Жароков Т т1

Орданык шыкты ойраны!!! Бекейдег1 байлардын, Hscumepi хандардыц, Макамбет пен кумдары Дэулетшедей пандардыц, Шагаладай уШищ, Кашып куты куйшщ, Кулады алтын шацырагы! Кызыл буйра аруана, Айыр вркеш, нар жане — Алынды боздак тайлары. Манкиран, муйтз мурындык Майырылды маймак мойнары. Жылкыныц сан yftipi Жоррасы мен «yflpiri Алынды да, байланды, — Ж угеназ асау тайлары, Квктен тускен жасындай, БайларFa келген осындай Муныд аты кэнпеске Бола ма OFaH квнбеске! EH6eri 6ip урандас, Кеп батырак жан жолдас, Куд^реттент шуйшдк Тап жауына жаны кас. Батырактар куэнды, Колра кызыл ту алды, Таптык кепн ежелг1 — Алды; куып жуанды!!! Канын сорран жыланды, Кэнпеекелеп айдады. Сулап жаткая кум Нарын, Туншыккан — эткен ем1рде... Дабыл какты бул кунде, Жанданды ж ana ам1рде, Елен какты дуб!рге, Екшнд1 енбек аймагы.XI IX Бурынры Mine хан орда, взгерген о да, нарын да, Байын да жок, ханын да,

Журт жаналык жолында! Енбекке ел бел байлаган. Хан жайлаган заманла: Кан ciMipin картайран, Кум коялап, малтайган; Жаркырап жана заманла, Нарын кумы найкалган, Жапырары жайкалран! Агаш erin кумына, Erin erin кырына, Молшылыкка жолыкты, Тулаган тулпар трактор, ЖенкЫп жонда жорытты. Бултты куып (Sipinaen, Аэроплан гуршдеп, Кум устшен шарыктап, Канаты квкте калыктап, Кияра кустай коныпты. Kerneri хан жайларан, Серпиш бугш cap далам; Нарыннын жасыл кумында, Кырынын взен суында Сункылдап кус та сайраган! Орданын жана каласы, Кулпырран кумы, даласы, Гулге оранды анналам! Деп, Темреш энг1ме Малтага айтып берд1 де, Тешрекке квз тастап Турды алра ойкастап!..

БАЛАЬЛС Осы ермген елекд! «Балабас» деп бастадым. Не туралы жырларын ©3i (Ялер дастаным. KiM б1лед1 «Балабас» Ж ас баланыц басы ма? Яки баска уксаган Таудын асыл тасы ма? KiM б1лед1 Балабао Я баланын 63i ме? Бала куннен уйренген Я 6ipeyflin ce3i ме? KiM б1лед1 Балабас Kici емес пе, Kici ме? Элде бедеу сулудын Бала кумар Tyci ме? KiM б1лед1 тешздей Киялы ма акыннын? ¥шкыны ма, жулдыздай, Ой жетш аз акылдын? Келде жузген аккудын ЭлдеКанатындай су сызып,— акын ба oiupFaii ©лешие жузпзш? 202

Олай емес, тынданыз. Мен ашайын сырымды. «Балабас» деп бастаган Ж уректеп жырымды. Карапайым адамнык Bipeyi ед1 Балабас,— Енбек eTin кун керген, Тамары аш, ycTi жаланаш. II Аз «Естектен»1 Балабас Туран жер1 Тем1рбек. О 6ip кезде квзде жас, Болиан куйаз твн1рек... Кыстау ма екен турагы Туйебастьщ белтегк Барар жер жок, басар тау, Аяк, колы келте едк Боран сокса бурканып Онын уйш кар баскан... Yfli турсын, муртына Муз MOHiuaFbi жармаскан. Мурты туг1л, муз ед1 Балабастыц журегк Суык суррылт вм1рде Болып па efli Tweri?.. Жалшылыкта жазы, кыс,— Бар малы жалгыз сиыры, Ол уакытта байрустьщ IIIbiFbin па ед1 6yflipi? Byftipi кайдан шыгады, Байдык малы бакканы? ©MipiHfle жетпейтш Тамагына тапканы. ру аты. 203

Тулрасына карасац Балуан батыр, алыптай. Табаыына карасан Шапи шапкан калыптай Кызыл курен жалпак бет, Бас — казандай, жоталы. Тьгкыр тана жезше мурт Тулы мурт, селд1р сакалы. Кырылдатан даусымен Эн салатын кей кезде, Мунан баска жок ед1 Айтарлыктай xypi езге. Жалшылыкпен erri рой Талай онын жыл, айы; Талай кыртыс сай косты Бейнет керген мандайы. Мандай сайы жосылган Жолаушынын жолындай. Сирек шыгар куатты Колдар онын колындай. Жел'байда жалплз-ак — Тек Жэкеннщ KaceHi, Тен келед1 куатка Bipre 1стескен деседЬ Жалшылыкка ол турды Султанына Бекесп'н, Жумысында квп журд1 Кэд1мп бай бтештщ. Тунгатардын ©теш!, TliuieHiH де шаптырды; Саздан балшык шыгартып Тастарын да соктырды. Шабушы ед1 тепсенд1 Кун шыкканнан батканша... Ащы Tepi тамшылап Жанбырдай боп акканша. 204

Тастай берш оракты Атырапка карайтын, Кез ж!берш сагымга Макеатты ойдан санайтын: — Кара кез сулу жар кушып, Бэйп жуйрж ат мшсем, Кетер ем кус боп кекке ушып, Оки, жаза хат бьлсем... Бай дегенд1 курытып, Карсыласса, куштесем, Суду заттын бэрш де Енбепммек ideceM. Деп оракты кайтадан Жанып-жанып устайтын, Мандай TepiH сыпырып, Bipa3 шауьит тастайтын. Суйтж icTen журсе де Жарымайтын тамагы, ¥йкы канбай жабылып, Ашылмайтьш кабагы... Аслан жерге тускендей Ыстык кунде от болып. Журуин eai жумыста Журегше шок толып. Турушы едг баягы Кара косы жарбиып, OFan сыймай аягы, ¥йктайтын ол тарбиып. Кымызды iuiin, сур ет жеп, ©теш тойып KeKipin,— Атпен келш шалкиып ¥рсушы ед1 ж ем р т. Ашылмай 6ip кабагы. Кар жастанып, муз тесел. Жаны жепм жар алы Kici ед1 кулмен 6ip есеп... 209

Ill Ол жылдан сон карасам Балабастын ауылын. Тенелш ecin, аласам Кенестенген кауымым. Колхоздасып уйысып, Ел болып ултанды. Конфискелеп жалшы жур ©теш пенен Султанды. Балабас жур жайравдап, EKi e3yi кулакта. Букшендеп байды айдап, Кэрш Tirin кулавда. Жиналыста елдеп Беркш алып жаланбас, Журтк,а былай сейлед1 Кеуде кере Балабас: — Табан акы, мандай тер, Kerri талай байларга, Б1з кермедж кандай шер, Кундер, жылдар, айларда.,, Октябрьдж т а н ы foA, Тендж а лган зам аны м , Сонын. у ш ш б а й л а р д а н Кепмд1 мен алам ы н ! Ka3ip MiHe, iciMe, Куипме де иемш. Тендж туын мэнп устау Менщ таймас тшепм! — Деп Балабас карсы алды Октябрьдж тандарын. ¥лы дуб!р кезшде Таптык курес майданын... 206

IV i— Эу, Балабас, не болди, Here кейш, булшдщ? Бунын калай, юмдердщ Зорлырына Мндщ?— Деп Жэкеншн KaceHi Балабаска тш катты. Омырауын арытып 9цг1мен1 ол зулатты. — Жок-ау, TinTi кейимш, Бузаубактын улына, Табельщик боп, енбеккун Жазбапты еткен жылыма, Кыстай колхоз малына ГПшендерш тасыдык. Енбеккунд! уагында Ала алмай да жасыдык... Биыл мше нак уш жыл Мен колхозрэ шргель Б1з емес пе айтшы езщ, Жумыстары ipruii. Элденше айтсам да Бригадир тыидамай, Кемшшгш ашсам да, 1ске жалкау, тшге бай... Колдан жалрыз туйегад Бастан салгам ортага, Енд1 алмайды тшмд1 Шын ба, элде, жорта ма?!-* Деп, Балабас 6ip куш Шынын айтты Касенге, Тартып койды мурынды Сезге юрд1 Касен де. — Кей белевши Беженнщ Нуралысы- сиякты; Дайын кылып «утильге»,— Бер деп жатыр туякты. 207

Ондай квюп жургендер Калар, шындык табармыз, Куннен кунге женделер, Енбект1 жолга салармыз. — Кой, жумнска шыгалык! Ke3i келер олардын... Оларды да сыналык, Шындыкка карсы турар юм?~ Дедьдаты Касен де Жерден турып ыгысты. Балабаспен eneyi Жумысына uibiFbicTbi. v Салкын самал кузп жел Беттен ойяап ypin тур. К®к сулуы алтын кун Денгелешп кулш тур. Неге екенш бкпмеймш Балабас тым кеюлд1, СейлепН келе ме, Емеред1 ершд!... Куаныштьщ нуры бар Кызыл шырай жузшде, Bip кулкшщ сыры бар Кул1мдеген кезшде. EcKi кара 6epiriH Баса кшп басына, Ентелёп ол даладан Келд1 уйдщ касына. EcirifliH алдында Келбендеген женгей ме? Куибен-куйбен етед1 Кимешегш жендей ме? Шшол сэры тэбетек, Орта бойлы, кек кездь 208

Кенжераным жецге'й foA. Ерке Tivcii, чгап сездй Б ул— -Балакам эйел1, Кетергп жур Фаласьш, Кэкесгнщ кергеннен Бала acprai жарасвш. Дей -бергейше болмай-ак Жекгей: «Неге нешкт1н?» «Ойбай, жатый, тура tvd. Bip хабарды ecirriM». Дел Балабас кырылдап, Басын баетал сезппн, 'Култ койды жымиып, Куйрырымен .кезшщ. — Жана Ордадан келген сол Коршм жолда Д а мнтты, Bip жаксылык «Жана жол> Газетше жазыпты. Он жетшнй сентябрь — Дедк Ц К -наулысын «Жана жолга» басыпты, Мал ecipy улпеш... Калбаландап .асыеып Женпей шайын жайнатты, Шайга олар д а вт.ырды, Кекжиек-ке -кун >батты... «VI Еокалидын 'кыстауын, Ж ылеы, туйе мал баскан * Мал мен адам лык толы Yft гргесш кар баскан... Жер-дуние эппак кар ■Караганда даладан. ( 209

Акпан-кантар аязы Б етт суйш жалаган. YcTepiHe к и гендей, Дала, кора, мал да кар, Киген кшм, мшген ат Орангандай карга дэл... Кырау турган еумелек Балабастын муртына, Деран. бе оны муз муртты, Караганда сикына. BipaK шуак шагырмак, Шакырайып кун шыккан; Мал улеске келген журт Азан-казан шу шыккан. Бул «Карлынын» колхозы Жатыр малый белуге. Изген Ti3iM бойынша Мушелерге беруге. Bipey сиыр, 6ipey ат, Bipeyflepi туйе алды. Bipey emKi, 6ipey кой, Bipi сем1з бие алды. VII Кеп муржел1 кумдагы, Шэнгерейдщ кыстауы, Екшш! мал белетш — Ол ауылдык штабы. Тебесше кыстаудын Кызыл жалау байланды... Корада мал тосты алдын, Ж урт та толы жиналды. Кектем айы кул!мдеп Науырыздын кушнде, EpiM efl кар калган жок Ж ерде жалгыз Tyflip де. 210

©зен, сайда, жылтада Гурждеген... су аккан... Ойнактаган далада Ш ырып малдар шуактан.. Жупар nici даланын, Кэюрекп кергендей, К арата мен каз кайтып Жаздын кусы келгендей. Жер бусанып eMipeHin, Кэктеп ана кунше, Жанрырыккан жана ауа, Малдын жазры унше. Туйе жуннен токылрэн Киш йене шекпенш, KiM мына 6ip отырран Балабас-ау, ектеуж. — А, Балабас, аман ба? Кэп iiniHeH десп журт!.. Амандасып болган сон 1 Баска сезге к в о т журт, — Мал белетш бастыкты Айтынызшы, керген им? Керддаз бе, KiM екен, Алматыдан келген KiM? — Б1лем,— дед! Балабас, — Bipi Ажакан Ками™, Алматыдан келген жас Ж М т бьпем 6ip мыкты. Орта бойлы, кен ойлы, Молтак кара мурынды. Э дегт екен сездер1, Kici iubiFap бш мдй Кара торы KeflinTi, Толык б е г л , кой К93Д1. Окытатын Kici дейд Алматылык Комвузда. 211

Kipiciirri «irepfli — Жумысына белсет'щ Аты, фамияивсг Дейдг GainiM' Бейсенов... Дсгеншше болмай-ак Шыкты сыртка' Бейсенов, Малды дурыс бвлер деп Журттык ne6i жур> сейш. Укш егиц каулысын TyciHflipin халыкка, Свз свйледк манызды Каулы екенш тарихта. Сейлеп болыгг Бейсенов,. Орынына оттарды. Юмге, каяша мал беру, Ti.aiMflepi одылды. Алуына улес мал Бул белктен-- ¥ржайдын, Карста болды тары да Бежен карты бул жердщ. ¥шып турып Бейсенов1 Нуршалыга карста айтты. Жен емес1н 61лд1 де Ызаланран ж-анша айтты. — Ж урт айтады ол Уржай, Кулак емес, бай емес, Оран карсы болуын1 Сенщ Нурыш, жай' емес. Бурынгы ол батырак, ©3i Кызыл партизан. Мал дегенде;6ip' торы ат,— Оны да алра» колхоздан... — Дурыс, дурыс!— дестп журт Шулап коя 6epicTi. Бер!лс1н дегг 0F3H мал Кепшйик бои келз'сть

Балабаска бул жолы Екпшй рет жол тид1. Коздайтугын 6ip тел1,— Тары сеп з кой тидь Кешке жакын журт кайтты, Кора-кора кой айдап. Маныраган кой даусы, «Шэйт-шэйт!» — десш курайлап- Шымылдыкка cyHrireH Сулудай-ак кун батты, Кекжиек жак шапарын Куп-курен кып нурлантты. Бел1п алран эрюмнщ Кой, козысы манырап, Бараткан шак 1шрде Кызыл шапак жамырап. VIII Куздщ куш KepiKTi Ирелецдеп су арып, Кул1мдеген кек толкын Жыландай жуз буралып. Жуп ар Hci, жасыл кек,— Шыкпен терлеп жаткандай, Жерге тускен Ky3ri шык, KyMic моншак таккандай... Кун шыгудын алдында, Алтын шапак нур атып, Жакын етш алысты,— Ертенг! ауа мунартыл... Судан сулу торрындай Кузп сэрым оралып, EpiKci3 сыр тарткандай Бойды билеп, ойды алып... К у зд т осы керк1нде Кербез керТк даланьщ 213

Тес1н ем!п жайылран Малга кез!м саламын. Куйрыктары денгелеп, Жайылып жур кой каптац Жазрытургы козысы Токты шырып ойнактап... Колхозды елдщ кыруар Каптап жатыр койлары, Телден эскен жануар Кайрак куйрьщ жондары, Кеген кермей вскендей Козылары тел1 емген? Жазил тугаи телдер1 ЕнеЫне тенелген... Тур ед1м мен ерде 6ip Келд! 6ipey айкайлап, Койларды ол aflTeyip Кайырмакшы «шэй-шэйлап! Жетш келд1 6ip кезде Тани кетам, Балабас, Амандасып турыстык Ауылымыз аралас... «Мунан баска, кер айрыр Эб1лразы — тор бие, Ек1 жылкы, жиырма кой Болдым малра мен не. Аукатты бол,— деп тур foA, Биыл 6i3re yKiMeT. EiuUri жыл Балакай Мунан да api жетьпед. Малдын басын азайтып, IlJbiFbiH кылып нетемш?! Уш жуз енбеккушм бар К,ыскы азык та жетедь.. 214

Сенщ езщ бала едщ, Кептен уйге келмегеи; Тустен, 6ip дэм берешн Женген де бар кермеген». Деп Балабас атымнын Шылбырынан устады. Мен де туепм атымнан Коска карай нускады. Тас кыстаудын касында Балаканнын. косы тур, Жерошакта шайнекп 1лген кара мосы тур. Кара кунак шэу!лдей ТустЬдары, ypyiH Коя койып, еркелеп, Буландатты куйрырын... Уйге KipfliM сэлден сон, Шай да келд1 шайнекпен, Сыландаран женгей де Шай жасап жур эдеппен. Кврпе твсеп астыма Жатыр мен1 кутюштеп, Жаркыратып тазалап, Шыны аярын Сурткштеп. Kipci3 жана жуылран Дастарканын жайды да, Касыкпенен буйеннен Алып жатыр майды да. — Кептен yfiai кермеген Кайныма май берейж. Биыл, кайным, буйенге Сары май салды женгеМц, Май тугьп шайы жок ед| Бурын берер Kicire. Дед! биыл уй болдык, Келпштед1 Kici де...— 215

Деген сезш женгейдщ Шай устшде жатка алдым. Балабаспен коштасып Мен ж етм е аттандым. Демалыста аумакты Керд1м осы ел турш... Болып калган аукатты, Майса жапкан жер тупи. бскен малы женкинп, Керд1м кербез даланы. Ынырсыган терт тулж, Толган дала алабы... Енбек Epi Балабас Туган жер! Тем1рбек. Шырайланып жур бупн — Mine, кызык 9Mip,— деп. IX Жасыл бакша жасанган Алматынын каласы, Бозгыл туман жасырган Тур Алатау кар басы. Сылдыр-сылдыр арыктан Сулар агып — кала тур. Кез ушында мунартып, Кул1мдеген дала тур. Алатаудын кундпдн Алтын булыт арда eMirr, Ipreci жаз, тундМн Муз бен жатыр кар кемш, Кызыл, жасыл шуберек Жалынды уран жазылган. Уйдщ iuii-тысына Айкыш-уйкыш созылган, Зэул1м уйге салсан кез Радионы кондырган, 216

Гумб1р'-гумб!р айткан свз Квкке жеттп жакрырран. Турба аркылы дауыстар Жарган адам куларьш, Клуб алды толган жан Киген жекей тымарын... Машинага тиел1п, Бул KiM келш жургендер? Баска тымак, аякка Саптама етж кигендер?.. Кедш caFaT ж еп ед!, Ноябрьдщ алтысы. Сулу сазын шертеда Музыканын тактасы. Бугш Казакстандык Малшылардын слет!, Келген малшы-достар куц Колда кызыл билет!. Залда халык анталап, Слет, мше ашылды. Квкп жарран ш апалак Сорылды да басылды. Шешен сездер ауага, Сым аркылы домалап,— Тарап бук!л далага ЖегН жедел сорралап. Ертещне, кызык тым, Ту квтерген калада. Адам лег! мын, мын, мыц, Симай турды аланра... Толкып тобы узьпмей Ушан- кызыл ту квзге Кер!нед! — тещздей, Элде кызыл тещз бе? Бакыт берген халыкка Бул Октябрь мейрамы. 217

Алтын тасыр тарихта ¥лы Октябрь мейрамы. Кызыл тудын астында Малшылар да erri лек. Слетке кеп осында Журя* туы кек Tipen. Bip жапяма карасам Балабас жур 6ip шетте. MeHi танып, балаша Куанды да, сез шерттн Екшщй боп малшылар Слетше келштк Табысы зор Сар шырар, Елге енбеп KepiKTi. Он алты жыл Октябрь Тойын 6ipre мейрамдап, Кермегенд1 кердж деп Куанып жур жайрандап. Кеп ecipin малдан бас, Ектнд! боп кун санап. Силыкка алды Балабас— Айдай алтын кол сагат. Деп Балабас: «Шакырам —* Социалистж жарыска!» Сейлед1 ауыл атынан, Озалык деп алыска. MiHe осындай мал баккан, EpiH керд1м даланын- To3Fa айналып, тан да аткан Жерш керд1 м даланын. ©рге ерлете мал баккан Улдары Казакстаннын, Асырып данкын аймактан Олжасын елге коскан кун. 1933

АЙК.АСУ Карталанган жер бетш Ак канатты кар жауып, Кыстын музын шертетш Жебелей аяз жел сауып. Тау топшысы тоназып, Кек дулыра мунарткан. Кум топшысы кулазып Кектен тек кун нур аткан. ©зенде жазры су кулмей, Томара туйык томсарран, Кекше болат теьпрдей Кел кек музбен курсанран. II Карлы алакан'—>жапырак Ep6nin — aFaui тал рана, ¥шан байтак атырап Эппак дала айнала: Кез ушында KepiHreH Ак мукиттай даладан Кыстау ма, элде немене,— Жапырайып карайган? 219

Карауытып буралып Иткеп бейне кар бетш А^уржесшен будактап Квлбей ушкан кек тутш. Елен кылмай шуакта Мал мен жаннын у-шуын, Жатыр кара каншык та Бауырына алып тумсьтын. Култеленген кек майса Турды мая уЙ1л!п. Сыкса суы шыккандай ¥лпа мамык угш п. LUe6i сулы сеюлдк Ж ана шапкан жас кана, Оган жалгас салынран Турды жылы тас кора. Карасаныз кез Tirin, Тастан кал ай ершген. ААалы ушгн терт тул1К Терт белме eTin белшген. Ек1 катар соккан тас Мая кора ipreci. Агаш, шетен, шеп пен саз Жапкан жылы тебеск Жарында да терезе — Юрсен iiiii жап-жарык, Асгы жумсак топырак Онда туриан мал карык. Малдарына шеп салып, Кенжераным жецгей жур. Балакацнын — — «Тонасын» Дегенше кенбей жур. — Тоиып, ycin кетпесш. Кисты жаца керддм бе? 220

Уакытымен мал к у тей Мен конак бол келдгм' бе? Мунан жаман бораннын Масакын да кергем1з; Кун, кул болып байлардын Колында да журтемчз: Кыста ycin-шашырап, Бай малый да баккамыз. Аяктан еыз, бастан муз 0Tin талай жаткамыз-. Енд1 совет тусында Баксам, каксам ез малым. Жазрытуры KepepciH Мал бакканнын озганьш. Кырсыз кара шешейше Отырайын калайша? Оны байрус десещш Жалкау-ак кой БйЕайша. Малын керсен далада Бурсек-бурсен нар тепкен. Уйшде уыс uie6i жок. Бишара екен 6ip кепке»,— Деп жаулырын байлап ап Кенжераныя басына, Шалбарланып, тон кшп, Келд1 тш ен касына. Ауладары. как майса Ш елл айырлап. алды да, Тазалады кора imiH,. Малына шеп. салды. да.. Марал туяк койзгар жур Куйрыктары жалпиран, Аркаларын май басыл, Кдрындары томпиран. 221

Сем1зд1кке шыдаман А\\уз куйрыры тулеген. Бауыры кут майланып, Ж елЫ шабын Tipereii. Кол туткандай арескен Тест1к майы тесектк Басы вскендей жануар Жауырыны етектЕ.. Кенжераным женгей жур. Сабан, шебш аластап, Кой кораны тазалап, Колыменен тараштап,- Калган емес койынын Оты-суы imuiMefi; Корасына барады B ip кумалак TycipMefl. Кенжераным колхозшы Болат дене балгадай. Елемейд суык ол кешт1, Eni 6eTi алмадай. Шаруасында жаркылдай Алма бетт1 женгей жур. Балабас та тартынбай Жумыс бабын жендеп жур. Батырак кой жасынан Керген енбек ауырын. Тор бие мен касыган Кер твбелд!н сауырын. Жун! тулеп жылтырап. Тор биенщ кылшыктай KypeHiTin жануар Корасынан тур шыкпай. Осы бастан Балабас Жазры ericTi егуге, Керд1 калай сыламас Квк сока Fa жегуге. 222

Кер айгырдын ш ок ты ры Шокысындай Талгардын, Арыстандай кеудеа Жалы жалбыр жануардын. Кос садактай шаншылран Тас тебеде кулары. Куйран болат сек1лд1 Деп-денгелек туяры. Шодырайып туйшген Тау жарындай кабагы; Ангалактай кезшш Шоктай жанган жанары. Орак тумсык, салпы epiH, Кер1ктей кен танауы. Айшыкталып уз1лген Шыкшыты мен caFaFU. Омырауы анкиран, Каз мойыны кудулау. Болат белд1, купшек сан, Сауырыны сулулау. Малды барып тур канша, Тел бабында тапкан жай. Киядары кыранша Балапанын баккандай. Ill Тун... Tynepin, ак бурыл Боран сорып борап тур. Кек аспаны — жер жонын Кар каймакпен орап тур. Кектен жерге кар сепкен Сур булттын сэлемй Кармен койын-конышын Толтырды жер эл'ем1. Борандатып кар борап Кейде кетед кез кермей. 223

Ветке еабап, _алды орал Bip калыптан азгермей. Каран-куран ек! адам Етек-жешн туршп, Ky6ip-.xy6ip сейлесш Отыр токсан Tyfiijiin. Сакалыньщ кдйырып — ¥шын TicTen аузына, Канын тартып, сурлань'И, Bipi ойлады аз рана. Оклады да, сайледд Bip ысынып, суынып, Bip отырып, 6ip турып, Бойда каны буылып. Жарк етшзш к-анжарын Bip суырып алды да, Сарт еткшп бip -кезде Кынабына салды да: — ...«Кимылдалык кеш калмай, Eiifli болмас тезуге! «Кампес» болып жаэып па — Bi3re елд1 кезуге. «Кэмпес» болып куылып, Уш жыл м1не кун erri. Елге айналып 6ip соктык Кимылдайтьж кун жеги. Есжтеп малай ед, Kemeri анау Балвбас, Сорасы aFbin журетш, Жалан анк, жалан бас... Bi3fli кэмпес кыларда бжелент сейлеген, Bip жылы сез ант десен УгЬке де кенбеген. 234

Каулап ecin удердей Колхозынын малдары, Бурынры 6i3fliH уйлердей Корасынын жарлары. Bi3 паналап еши елге Коргалаура болмайды; Енд1 6i3re не калды, Колхозына да алмайды. Алыстары — Орбыхка1 Кайтадан 6i3 кашалык. Жарамды eKi ат MiHin ап, Токтамастан асалык. BipeyiHe жарайды Балабастын Kepici; Машинадан кем емес Кер айрырдын ixeaici. Мал устатып койранша Кара табан «скулдарра», Керсетелж Kepi.Mji Колхоздаскан буларра. Biflin калып шырарса Айкай-урыс, жанжалды, Коркыратам мынаумен» Деп булгады канжарды. Бул сейлеген жалмауыз Кэмпес болган Кузембай; • бскенше колхоздын Жаны ышкынрэн тезе алмай. Шущрек кез, кара мурт Касындары баласы... Кос белДрж сумдардын Арам ойын карашы. Ойласты да ос-ылай, Акылдасты ездерь 1О р б ы х — hcmic селосы, Саратовка жакып. 225

Канжар устап, сез туйш Макулдасты ездерн Кара тунде ак боран Куйынданды борады. Кос белНрж шыкты да Канжарыменен ойнады, Боранменен аралас Буркыратып жол тартты. Кездеген! Балабас — Урламак боп кер атты. KiM б1лед1 бугш тун Kepfli урлап мшер ме? Я болмаса адасып, BopaHFa ycin елер ме? Бол^ржтер жанжалмен Максатына жетер ме? Балабасты канжармен Коркыратып кетер ме? Тар кезенде осындай Айкасканын керерм!3. Не болранын акыры EciTepMi3, б1лерм1з. IV Кезге туртсе керННз Тун тым тастай карацры. Тун ортасы ауран кез Жауын-шашын, боран-ды. Уйктап жатыр Балабас, Ешнэрсен1 б1лмейд1. 6 щ туг1л жаманат Тус1не де енбейдн.. Тор бие мен кер айрыр Кут1рлетт шеп жеп тур. Жусамастан бугш тун «Kepeci ме?» кеп жеп тур. 226

Элденеге кер aflFbip IuiiH тартып ышкынып, \\з а к жолга жургендей Кейде кояд пыскырып. v Кардан соккан айнала Аккаланын артында Куйбен-куйбен камдана Тас коранын сыртында... Yftfli барлап edit пен, Терезен1 карады. Болмагасын еш дыбыс Айналдырды кораны. Айбалтаны Кузеыбай Он колына устады. Тас коранын eciriH Ептеп буза бастады. Кара мурты кыраумен Бурылданып баласы — Канжар устап касында Болып турды карашы. Балта THin кулап 6ip Кара жары калтырап; Окыранып кер айгыр — KicHefli шуркырап. Кер айгырдын дауысын Боранменен аралас Ecirri де шошынран Атып турды Балабас. Кенет тускен корага Каскыр ма деп ойланды; Ойланды да, жалма-жан Кек сойылын колFa алды. Кулаш жарым кайын-тал ■ Сойыл каскыр уратын; ОТ7

ДЭЙ1М уйдщ жарында Ол суйеул1 туратын. Сол сойылды алды да — Сыртка шыкты жалма-жан, Кора жактан кезше Каран erri eni адам. Ол exi адакгасьтып Боранменен не ecTiciH? Бшнбед! ашылып: Жабылраны есжтщ. Балабас кеп булардын Eni койды eKeyiH. Баса-маса кулады Кушсшщ етепн. Белпржтер кек жалды Мурттай ушып кулады. Балта менен канжары Колдан ушып сулады. Жандэрмен кун тура сап, Кос белпрж жабысты; Балабаспен yuieyi Айкасып кеп калысты. Жакындатпай eKeyiH Балта менен канжарра, Аттан салды Балабас Ауылдары бар жанра. 0ре турып уй-уйден Журт жуг1ре бастады. Жиналып ел жеткенше Коп алысып тастады. Алып сорып Балабас Екеу1н eKi колга устап, Ак аюдай буктед! Алкымынан алрыштап. 228

Айырганда журт келш Жаткандары алысып, Балабастын каскырша Колы калган карысып. Сол caFarra ауылдык Советы де шакыртты. Тус-тустан журт арылды, Жасады тез актты. Кос белырж — кармалып, Колдары артка байланды. ¥сталды да аудандык Калага тез айдалды. Бул тартысу, куресу Емес кур куш байкасу. Бул — бай ешу, ел есу, Бул да таптык айкасу. Жаррак кулак жастыкка Тимеу керек кун сайын. Таптык курес кушейсш CaFaT, минут, кун сайын! 1934

TYII Т1Л К.АТТЫ Кику салып кузга ушкан, Куздан суык музра ушкан. Муздан бшк бултка ушкан, Булттан бшк кекке ушкан, Карулы кыран шм ед1? Аслан астын муздатып, Кек мухитка муз катып; Кун Kipniri от шашкан — Кекке ерлеп айкаскан Жалынды кыран шм efli? KeriHfleri ай, кушцнен, Kepi кун, сенщ шенщнен, Тенбьл аспан, шын куздан,— Аспандары жулдыздан Аскан кыран KiM efli? II — Аспан аспан болралы, Толгатып кун туралы Мацыма ешшм келмеген, Бул KiM 6yriH ерлеген? — Дед!, алтын кун кыранра. — Дулыра сыймас басына, Бшк кун, келд|'м касына, 230

Ержетш жерде туранмын! — Советтен ушкан кыранмын1 — Дед!, ушкыш кыран да. Жещмпаздык к у и т леп, Миллион колда куишрек! Алтын кембе тауларды Миллион куш! аударды: Кен K63i б!зге баплнды. Желектей желшп желшдь Желкомдай жырттым жер1нд1. Тубггтей тутш бултывды. Таспадай плд1м толкынды Багынбай кеннен не калды? Карынды капли су кылдым, Суынды алкш бу кылдым; Тунщнен тан аткыздым. Жер1ме жулдыз жаккыздым Электрден шам жанды! 0зенд1 вртеп epri3fliM , врелеп колдан журпзд!м, Юсендеп куцгп дендерд1, Курсадым болат шенбердь — TeMip жолдар ырралды. Мухит-дария суларын, Булкынган булттай буларын, Нажарай аткан оттарын, Электрлi токтарын, Барынып токсан толранды? Тэкэппар тау алтыны BisfliH кушке балкыды, Кара тас, кем1р, калайын, Шыныраудары мунайын Жугенделш алынды. Тракторын, отарбак Б1 здщ куштен от алран, Нажагайын сейлед!, 231

Моторын колда билед), BipTiHflen тарын табынды. ЭлекДрге буйырып, 0MipiMMeH yflipin, Енбек сырын аштырдым, Куатымды тастырдым, TeTiriH eMip билейм)н! — Дед) де, кыран калыктай, Бултка жузген балыктай; — Социализм кусымыз, Элде де бшк ушамыз,— Дед),— acnaHFa ерлейм)н, — Мен KiM ед)м, к)м ед)м? Дуниен)н нурлы куш ед)м, Мацыма euiKiM келмеген Канатты кыран сермед)ц, ©рлеген екен ерлерщ! — Дулыга симас басына, Нурлы кун келд)м касыца, бйткем, жас кыранбыз, Куннен куш ап туранбыз, Эл) де биж шындарра,— Дед) канат сермерм)н. ill Аспаннан жазып хатына, Партийный атына Радиограмын Берд) ушкыш кыраным, Куттыктап партсъезге. Ауада ойнап эр эрш, Д)р1'лдеп бултка оралып, Кулдырап 6ipre буралып, Зымырап кектен сыр алып, Сорралады 6ip кезде. Иректелген терт эрш, KeKTi сызып топталып,—

Bipfle эуеде тутлд!, Б1рде бултка шуЙ1ЛД-1,— Мын буралып 1лезде. Квкте apintep д!рдектеп, Найзагайша иректеп: Съезд ЦК Штабым! — Деген сездер куш-жалын... 'Пзбектелген 6ip 1зде... Естшп бижтен — Радиодан Цжкен — Эрштерге кадалып. Жердщ шары танкалып... Элем турд1 кулагын, Соргалап кектен — эрштер Кестелед1 окып кер: Сунпп ушып кектен — С CiflKiHflipfli шынды — С Серпивдрд1 к у и т — С Кул1Мдед1 кек пен ж е р —1 Р Бул — ¥лы Одак — СССР. Сонша бнж ушкан KiM? Бултты айдап, кек кушкан KiM? Адам ушып жетпеген, Бижке ерлеп ектеген, ■— Айтшы бул кай кыранын? — Деп, шуласып жер жуз1, Кекте болды ел кез1 . Санагандай жулдызды, Жерден кездер сузйий... Жаудырап ел сурагын. Ол булт жайлап, кек кешкен, Кунгп кунмен Т1лдескен, Советтен ушкан уш Kici. 233

Стратостат ушкышы, Ушкан бшк калыктап. Аспанга ушкыш жанаса, Аппаратка караса, Жиырма ек1 мын метрл!к Кетершп кекке ерлеп Шыккан екен шарыктап! Ол — Советик ушкышы, Гандолдагы уш Kici: Жиырма exi шакырым Кетершп акырын, Кенте жузш зулады. Талай канат сермеген, Европан eMip кермеген; Американ ашпаган, Сатыны бастык баспаган, Жер элем! шулады! Элденеше минуттан Съезд залын куанткан, Радиограмма Ауадан кеп тындалды... Окылып партсъезде. Аспаннан жуз буралган, 0pin сейлеп ауадан, Радиограммадан Кектен сэлем тындалган Куттыктаган съезге. Ушкыштын би!к ушканын, Кун кеудесш кушканын, Куанышпен карсы алды. Музыка сайрап жар салды, Залында съезд санкылдап.IV IV Жебелей жарып желд1 ескен, Жулдыздармен т!лдескен, Федосенко, Васенко, 234

YiuiHiuici — Усыскин,— ¥шкыштар ушты анкылдап1 Б1рде олай, 6ip булай, Ушкыштарды куалай, Суык ауа ышкынып! Bip жактан жел ыскырып... Борандатты 6ipece. Гандолда ушкыш тырылып, Ауа жетпей булырып, Басы айналып, кездер1 Карайып, талып... ездерЬ Уз1лд1 кыран топшысы. Аспанда топшы yai^in, Казасы бултка сызылып... Алай-тулей как аспан, Булты буршак, муз шашкан! Бурканды боран KyuiTici. Таскаранры табират... Тунгиык терен ici жат. Ал, бурканды, бурканды! Борандатты булт карды. Неге ышкынды жел есе?! — Музды тунек океан, Яки,— ашулы Атлант! АйдаЬардай леб1 ме? Анкылдай ескен жел1 ме? EpericKen егесе. — Яки, кепц топан ба? Топалан тиген катан ба? Кай мухитын буланран? Асау аспан тулаган 31лзала ма, немесе? Б1рде бултка тырылып, Б1рде кыран шырынып, Б1рде допша домалап, Б!рде буршак сабаляп, Ушкышты естен тандырды. 235

Кейде туман тунриык... Кейде несер кун куйып! KapaHFbi кек аланын Найзагай атып садарын, Жайдын тасы жайды урды. Кекте булт женюлin, Севдей coFbin, eHTirin, Шар KbipaHFa шаптыгып; Таудай толкын кактыгып; Кек дауылы тауды урды. — Ей, табигат, табигат; Кэрщ шашпа, колын тарт! KapaHFbi... керен... тш аз куш, Тусшемшш? — 6i3 ушкыш,— Дед!, карап кыранша. Мылкау, керей, кеза'з кек, Неш ecTin, тусшбек! HeHi айтканын бьпмед!, Езу тартып кулмедн.. Жел ыскырып жыланша. — Е, аспан кек, аспан кек! \"Плаз айбат шашкан кек: Кэрщ текпе, жасканбан! ©ткенб1з талай аскардан! Б1здщ куш коймас кадалса.— Дегенше, болмай кутырды, Кун де ертент тутылды... Кулактанып карайып... Карады ол да кадалып, Кектег1 айдын аралша. — Ей, тьпаз кун, т1лс13 кун, Денгелек бет унс!з кун, Коркытамысын, карайсын, Юмд! жен1л санайсын? Корка койман тап онша! — Деп, ушкыштар Дл катты; Тутылып... курен кун батты. 236

Тары да таскаракры.., Туншырып кекке оранды.., Томагалы кыранша. Ми бере алмай эийрш, Алпыс eni тамырын Кан кустырып кабынып; Тыныстары тарылып... Кайта-кайта туишрдк Тушюрд1 де туншыкты... Булыккандай ун шыкты. Толкындалып алтын ми; Кулге айналып жалкынды ой... Журектен кан кустырды!.. Таскаранры кегше Мэкп батып Ty6ine, Жулдыздай сенш узшдк., Кекте кайры сызылды... Кул кып... ушкан ушкынды. Ушкыштардын узшген Орнына кайта лзмген, Мывдаран ушкыш кырандай: — Tipi, деп олар урандай, Самгап даусын тындатты! Кремлый уш шолып, Канатына куш толып, Сункарлар сансыз ушканда, Каусыра кекн кушканда: — Жеадмпаз кыран тобы! — деп, Аспаннан кун тш катты! 1934

М¥ЗДЫ МУХИТ АН.ЫЗЫ Тау суындай гурьлдеп, Толкындана д!р1лдеп, Сорралай аккан еленге, Tiruiin кулак, еленде! Ой шарыктап от алды, ©лещик оты тутанды Булкшдеген кемейде. Жан, жан елен жаркылда, Жаркылда оттай, тартынба) Каусырма жак, Кызыл Т1'л КемеШннен кунше кул, Сок, сок желдей анкылда! Шарыктап ушпай кията, Киял кусы кона ма, Мидаты сай уяра; Киялды win киядан, Саркырап елен куларан,— ©зендей ерден шубала. Жарып шыккан кеудеден, Кун тимеген еленнен — Сез маржанын жаудырмай Кумардан акын шыга ма? бленим куздан, муздардан; Мухиттан соккан ызгардан. Аяздан, сеннен, толкыннан Толкындана жулкынран; Жулкынса-ак елен фонтанша 238

Атып шыкпай тура ма? Журег1 мш« канынан Ыршып шыкты елешм, Миымнын мын сайынан Шымшып шыкты елешм; Осы жолы 6ip сын сияра. II Асланы аскар даланын, Карсы туйш кабарын, Кара ала булт кар жауып, Кауызынан муз жарып,— Канатын к ек те комдады. Мухит M0HKin K enipin, Ke6iri кунге ceKipin, Аспаннын бет1н журандай, Толкынды орал туррандай, Кек мунарра булады. Бултка оранып ай уйктап, My3Fa оранып дала уйктап, Ky3Fa уялап кыраны, My3Fa уялап туманы Мухит калрып К93 жумды. Kipniri муз, койны сыз, Тары ci6ip мэнг! eci3, Жалрыз-ак музды шапактап Кулд1 сак-сак сыкактап ¥йкысыз желен жел жынды... Когала Мухит кулазып, Толкыны таудай тоназып, Айсыз, куназ OMipiH, KapaHFbi MaHri кещлш Тураннан салкын сактаран. Жел1 айдынды айырран, Кус канатын кайырран; Жалрыз-ак канат карымпаз, Муз балакты дауылпаз Су б уркт жатпаган. Сондай суык ызгарда, Ky3Fa айналган муздарра, 239

Музга айналран мунарра, Мунарланран туманга Сапар merin 6ip адам; Тэуекелге бел байлап, Канырылмастан елд1 ойлап, Б1раз заман басынан 0TKi3inTi жасынан, Ш ырып киыр даладан. Ол кез, ерте, ерте ед1, Ел 6Hepi келте ед1; Суда кайык шак жузген, Жол жорыган жулдызбен Адамда айла аз едЕ Кекте ушатын кус eai, Кус боп ушу туе едд... Ол куиде енерл1 ел емес, Бул кунпдей кеме емес, Айдында жузген каз ед!. Айдынды Мухит суына, Алтынды мунар буына Шабакша cyHrin жузуге, Кок толкынды кезуге, Ертеде 6ip жас улан Мухиттын врлей агысын, Жасатып кеме парусын Ci6ipre дузш жетуге, Эз1рленд1 кетуге. Он ceri3 жасар Магеллан1. Касына елу косшы epTin, Жанына таяу досты epTin, Тэуекелге бел байлап, Азык-тул1к ынрайлап, Уэдемен кол устасты. Уэден1 тастай Tyflicin, Айлы тун узак cyfiicin, Ойына алып максатты, Магеллан — кэр1 , ак шашты Анасымен коштасты. М агел л ан деген 13— 14 гасы рда СIб 240

Коштасып турып Магеллан: — Анажан, еши квре алман, Кайта айналып келе алман, Ак маманды еме алман,— Д ед !, «KerriM келмеске». Кэр! анасы камыгып, Жаудырап кез1 жабыгып, Кекке сутж саугыштап, 0Kcin-eKcin дауыстап: — ©Mipiaai жогалтып, Кайгыдан маран ок атып, Жас кыршыным кулыным, Узьлемйнн жулыным,— Судын батып тубше. Ажалын судан, оттан ба? ЕлЫзде яки октан ба? Бораннан ба, муздан ба? Дауылдан, желден — куздан ба? Сенемш енд1 KiMiMe? вл е кетсен т1р1ден, TipuiepAW 6ipiHeH Б1зге аман жетк1зсе, Тулаган толкын етк!зсе, Достан сэлем айткайсын. Дос калмаса, жулдыздан, Я судары кундыздан, Я жел, яки толкыннан, Канат кагып умтылран Кустан сэлем айткайсын! — Дед1 де калды, K9pi ана; Сапар шект1 жас бала. Кекте ж узт жэй рана, Коштасты алтын ай рана, Магеллан тобы атанды. Айлы тунде тулаган, Толкындарды кулаган, Парус жузГп барады; Суда ж узт арады, Кепнде жулдыз шоктанды... £41

Ill Жазда кеткен Магеллан, KiM бьпедй не болтан? Су бетше муз катты, Карга оранып муз жатты, • Сокты ак тутек бораны, Кыс MiHe3i езгермей, Кейде боран коз бермей, Булт бурсанып, кар шашып, Кейде буршак буркасып, Кар басты уйд1 , даланы. Магелланды журпзбей, Кыс Tycin cyFa жузпзбей, Муз тусады аягын, Тон тескендей табанын, Бетшен аяз кадалды. Жейтш азык таусылып, Журт та колын кусырып, Тауысып icTep амалды, Bip аралга камалды. Енд1 кайда барады?.. Кайдан калай келгенш, Кай жерлермен жургешн, Енд1 не амал icTepiH, Bip капаска тускенш 0здер1 де б1лмейдн !Аязы да, жел1 де, Кыстын салкын леб1 де, TyHepiHKi туш де, Сыгырайган куш де Езу тартып кулмейдь.. Паналайтын ык та жок, Жылынатын от та жок; Жок, жейтурын тамак та. Кар да катты кабакка, 0н жок, туе жок тонРалы.„ Жылы тесек керместен, Аузына ас тиместен. Бес кун, бес тун кун erri; 242

Буркауын боран удегп,— Бул аралга'конралы. Журт ажалмен карысты,—> Жылыну упнн алысты,— О да пайда бермедй Кур жаны бар кеуден1 Бишаралар суйредь Кекпенбек боп тустер1, Сакылдады Ticiepi, Калшылдады ездер1, Айтылмады сездерь TiciHe-Tici тимедь.. Унемдейтш тарам жок, Тагам табар адам жок; Кайткенде жан калар деп, Енд1 не амал болар деп, Магеллан oflFa бойлады... TyFaH, ескен турмысы, Ел1, жер1 , курбысы, Сарым конран белестей, Элан-элс1н елестей Кез алдында ойнады...IV IV Тан саррайып атканда, Кулан иек какканда — Жорытып жел!п ак аю, Карды шашып тары аю, Куларын жетт1 жымитып. Гур!лдеп 6ip арсылдап, Tici аксиып калшылдап, блген жаннын жанынан 0те 6epin танынан Тарткысы кеп бас сала Арандай аузын ашты да, Аузын карш-карш басты да, Гурадетт! дауысты... Магелланньщ топтары, Колында найза шокпары, Аш aioFa умтыла, 243

Сойыл cciFbin, жулкына Жабылып салды бар куштИ TepiciH кит, етш жеп, Етш корек eTin сеп, Какпан курып, ан аулап, Ан туспесе баяулап,— Кажытты каяу кощлш... Сол аралда ею жыл, Муз ж1б!мей кам кощл ©TKi3inTi ©MipiH... ©Mip eTin зайгылы, Кам конШ кайрылы... Канатынан кайырылран, Ел-журтынан айрылран Камыкты карап Магеллан. Сол мезгш куррак. аланда, Калтырап тонып боранда, Bip' мергенн!н орынан Жаралы болып шырынрэн Жортты аксак жас кулан... Арал емес жары бар, Каралы кыстын Kspi бар, Денес-донес жалданран, Жакпарланып жарланган Жерлерде кулан журедь Кулын сауыр кундыздай, Кос тана коз жулдыздай, Култелешп жалдары, Купшектенш сандары, Жануар жусап тур едь.. Bip уакытта елендеп, Келенкедей колендеп, ¥рлап басып аягын, М ы лты ры ны к кулагын Кайырып 6ipey октады. Октады да кезедй Куланды турган коздед1, Жалма-жан жерге жатты да Type eTKi3in атты да 244

Умтыла тусш токтады, Tyci кара, кез кысык, Сурша мерген кез кысып, К¥ланДы кезден карматан. Аярынан байларан MepreHi ед1 Тунгыстын. Оны aHFa шырарран, Ежелден-ак куарран Ку тамактын камы yiniH, Ан аулаткан жаны уш1н Кысымы ед1 турмыстын, Куланды атып каксатып, Арткы аяктан аксатып, ¥стай алмай ызалы, Bip жарынан назалы... Жаралы анды аяды. Тунгыс келш уйше — «Аксак кулан» куйше Салып жырлап неше кун Куй аспаптын сым шегш Он саусакка шалады... Куй аспабы зарлады, Сазды куй! сарнады, Кейде ыскырран жылан боп, Кейде ок тиген жылан боп, Куй де сылтып аксады. Yin аяктап жорралап, Тамшылап каны соргалап, Ок тиген сон баяулап, Жаралы кулан бабаулап, Калды-ау, деп «куй» каксады... Он саусак та маймандап, Керней Kyfli шойнандап, Сазы бейне сылтыды... Кейде желше сынсыды, Жанынды жеп шымшыды, Журектгн кылын сшкШ. Кейде ол куй туманды, Елестет!п боранды, Кейде ыскыртып жыланды, 245

Кейде аксатып куланды Кос жет1м шек жулкынды. Журект1 кейде муз кылып, Кейде от кылып кыздырып, Нэзж шекке 1лд1рш, Кейде сылк-сылк кулд^рш, Тулатты кейде толкындыШ — Онын куШ сызылып, Кейде нэзж узЫп, Кейде каздай канкылдап, Кейде аккудай сыккылдап, Куй келше жузеди Куй балкытып жанынды, Куй шалкытып жалынды, Кек аспанда калыктап, Ой кырандай шарыктап, Кияльщ бултты кезедк.. Куй мухиггай уатып, Куй кеудеде мунартып, Куй де кейде кулазып, Куй де кейде тоназып, Куй кенйш кернедь Куй киялы кузра ерлей, Куй кыраны музра ерлей, Кокке кулаш сермейдк Ертеде сондай зымыстан, Шырып ашы турмыстан, Кос шекке кеп Ынген, «Аксак кулан» делжген,— Куйл1 асбапта куй калган. Сондай 6ip куй Магеллан 0м1ршен алынран, Зары жарып кулакты Естлген сиякты Алыстан талып тындалган. Магеллан тобы ондагы «Жака дуние» арманы Тен1зд1 Ke3in табу боп, 246

Ел керуге зэру боп, К асы ды eci3 далада.., Сонымен 6ipa3 жыл втт1, ©лмеип боп кун елтп; Карасан Tyci сазарран, Сакал, шашы арарран; Ж ас Магеллан балара. Кезш коме кас та ескен, Дударланып шаш та ескен, Бетьаузын тук баскан, Сакалы шашпен тутаскан; Жуз1 де солып aFapFaH, ©ле-еле таусылып, Ек1 колын каусырып, Турпаты анра уксаран Калды KaHFbrn уш адам Онын 6ipi Магеллан. Суды жузш, муз кезш, Элденеше жыл 6e3in, Жастай кеткен Магеллан МезгШнде шал болтан, Канри-канри ел тапкан. Тапканда туран мекенш, Жер домалак екенш Надан елге анырран Дэлелдеп елген Магеллан Жулдызбен жузш жол тапдан. Мухитка кулаш сермеген, Ерлер аз ба, елмеген? Толганбаса талай бас, Агармаса талай шаш Табар ма ед1 «тын елд!» Максатсыз курес ашкан ба, Американы ашканда, Не куреске-кенбеген, Нелер азап кермеген, Христофор Колумб?! 247

VI Сол Мухитта буг!н кеп, Жалауы желмен д1р1лдеп Б1рден 6ipre козгалып, Шатырлатып муз жарып, Bip кушт! алып кершдь Андар шошып жасканды, Kemipfli улып аспанды; Тулендер сенге тырылып, Арандап аю ж ы ры лы п, Арсылдай кашып суршдх... Катпарланран кия куз, Жакпарланган жыра муз Кеткенде жана уйкыра, Жеткен шм жузш жулкына, Мухиттын тесш таптаган? Музды тунек дуние .................... —г .--тен, Уйкысын еишм белмеген, Бугш KiMтесш аттаран? Сенде балык, музда аю, Кузда кулан? дузде улу, Суда толкын, кекте булт. Туман уйып, жел улып... Бул алып KiM? деп ойлады.„ KiM efli бул, KiM efli? Каранры Ci6ip TyHeri Ойлап тани алмады,— Кек Мухит oflFa бойлады... Ke3iM TycTi, карадым, Карадым,— керд!м жалауын, Жалауы кундей кызарып, Мухитта жузген 6ip алып, Музды кескен, желд1 ескен. Mewipey тары Ci6ipfle, KapaHFbi айсыз шрде, Жолы муздан казылран,— 248

Мандайында жазылран,— Деген жазу «Челюскин»1. Кемеде жузген бурандай, Муз топшылы кырандай, bipey тур Мухит жолында. БинокЫ колында. Боранды музды сапары, Кацтарда кыска карсы ушкан, Кара кыран жол тоскан, Сеюлденш жол тарткан, Музды буршак кар каткан, Кара бурыл сакалы. Таудагы кара жартастай, Калшиып судан жол бастай, Турран кыран — ер Шмидт, Жузед1 кайтпай epmirin, Астында сен тулайды. Жуз сырттан ер касында 6з1 аппарат басында Радио тындайды. Владивосток, Хабаров Каласынан хабар кып Алра тузеп жур1сш Тартып сура желйсш, Квктей eTin жузд1 ол. Челюскиншн 1здер1 Тещздеп дузгеш,— Аспанда аккан жулдыздан, 1з калрандай сызылган Квк музра сызды Кызыл жол. Чукотский2 дещнен Аскан сон-ак кершген Квк ала муз сендердь Кар жамылран дендер1 ToFbicbin иш т1рескен. Уйдей сенд1 сен куып, Тещз бетш муз буып, Bipece тутеп бораны, и н» — цемент аты, и й— Ci6ipAeri жарты арал. 249