Жароков Т т1

©luirin Кавказга зор аттан салып, Самгауын ею басты 6i3fliH кыран. Жатканда бурыл кебж атып Терек, Жакрырткан 6ipinuii рет ок курюреп; Орыстар барабанын гурс-гурс кэрып, Лшулы айбатынан жер ттр еп . Курсанып жауар булттай жеткен ед! Шуйшп Цицианов ершщюреп. Кавказдын Котляревский — наркескеш! Кайтпас ер мен толгайын жырлап сеш; в Атылдын найзагайдай, баскан i3in Жукпалы кара аурудай туспес емь Жайпадын, кырып журтты урпарымен Тастадын бугга KeKTi селебеш. Кан теккен cofhc ceni куантпайды, Тыныштык ансап, суйией мерез жерд1, Тыныштык дэмш татсан бойьщ балкыр, - Сакан у й тыныштыры балдай татыр, Куншырыс Te6ipeHin куадренда акыр. Басынды и, карлы Кавказ бш м жаса, Ермолов дабыл урып келе жатыр! С орыстын ащы даусы жарды жердь Орыска кек арулы 6api кендь Кавказдын менменаген ер улдары Сорыста жан шошырлык кырылды, елд1. Коррамады ш д ь аккан кандарыцыз, Кек найзаныз, я зенг1р тауларыныз; }Керд1тарпып жулкынран я тулпарлар, ЕрKiHfliKTi суйетш жандарыныз! Батндын нэсшндей Кавказ 6ip кун 1стер де опасыздык куртар TeriH, Ашынран кан майданный даусын умытып, Жауынгер тастар садак, жебелерш. ¥я кып ескен шын кут жершзден, Корыкпай жолаушы етер елщ^зден. Кунг^рттеу шеж1релер аныз етер Дарра аскан дузак салып кезщзден.

ЦЫГАНДАР Бессарабия жер!нде Цыгандар кешш журед!. ©зенд! бойлап бугш де Шатырда жыртык, тунед!. Конысы ерши олардын Астында аспан жайлы уйктап Арасында арбанын Ыктырма кшем жабдыктап. riicipin кешш ас, ат жайып, Yft imi от басында. Аюы жатыр жантайып, Далада, шатыр касында. Жангыртып кырды куллю!: Камданып ужым уй imi, Жолта 93ip тур, танры кеш! Эйелдер эн сап, бала у-шу, CoFbuiFaH шын-шын тем1р тес. Кешпел1 тобыр тым-тырыс, Маужырап тунде мулгтен, Тып-тыныш, кырда тек дыбыс Ат KiciHen, ит урген. Далада барлык, от сенген. Тещрек жым-жырт, ай FaHa Жаркырап аспан тэсшен Terin тур нурын айнала. Шатырда 6ip карт уйктамай Коламтага жылынып, BycaFaH TyHri далага

Отыр карал ун1л1п, Кыдырып онын жас кызы Кеткен кезш даланы, Сейишйл жан ед1 вз1, Келер, 6ipaK, тун болды. Тастап зенпр аспанды Барады батып ай-дагы; Суып кеиш ас калды, Жок Земфира, жок эль Кыз келд! м1не; жанында Epin кеп тур жас ж т т , Ол — бейтаныс цыганра, Карады да кез Tirin: «Эке,— дед1 кыз турып,— EpTin келд1м 6ip мейман. Корраннын apFH жарынан Кездеепм де даладан, KonaFa коска шакырдым. Б олрысы келед ол цыган. KyFbiH сапты зан оран, Алайда, оран жар болам, Аты езшщ Алеко, Еруге 33ip ол маран». Карт: Кош алам! Кон осында, Б1здш шатыр астында, Калрын келсе шын егер, Б1збен 6ipre бола бер, Курметтеуге мен дайыи; Аяусыз нан мен уй жайым. Б1здж бол, 6i3re дардылан, Еурпымызра уйрен канрыган. Ал, ертец 6i3 тацменен Женейм1з кешш арбамен, Kaci6iaai icie калаган, Я, уста бол, я, шырка эн, Я, ауыл кез аюмен. А лек о: Онда, осында калам мен. 402

Зем фира: Болады ол маран жар. KiM меш одан айырар? Кеш болды... Жана ай батты. Каран™ басты даланы. ¥йкым келш барады... Тан агарды. Карт турды Шолып шатыр манайын. «Тур, Земфира, кун шыкты, Турсаншы ендй конэрым! Манаурамай тесекте Тур суйюмдь балларым!» Журт оянып дурл1гш, Шатырларын жатты артып; Kerri 6api 6ip журш, Куладузге жол тартып: Кебеже тендеп есекке, Мэз боп соран баллары, Катын-калаш, еркек те Женк1ле кешш барады. Кыз-кыркын мен Kapi-жас, Аюы да аралас; Цыгандар шулап эн салып, Арбасы кырда канрырлап, Аюлары жулкынса Шынжыр бауы шылдырап, YcTepi epiM арса-арса, Б ал асы, Карты былдырлап, Сырнай ойнап, ит ypin, Дерею 6api жабайь:, Беймаза шу манайы, Осы сурет е з1де — Жайлы тимес сез!мге, Шуласа тобыр не турл1 Кулдардын 9Hi секмдо. Кулазыган далара 'Мунайып ж 1г1т парады. 403

Муцыныц Сырып алай да AiuyFa батылы бармады. Ж'пттш бар касында, Жас Зефира манагы. Шат efli бул кез осында Дуниенщ ерке конары. Тал тусте ун жаркырап, Жайдары нурын шашады. Журег! тулап калтырап Ж1г1т не ойлап шаршадыг. Тэкр1н1ц кусы б!лмейдП Ф Эрекет, ойды, енбеки, Мехнат eTin кермейд1 Салуга уя кернектк Кызыл арай шыкса кун Отырран кус конактап, У нт тьщдап тэкршш Сллкшед1эн шыркап. Сулу кектем артынан Ыстык жаз да етед!, Б1рде жанбыр, 6ip туман Kemirin куз жетед!. Журт жабыркау, журт мунды; Сонау кунгей киырра Кектем шыккан кус Kerri: Канаттыга киын ба, Как тещзден epi eTTi. EpKiH кустай алансыз Д узде ж1ггг KaHFHFaH, Баспанасыз, уясыз Журген, дагды жен бугаи. Кез келген жол — сапары, Кез келген жер — мекеш. Конактап, ерте турарда Tanipre дуга етедк Бойкуйез, жадау журетш Бул кешу медет болмаган. Кейде оны гажап сикырлы Алые 6ip жулдыз арбаган Сэн сауык кенет мын турл! Кулпырып кейде келд1OFaii. Тебесшен кейде ойнап, 404

Найзагай онын отет!н. Ашылса дауыл кун ш уак Лстында калрып кететш. 0MipiHe сойкан тардырдын ©М1рде ол бас урмаран, О, тоба, налай кумардын Жанында оты ойнаран! Кажыран онын кецш Толкып 6ip шалкып, жадырап, К,ашан да болса 6ip кун1' Оянар — шыда, азырак. Земфира: Айт, достым: екшбейсщ бе, Мэцгшк тастап кеткенге? А леко: Тастап едш мен нет? Земфира: Ойлайсык ба ел1нд1> Каланы — туран жервд!. А лек о: Heci eifiHim? Сен бшсен, Ecine ез1н туарсен, Калпын капас каланын1 Каланын топ-топ адамы Жута алмайд тангы ауаны, Кош HciH кек майсаныц. Махаббаттан жасканып, Кудалайды сананы; 0 з еркш 03i апарып, Саудага арсыз салады, ¥лыкка тэж!м кылады, Акша мен 6yFay табары, Тастасам, мен тастадым: Алдау, арбау зандарын, Айдан анык маскара Курынын, озбыр жандарын. Земфира: Онда зэул!м шатырлы уй, Масаты к!лем кулпырран,

Ойын-кулк!, той-думан Кишген кыздар асылдан! А л е ко: Кызык па. ШУЫкаланын? Сую жок жерде, кызык жок. Кыздары... жок сендей нак, Уотне камка кимей-ак, 1нжу, алка 1лмей-ак, Артыксын, сендей 6ip кыз жок. Ерке досым езгерме! Ал, менщ... жэлрыз TuieriM Махаббат ерк1мд1 езще Сый кып, кезш журемш. Карт: Б1здерд1 сен cyfieciK.— Бай елде езш туганмсн Бос журу жайсыз тиетш, Kicire лэззэт уйренген. Б!здерде бар 6ip аныз, Айтайык соны тындацыз: 0 MipiMeH патшанын Айдалып 6ip мусюн жан, Солтустжтен 6i3re кеп TypFaH екен 6ip заман. (Бшуии ем аты-жвн)'н де, Умыттым енд1 мен мулде.) Жасы Kapi, жаны жас Сергеи, i3ri K id екен. Тау суындай саркылмас — Дарынды эншн Heci екен. Сонау Дунай бойында, Сол еннй адам турыпты. Журт та оны суйшть Энпмесше уйыпты. Калткысы жок ойында, Нэзжтш мжез бойында, Ж ас балаша журуий ед. Оган бетен адам да, Балык, ан аулап беруш! сд. ©зенге лезде муз катып, Кардан куйын бораган.^

Ак TY6iTTi TipUefl — Картты ак кар ораган. Ол бишара тектен тек, ©Mipre уйрене алмаган. Kerepin, катып, д1р1лдеп, Кунам уш!н берген деп, Керген бэр!н алладан. Болар ма деп кутет1н: Куткарар рахым тагдырдан. Ол какрырган камырып, Дунай бойын жол кылып Жыларан зарлап жабырып, Квз1нщ жасын кол кылып. Алыста калган каласын, Ойлай-ойлай шерменде; 1ркш турып коз жасын ©сиет айткан олерде. Жан тапсырар кезде шын Деген мынау тмепм: «Онтустжке кеммсш, KaycaFaH Kapi суйепм... Ажал кеп — бул жат жерден Мимандар тыным кермеген. А л е к о: MiHe улдарын тардыры, О, паш Рим дуниеге!.. Башыктыктын eHmici, Айтшы тэнр1 жыршысы Данк деген немене? Моладан шыккан дыбыс па1 Мактаныш еткен дабыс па? Рудан pyFa кеп жеткен, Я, тобырлы KypKeHiH Астында коксы тутшнщ Отырып тары цыганнын ©HriMeci ме шерткен? ©rri eKi жаз. Цыгандар,— Жур кошпел! салтымен, Барран жер! карсы алад Меймандостык калпымен. Буралык деп, жек Kopin, 407

Жеркене карап бШмге, Алеко да уйрещй Кэшпел! даркан ем!рге. Бурынры калпы бурынры, Бэз-баяры уй iuii. ©ткен, умыт, рурыпы, Цыгандарра ол citdcTi. Цыгандардын ол суйд1, Даркан жалкау жургенш, Шанкылдаран ащы ундр Шулд1рлеген тшдерш. Унпржде баяры Барак жунд1 аюы Шатырынык конэры, Молдавандар ауылы Тур KepiHin жолдэры. Кейде аю долдана Шынжырын шайнап суйрейд!, Журт алдында жай рана Балпандап кейде билейдй Асасына cyfieHin, Шал барабан кзрады; Земфира ауыл кыдырып, Алеко аю багады BepreHiH журттын алады; Орылмаран бидайды Куырып олар баяры Тунн1н тыныш кенпнде, Шал да уйктады, жайланды.., Шатырдын тыныш 1шшде. Салкын тарткан бойдагы, Канын карт кунг1 кыздырып, Сурлана ж!г!т тыкдайды; Кыз тартып ауыз сырнайын Махаббат жырын жырлайды.^ Земфира: Kapi байым, пейл1 тар, Мейлж ерте, меЙлщ жар! 408

Корыкпаймын октан да, Пышактан да, оттан да. Жок енд1 макан керепц — Сен! мен жек керелпн. Мен басканы суйемш Суйемш, суйе елем!н. А л е к о: Ундеме. 9н тойдырды, Суймеймш жабайы эндерд!. Зем фира: Суймейсш бе? — Сунмншк Маран канша кереп? ©31М ушш мен энд! Шыркаймын, жаным тшедП Мейлщ ерте, мейлщ жар, Баска ешнэрсе айтпаймын; Kapi байым, тым катал Айтканымиан кайтпаймын! Жана байым кектемнен Сэшйрек, кундей кулш тур! 1Шркш ер жас кершмен Куйд1ре мен1 cyiiin тур! Еркелед1М айлы тун Иырына асыла... Кулгем!з сонда таеып MiH, AFapFaH ceHiH шашына! А л е к о: 0inip, Земфира, ушиди.. Земфира: ¥ктын ба сонымен ашмд1? А л е к о: Земфира!.. З ем ф и ра: EpiKTiciH, Heflin тексен кэрщдь Сен туралы шыркатамын эримд!. (КетедЬ кетш бара жатып бурынры эшн айтып соза бередО,

Карт: EciMe тустй бул энщ Б1зд1н кезде шыккан эн, Ермегшдей дуниенщ Ертеде елде шыркалран. Kemin журш Кагулдын1 Даласында кыскы тун; Мариулам жырлаушы ед, Тербетш жатып жас кызын Ойдары еткен кундер1м, КунНрттент барады; EciMe туткам эндерш Айткан осы сондагы. Элем тыныш маужырап, Ай нурына кем!лген; Земфира мен жалрыз-ак Шал ояу кез шмеген. «Тындашы, эке, экежан, Алеконы дурыстап, Уйдтап жатып манадан Жылайды кунпрт дауыстап». Карт: Y h катпа, жаным оятпа! Еаткем анызын орыстыд: Тарылатын эдеД — Тунде уйктаса тыныстын, Бастырырткан жын-nepi, Тан алдында кашады, Касыма отыр, кел берП Зем ф и ра: Эне, караты, экежан: — Земфира, — дейд! — сыбырлап... Карт: Тус1нде де ceHi 1здейд1, Элемнен OFaH сен кымбат. 1 К®РУЛ—Беесарабиядагы жер'аты. 410

Земфира: Суыды онда махаббат, Ж урепм epiK т!лейда. Шыкты аузынан 6ip жат ат, E iu i мен... Тыс... ecirriH бе? 8 не... езгеше сейлейдь.. Карт: KiMHiH атын атайды? Зем фира: EcirriH бе, корылдап Кайрайды TiciH кат-кабат, Оятам оны, коркытад! Карт: Онын бекер, оятпа! Кума, туннщ nepiciH; 6 з1-ак кетед1 акырын... Зем фира: Мен! жатыр шакырып, Эне турды, оянды. Сен де уйкта, сэл тынык Хош бол, кегли, кой ендь А л е к о: Манадан кайда отырдын? Зем ф и ра: Мен экеммен отырдым. Айналдырып басынды, «Шын, шайтан ба» камады; Туе керд!н бе, коркыттын, Жанык ауыр киналды, Уйкылы-ояу меш сен Шакырдын, TiciH кайралды. А л е к о: Туаме мен1Н£нд1н сен, Арамызда болгандай Сумдык 6ip icTi керд1м мен. 411

Зем ф ира: Алдамшы туске сен сенбе. А л е к о: Сенбеймш ешнэрсеге: TyciRe де, сешмге Сене алман, с!рэ, мен—< ЖуреНне сенщ де. Карт: Есалан жас нелжтен, Жи!-жи1 курсшдщ? Мына журген журт ерк!н, Аслан ашык, па uiipKiHl — Ж елдж аскан кэр KepKiH, Кусалык сен! курытар; Жылай берме сен дурюн. А л е к о: Ата, ол мен1 суймейд1. Карт: Тыныштал, ол жас бала, Уайымнын не кереп? Болыпты капа аз тана, Нэзж кой эйел журеп Бшк.кекке карашы, EpKiH ай жузш кылмиып. Бар элемге акырын Тур тамылжып нур куйып; Кез келген бултка кез тшсе, Аялай сэуле шашады: Bip бултка шарпып нур текг.е, ©згесш ерлей асады. Пэлен жерге токта деп, Кектеп aflFa KiM нускар; Сую 6ip — от, ейтпе деп, Кыз HanciciH к!м устар, Суй, баскага бержме, Тыныштал, ж!пт, тыныштал! 412

Алекс» Суй1п ед, сонша, мен! о да, Еркелеп нэз!к майысып. Тукриык тыныш далада Шырарып тунде табысып!.^ Ж ас баладай куанып Жан балкытып, т1л катып, Аймалап тауып ойымды, Bip минуттер назданып, ¥мыттырушы ед уайымды. Земфира ауды не шара? Салкын тартты Земфира. Карт: Тында, 6ip сез айтайын; ©з euipiM жырынан, Шайкалмаран каймагы Ke3i ед1 Дунай бурыинан. (KepeMiciH, Алеко, Еске алдым еткен кангымнан.) Bi3 ол кезде коркамыз Беджек патша, султаннан. Мунаралы уйжен Аккерманнын курсанган. Мен ол кезде жас ед'ш, Жалын жангаи канымда. . Буйра кара шашымнын, Ак шалмаган талын да. Коп кербездщ iuiiwie Bip сулу Tycin квз1ме; Кундей жаным cyficimn, Караткам акыры ез1ме... Кайран жастык тез erri, Кектен аккан жулдыздай. Cyflfli де тастап тез кетп, Мариула меж 6ip жылдай; Bip куш бетен кеш конды Кагул суын бектерлеп. Шатырларын TiKTi онды Ылри сэнд! кекбенбск. Eici тунен кеш кегп, 413

Мариула менен тушлген. Жет1м тастап жас кызын, Артынан сол кеш женелген... Тесег1мнен оянсам... Куланиек так алды,— Жан жарым жок, карасам 1з жок, туз жок жогалды. Жылады ексш Земфирам, Жасын ipnin кезше; Камырып жылап ж 1берд1м Косылып OFaH e3iM де. Сонан 6epi суытты, Журег1мд1 кыз деген: Кыздан аузым куйгам,— Жар таба алмай 1здеген. Басым бос жалрыз сол кезден Сухбаттаспай езгемен. А леко: HaFbin куып артынан, Кашкандардын бармадын; Жырткыштын да, ол жардык KaHFa бояп канжарды Журепнен салмадын? Карт: Неге? Махаббаттын жастык кусып, EmniM устап тура алмас. Кайта конбас еткен icin, Жан жок, кезек куанбас. А лек о: Ондайда мен, дау салып,— Арыма шаппай, кенбес ем! Кек алып жаным жай тауып, Намысымды бермес ем. Жок, жок терек тещзде Жаткан тапсам жауымды. Ант етемш, аямай Куртар ед!м залымды. Панасыз жауды тен!зде,

Толкынга атып кемер ем; Сшйнш кенет сол кезде Такаббар шат кулер ем. Малтыгып cyFa кеткенш Сыкак eTin журер ем. Ж ас цыган: Суйпз тагы 6ip рет!.. Зем фира: Уакыт болды KyfleyiM жауыз, кызганшак. Ц ы ган: Bip FaHa, сосын!.. Коштассак. Зем ф и ра: Келш калар, кош бол, кош. Ц ы ган: Айт, кашан енд1 жолырыс? Зем ф и ра: ByriH, ай баткан шагында, К.орранныц apFbi жагында KofliMri еск1 молада. Ц ы ган: Алдайды, келмейд, бшемш. Зем ф и ра: Kepin калды, каш, эне! Келемш, жаным, келемш! Алеко уйктап оянып, Жатыр кунг1рт туе Kepin: Тунде шошып карманып, Сермейд1 колын т1стен!п, Кызганшак колы калтырап, Yft жарын устап кармайды, Суйген жары жур жырак... Оянып турып тындайды... Тыныш тунде абдырап, 415

Б ф ысып, 6ip суынды, Ш аты рдан шырып, тенсел1п, Тыстагы арба жанында Урейленш кыдырды... Ж ы м -ж ы рт тыныш айнала, Ж асырды айды сур туман. KsMecKi ж у л д ы з ж э й рана Элденеге ымдаран. KoppaHFa сонау уласып Ш ы кта ж аты р ж алры з i3, Ж етуге соран ол асык, Б о л ар м а ж ау ы з сол 6ip i3. М ола тур жол устшде Арарып кез ушында Басты рып 3opFa эяры, Соган жур!п барады, Сезгендей ж урен жанады ... Ершдер1 калтырап, Ti3eaepi дарйлдеп, Буындары салдырап, 0 н бе, туе пе, деп келед, Кенет квзге шалынран К ер ш д Т Ky6ip ест1лд1 — Sflipa калган моладан. B ip iH u ii д ау ы с: У ак ы т б олды , енд1 ж ур! Е к iн ш i дауы с: Тура тур! Б i р i н шi дауы с: Уакыт тар, калкажан! EK iH U Ji д а у ы с : Ж ок, ж ок токта атсын тан. Б ip i н ш i д ау ы с: К алды к кеш. Е к iнш i дауы с: Именш калай суйесщ? Т аин да, сэулем, 6ip минут.

Б i p iн ш i дауы с: Куртасын, меяг боска тек, Е кiн ш i дауы с: Bip минут?! Б i р гн m г д ауы с: Мен ж окта егер кунеуш О янып к ал са не дермш!.. А леко: Ояны п, seine, кегаем1н: Токта, зсыкгга екеуш. Слздерге жаксы осындэ — © лер ж е р тзб ы т басы ида! З е м ф и р а: К аш , к аш , достым, каш ы п зыт! А лека: Токта! Кэркем ж ас ж т т , Барасын каш ып кай ж акка? Ж ат, солай! (Пыш акпен ж И т и ж арып ж!бередк)' Земфира: Алеко! Ц ы гаи: блдам! Зем ф ира: А леко! 0aTipeMicin ендг оны! O h, не кышщым? А леко: Окасы жок. Енд1 оны к махаббатынан тыныс ал. Зем ф ира: Ж ок, коры клан мен сеней, Зэр шашуыкды жек керем, Kici 9лт1рд1н, каргай м ы н . 417

А л е к о: Е н деш е, сен де ел1 (Оны да ж ары п ж!беред1.)’ Зем ф ира: в л ем ш , суйе елемш!.. ...Ертенмен шыгыс ж айнады Кун шурыла ш аш канда, Колы нда канды пышэры, Алеко кырдын астында, О ты р Tyci тунерген Табыттын сур тасында, Eni елш тщ суйеп Ж аты р сулап касында. K ici е л т 1рген , ш ам асы Ж а н ш ош ы рлы к Tyci де. Цыгандар батпай, токтасты K ici е л п р г е н Kicire. © лгендерге 6ip шеттен М оланы казды тезшен. Суйд1 эйелдер кемсендеп © лгендердт кезшен. Ipeni ш алдын бузылган К ез алмай отыр кызынан, И л катпай билеп кайры-шер. М ол а Fa вл1к кой ы лд ы ; Бауыры суык кара жер Ашты Муздай койынды. Турды Алеко киырдан 6л1кт1 KOMin ж а т к а н д а , Актык аза 6ip уыс — Топырак тастап жаткандр. Ti.n к а т п а ст а н ты м -ты р ы с Жур>п кана жаралап, Куз ж артастан Алеко Кулады жерге домалап. Сол кезде ш ал жетш кеп. «Bi3fli таста ер адам, Bi3 жабайы, 6i3 надан. 418

Б о л м а у ш ы ед1 б1зде з а н , Кинамаймыз дарга асып, Керек емес 6i3re кан. К анкумармен б1здердщ Тургымыз келмес, суймес жан. TyFaH ж оксы н б!лемш ,— Сен ж абайы ж ан ушш. Тек бостандык. тьледщ, 0 з басыннын камы уш ш. 5i3 6ip момын i3ri адам , Сен — жауыз, ер жалын жан, К е т енд! а у л а к , Fany ет, Ж ары лкасы н алдыднан!» Соны айтты да топырлап, Ш улап кеш ш женелд!, Тастап кутсыз конысты, Ж оралды асып белецд1. Кене-тоз ю лем жабылран, Ж уртта калган 6ip арба, Т урды ж а л р ы з э д 1ра; Каралы, муиды далада. Бейне сондай болушы ед, Кузд! куш туманды: К еш теу к а й т к а н Kepyuii ек Ты рауларан тырнаны, Онтуст1кке кикулап, К иы рра 6eTiH бурраны . Тун болды, арба астындз EuiKiM д е о т ж а к п а д ы . Куркеде тан атканша T ipi ж а н Mi3 к а к п а д ы . Куаныш , мунньщ койнында Булдырап откен кундер!м K en TycTi KyuripT ой ы м а, Куш1мен сикыр эндерд1н. Б а с ы л м а й yHi сорыстыц

Б уркаган майдан — суеты алан! Пэрменд! колы орыстыц Стамбулра нускаган. Сонау 6ip ш екарадан E ki басты с ам у р ай Данкымен есш ш арк урып, Турран ш акта, даладан, КездесДм мен сондавы Тобына цыган арбалы,— Д аркан ескен баллары. Сол ж алкау топ сопынан Epin, тал ай дантырам! Б е л т ж е с т асын да Уйктагам от басында. Ж ол-ж енекей айтатын Суйдам ж айлы ш ат энш. EciMe туткам мен атын М ариула «алканын. Сендерде де бакыт жок, Тагдырдыц мусюн улдары Ж ы рты к шатыр астьшда, ¥ й к ы б асы п турраны.. K eiu n ea i с1здац к у р к ещ з, Кутылмай кырда бэледен; КашлДа, кайда журсешз Тардырдан пана кермеген. ■

М. Ю. Лермонтовтан ЧЕРКЕСТЕР ©.ai уй к ы б ас ы п д ал а н ы Сунгцй таута алтын кун, Ceuin ш апак арайы, Алыстга талы п ш ырады ун. Туманды дала мунартты, Квпнде сэуле жайнады, К в р ш бе й м ан д а мал TinTi, Кю ктер денде ойнады, Сур ж ал касныр тек кана Ж орткан ерлеп тауларды, . Ke3i оттай жайнайды! Келенкесшде еменнщ iHiHe Kipin ж ай л ан д ы . Ж у г 1р 1п он ы ц соны н ан Мылтыкты мерген аулайды. Кос тазы кастан калмайды. Тып-тыныш кэз1р бар аймак, Эн салмайды сарралдак. Тек капа осы туз кырдан Бута басын сыздырран. Кектем жел1 ыскырран. Алыста кекек дауыстап, Каркылдайды карралар, Келенкеш жамылып, Астарында ку томар TaFbi ш аткал ж артасты н 42J t

Ж ары п aFbm кемер!н, Ke6iri ж уган кек таскын Y flpuifli езе н TeperiH.1 II Кек аспан тунд1 жамылран, Туманнан ай сэл жалтырап, Тек кана курган жартаста Ш еп тур желмен калтырап. К ы рка сайын ж анган от С акш ы лар елд1 с ак устап, Найзалары жаркылдап, Yh каты скан дауыстап: «Ш ыры м ы н а л м а с K83iHiH, С ак болып казак бул тунде, Чечендер ж ур тору сап, ©зеннщ ар гы бетшде» С адак атты эне олар, О кка ушып казак кулады, Кансырап канды корганнан А ж алы ж е тп , сулады... К езш де калды тун тунек, Кермейд1 ол туган Донды да, Ж а р а н ы н ж а к ы н , уй iuiiii Кез жумды, кермес болды да. III KepiHin алан орманнан, Туган айдан сэуле алып, Ж ал т еткендей туманнан Корганда ш амдар тур жанып, Ш ыкты кенет 6ip дыбыс, Бутанын калы н артынан. Ш олды да манды асьтыс, TycicTi олар атынан. Bapi болат кылышты, И ы к т а MbftiTbiK о к тау л ы , Кос пистолет, уш кыр ат Ерде ж ар ак баптаулы. Ж агы лды черкес оттары, Отырды 6epi коралай,

Байланган талга аттары Ш еп ж улады ж агалай. Будактап тутш ж ол алды, Ш атыр-шутыр от жанып, Туцриык турран орманды О ятты 6ip кез от ж ары к. IV С ауы т киген 6ip черкес, KyMic ки!м устшде, Уздендер отыр 6ip дербес, 03reci ж атыр тепсенде. Тазалап етш р кылышын, Кайрап садак, я ушын, О ты р yHci3 бэр! д е. К н язь турып б!р кезде Бы лай дед!, бэрш е: «Черкес халкым — жауынгер, Дайын тур эр сагатта, Ж а н к и я ш а б а р е л 1мге Бэр! емес, некен-саяк та, К араны з, би!к кам алра, Тураным отыр турмеде, Куткарам оны калай да, Ж урмеймш яки дуниеде. «К е ш е 6 ip 03iM с ал к ы н кеш Ж атып уйктап калганда, К ергендей болдым б!р елее Тураным турып алдымда — Айтты:— етш збе минутты, ©л!п б арам , ж эрдемдес! — BipaK , л е з д е ол TinTi Ж оралды, туспей кезге еш. Турдым жерден, тезбед!м, К у т к а р р ы м к еп м ен енд1, KyHi-TyHi !здед!м, Сол елее кайты п келмед1. Содан бер! туыстын Келенкес! куарран

Ш а к ы р а д — мен1, ТЬфЫСТЫМ,— KvTKapyFa бугаудан? Б елд1 будым енд1 мен, Тайынбаймын ел1мнен, М ухамбеттш атымен, А нт етем бкр eMipMeH. Кутылмас каш ып кез туды, Орыска ажал — каирет, Эйтпесе мына нур кунд1 KepyiM болсын сонры рет!» К н я зь ТЫНДЫ. Уш есе — Куптап сезш турды олар, «О рыска аж ал, немесе, Денеден бас жорал ар». VI К унш ы рыс к ы зы л cayjieciH Ш ашып, арай жайнады, Селенде этеш шакырып, Батты бултка ай-дагы. Кун ж орары ойысып, Алтындап кыр мен орманды, Ж ас сэуле тунмен сайысып, Ш ыкты врмелей тауларды. Саррайып бидай бастары, О ракка жатыр киылып, Т энры ж ел ойнап Теректщ Толкыны н суйген yftipin, Кумын да кутан суырып, А слан т аза тып-тыныш, Сорады езен самалы, Ж ап ы рак ш аш кан хош шс, Керсен кектемг! ауаны. Калын орман айнала, Дыбыс ж ок ешбер бул манда, Сукгш кара орманра, Ж асырынып урлана Бэйтерек басын, тамырын Кунд13Г1 с эу л е акы р ы н , Алтындай ж апкан нурлана.

Б аяу соккан желменен У зш п ж апырак ушады, Тыныштыкты келденек Бузып, ж ерд1 кушады. Куниц кезбен 6ip карап , Ч еркестер атка мшеот; С адактай уш кыр зьгаырап, Орманга лезде енедй Б ал арадай кужынап, ToFafiFa су кп п сщ едь VII П а, нпркш, кусан суду тан, Коркыныш, Каугп, тпеменд!, Кугандай тун тунекть А л д а м ш ы е л е е д еге н д 1. Ертенг! конырау дауысы Сай-саланы жангыртып, Тау басында кала шй Барабан унш шалдыртып, А ланда эскер топ-тобы, И ы кка мылтык асынран, К и ш п асем ж урт толы Ш еркеуден кайтты жосылган, Ш икылдап жерде арбалар, ¥шып кекте каргалар, Ж урт ерхенп тамагын 1шуге, ш апш ан аяныя Басып, уйге асырып, Терезе какпаты ашылып, Кешеде курган серуен Ж урт эскерд! керуге, Камалды байкай журуге К еле ме, бэлк!м , к!м б1лген, Таудан асты булт эн!, Кун ж аркы рап келед!. Кектей етш бутаны, Ж ел зымырай женелд!.

VIII TapayFa эскер айналды К а м а л г а Kipin тауд ары , Ест1лд1 ат fly6ipi Ш алрайдан шыга шандары. KepiHfli сол к ез б'.р атты Корка шапкан жалтактап, Атынан тусе жуг1рд! Бастырына калтактап. Айтты ол: «Б1зге келд1 аж ал, Э з!р л ен с ш ,— дед1 эскер! Е кеу едж , куды атты Таудан ш ыккан черкестер. Ш ошыдым мен тым катты, 0ршеленд1 6i3re вштер, Ж анталаса, кыр аса K erriм эрен кутылып, Атым жаксы болмаса, К а л а р е д 1м туты лы п!» IX Бастык, барлык полкка Ж иналура буйырды. К о н ы р ау сорып х алы к к а, Эскер самсап жиылды. Курыш камал какпасы, С1рескен колрэ сорылды. Ч е р ке сте р д й Kefl6ipi Токтатпак боп, куйындай З ы м ы р а й кеп жуг1рд1,— А жалра жан кирандай. Тан кы ландай керш д!, Черкестен жер кайыскан. Арыстандай каз-катар, Кылыш пен кылыш карыскан. Баты ры б1рден ж о к болды, К аптады кол тетеннен. Е р л ер ге тал а й ок тенд1 Ж урт квршбей тутшнен, Ж аралы тулпар дыркырап, Ce3iHin найза салганы н, 426

KiciHen катты ш урды рап, Ш ыкты жаны жануардын. А ралап орыс эскерш Каш кан-ат кулай жер душдан, Heci де дуларан, Куюрещ и дауыс тус-тустан. X Зенб1ректер дурдмдеп, Кылышда батыр кеылген, Ш ады ры п досын б1рт!ндеп, Т а н г а н yHci3 есж ен ... К аш кан 6ipey майданнан, Ш ан басып бар тынысын, Ж аркылдатып долга алган Yui рет булгап кылыш ын. Кимылсыз 6ip кез далды эне, Кылышы оньщ кан жутдан! Катып жансыз бар дене, С а у ы т ы TycTi и ы дтан. Ж ер cy3flipin найзасын, Каны езендей сорралап. Од тесден дан жарасы н — Колыменен дармалап, Мылтырын д ар м ай !зденген YcTiHeH од зу л ар а н . Зенб1ред бурдап жер-ж ерден Айнала аж ал андаран! Тауда, ойда, орманда Турран журттын далада Зэре-дуты далмаран. Калтырап кеткен жер- усп, Б1реулер урды чернеет! Нысанага дэл ала. Bip nepKecTin д ы лы ш ы Сермелд! дур далара,— К ол ы н ж а н с ы з с!лтед1 Ж орары тары ол, кез келмей К а ш д ы сы д елд!. А яры К имылсыз, аж ал сезгендей, Bip турып барып д у л ад ы , ©М1рден ум гг узгендей... 427

Аттылы 6ip ер черкес Самсаган етш найэадан, Куйрытын ш апкан, алута еш Кы.тышы кол да ойнаран1 Казактармен майданда Сорысты. о л салады , Ж аркы лдайды кайраулы ©TKip к ы л ы ш , садары , Ж о й к ы н сорыс, бу-дары , Курыш кару-жаракпен, Суеыядаран садакпен, КеаАщ» ашып-ж умранаиа К азак кыррын салды эш . Кенет кеп ж урт кам аран, Н айза тигеи ж арадан К нязь талып мурт келш, К улады аттан, ж урт керш ,- КелдА шырып м айданнан. Орыс колы жиылды К у ш р ен ш онын. б асы н а, Ш уЛЫ СОРЫС ТИЫЛДЫ,. Ш анды таудан асыра. Черкестер кашьш ж енш й ¥лдары нан ер Доннын, Рейн, Лоар, Рона Ж а р а е ы соны керген-Д1,— Сол улдардын жауына Ажал, Kayin тещ » енд!. XI Тыншыды бэр» окта-текте ЕстиЫн мылтык дауысын, К азак та сирек бул бетте Т HFaH м ай д ан ш абы сы ш О ры сты н селендер1 де, Сакталып кала, eai де Тыншыды. М аяк тур белг1 Тек кана еэен, келш де, Байкал кана сакшы жур, Асынып мылты к и!нше. Тек кана:— «Мынау журген мм?» Е сп л ед — «Тында» деген ун.

Тек кана кейде бул жердей Орыстын селендершен ©ткшнй журген ж ай казак Окта-текте кершген. Тек кана кара кареалар А нда-санда каркы лдап, Ш окып ж атад ж ем'пкН, Канаттары далпылдап; Керш ед тары тек кырдан С олдат туриан шатырдан Кейде сэл от ж алтылдап, Канды майдан еорыстан К ан журылып тат баскан,— А лда-санда кершген Кек болаттар жаркнлдап. Кей кезде, тек кузетчп 1 Кырда ун каткан онаша, О нан баска тып-тыныш Айнала жым -ж ырт там аш а.

К.ЫЛМЫСТЫ (ПОВЕСТЬ) «Айтшы, атам ан, шынынды, К а л а й ecTiH ел1цде? Суымапты бурынры Ж асты к оты ешнде? Д ал ада емен тубшде, К ею лш ер Ж1гггпн KeTepeciH бугш де». — К артайып экем келд! де, А лды е кж пм эй е л д 1, О л ж ас сулу ipeimi, Э кем аскан бай едь.. Беленнен талай ж асы асты, Канатты сункар картайса, Куш кысы келер 6ip жасты. Н е icTeyre бж м ей, ж а р тайса, б к ш ш етер сонынан, Опык жеп умгг жалтарса. Ж убайын сункар аймалап, Ж убайы оны сыйлап-ак Еркел1 назбен сыланып, ¥йкысын бузбай тур карап, BipaK, n e p in б аскан ы K api емес, cyflin ж ас ж анды , CoFaH кенет нэпе! ауып, BipiHiui кун1-ак тун ayFaH, А улак ешб!р кш адан Еркегш естен танрызып, Квзш шукып арызып, Кететш ушып уядан. 430

Умытпай той-думанды, Алтындай мелд!р ш арапты, Т ол ты ры п iuiKeH а я к т ы Канымды 6ip кез кайнатты . Ti3eciHe б а с ко й ы п ,— Ты ныстап,— егей анамнын, Екеум13 б1рдей к ас болдык. Экеме тунде талай кун. А ймалады ол кеппнде, Отты назы н ж утты м мен, К ум арлы ысты к тундер1, Айбарлы карты с ундер!, Олi кунге еймде. Ы залы к ез ж а с тект!м мен!.. Тэщ рге аян: ол суйд1, Я, келг!рсш ж урд1 ме, Ж убатты мунды ой, сырды, К а с т ы к к а б ш е к Typfli ме? Суйш мд1 болдым,— дед! ме Е аш ы кка кум ар леб1 от? Эйел жанын к!м уккан, М ухиттай терен ш ей жок!.. CaFaT ж етш , кун етш , Кунэлы ж асты к турмыста, Д а р к уткен д ей flip етш , ¥шырадым каррыска. М ойы н усы н ды м а м а л сы з,—* Yftfli т ас т а п к а ш у г а , Ар, намысты аяусыз, Сукми де каяусыз ¥ятты жерге бастым да. Экем м ш ер ашура,— Зырырданы кайнар эм Мен бет бурдым кашура, Ы тки шыга ауладан, К е г п м к аш ы п , acyFa Ж апа-ж алры з, жап-жалац, Е н сонры рет к арад ы м , К а л р ан д ай eci3 а д ы р а Би1к уйге, KopaFa Л агнат айттым, каррадым! Кепкен керен езенмен Каррадым бакш а, бауларын. 431

Т у н ж ы р ап , ecci3 т е з е ал м ай, TiaefliM куннщ курю рга, ©ртесе екен наж агай Калды рм ай уйдщ 6ip тгуйн! — Дед1м мен тага сол турран, Д остармен сан отырган Столым да ертенсш Ракатка ж у зт, кулпырран ©ртенсе екен т а г а да Ж ар жагасы жоталы, Ракымсыз экемнш Зымиян ак шаш, сакалы. © ртенсе тары, тары , т а г а те? Д униеден а.скан суду кез. Ж ас торрын тес, ак иык, Тэтт1 л эзза т туняны к, Е м конбас ерш бал леб1з. © ртесе ж асы л аллейд1, Сулумен ж аткан келдердк Бой балкып егей шемеммен А ймаласкан жерлердН.. Куылран меш ,— орманда Кос «ahyT алды колына, Bipeyi: наразы ую метке,— Саудагер, жылпос, судья; B ipi icKepi А ронны н, Ж а к та н ы ш ecKi зан д ы д а . А лмас саттым салраннан,— Мен куылран бишара, Б а к 1здед1м ж а л р ан н ан Канрыбас болдым не ш ара, YpyFa пысык болсам да, Мундымын, саран акш ага, С ую ге TinTi ж уы кп ы н , Сенбеймш ж уртка, туйыкпын, С ураса 6ipey б1рдеме, Перйдндей тамуктын К асара калам тунып тым. К еш лш з кешпен, я, туннен Ш ыктык жолга тоспашы, Келед1 алы е 6ip едден Уш ат жеккен почташы, 432

Кенет, мылтык гурс erri, К ек коррасын суылдап, М улт кетпесга K epcerri, Тиген ж ерш ш ырындап!.. Б ы т-ш ы т б ол ы п б етте р1, Жамш1к октан кулаган, Ж етш збес куса аттары, K eiri асып орманнан. Шубэл1 жуэт куара Кекке акырын ай батты, Ж олга тану арада О кка уш кан ж ан жатты, С ум ды к екен, ойпырым-ай1 Айтып та не кереп, Кезш жуа кан толган, Ж ан шошырлык ipew . У нш п мен карадым ©те 6epin касынан, Ж уз1 таныс 6ip адам, KepiHfli айды н асты нан. Т ан ы рм ы н б а ? Т эго р 1м !.. Т ан ы д ы м ... KiMfli т ан ы д ы м ? — К1м, бул елген еткпш й, КДмге м ол а к аз ы л р ан ? Ойпырым-ай, бетен! — дейшш!, А к ш аш тан кан арызран!.. Э кем Fofl!.. д еп б у л ж а зр а н ... Талыксып жерге куладым. Ес1мд1 ж иран кез1мде Унд1 6ip ш ыккан тывдадым, EcirriM жаИут сез1н де... К арасам : салкьтн тобеде Ж аты р балта, 6ip курек, Байлаулы мыктап еменге А ттар да тур 6ip белек. Ж алм ан кэрып кос ж айут О т алдында отырды. Отырды да акш алай Санады сэры алтынды. Кундерден кун еткенде Сура cyitrin жолдасым,

С у туб!не кеткенде Б ! л д 1м icTin о н басы н. E iukim кабыл алмады, Сия алм ады к еш ж анра, Куды кайда барса да Екшш! жаЬутты бул манда, ¥ й к ы мен кулк1 ум ыт боп, Ж асырындык орманра, Kayinci3 уйктай алм ады к, Туст1к тары турл1 ойга: Айдау, ж аза туске енш, Мойынга 6yFay орала Б ар р а н д а й м ы з 6i3 д ар р а. Карж ы 6irri кун керер, Ж уре алмадык тайрандап, М ырзалардьщ уйлерш ©ртемек болдык ойрандап, ©рт ш ш де жанталас ?KYpriMi3 келд1 с ай р ан д ап ! ©рпйген ерттщ ш ш де, К окала жалын кунйнде, MeHiH ту р ан уй!м де, бртеш п от кешкендей, Калтырап жаным калмады, Тебемнен ж ай тускендей! К а р а с а м : ж а Ь у т келед< Аруды суйреп алкынран, Алтындай ж!бек бурымы, BeTi де отка ш арпылран!., Ж ас толы эйел коз оты О збырра октай атылран... EcTiMefliM epneKTiH К оркы ткан зек1п ж ан ж алы н , Эйелдщ де кормепшн Ж алынган жылап жанарын, KepfliM , т ек а н а у т о н н е Сурылган канды канжарын! О йпы ры м -ай, сонш а д!р1лдеп, С у л у д ы н а п п а к Ti3eci Ш уберек боп ажары, А уы п кеткен м улде e c i... CaycaFbi канра боялып, 434

С е з а й т а а л м а й epiHi, Атылып жатыр аузынан K enipin кекнйл Ke6iri. И удага ж а за кест1м мен Со жылы кектем айында, Бутагына карарай Астым оны аямай, Карраларра жем кыла. Кутылдым 6ip жыл азаптан Еске алсам сол кез!мдй Туып ескен таулармен, ©зен, дала, орманмен Ж асы м нан таны с жер1мд! Эдей! барып коргем-дй К ар асам шолып со ж ерди ©лген 6ip ж ан суйеп Кыршынынан киылран, Карагайра буылран, Кезш е кум куйылран, Ж у л ы п ж еп ж у р к о л ет1н К арра, кузрын жиылран... Ж ыл артынан ж ы л озып, Кустай ушып ж асты к шак, Сез1м cyflrim журект1ц К уан ы ш ы с ен 1п к а п ,— К еш лд е унс1з кал д ы тек Толкыткан куат жалындап, Бакы тсы з сорлы ем1рден Суыран ойды сезш дж, TineriM алты н ерк1нд!к С а к т ад ы м с о н ы -ак б е р к 1нт!пр Бэр1нен де аулакпын, Бэрш е де мен жокпын; Т утан ар Kapi денеде от, Е рю нд1к ymiH к ер ем ет Д остармен 6ipre отырып, Куярмы н ш арап толтырып! Кызык думай ж ас ш акты — Cyftin, аш ы к куш акты , С а к-с ак кул1п столра Ш анш армын канды пышакты!..

Т. Г. Шевченкодан КАВКАЗ Таудан таура булт оралган, . KaiiFU, з а р д а н к а н арылран, Б а с т а -а к жиКаи ГТрометейш Б ур in кы ран ой ранда гаи, T an ip i к у ш KapiR T erm , Кабыргасы какыраран Tipi жанны н батыл адам Каиын inmefl тояттарая, Б (р те-б 1р т е к у а т т а н р а я Кун ай пул in турактаран. © лмейд (йздгн ж анымы з да, Ш ын еркш дгктаны м ы з да! К арты аш адам епндт де Erin, тещ а тубше де © cipe алм ас г у л я ш де, Tipi жаннын жаньгн кайта Ж арата алмас, сезтнде айта. Тэнрг с е т и данкынды да, Д аккты улы калпынды да, Ала алмаймыз, тея емесшз, Сента TinTi icinfli де Тергейтуры н бгз ем есш з, Бчэге жалры з жы лау, жылау, Ж ы д ан кезден ж асты тегу... Кунделж т! нанды табу Н аяды аккан ж аспея илеп, Кан аралас терге шому,

Кезден тамран тек ыстык жас, Di3re деген ш ы нды к дары Ж а т ы р у й к т а п б о л р ан д ай мас1 Каш ан турып оянады, Каш ан турып дем алады, Судан солай жатамысын Ш ындык ш ыркап оянганда, Бас кетермей киналдын ба, Каж ыр кеэщ жеткен ж ок па, Н е рып турсы н сен Tanipi? DepeMiciH б1зге-дары, ©Mip с урер ш ын в ш рд 1; Bi3 сенем13 к у ш д а зг е Ш арыктайды бар шындык та! Ш арыктайды бостандык та! Ж апа-ж алры з саран рана, Сонда барлык елдщ тш , Косылар да кошеметтер, Раеыр боны жылдьщ жылы! BipaK кэз!р эрып ж аты р. Ирелендеп езен долы, А кса аксы н, аксын эз1р, ©зендер! кан толкынды... Таудан TayFa булт оралран, KaiiFbi з а р д а н к ан aFbuiFaH, О ндаш ы , онда, онда б^здер Ж анбыз жудеп жалбарынран, Аш -жалацаш арпалысьш, Кысып, кушып жулмаладык, Востандыкты кумарланран. К арат турсанталан-тараж , Тэн таланып, талауланран, И т кекырген суйектей-ак, Кажып адам каяуланран, Б1зде аз емес толыл жатыр, Зскерлж ке уйренген жан. Тамран ж ас пен акк ан канды, Кореей, императорларды, CyapyFa ж е тер ед1, Балалары н, немересш, YpiM-б у та к — ш в б е р е а н , -437

Т ен 1здей|'н к ез ж а сы н а, С а л с а н б аты п кетер едП К,арацры тунде еплген, Кыздардыц да кез жасы, Мелд1реп ыстык теплгеи, Ананын да кез жасы! К ан аралас себшген, Ата-баба кез жасы — в зен емес, тещ здей, Ж ай тещ з емес, от теш з Сорралаган арнасы. Отты тещ з ол аккан, Д анкка кумар тебеттер, Аксуйек патша жендеттер, «Д анктан» сен де «данктан* К ек ала муз бен кар жуткан, Д ан ктан сен де, зен п р тау! Tenipi суйген батырлар Д анктан сен де, мадактан! Баты рлар курес, тез женин, С е н де р ге T3Hipi кемекин1 Сендер уипн бар шындык, Сендер уш ш бостандык! EpKiHfliK, д а р к а н б останды к! Бауырсак, нан, сакла, Bi3 ymiH бэр!, п з д ш . Олар жерде кала алмас, Еш ю м оны ала алмас, Д ей алмас баска б!здш , Юсенд! шынжыр бурауда, Салып камап, талаура, Сендерд1ешюм жене алмас! Б !зд е не б ар , б1зд е осы, Б1з хатты да танимыз, Т эш р ш !н с е з ш 6ineMi3, О к ы п , сы зы п — ж а зр а н м е н ,—■ Терен куз, турме, занданмен, Тэж бен такка карастык, 0 p i алтын, api аштык! О кы там ы з, б1зде.бар Окытатын рылым да.

Нан, туз канш а турарын, У йретер ек 6i3 6apiH, Ойлап турсак тыныш тургав Bi3 кэд1мп Христиан: 1Шркеу де бар, мектеп те, Т э ш р ш ц н аи л з б1зде e3i, Осы байлы к жетпеп пе? BipaK, б1зде сакл а бар Кезге ш ыккан суйелдей, К адалад кезге т!реудей, Н а й з а д а й Tecin етп екке: Б1здер б ерген ж о к п ы з foA, О лар неге с1здерде, Ш урек1нанды кесекке Уксатып, нак кунйкке Лактырмаймыз, шашпаймыз, Bi3 н елж тен азд ер ге! Ж аркы раты п ш ыгарган, Кун ушш шугыла нур алган, Т елемейаз неге акы СНздер осы б1здерге? Bi3 язишник емесп!з. О л уш1н к а м ж ем есс!з, Б1здер нагыз христиан, Муны ката дем есаз, Bi3 к ш к е н т а й а д а м б ы з, BipaK б ар а й т а р ce3iMi3 Б1здерменен езщ !з Д о ст а сс ан ы з кэд1мгП Bi3 д е т а л а й кеп з а т к а , У йретер е к 6эр1нл.Н Б|зде жер де, ел де бар, Ci6ipAiH е з 1-а к к ен а л к а п , Kim ш етш е бары п ты ? Турменщез1 канша кеп, Санап болмас халыкты, М олдавадан созылган, Фннге дейш даланы, К арасан барлы к тьпдеп, Сейлемейдй у н аз адамы! Неге десен 6api де, 1 Ш урек —нашшц 6ip тур1.

0Mipre « р а ка ттая а д ы » , Б1здерде таги H aciperri, Библяяны окиды, К асиегп монахтар, О кытад, еске токиды, О кытканда айтады: Пэлен жыл, пэлен патшанын, Пэлен шошка бакканын, Ретж е келт^рш, © зш т досын еятцмл, Тартып алый эйелж, Ракатка батканын, Эулиеш н какие ушып, Кектен орын талканын, С ен дер эл1 н ад а н дел, Крее татар вз жолын Б1лмейтутын адам дел. Окы дел сотад мактаныи! Мтне, б1зден окы ндар, Б1зде кеп сойып, ipeynep, Б1зде уж м ак дегендер. К ал маса да еш нэрсек, С урауы нш а бере бер! Б1зде не ж ок шынында, Бэрш даты бженпз, Аспанта да караймыз, Ж улды зды да санаймыз, Ж угер! да егем!з, Француздьи cerew is, Саудаласып, я сатып, Картата салып адамды У тты ры п т а к е р е м 1з, Н е гр емес... eMecxi Ш окынтан да емес-ть.. Карапайым адамды, Bip ойнатан картата, У тк ы зам ы з, берем1з... Bi3 и сп а н д ы к ем есш з, Ж ебрей де демееыз, Урлыкты сатып алатын, BapiMi3 д е б 1 зд е р д т , Адамбыз занмен болатын, Апостолдын занынша.

(лздер жакын-жзранды, Суйесвдз жылмавды, Б этуэаз курfэк сез, К аргалкан тал зымиянды! Ci3 c y iiecis TyraiiFa T epi-терсек енсш дел, Т ш е м е й а з ©ipaK та Ж аньпгагу болсын деп, CyiiedHi3 тары да, Кыздарыка шапанди, G reii балалары на, Кэдел1сыйлык атауды, Э й ел 1це т у ф л и , TaFbi б аска заттарды ... Т ы ей сщ 'взш е алуга, Онын не зат екешн Сезбейд! ofibiHTanyFa. 0йелщ де, балац да: Уйретерш осы ма ед, М ун ы Kim сен ен тосы п ед, KiM уш ш м у нд ай б о л ды н сен Христос тэцр1 улына? 0 л д е , i3ry 6i3 уш ш , 0лде, эдш ет сез ушш, 0 л д е , б эл к 1м ci3fli 6i3 Басына алмас кез ушш? Я, осындай калпында, ТШркеулер мен Икон да, М ай ш амдар мен тутш де И ш п сен1н алды нда, Тэж1м еткен бетш де, Сонын 6api куштарлы, У р л ы к , сорыс, к ан ... у ш ш ... А гай ы нд ы б у л д 1р т , К а н TereTiH ж а н уш ш ! Т алан-тараж дарра асып, Ж уртты ертеу камы ушш! С ауатты болдык! TaFbi да Сауатты болу талапты, TLnefiMi3 б а с к а ж а г ы н д а, 1стеуге тугел сауатты. Кун нурыныц шындырын, К е р се т т п з келедк 441

Кезс13 сокыр ж андарра, Ж етпеген ecin балларра, К ерсетер к п з 6apiH де, Кврсететш кезещи Bepm i тек б!зд1ц колдарра? Турмен1 калай салуды, KiceHfli к а л а й соруды, Таспаны талдап ерудк Д уреш калай уруды,— Бэрш е де оларды Уйретейж, тек колра Bepmi, шын куз, саяны. 3eRrip тауды кияны, ©3iMi3fli« шалкыран К ек тец1з бен даланы !

КНЯЖНА Аскар таудын устш ерлей, Т уш ы , Kemni ж у л д ы зы м , Е р ж а зд е ж урш 6ipre, С ы рласалы к 6i3 бупн. Айтшы, калай таудан кулап, Батады кун денгелеп, Днепрд1 куш ады орап, Кемш ркосак ермелеп? Бэйтеректер калайынш а, Бутактарын жаяды, Тэж1м eTin, cyFa т е н т , Ж уз буралып карады. Суды сипай жайылады Ж асыл жапырак аялай, Б у так та олар у1лдейд1 Ш окынбаран баладай. Бардулайлар даладары Конады талай корранра, Не бакытсыз сыр сыбырлайд, К арарайлар орманда... Керген тустей кекилл шептан Кырда тунде тулеуш, А дамга арнап гулш жарран Ж аксылырын б!лемш. <43

О ларды мен ж аксы б!лем, Ж улды з достым, тепнде, Н е б олран ы н ю м б1лед1 Украина жерЫде. Мен б!лем!н, айтам ж атпай, К алай уйктап жатарсыз, CaFaH а й т а м , e3iH ертен Кудайга ж ай айтарсын. Селен, селен лаш ы к уйлер Кезге алыста сарайдай Kepince де, ж урт калады 1здесе i3in таба алмай. Т эш р ш ц со л селешнде, Украин жерлершде, Бите алмаймын калайынш а П айда болды б!р зор князь Э нелгде ж аткан 6ip наз. E a e y i д е к ы р ш ы н дай ж а с, Б о л д ы т ар ы ©M'ipi б ай, К вк ш алрыидьг езен келт, Т ау басында турдш сарай, Ж асы л бакш а eric торай, Тунып ж атты т ау бауы,рлай, Кен, д а л а д а ж ел дш рмен, Турды еэнык селендерй Д а л а н ы о рай aFbin езен, KeTepiHKi к еш л д ер ь Ж азы , кысы музыка ойнал, А рак, шар ап езенш е аккан. Князь-дары журш -турып, Меймандыктан, конактаткан. Князь-дары iuiin алып,_ Уралайды, катты айкайлап, Тойлайд князь, тойлайд мейман, Ж а т к а н ы н ш а м ае богт ку л ан . Ертецш е кайта турып, Т ары irnefli, тар ы то й л ай д .

Соныменен кун втед1, М уж ы ктарды ц каны кайнайд.. Сот кудайра жалбары над... М астар жатып айкайлайды: «Ьэм, патриот кедейинл, Б 1з д 1К к н я з ь э й г Ы е д 1, А йкайлады ура, ура! Ж актаган боп кедейлердЬ. Ол, кедейппл тек мужыктын, Кызын тартып ала Ылед. Tanipi бмш ейд, б1лсе-дары, Бышеген боп кал а беред. Княгина уйш кшттеп, Отырып сыр бйндзбейда, Кедейлерд1 есжтен де Каратпайды , етрпзбейдд, Н е icTey керек? К а ш ы п бары п Кидырды ол некёсш. Акыл айтса тында ыады Э к е а мен шешесш. Дед1 оларра: ж акы ндам а, Ундемещз сыр бЬпмешз? M ine, осылай княгина! Mine', о сы н д ай к н яз!ш з! М актана бер, бья-де соны, Д ал осылай княгина! Сен елерсш , сен ешерсш , К узп тунде солган гулдей, Tanipi не дер сен бш мессщ , © uiepcin сен тук те б и т е й . К алайы нш а TanipiHin Сен бшмессщ мактаганын, К а л ай ы н ш а eMipfli а дам Ж а н ы е л ж 1реп ж а к т ы р г а н ы н . ©Mip суру к а н д ай ж а к см . ©Mip c y p rin к ел е б еред, 445

Болсын 6ip жыл, я 6ip caFaT, CoFaH к а р а л туррыд келед. K e3i к ел д к 6 a p i бйпдк.. K epfli б эр ш Kapi ана, С ол eMipAiit ш ын келбетш , Аудармастан салды жана, Эулиедей жалбарынсын, М ейлк с е т и над алдында, Мен1н ж ап -ж ас сулулыгым Сен1менен кайрыруда. ©Mip с урсе н сур ге н д е й -а к Б о л с а э й г ш T8Hipi, B ip i3ry ic ie re p болсан ¥мыттыррандай кайрыны. Тэш р берген сулулыкпен Ж анга жайлы жылулыкпен Ш ары ктап шын кетершсе Адамзаттын кенш . BipaK он ы н 6 ip i д е ж о к , . Н у р л ы ж а ст ь щ к а р а K©3i ©cTi, к а п а , ж а л г ы з д ы к та н , Б элм м , соны тш ед1 ме — Тэш рш щ ж алгыз езк У э, тэц1рН бул ж ал ган д а Б е р д щ o is r e а кы л epiK, Т а з а журек, сулу KepiK, BipaK тары берм едщ сен. С уретуры н ©Mip 6epiK, Бермейсш сен ш атты к жаннат, Квруге улы бул жиЬанды. Т о л ы к K©pin, т о я ттап бол, К©з ж у м у р а у й к т ап м эн гь ©Mip суру неге кызык, Жетпесе адам кумарына, Тал сондай-ак ж апа-жалгыз Кызыксыз ж ас княгина. ...А

Ж алгы зды ктан куса болып Kepni солып кайнап журек, Т у сш д е д е TOHjpire Ж а л б а р ы н ы п OMipme, KiMfli сую KepeKTiriH Шын ниетпен еткен тм ек. Енд1 63i д е а н а б олды , М асаттаны п б ал а суйд1, TaKpi OFaH OMip 6epin, Куаныш ты ж ан ы кулд1. Ж алгы з рана балакайын, Кысып суйд1, ж аксы керди BipiHuii р е т ш ы р ы л д ар ан Б ала даусын ана бшд!. Ж ан жуйесш босататын, Бала, бала, бала болды, Ракм ет тэщ рге ендЛ Кездщ аккан жасы кепи, Ш урла шашты кунде ж айнай, Княгина балалы боп, Бола алмады бурынрыдай. Дуниеге ж ана туран Сею лдь ойнап, сайран erri, О й н ап -к у л ш к ы зы к Kopin, Ж а с кы зы н а к ей л е к TiKTi. Ю п-кшкентай жещне онык Ж1бекпенен песте теки . Ш омылдырып белеп, тербеп, Ем1зд1 д е е р кел еттк Княгина, тек, болраны — Б1лет1ш б ал а табу, Оныц 6ipax есше де Ю рмейд, бала барып, кару, Сонынан кеп екшед1, АЬлайды, yhaeftfli. ¥м ы т ы п KeTin к ей д е eciHe Тускен кезде желпшедь Тек сол унйн туды ма екен, Б ала езш ен e3i есед деп Ж ана-дагы князьд! уйге Шрг1збейд1 кунде ш е д деп. Бакш адары алмадайын, 447

Сэби ecin гулденд1 де, Княгина сезге уйретш, Бшд1 бебек сейлеуд! де. «Мама» деген 6ip FaHa свз Сэбшне уйреткеш, «Папа» деген сезд1 6ipaK Ешуакытта уйретпедь.. CypeTi бар штаптарды Сатып алып туйдектед1, Нэрестесш ермек eTin, Кандай кызык сейлеткен!. Ол уйрегп баласына TaHpire де шокынуды, Бастады эуел суреттермен 9pinTi де окытуды. Тап-таза кып ерте уйктатты, Шомылдырып ол кунбе-кун. Куламастай кып кундактап, Жайды жылы ол жергепн. TyHi бойы уйктамастан, Княгина кызын багад... Жан-тэшмен cyfiin оны Балбыратып багып-кагад. Dip жылайды, 6ip куанад Жас кызына куйеу тандап, ¥зын сулу кос бурымын Осы кыздык epin талдап. Маскунемдеу князшщ,— Б1рде, халш ойлап уйып, Жылап кейде сулкын басып Жаска толFan кезш жумып. Жас нэресте туе перед!, Туррандай-ак сейлеЫ кеш «Жыламашы, анам! жэне Бурымымды ермешП» деп! Тэшршщ кун1 6ip кун Алар с!зд1 аясына, Ракатты кып бакыт берер Кызына да, а'насына. 448

Кызык талдай бурала ecin, Сулулыктан шам жандырар, Суцрак.ты вскен онык Kepi<i Жер-жиИанды танкалдырар. 0 сер кызын анасы уннн, 0 спес шаттык ракатка, Княгинаны дуниеде Tanpi салар михнатка... Бмшейд! адам не себептен Ажал алад i3ri адамды, Не себептен калдырады, Ажал ал май зулымдарды? Князж де ойланды eiifli Катты ауырды княгине, Ауруды карайтугын Баксылар кеп жиналды да, Бакты, какты баксы б1ткен Бишараиы бжгеншше, Емдед1 оны кезш жумып, Тар кабырга юргенжше... Ол селенде княгина Жок, музыка сынсыды ойнап, H apecTeci жалгыз Fana Бишараньщ калды зарлап. Жас бутактан жана узжген Жапырактай жас нэресте, Аш-жаланаш калды жепм Алба-жулба KHin уске. Ол буйыгып жылынады Шуактагы кун кезже, Балаларменен жылга кулай Пана таппай 6ip e3iне. Жуыы сэулем! Танымай да Калар керсе анатайын, Кеп баланьщ арасында Жок деп ойлар балатайын.