кун жокта тунде жузген ай да сулу; Шадыман шын сулулык eM ipfleri Кактырран 6i3re канат тан да сулу. Сондыктан,— б1зге 6inteH кыр да сулу, Тау сулу, гулденд!рсен кум да сулу, Сайраса таннын акын булбулдары Кулпырган кум туралы жыр да сулу. II Кум Нарын кабат-кабат катарланган, Конында карарайы калкаланран; Гур1лдеп 6ip жарында Каспий жатыр Айдыны аспанды орай алкаланран. Еркелеп 6ip жарынан Ед!л-Жайык Ентелеп ен Каспийге кулаш жайып, 312

Асыккан FaiubiFbTHa жас сулудай Cyflicin, кушактаскан — куйнт-жанып. Тунгиык кэр1 Каспий ойра баткан, Талай жыл afiFa TeciH аймалаткан. Жузд1рсе жазда айдыны толкынына,— Музына кыста айбыны тайганаткан. Тец1зге тенб1л аспан теикершп, То.пкында жулдыз жузin женкершп, ^ Кершген кек Каспийдш жарын керней Кетрген KyMic кебж кемкершп. Жарына сорып толкын толкынданып, Толкында келенкеа алтынданып, Аймалай аспан йектщ дариясында Алтын ай, бейне, жузген алтын кайык. Тубшде тещздщ шат шабак ойнап, Бетшде ак шагала шагалацдап, Шетшде кайыкшылар карандайды Алыстан ак желкекп агарандап. Кез суз!п, терен тендз тубше де, Караймын жым-жым еткен TypiHe де; Жел cyfiin эж1мденген су 6eTiHiK Жымиып тш каткандай унше де... в н 6epin кара жердщ esipine, Талай жыл аккан тендз eMipine Квз Т1ксем — кегйшрлг толкынынан Тукриык ой оралад кенШме. Шалыктап ой сол кезде толкындайын — Калыктап кыран кустай талпынбайын Туралмас томагасын сыпыра ушпай,— Сондыктан саккылдайын,— тартынбайын. Толкып ой толкынданган тешздешн Туралмайд ой epiciH ергГзбейш, Ойнаган толкынында нур болмаса, TyHFHbiK тещзден сыр неге 1здейш?1

Ертеде, ерте, т1пт! — ерте кезде, Каспийдей болмаган кез ел тещзде; — Аспаннын найзагайы жасыл атып, Булт буркап, су шайкалган ер тещзде. Кара булт кешкен кезде кепи cerin, Тасыган тец13 жарын толкын Teyin; Каспийдщ кекше музы жылысканда Тубшде калган таудай кумдар merin. Талай жыл торка толкын жамылган кум, Тубшде терен тек^з шомылган кум, Толкынын тек13 cepnin сытылганда EipiHmi ку н кезше ш эрылрэн кум. ¥ялып кунн1к ыстык суйгеншен, Угшп желдщ ерке ургеншен — Б угш п баурайы канат жайган, Eruiin кун нурына игеншен. Сол кумды мекен кып ел тапкандыктан,— Кумда да мал ecipin баккандыктан,— Нарын— деп кум казагы этап кеткен Маккиып шеккен нардай жаткандыктан. Нарыннын орманында — дузгш, жиде, Балары булд!ргенд1 ж1бек жулге; Сулудын кара кез1 сешлденген Бал буркер каракаты кызыл т1лге. Кен курей кол батырсак шыгар суы, Мелд1рей коя турсак тунар суы, Ж еттс жыл жут болса да жутатпайтын Кетпес кут,— кум талшыры— кумаршыгы. Жонды кум жолбарыстын жотасындай, Талынын жапырары алтын окасьждай, Буктускен тау-тау кумнын баурайында — Шокылар аруананык ботасындай. Асыр сап кызыл кумда ак шубырран, Ансырап кумра аккыран акшы кырдан; Кездер! кос танадай — жалт-жулт еткен Боздапты боз жгендер — тал сындырран, 314

Суаттан cyflpiK тартып сиырлары,— Ж е л т кумды сызып, шубырраны — Ke3ine елестесе, 6ip жарынан Кырында сарым ойнайдкиырдары... Далиган кум Нарынды даладагы Баспады нелер адам, ан аяры; Су шайып, жакбыр жауып, тулей туып Жаткан кум талай расыр саядагы. Кеп керд1 ол каранрыда кабанды да, Адамзат, туып ескен баланды да; Талганша канаттары кияра ерлей CaMFaFaH аспан кекке кыранды да. Уа, адамзат болралы адам, адам; — бткен тунек гасырда талай балан, Бупнпдей нурлана аткан танды Арман кылган кере алмай талай заман. Уа, адамзат, мундай тан кере алмап ен, Урпактана б!здердей ере алмап-ец. KyMFa, сура, тау, кузра, ул мен кызра Бак жулдызын жандырып бере алмап ен III Кум Нарын кеп жасаран кумнын 6ipl, Нарындай кеп жасаран кумнын тур! — Буктус!п булт буркенш жатушы едь Кулазып хан жайларан кумнын муны... Нарыннык жаткан жалпак жиегшде, Умсынып кырра уштаскан иегшде, Калрыган карагайлы Жаскус кумы Кондырран «хан ордасын»1 журег1не. Кубакай кумнын Жаскус панасында, Кек, жасыл карарайдын арасында. н-орда — деген Бвкей хан, Жанг1р хан турган, солар би­ ла. Ka3iprl Батые Казакстандары Орда ауданыныц орта-

Хан Жэцпр кэрш шашып, хандык курган Ордаиын кек шатырлы каласында. Казакты Карагалтай укшш каратуга, Булжытпай патша yKiMiii таратуга, «Ш ентрген» ел тагдырын жалгыз сезбен Аксуйек он еш би санатына. Каргылы касына ертш кекжалдарын, Шоц желке, шертгк карын шонжарларын, Хан улы саяхатка шыгатугын НЛрентш акылгейнй шомбалдарын, Ат Minin ер-токымын кумктеген, Жонасын оймыштатып булшпенен, LUipeHin exi аягын узенпге Болмаушы ед 6ip куш елге тшспеген. Сайраидап ат устшен жерд1 шолып, Былкиып, би тустен)п, байга конып, Te3ipeK алым, салык телемейтж Халыкты Карагалтай кырып-жойып. Ундесе,— улын кул ru n , кызын кун Fun, Зарласа, — ул-кызынын i3iH мун гып, Кэр тегт, хан жарлыгын калт етпк деп Алатын анасыныц езш тул Fbin. Сол ханнын каИарына ел зарлаган, Сол зэрдщ заИарынан шел зарлаган, Багынып байтах Нарын бэГик болып, Жалынып жалтак Нарын, жел зарлаган. Кун кулмей, кыз камыгып, ул зарлаган, Кун кулмей, дуз жабыгып, кул зарлаган; Нарыннын байтагында, хан тагында Болган кез — кантаруда — ол тар заман. Кушренген кун кезшде бостан халык Тунерген тун толасын тоскан халык; Д!р1лдеп, шошып, кешш, Едыге асып Б'фшдеп кашып-пысып боскан халык- 318

Журег! ханнан шошып кабынганнан Удере кумнан кеш!п сабылраннан, — Хиплдай халык боска жырламаран — Кия алмай Нарын кумын сагынраннан! Сол кезде аркасына ер баткан халык, Сапырылып ауре-сарсак жаткан халык, Tipi елд1, суды, жерд! сактау ушш Bip ерд1 сезш сейлер тапкан халык. Б1р кулмей кезш жаспен журан ана, Мык кулмей ез1 кулмес тулгалы ана, Мын кырлы сертке жетпей сынбайтугын Bip улды Макамбеттей туган ана. IV Макамбет тураннан-ак бас боп туган, Катал боп, хан улына кас боп тугаи; Б1лепн таудан тартпас туга усынып, Журег! жаудан кайтпас тас боп туган. Жас кыршын майданра арнай найза устаган, Найза ушын найзагайда жайга уштаган. Ерл1кпен 6ip келгесш дунияга ©рл!кпен ер кеудес!н жаура устаран. Алыптын тукт! журек тулралысы, Халыктын кект1 тулек ол — арысы; Долыккан Жэкг1р ханды бексеруге Жорыткан нарын кумнын жолбарысы. — Шабам!— деп, хан ордасын ат ойнатып, — Шалам!— деп, ханньщ басын — атойлатып,- Найзара туын байлап, тулпары ойнап AuibiHFan Исатай да сапы ойнатып. Каккянда барабанын гумп!лдетш, Жортканда жалауларын желк1лдетш, Ду&рш батыр улдын еспген хан ТундИн шатырынын желшлдет1п — 317

TvHiubiFbin TipeKTepl тарылгандай, Ушырып журектер1 жарылрандай, Нарыннын наркескеш шабынганда Ханыцнын дэл кеск1н1 жалынрандай. Хан коркып, айбарынан билер буккан, Жан коркып, анрарынан yftiH жыккан, KamyFa raFbiH тастап тэлтчректеп Шошына коркыныштын уын жуткан. Калганша касык каны хан улына Кас болып, кастык каны — каруына Куш 6epin,— Ж ау киядан жапырылып, Сескен1п тау куларан дабылына. Арлана ел ары ушж арынданып, Карлене кыркар куил кабынданып, Шамданып, шар кайрактай шаршыланып Жалданып жанран оттай жалынданып. Исатай айбаттана, ашулана, Макамбет жарактары жасылдана, ШуШлтш некерлерш шуйгш кустай Туй1лт1п сарбаздарын касына ала,— Астында ер туынын кара халык, Аттанган epeyiare epiH танып, KopaeHin, xaHFa карсы кара булттай Талпынран TereypiHi тауды кэрып. Жупыны усте куп!, баста тымак, Тобына Исатайдын басын курап, KaFyFa ханнын басын кайнай каптап Ел ерген, кол бастаган батыр унап! Алмастай аласурран айбатына, Коймастай ер усынран кайратына, Кол бастай, кыры сынбай, хан ордасын Ойкастай кылыш урран киратура. Айбатты айбар жайлап шет конранда, Жаракты тау жарына бет койганда, 318

0рш1п ер ерлМне дауа болмай, Epicin ер лтн е серт койганда: — Ереул! атка ер салмай, Егеул1 найза долга алмай, Енку-екку жер шолмай, Таралры Tepic тарынбай, Тулыптан туп жарылмай, Te6iHri терге ипр1мей, Терл1г1 майдай ер1мей К,у толагай бастанбай, Текпрказык жастанбай Ерлерд1к ici б!тер ме? — Деген ер анкуына алдын аршып, Верен ер жортуына ханды жаншып Кетерге — кек курыстай, ту рып устай Кетерген ант кылышка сертш шаншып. Бул шындык шеж1реде eceri жок, Bipax бул куррак кайрат necepi жок, Шешуге толкып турран ел тардырын, Эттен, тек, ерден езге KeceMi жок. Сондыктан, «кезпз» ерлгк, кургак кайрат, ©нгерген ку найзаны таска кайрап; едлАнсаран, халыктык тек айбаты Алкаптан кетер1лген алтын байрак! Ер халык сол кунде де кушшде едк П1спеген кушш 6ipaK тусшбедг, Бул ашу TOHKepicTin тамшысындай, Тарихтьщ жаткан шары купи tarepi... Басса да, ел устшен einip 31лдей, Ол кезде ум!т ж!б1 6ip узшмей Бакыттыц жулдызына жете алмады ер, Малтырып, ер Пугачев, Разиндей.:. Сондыктан, оркижтей оррыткан ер, Шошынбай ер бижтей жорыткан ер, KacapFan хан мен патша каруымен Жасанран жау орынэн торыккан ер. 819

Тутеген кек мылтыктыц думпу!нен, бтеген окпанды октык буркеушен — Дажалдын салкын куш1 састырды ерд!, Ажалдын анкып и а мункушен. Жан-жагын торып ердщ капталдата, Кан жауып твпп жолын какпандата,— Тэрылткан кезде налып ер ылажсыз, Жайыктан еткен агып ат жалдата. OpFbiTbin, кум Нарыннан безген кезде, Жорытып тун жамыла кезген кезде, Кайрылып хан боздагын бауыздауга Майрылып ж элры зды ры н сезген кезде — Кексшш жорык куй1н кушрентт, TenciHin, Жайык музын теСНрентш, Кексесе — ескен елш екси жоктай EHceci тускен елш ем1рентш: — Уайкай! — Мен мен ед1м, мен ед!м, Мен ммдерден кем ед1м, Мен Нарында жургенде — Ешреген ерд1ц 6ipl ед1м, Атака налет, хан улы1 Кайраеар жерге кездессен Кайрандагы шабактай Тамагыма кылканыц кетед деместен Найзага шаншып жер ед1м! — Дей сейлеп, курсшгенде — кек жарылып, Ой кернеп туйсшгенде — жер тарылып, Кабагын карсы жауып капаланган Садагын mapFa жанып ер сарылып. Ол заман жалрыз ерд1 мм жебес!н, Толганран жатып енд1 куйзелгесш; Аулактан ауыр унд! аныратып Толраран кукпген жунд1 сур жебесш! Кшегей кек булт eai ол кектен ауран. Дулегей жай орынан ектей жауран;

Yu коса ол расырдан бул Facupi-a — ¥ласа улы ашуы кекп жарраи! Расырдын Kemeri еткен алысынан, Батырдын 6i3re жеткен дабысынан Жатырмын epai дуние ушмд1 ерш Акынныц анкымалы дауысынан. Ол кунп аныраткан ceniu yniii, Бупнп жадрырыккан менщ ужм; Жасарткан асылданта ащы айкайыц Асырткан аспаннан да — сежи yniii, Халыктын батырынын батыл уши, Тарихтын акынынын акын ужн,— Ерюнше булт астынан буркыратын, Серлште жыр тастыра жатыр ihih. Нарыннын улан байтак еткен кушн, Халыкты xaHFa жалтак еткен куши,— Осылай шолып ет!п, 6ip серпЫп Жырлайын жана eMipre жеткен кунш. Жуткан кум талай нэркес кездщ жасын, Курткан кум талай бурын ерд1к басын, Кулпырран 6yriH енд1 ертегшей Жака ем!р хикаясын ел тындасын! бткен кун — сенген оттай, керген тустей; Жана ем!р — кундей жайнайд, еркш, ешпев/ Кержсш жана жырдын тунырынан Геройым болмаса да Геркулестей. Кер1нген кез ушында 6ip бэйтерек, Кер1лген кум шшде кунге еркелеп; Суеты екен кенбес тезге без бутакты 0ст1 екен, куннен езге жмге еркелеп. 1нжудей сузшген кум су тубшен, Кумктей кетершген бу тубшен;

Белешп тамырлары бура балкып Теректщ жапырак аткан ку туб1нен. Тэкаббар кумнын Терек «патшасындай», Бас имес алтын берсец ат басындай; Тепле ерлей ескен жапырактары KeriHe куннш еккен бакшасындай. Mefuii, оран боран борап дауылдасын, Мейл1, OFaH дауыл орап, жауындасын, Тек, шошып жапырактары шуылдайтын. От шашып, нажарайы жалыидасын. Кек бойлай жаралгалы жерден Терек, Кегере кектеп кекп керген терек; Кумютей жуз буралган бутагына Кек epiM жапырактарын ерген терек. Нарыннын шалкар шалгын жагаларын, Жалыкпай мен де 6ip кез араладым; Сонда сол булт бойлауык бэйтерекНк Бойына эл1 ес1мде караганым. Тал бойын сол бэйтерек жаратамын, Ушырган талай кыран балапанын; Шайкалган желмен ойнап жапырагы Жайгандай жулдыздарга алаканын. Уыздай емin кектен куншн нурын, Сыбдырлап жапырактар салган жырын Тындасам, ызьщымен уктыррандай Талайгы желд1ц сырын, елдщ сырын. Жылдарда еткрн 6ip кун жагаларан, • Кундерде еткен 6ip кун аялаган ДейдЬмыс 6ip кэрие куюренген Саясын сол терект!н паналаган. Калкиган сол бэйтерек панасында, Калтиган кез Ж1берсен карасынра,— Кыстаган кум бетшде турды 6ip уй — Ыстаган кек тутшге шалашында, 322

1шшде кукпрттенген шалашынын Мусшде кущренген, — шал- ашуын Алиандай домбыранын дер кушнен Ан аулай кеткен — куткен карашыгын. Куй арнай бебепнш сапарына,— Y h барлай Дзген перне катарына, Булюлдеп он caycaFbi шект1 шалган,— Желктдеп шалдын аппак сакалы да. Колынын тарам-тара тамырлары Талданып тарамданган шагындары — Толгаран домбыраны шалган куй! Квлдег1 коныр каздай мамырлады. Секекдеп андып баскан сергек саусак, Сершндеп куй шалкыткан шект1 шалса-ак, Тапкан жан т э т не азык Терек куйден Жаткандай жаны жусап, журег1 ансап. Ko3Faca Курмангазы куйлершен, Маздаса куйдщ сазы ундершен, Tycefli кещлше 6ip келенке Макамбет жорырынын кундершен. Аккудай куй келше жаны жузш, Жаткандай ой келше кезбен сузш; Ертеде ер Макамбет жорырында Жортканы 0Kecinin ш егт бузып. Б1ртшдеп кеншне елестед!, Дуркшдеп булдыр-булдыр белестер!; Tan 6yriH жасы алпыска жетсе-дары Ол кунде e3i бала емес пе ед1? Бала едк сол кундег1 бала кунш Туаред есше куй балалырын. 0кес1н катрпге хан айдатып Ж^берген кездег! жан жаралырын... OftFa алып езшген жас еткен кунш, Толрэнып кезшен жас теккенд1г!н, Кекеш1н сол айдаудан 6ip кере алмай ©кнпш еткен бул жан етксндтн. 323

Тартканда — куй шалкуын жаны да урып, Жатканд'ай, куй толкыны жарына урып, Кекке ерлей, TayFa серией, жерд1 тербей Жаткандай,— жаркылдайды жалын урып. Осындай Жэнекей 6ip куйге тартып, Сусындай б1рде шалкып, б1рде балкып Кулагин домбыраныц бураган кез Киядан бара жатты кун де батып... Баткан кун кекжиектен арайына — Сулудай сунгш енген сарайыиа, Кос кез1 баткан кунге кадалса да, Жол тосты каранрылык карауына. Куйге ayFaH кешл кунпрт жиып есш, Кияннаи к ёрт ымырт куншн кеиНн, Аулактан,— aHFa шыккан карашынын, K©3i шалды, керд1 енд1 Бейсекешш. Каксата каскарлыктан каскыр аткан, Аксата аккан канын тамшылаткан, Бейсекеш 6ecri асауды уйреткендей Келе жатты каскырды устай кос кулактан. Tipifleft алып келген кек шулаиы, Ер — десш БейСекент кеп шулады; A.ifhp жас алуаннын балуаны,— Бул ерен е р д т epi — деп шулады. Кен кеуде, кекжал шулан — тарлан каскыр, Кергенде — арыстандай арлан каскыр, Каскырдын каракшысы, ан сырттаны Сешлд1 талайга Tic салган каскыр. Каскыр мен Бейсекенгпн алысканын, Кашпастан карсыласып жанышканын,— Журт cyftin, кек шуланнын алкымынан Колынык шак айырды карысканын. Журтка кеп Жэнекей шал, шалкып турган,— — Iciiien ерлж nci анкып турган, Жалгызыы жорытканда жолын болсын! Мшезщ Макамбетке тартып туган! — 824

Дед1 де,— риза боп баласына, Журя* Д8 сабырлыкпен шалашына Kipfli де: — «бакытты бол!» — дед1 iuiineii Керд1 де cyiiiHAi улга — анасы да. Айбьшды Бейсекештщ суеты туш, Игендей кек тем1рд1 оныц купи, Кулактан асауды да уйрететш Байлардын болып ecTi жылкышысы. Осыны кере калгам бала жаста, Ол шалдан, ескем 6ipaK, жерде баска; Ер болды деп еатем шал баласы Кайраты калайша еткен кара таска. Асыр сап балалармен ойын ойнай, Ол кезде журген шагым елец конбай, Еркждеп ержеткен сон ешме алдым,— KecniHiH куйий шалдын ойлай-ойлай. ©м!рд1Н мен шыкканда аскарына, Халкыма елен жазып тастауыма Кез келт, аркау етюм келд1 мешн Шеж1ре шалдын C93in дастаныма. Сондыктан аралауга Нарын кумын, Нарыннын шол.у ушш ойы-кырын,— Аттандым кэрнямен ллдесуге, Сол шалдан басталмакшы мешн жырым. II Ангарлы кумнын Нарын алабына, Жайнаган жасыл торка жанарына,— Кез еалып, шеж1ре шалга Нлдеосем дсп,— Кадала ж ур т кетпм карадым да. Сагыммен кетер!лген белестеп Бэйтерек кундп< жерден елестедг, Ty6iHeii сол терект1н Tipi болса Кен1лд1 куйнп шалдын кездескенк Тамаша болар едьау,— деген ойым Шарыктап шарлагандай нарын бойын,

Кара елея кум куалай кумылтандай Керши келе жаттым балкып бойым. Ат кекше кертш басып аяядаса, Пыскырып, кеб1к шашып жаландаса, Косылып тазымменен 6ipre ыткитын Алдынан ан кулагы караидаса. Боздыктан берте коян кулиганда, Косылып кумай тазы кудиганда, Жазылып терт аяп>ж б1рдей cepnin, Алыстан аттылы анкып жымиганда. Булдырап, буалдыр кум шубарланып, Кулдырап кашкан коян жумарланып, Сыдырып шыр айналып шалса тазы Сугынып курыншы да кумарланып. Батушы ед тамашага кумарлы аншы, Жатушы ед кызыл шагыл болып шаршы; Кой багып эр шокынын баурайында Журуил ек жабырканкы малшы-жалшы. Сол сурет коз алдымнан OTin жатты, Торгын кум кврген сайын квзд1 тартты; Ашкандай жасыл орман шымылдырын Мен-дары шолып келем шартарапты. Кылт eTin кызыл кумнан сылан кагып, Ак куйрык, кызыл тулю булан кагып, Серке сан, томата квз, ел1к кулак Квк берте кум кояны кыланданып. Алдымнан асыр салып eTin жатты, Эр жерден жумарланып жулдызша акты, Мен-дагы тау-тау кумнын койнауымен Шулгытып келем мшген астагы атты. Шон шокы шеккеи нардай шонданды кум, Шалынды кезге алыстан комданды кум: KerineH еркештенген кара булттай Шомгандай калын oflFa орманды кум... 82в

Энекей, Тем1рбек пен Дуйсе кумы, Кун карап 6ipre кулед кулсе кумы; Шокысы шындана ecln шурыла тартып Шоктана шешек аткан гулше кумы. Толыбай терекп кум торанрылы, Как майса желекп кум оралрылы; Кез TiKceM кез алдыма елестейд1 Курайлы асыр салган кояндылы. Кызарып жатты кумнын шагылдары, ¥зарып жиегжде шабындары, Сешлд! туркпен киген сексен 6epiK Ш эрылдын турды жасыл шарылдары. Кызыл кум еркеш-еркеш куркеленген, Туб1ттей кумаршыры шуйкеленген, Картайган rapi ананык ак шашындай Шашакты ак селеулер култеленген. Жупрш жел аударран жеш'л какбак, Кулиран кырдан ойра быларайлап; Аршындап адым ашсац пыр-пыр ушып Арылран кек куйкентай, таргыл таргак. Сак кулак сауыскандар секектеген, Шикылдап, шукып ушып шепектеген, Бузылран кыстаулардын муржесшде Конактап сорлы кекек кекектеген. Солардын барж шолып кум куалай, Келемш Жэнекей шал ауылын сурай, Кес-кестеп ат кулагын сипай ушып,— Кез куйрык карльшаш та алдымды орай. Yftpiain, шырк кебелек Kecin ушты, Канаты кейде аггын жалын кушты; Жорыткан жол бойында жолаушы ма,— Сол кезде 6ip адамга кв31М туст1. Жолыктым, жен сурастым, танымадым, Аулы Жэнекейдщ эл1 мэл1м Болран жок, эйтсе-дары, жол с!лтед1 ол. Деп: — yfli б1рталай жер карияныд. 827

Колхозда ол шал каз!р — «бркен» деген, Ол колхоз куннен кунге еркендеген; Тел! ecin терт т у л т кек майсада, ©Mlpi куннен кунге керкемделген,— Д ед1 де мен1менен амандасып, Жолаушы жол-женекей KeiTi асып, Мен-дагы желе жортып женей берд!м Астагы атка сипай камшы басып. Ill Тан атты, кетершп кун де шыгып; Тып-тыныш ертедг! жалгас шыктым кырга, Тип-тыныш ертенп шак турды тынып; Эн косып шырылдаган бозторрайра Келе ж а т т ы м жолра тусш, атка MiHin. Кызарган карай-карай Кызыл кумга, Торыскан куммен жалрас шыктым кырга, Кумнын кыр кашаннан да жайлауы ед1 Белен1п турран шары екен нурга. Бурынгы жататын кыр дала болып, Жайлайтын эрк'1м кенйп дара конып, Карасан: кезд1 енд1 муд1рткендей KeTinTi колхозды ауыл кала болып. Гулденш еккен бидай жершдеп, 1нжудей тоген — толкынды епндер!, Сут KyiiFaH маржан-дайын бидай басы Жулдыздай кез жетк!с!з кепндеп. Кел кезге туст1 б!р кез cyarraFbi, Суырыла Судан ескен курактары, Жылкынын келден жусап, ж у зт !шкен Байкалды курык тимес кураттары. Жалдары куд!рей!п керегедей. Сандары сандалданган беренедей, Аккандай сут булаты бауырынан Желай мама бие тегенедей; Найкалып маргай басып, сабыр.паган, Май толып жаясына мамырлаган, 328

Су жукпас сулу сауыр кулындары Жарысып, асыр салып арындаран. Шаншылран кос найзадай кулактары, Сек1лд1 кел cyftpiri курактары; Курыштын кунарынан эде1Н арнап Куйрандай тас тесерлж туяктары. Атасы турран айрыр окшаудары, Жылкынын куд!ре жал кек саураны, Бекен жон, жекен жетпес шын сэйгул!к Ок жетпес шапкан шакта атсан-дары: Тумсыры шалрысындай туран айдыц, Tipceri т1рсепндей куралайдык, Шолпан кез, алма мойын, ysiK сарак, вз|' екен куйын шабыс, кулан жалдын. Кыл куйрык кырдын карап жылкысына, Жолыктым, куштарланып жылкышыра, Курырын иiiiiне ш п алып Сауласып сезге келд1 жылкышы да, Кулын, тай енес!не еркелеген Куйрырын Tire шауып ентелеген; Сурап ем жылкышыдан, дед1 ол маран: — Жылкысы бул колхоздын «0ркен» деген. — Шырагым, мен жолаушы, болам aFan( Б1лем1с1з Жэнекейдь— дед!м оран, — Б1лгенде вбден бшем, ол осында, Yiii анау,— деп керсетт! мезеп маган. Керсеткен жетш барып уйге таман, Yfire Kipin сурасып есен-аман, Сэлеммен колын алдым кэриянын — Кай улсын? Жолын болсын!— дед! бабам Жолаушы болып келген ж етк ш айттым, Kip жуып, кшдш кескен жер1мд1 айттым; Тетеннен шолак жауап жен болмас деп 03iMHin туып-ескен тепмд1 айттым.

Жанарган жаца мекен конысты айттым, Тук тастап, туымдаран турмысты айттым, Ед1м деп кумда туып, калада ескен,— Каламнан жыр коздатар — жумысты айттым. Кол алып, амандасу жумыстарым, Болып ед срзд! кору 6ip куштарым, Келш ем дед1м сезбен тояттаура Кандырып азден кулак курыштарын. Сол кезде каусырынып ак шапанын, Туб1рл! туптен тартып сез макалын, Коп керген алаканнын аясымен Кумктей койды сипап ак сакалын. Bip кагып кар жапкандай — бурыл касын, Я, солай дегендей боп изеп басын, Кешлден коне K03i ойлар мензеп Бастады макалдатып сез арасын: — «Ел жана елу жылда» деген, балам, Секйш жаналанган кумык, далан; Шашады балык урык, адам урпак; Тал екеш, тал да кайта жапырак жарран. Ай батса ай орнына ай шыгады, Кун батса кун орнына кун шырэды, Жет1 кат жер астынан су кайнаса, Б1телген булак K03i аршылады. Не болар куназ кекте ай шырары, Су тасыса тын жерден сай шыгады, Болса да кулын Kicey, тайда Ticey, Тай кунан, кулын ертек тай ш ырэды . Кар кетсе кар а жерге гул шырэды, Ж ас толса жас балага т1л шырады; Жыл туман жыл артынан тура алмайды, Нэресте ж ш т болып кулшынады. Мурт шыкса жт1т деген со болмай ма, Картайса кара сакал агармай ма, Шашканда балык урык, адам урпак, Кенерген зат жангырып жанармай ма? 330

Дардылы к жас картаймак эуел бастан, Жакарып жас, кэршн i3iH баскан; Керген талай елгенд!, туранды да Жер жер болып, турралы аспан аспан. «Ел жана елу жылда» деген ceaiM Жанарган айтканым foA елдщ кезш, Ел1ме еркнш ктт таны атканын Слветпк заманымда керд1 кез1м. Шырар ма жерд1 жыртып, екпей епн, Шашар ма бэйшешектер куншз гулж; Сез де кеп кулак тындап, т1л сейлесе, Сейлеспей yFap ма адам адам тшн?1 Ем1зген мешк-дары ана^ болтан, MeHiR де ездерншей балам болрай, Козрайын сол жайынан 6ip эцпме,— Дед1 шал бала емес ед жаман болтан. — Сейлешз, ал, аксакал! — дед!м шалга, Кеп калды сапырылып кымыз да алга; Бастады эцпмеш, ойлы жузбен Кымызын шайкап жутып анда-санда...

БЕЛОСТОК УАКИБАСЫНАН! Ж узш ж елдтлеб1 шалган Суцгак бойлы 6ip ана, Танысып сез айтты наган Белостоктан ойлана: — Тек, жанадан керген жанмын Бултсыз аспан аясын; Тек, жанадан аткан таннын Раушанды даласын. Мен айтайын тан алдында Кергешмнщ 6ipeyiH, Пана таппай пан алдында Келген к уп и т 6ipeyiH: Тында жолдас! Сезге куэ Кара тешз шалкуы, Днепрдщ 6i3re куэ Толкынынын шарпуы! II Пан,— тамшы да су*бермейтш, Шаптырмайтын отынды. Жеюрсе — онын ae6i урлейтш, ©ипретш отынды...1 1 б ул п о э м а — Белосток облысынын Заблудовский аудлнын- даты, Михайловский сельсоветшщ. Сталин атындаи.! колхозыныи бастыты, Г.ССР Жораргы Совет1н1к депутаты — Максимук Евдокия федоровнаныц айткан сез! бойынша жазылды. 332

Ондай кезде бала тупл, Кайтш уйде жатсын шал? Ак сакалын жел желпш пл KeTTi орманга Максим шал. Айбалтасын колына алып, Кун шыкканнан батканша,— Кайтты ауылга отын шауып Сшей эбден катканша. Куз желше Aip-flip токып Сыкырлатып арбасын, Келе жатты кезбен шолып Белостоктын даласын... омаШал шаршаран, баткан Жауып калын кабарын, Кекшолак та отын тарткан Шакка баскан аярьш. Bip уакытта коныраулы Куйындаткан уш пар ат — Жеккен 6ipey келд1 айбарлы Уш пар ат та ушкыр-ак. Аузын ашкан арандай-ак Ол пан мадраз Ромма; Бунды Максим кояндай-ак Корген бейне кыранды. — Ей, сакалды карт, кара кул, Неге отадын орманды? — Деп жешрш наганды ол Кутырынып колра алды. — Бшемкпн, мен иеа Орманнын да, жердщ де, Улыксатсыз, кеткен eci Ажал айдап келдщ бе? — Ей, господа, 0рк1мге де Уакыт жетпес ажалсыз; ©лг1м келмейд мен де пенде, Айтпацыз ci3 ожар сез! 333

Господа, бул не дегенщ? Мен де адамныц 6ipiMiH, Арасындаги адам ед1м 0 л i менен Tipiniii! Ромма оны тындамады, АждаЬадай акырды. Шал сез!не шыдамады Аш бер1дей атылды. Mini, ажалыц деп тш катып Тары зэрл1 жеюрдк Журегшен жалгыз атып Максим шалды елт1рдк.. Ушып окка куларында Ke3i улкен ашылып, Кол созгандай уланына Аласурып асырып: Белостоктыц даласына Ым каккандай кош бол! — деп Тапсыррандай баласына Сылк кулады, вшт1 ал! — деп.,{ Окка ушса да, шыкпай жаны Аласурып, аптырып, Кекке атылды кызыл каны TyTirin.TiK шаптырып!... Уясынан K93i ш ырып, Жырылраннан туриады. Он саусап>1жерд1 бур!п Топыракты тырнады... Kapi алакан тыным алмай Топыракты уыстап, Жерден ажал куткен жандай Талыксыды, тыныстап. Дем ала алмай катты ынтырын, Сейлей алмай т1л кесш. Тек eKi рет атты ыкылык Атты. жатты cipecin... 334

Kapi кезден ж ас домалап’,' К,ан жуып ак сакалын... ©ийрд! унш °к жаралап Сорлы Максим атаньщ! Аслан мен жер арасында Кергендей 6ip урыны, Куздщ же-ii даласында Аш берМдей улыды... Сезмгендей шалдын муки Тешз толкып тулады, Белостоктын кара орманы Элденеге шулады!... ш Кеп узамай Ромма пан Белостокта сотталды. Сот та, пан да б1рауыздан «KiHoci3» боп акталды. Сот залында Ромма айтты: — К,ул жумсады балтасын, Ол — KiHafli, ажал тапты, ¥рлап орман жанкасын. Не болар ед, кул колынан Пан атыммен мен елеем?.. Пандык атын улы урынам, ©л1м — кулмен тенелсем! — Дед! Ромма коразданып Сот оны актап куткарды, Пандар жалран, мацразданып, Сонымен сез токталды... IV Кара халык кеп шулады, Бул эдышк емес деп; Элденеге кек нурланды Тан белпа елестеп...

Максим шалдын муны естш Солдаттагы баласы, ¥л далада, уйде encinTi Баласынын анасы... Максим шалдыя солдаттагы Василий! шын к е т , Жоямын деп Ромманы Сотка тагы тергетп. Бул сотта да Ромма пан^ Бурынры айткан сезд1 айтты, Кенбейтуган болса егер жаи Дузететж тезд1 айтты. Сол минутте Василийдщ Ж ас мелд1реп кезше, Юнэпзден Kici ©Hi елестеп езше.— Экеашк: — «меюн балам», «Жаным!» деген сездерш EciHe алды, шын кызып кан, Суйген ыстык кездерш... Сейгп-дагы куйш-жанып, Шыдамады журен, Bip киялга кетт1 ауып Мын кубылып ipeai... Ерншдеп дэм! калган Анасынын ак сут!н Ойланды, Ьэм зулым паннан 0ш алудын максутын. Ойланды да,толганзы да Калтасына кол салды, 'Пл натуга камданды да Ж ас буршттей комданды, Василий: — «Ромма пан, Ромма пан, Ромманы кыспандар! 336

Мшекей бас, мшекей жан,— Мен! K.a3ip устандар!» Сот: — Неге? Василий: — «Hereci — жок, 6i3re атар тан, Мен мергенм1н, маран ан « К е зд е с т деп Ромманы Атты барып мандайдан. Зал шулады! Ромма елд!... Бала шытпай кабарын: Кектщ алды, деп бул енд1 Сотка берд1 наганын. Соныменен екшпй сот Тары осылай кыскарды. Журепнде лапылдап от Жас Василий усталды... V Турме аралда тур тунерш Дейтш «Картоз Берозов>' Василий де усталып кеп Отыр epHi кезерш... Бул абакты аралдагы Паннын салран зынданы. Тек, кан соррыш аландагы Акнын салран зынданы. Ж ас ер-ноян кектт панта, Анасын да ойларан, Белостоктын баткан канга Даласын да ойларан... Кашан бултсыз кун шыгар деп Аспанын да ойларан,

Кашан пандар туншыр'ар деп Кастарын да ойларан.., Жатты кундер, erri кундер... Жок тардырдын meuiyi, EKi тэул!к жан жок ундер Жабык зындан eciri. Кара тастай каткан жандар Езу тартып кулмед!, EciK жабык, жан жок ундер, Бул не ражап? — бьпмедь Кунд1зпдей келендеген Кузетшгде кершбейд, Кулакка да елендеген Em6ip дыбыс бшнбейд. Тек турменщ темip торын Канатымен сабалап,— Карлыгаштар ушты кырын Келгендей 6ip хабар ап... Bip уакытта, тек кенеттен Бомба даусы жарылран Бейне жерд1 т1т1реткен Кулакка ун шалынран1 Кей кездерде шатыр-шутыр — Снаряд па, немене? Жер козралран болды ма акыр, «Кудрет пе», немене? Деп зынданда отырды журт Б1разырак тым-тырыс, Лаулап барып жанрандай ерт Туткындарга 6iTTi куш! Буырканып тасыганда Таудын суы тау тасын — Бузушы efli тау тасын да, Жулып орман жанкасын1 338

Tan сондай-ак толган туткын Тауды соккантолкындай, Шарпуына жанранерттщ Я, шапкандай, жойкындай. Жаппай бэр! жупр1с!п Таскын куштей тасынып — Тепкенде eciK — топса Tycin, KeTTi турме ашылып. Айкайласып, eciK бузып, Турмеш ашып шыкканда, Бейне усады, туткын кызып Таудын тасын жыкканра! Какпа алдына шыккан кезде: Кала, дала уда-шу! Гул жайнаган TycTi кезге Кетер^ген кызыл ту! ¥лы дана Лениннщ журт Ту кып устап суретш. Совет деген 6ip сез баскан KeKTiH астын,— жер бетш! Сол арада — Максим шалдын Жас Василий баласы,— Данный сезд1зор майданный, Карсы келд1 анасы! Деп Василий т1л катып ед: — Бул не ражап, анажан? Айта берд1: Совет! — деп, тек, Баска сез жок анадан! — Сейлесуге уакытым жок, Баралык тез аланга, Каптырды ерен пандарды ок, Тез жетел1к жаранра! Топ туткынмен жетт1 аладра Василийдщ анасы, Алан тулы толы адамра Симастай кез шарасы...

VI Аландары жаннын толган Жайран каккан Нур жуз!, Бастарында шошак, шлем, Жайнап кызыл жулдызы?! Командир. — Белостоктын, 6i3, пандарын Женш, аштык — какпасын! •— Дед!халык,— табандарьщ Пан суйепн таптасын! Кептен куткен атты 6yriH Бостандыктьщ нур таны! Bis — жоктарыш халык мунын ¥ л ы Ленин ypnaFbi! Дегенде, журт ун косты унге: . — УЬ! — деп, дем 3opFa алды; — Ракмет! Камкоршы улдар! —• Деген уран кек жарды,— Деп, осылай энпмесш Айтты маиан жас ана... Terin жана нур сэулесш, Жайнады eMip жасара! 1940

КАРА МУРТТЫ КАПЛАН Кара муртты Каплан — Кез1нен ушкын атылран, Ерте турып жуынып, Кара муртын шиырып, Тастулектей туйшп, Жумысына асырып Кетуге шапшан кишп TypFaH ед1 туйшп, Кун шырып, тан атканда: Шалгайдан шолран кияны Сеюлдй кырдын кыраны — Кенет 6ip сыбыс шалрандай, Елен eiin кулагы, >Keiin барды муд1рмей EciriH 6ipey какканда. — «Кайракбаев Каплан,— Ci36ici3? — деп атынан Танып, 6ipey жалма-жан Асынран Tepi коржыннан Суырып сур пакегп ¥сынды да тез кеттк EciriH ашып-жапканда, Сур пакеттщ сыртында Капланнын аты екен, Майданнан келген хат екен, Юм жазранын урармыз, Окыганда хаттан да. 341

Каплан aFafi шаттанып, Пакеп-i ашып, хатты алып: — Ау, Жамила, Жамила! — Кайдасын? Отыр жаныма1 Кайратжаннан хат келд!, Каныралык жанына, — Деп женгейд! шакырды. — Тартып ед1 он кез1м, Куанармын деп сезд1м,— Жеткен екен, жалгызым Аман ба екен, сау ма екен? Окышы, анык бар сезш! — Деп женгей де асырып, Капланга асылып, Ж етт келш отырды. Каплан aFafl к1д1рмей, Кара мурттын шалрысын Сипап койып кул1мдей,— Кыскаша былая жазылран Хат мазмунын окыды: «Бул сэлем экелиз бен анамызра. Ер журек куаныныз балакызра; Белдескен жауды жскш 6i3 жатырмыз, Тап берген каламызра, даламызра! Майданда тайсалмастан дабыл кактым, Танюмен ceri3 рет жаура шаптым, Фашистщ он TanKiciH, жуз солдатын Талкан к,ып, жайдай жайнап жулдызша актым! Куйылран курыштайын кызыл жасак, Ж ецшпаз, жаудан кайтпас б1здш жасак: Айкаста, тек мен емес, жауынгерлер, Фашисп кнратуда, ойран жасап! Туармей жешс туын кун-тун колдан, Енбекте ер болындар атак алган! Жауды жешп, улы тойда жольтармыз,— Хат жазран Кайрат балан кан майданная». Деген хатын Кайраттын, Окып болып жайнап тым, Жамила мен Каплан: 342

— Айналайын хатыннан, Керсеткен ерлж атыннан! >—i Деп куанып кенелдп Хатты салып калтага, Карамастан артына, Капекен тез камданып, Топшысын кустай комданып, Енбектщ Epi болура, Аянбай куитп салура,— Жумысына женелд1. II Жумыстан уйге оралып, Кайтып келш, дем алып, Сур костюмш кишш, Кара муртын шиырып, Жамиланы шакырып Куанып 6ip желшнд!: — Ау, Жамила, Жамила, Отыр менщ жаныма! Кырык, беске келсем де, Сен картайдык десен де, Карт емеспш жастаймын, Жастыкты енд1 бастаймын, Мен де эскерлж енерд1 Уйренуге жнерд1 Салатурын кун туды,— Кврсетешн сершндП Жиырма жыл бойы кимеген, Тугше тозан тимеген, Ер Чапайдьщ кезшдей, Сактап журген свзшдей, Майданга талай кшлген, Алып бер кек берк1мд1! Кайратым жур майданда, Мен де барам майданга, Мен майданра барранша Айбынды эскер енерш YflpeHin тез алранша, Жалынды халык жасарын Куаттап аяк басамын11—, Деп Каплан бекшди 843

Кара мурты киылып, Эскерше сыптай кшнш, Карыштай басып аярын Тартты штабка туй!шп, Тулрасына карасан— Кыран бурк1т секций. ill Кешке таман карасан,— Кез жетшнз санасан, КаЬарлы кунтп орасан, Каланын букш Keuieci, Адамга толы каптаран. Карыштай басып аярын, Колга алып кару-жарарын, Жерд1 ойрандай ж урю , Bip Kicifleft кулл!с1,— Сап курып суеты аттаран! Жасакталран кеп журттык 1шшде, т е а буркптщ Тесшдей боп, Каплан Адымдап батыл катардан, Ал Fa аттаган аршындап, Журег1 жаудан кайтпаран. Найзалы мылтык долга алып, Кырандайын комданып, Ыза кернеп бойларын Секиш жаура аттанран. КаЬарлы топты караса,— Айбарлы суеты тамаша: Жаудыц пысын баскандай, Жауына от шашкандай, Таудан таекын тасканда0, Алатаудан бар булак, Гуршдеп к у н т аркырап Тау бузрандай толкынын — Сек1лд1 бейне актарган! Осындай кушт! топпенен, Журекте жанрам отпенен Карулы халык жасагы Кызыл тудай TOFbicTbi: 1ипнде сонын'Каплан

Халыктын кект! атынан, Уйренш майдан енерш KoppayFa жаудан ез елш, Дем 6epin ез езже, Елестеткен кезше Канды майдан сорысты. Гранаггы майданда, Лактыруды yfipeiui, Пулеметтен жаура ерем ' Каптыруды 6tafli ендй Винтовканы м у л т с !з Атуды да уйрендк Yfiipin khfup кылышты, Кыркай шауып фашист! Б»лд1 шауып, туйреудь Жер капсын деп жау жаны, Терт кырлы кек найзаны Смтеп сермейдН Курыштай халкым 6eKiHin, Жауынгер боп жетыпп,— Как жаррандай майданды, Кушке MiHfli айбарлы, Жау кешжпей куйрейдй IV Ойыннан келш уйшде, Каплан шат куйшде. Хат жолдаура майданра, Майдандагы улына Сэлем жазып отырды. Амандырын, саулырын, Айтып жайдын барлырын, Былай деп сезш бЫрдк «Майданнан жазран, Кайрат, хатынды алдым, Куанып ерлшще батылдандым! Екбекте улгш боп, эскердж де Окуын б т р у г е жакындадым. Куанам болганына ер журект). Бар халык, ж ау женуге кайрап кект1, Курыштай куйып койган 6ipiKTipfli, Жаксы уктым гранатты, пулеметтй 845

CepiriM мылтык, кылыш бурыннан да, Тезбейм1н жау кеп елге урынганда, Майданра аттанамын,— кас душпанды KbipyFa ойыннан да, кырьщнан да!» i—« Деп К,аплан хатына Кол койып хаттык артына, Майданда жаумен белдескен Баласынын атына Сэлем-саукат жолдады. Каплан емес 6ip рана, MiHAi халык Kahapra; Кермеген жаура бас урып, Душпанга кеп ашынып; Сек1лд! ерттщ жалкыны Курыш халык шалкыды Сайгулжтей сапталып, Катуланып, каттанып,— Сушки Отан, ел ymiH, Туып ескен жер унпн! — Атой салып аттанып, Ажал орын жауларра Тутандыра толрады. Бакыт уш1н, ар уилн Толрамай окты нарылсын! Отанга келш кил!г1п, Жауар кундей TyfliAin, Жаракты жаудын жасары Кара булттай торлады... CoFaH карсы курсанып, Буырканып,бурсанып, Кабарын карсы туйгендей, Кара бултты т1лгендей, Кунге туын !лгендей,— Аттан салып акырып, Ж ау жасагын жапырып, Б1з д т кызыл кырандар Нажагайдай ойнады. 1941

ЗОЯ ТУРАЛЫ ЖЫР Кара шашы толкын урган Бул сулу кыз, эсем жырдан Торге шыгып орын алып, ©Mipre ойлы кезж салып,— TyFaH елге сэлем берсш, Ару керюн элем KepciH. Бул жырдагы ap6ip сезш , Батыл кыздын баскан i3in Кестелеуге куй тартады, Туптен терен ун тартады; Ол куанса — жыр да кулмек, Ол мунайса — жыр да еплмек. Сулу Ke3i ушкын атса. Ой ce3iMi канат какса,— Жыр да 6ipre кустай ушып, Куанышты жанын кушып. Куй nepHeci д эл басылсын, Жыр nepHeci ал ашылсын: II Bi3fliH суйген астананын, Салтанатты Москванын, Тимирязев атындагы Бау-бакшанын артындагы 847

Жет1нш1 уйде жас бойжеткен Квркем Зоя турды кептен. Элпештент ecin поддан, Он ceri3re жасы толган, Суду дене сунгак бойлы, Сабырлы да, терен ойлы, Кара торы жаркын жуз;, Жаудырайтын кара кезй Жалынданган жастык шакты, Оттан ыстык махаббатты ©згеше ойлап курбысынан, Терен ойдын туррысынан ©лшеунн ед1еьпрменен, ©кпрден ол не бьлмеген... ©ткен жылдын кектекйнде Окып орта мектебшде, Июнь айы жаз самалын Соккан шакта — кыз сабагын BiTipin ап жайран кэрып, Журген ед1 сайран салып. Жайнап турган жаз калпында, Москва да каз-калпында, Мунарасы Кремльдщ KeriH шолып б1зд!н елдщ, Зеул1м уйлер аспан суйш, Турды тыныш ел де тынып...IV VIII Зоя астана кешеанде, •' ©зге ой жок еш есшде, Келе жатты кайтып уйге. Кенет, катты радио: — Тынданыздар! — Тынданыздар! Деп, унжен сез1лд1 ызрар. Тыкдап ед1, ызаланар — С орыс деген суык.хабар 348

Ест1л1п эфир бойлай 1-, Фашист зулым отпей ойнай Б1здш елге ок боратты,— Деген зор ун дабыл какты. Ж урепне муз сепкендей, Тула бойы турибккендей, Зоя канын iiiiKe тартып, Жауга кег! отша шалкып, Куат куйып санасына, Кустай ушты анасына.... Ж ау шапканда ¥лы Отанра, Жауга аттанбай ел жатар ма-, — Аттан! — деген уран кетт1 Орап Kerri жердь кектН Kahap Tire ел козралды, Кек карулы ер козралды. IV Зоя уйшде куйш-жанып, Шр нурланып, 6ip сурланып, Минутта ыын oflFa батып, Кейде K63i ушкын атып, Ж ас журеп аласурып, Анасына келш турып: — Колынды бер, туран анам! — Мен кашанры 6ipre болам! Элпештеп ен кандайымнан, Сукмш ед1к мандайымнан. Мен майданга сапар шегем, Жауды женем, елге келем! —> Деген кезде Зоя кызы. Оттай жаньт ана Kesi, Кулерш де, жыларын да Бшмей яки, куануга, Кезше ein6ip жас алмастан Сипап турып толкын шаштан: