Қаратаев

■ ларында болып отыратын бостанды к киялы мына uiUFap. | масынын еш ж ерш де кездеспейдь Шынында «Ьорис Го- 1 дуновтын » сюжет1 будан 6ip жыл бурын шыккан Карам- знннщ «Россия мемлекет тарихынын X— XI томдарында айтылатын. Иоан Федорович пен Борис Годунов жэне Дмитрий Сам азван еи патшалырынын тарихынан алын- ган. Кейб!р жерлер трагедияда Карамзиннщ сарынымен алынран. Мысалы: Бористщ патш а тагын кылмыспен Иоаннын баласын жасырын елНрш алганы сыкылды жерлер. А л, идея жарынан патшанын сыншысы Булга- ринге ж эне акын Ж уковскийге унаран трагедия сырт козге тукке турмайтын сиякты керш едь.. Б1рак, дуры- сында ол олай емес. Пушкин сю ж е гп Карамзиннен ал- ранмен, сюж етте курылран окираны езшше багалап кер- сеткен. Пушкин, айтайык, 6ip ж ерде халыкты «сокыр», «ееалан», «кубылма», «тентек», «жеш л журт» етш кер- сетсе, баска жерд1н бэрш де халы к кимылын, халык купив ете жогары баралайды. Кай патша болганмен, онын дардыры, халы к niKipiHiu колында болып кершедк Ж азуш ы нын 63iHe S3i кайшы келет!н кезкарастары н бы- лай койсак, пьесада керсеткен вткен замандагы Москва патшалырына карасты турл! топтардын езара алыскан А зам ат сорысынын м езгш н суреттегенде Heri3re халык козралысын алу. сол топ к ш л ер ш ш типтер!н курес, та- л а с аркылы керсету — заманнын арысын ангара бшген улы шыншыл, кы рагы П ушкиннщ рана колынан недель Тары 6ip айта кететш нэрсе, Пушкин Борис Годуновта тек алган дэу!рш щ cypeTin 6epin кана KofiFan жок, ол еткендеп патшага халыктын карсылыгын керсеткен бо­ лып отырып, езннн тусындары патшара еткен декабрис- тердш наразылырына ун косты. Пьесадагы мужыктын: «Народ, народ! В Кремль! В царские палаты! Ступай взять Борисова щенка» («Ж урт-ау, о, ж урт Кремльге! П атша сарайына! Ж урш дер, Бористын к у ш т н байлап алайык») деген сездердщ юмге арналып айтылранында ic болган жок, aflTeyip патш а у м м е тЫ н шымбайына мык- тап батты. 9йткен1, бул сездер 6ip айдан кейшп декаб- ристердш «Уничтожить всю царьскую фамилию» («Пат­ ша тукымын Teric кур ту керек») деген уранымен уйкас шыкты. Сондыктан д а Борис Годунов кеп жылдар бойы не койылура, не басылура руксат етышедь «Борис Годуновтан» бурын Пушкиннщ наразылык даусы анырырак шырып келд1. Пушкин ей эуел жаза юо

5астараннэн-ак саяси барыт алды. Патшанын кысымы- на, басыбайлылык, крепостык езуш е карсы саяси етюр элекдер шыгарды. Еркшджтч, бостандыкты жырлады. Айналасынлары э м ipflin сикын «Ерю'ндж» деген одасын- да да жазды. MiHe, бул кездеп (18 17— 22-жылдары) ж ас Пушкин­ о й ерк1н' д1к, бостандык кексеп жазрандарынын imiHeH кернект1лер1 деп «Еркшдж», «Канжар», «Деревня», «Чаадаевка» деген влендерш айтура болады, Бул мез- г1лде Пушкин табаиды революиияшыл багытта болган ж ок ед1. Сол себептен Пушкиннщ наразылыры, бостан- дыкшыл ынтасы кейде бэсендеп, аягы барып патшага лреледь Акын «ук1мет» иелершщ журектерш тербететш «ш1рк1н-ай, менде дауы с болса» деп киял кылады, патша- j нын «мейр1м1нен» ум1т кутед! (мысалы, «Еркшдж», «Деревня»). BipaK, эйткенмен П уш ки н н т 6i3 к о р т |отырран KeMicTiri ол уакытта т!пт1 байкалмады. Неге лесешз, ол заманда Пушкин сиякты кысымра, канаура карсы шырьш, ук1метке лавнат айту ек1н1н 6ipinin колы- нан келе бермеген. Акыннын елендер1 революиияшыл жастардын делебесш коздырып, оларды куреске кайра- | Faи. Революиияшыл декабристер Пушкинд1 басына кете- I pin, онын 0лендер1н ж атка айтатын болран. ©3iHiu 0Ti<ip 0лендер1мен 03 тусындагы озык революиияшыл декаб- ристермен Дзе коскан. Рылеев, Александр Бестужев, Ра- [ евский мен Пушкин дос болран. Олардын уйымына к1рмегенмен патша ую метш мукатура тш ектес болган. Александр 1-патша Пушкин жазрандарынын к1мге ар- налранын сезген. Сондыктан патша акынды бостандык коксеген ©TKip лирикалы елендер1 уш1н жэне акыннын патшаны, ую'мет ОЫлерш мазактап жазган у.пы эпи- грамдары yuiin декабристерден бурын-ак, О нтустж Кав- казра, Кырымра жер аударады. Пушкин О нтустжте жу- pin те декабристермен байланысын узбейдк уюметке карсылырын коймайды. Барван жершде граф Воронцов: «Мына Пушкин дегендершнен куткарындаршы, ол мум- KiH ж аксы-ак неме шырар, б1рак мен будан былай оны О дессада да, Кишиневта да туррызгым келмейдЬ деп без1ренед1. Ушмет Kicuiepi ocTin Пушкиннен шрпжше- шендей жиырылып, онын журш-турысын андып артынан жасырын адам бакылатып койып жургенде Россияда- Fbi калын букара халык жэне окушы жастар акыннын сау кайтуын Tiaen, онын хал1не ортак болды. Акыннын

Кырым, К авказда ж ур ш ж азган романтикалы поэмала- I ры («К авказ туткыны», «Бакш асарай фонтаны», «Цы- гандар») колдан колга тимей таралды. Будан бурынгы елендер1 сыкылды, «Романтикалы поэмаларда» да акын замандастарынын epiK, бостанды к кексеген, ертеннен YMiT еткен киялдарынан шырады. «Кавказ туткынында- f u » туткын, «Цыгандардары» Алеко табынан шырып, елшен кетш, бостандык сагымын куып журген Kici.nep. П уш кин н т вз тусындары революциялык идеяга катысы ж аганан алганда, Байрон эсершде жазылран «Романти­ калы поэмалар» акыннын ЭЛ1 де сол кездеп идеядан алыстамаранын дэлелдейдк торыккан, талы ккан куйде болсын, бул жазгандарында акын патшалык, Феодалдык зан тэртшке эл 1 де мойын сунбай, мейл! максаты дерек- Ыз, булдыр болсын, тускен жолы терш болсын, efiTeyip акыннын поэмадагы кешпкермен 6ipre зар iuerin, бос­ танды к елесш кууы — ез заманында недау1р жаналык, ерлж боп есептелдь Кулпырран торгын табиратгын суре- Ti, меруертгей теплген акыннын лирикалы uiepi, талпын- ран талап, ум1т ынтылган кею рек П уш ки н н т кэд1мг1 rayhap елешмен epuiin, кершгенде бастырырлыккан окушы 6ip тур л 1 се р п ш п , ж ана е м 1рдщ саясына шык- кандай болды. Муны декабристер жаксы тусшдк Рылеев сез1мен айтканда, Пушкин поэмаларын декаб­ ристер «eci кетш» окыды. Сейтш , кыскасы, Пушкин «ро­ мантикалы поэмаларымен» де объективно заманынын алдынРы катары ндагы ю о л е р 1мен тм д есш , алдары озык ндеяра ун косты. Пушкин заманы ею дун и ент койын колтык к ел т айкаскан, кайшылыктардын улгайран, шиелешскен за­ маны дедш. Ж ан а капиталдык карым-катнастын эле- менттер! каншама квп юргенмен есю феодалдык, кре- постык ую м ет купи мен есю ш н кейшге тарткан ipi помещ иктердт правосын коррап, жанара катты соккы 6epin отырды. Ашык, саналы niKip yKiMerriH кугыны- на ушырады. 1825 жылы декабрь айиндапл патшара карсы кетер ш стен кешн Россиядары реакция Tirrri сум- ды к кушейш кегп. Д ек абр и стер д т басты Kicuiepi атыл- ды, асылды; жуздеген Kicini Сибирь айдады. Патшанын жанына тиепн жанды niKip айтатындар жазанын на- FU3 ауырын тартатын болды. Бул заманды канды таяк Николай I-HiH заманы деп атады. О л канды таяк Пуш- KHHHiH де басынан тускен жок. Пушкинге тергеулер

ж урдк Акын ол заманда каза к мэтел^мен айтканла, «тамарына карауыл койып iurri». К еш еп ыаксатынан умiriн «узш», декабристерден квз жазып, торыккан акынра толгану KipAi. Бука рaFa суйенген табанды рево­ люционер болмаран сон, Пушкин взш ш дворяндык наразылыгымен, либералдыгымен кол узш кете алмай- ды, жалрыз торыеады. Онын устш е Пушкиншн ipi куш екенш ж аксы б1летш Николай, акынга сез салып, Q3i- HiH «кол шокпары» eTKici келш тартпактайды. Ж уков­ ский сыкылды Пушкиншн курметтейтш Kicici аркылы Пушкинге патшашыл тэрбие <5eprici келедк MiHe осы кезде (20-жылдардын аяк, 30-жылдардын басында) акын 6ipa3 бэсендейдк салкындайды, шегшшектейдк Пушкиншн есш е кеб1р' ек ертедеп ата-бабасыныц дво- ряндыгы туседк Бурынгы бостандык жолындары куре- ciH бекер болван деп танудын шет-жарасы Пушкинде декабрь к э тер ш ан е н 6ip жыл бурынгы (1824) «Ж апан далада бостандыктыц туткынын себуип» деп басталатын елещнде де кер1нген. С ол сарын бул жолы квб1рек ecri- ледк «Полтава» деген поэмасында революцияшыл ки- мылды жамандап, Петрд1н патшалырына буйреп бурып жазды. «Достарыма», «Стансылар» сиякты осы барытта елендер шырарды. Будан баска сол 1827 ж ылры жазылран «Арион» д е ­ ген влен1нде де акын взш декабристерд1н жыршысы ет'ш керсетед1. 1831 жылдан бастап Пушкиншн либера­ лизм! кайтадан кайралады, акын ж ан а умггке мшедк Ежелг1 душпаны, халыктын ж ауы Николай патшаныц тырнарында кайрылы вл1мге д уш ар болран кунше шейш акын еск1л 1к консерватизмд1, ф еодалды к когамнын сора- кылыктарын, патшалыктын бэлелерш сы к ак етш сын- наудан танган жок; бостандыкка, халыкты жарыкка шырарудан, болаш ак ж ары к ем1р туралы байкатпай отырып, окушыга сен!м салудан акын жанылеан жок. Рас, Пушкин таптын акыны, шыккан табы дворян табы, Пушкинде есин1н де жуг1 бар, Пушкин революционер емес, алайда, Пушкин X IX расырдын басындагы дво­ ряндык либерализм идеясына Lnecin, улкен асуда, ipi езгер!стер, окираларра араласып, басынан KypecTi от- к1зд|', кайшылыктармен шырмалды. Адасты да, aacipeni де, 6ipaK тынбады, ескипк ж упнен ж еш лш жана eMipain рухына ерд!, iлгерi умтылды, адам баласыныц бакытын ансады... юз

Егер Пушкин заманынын терец мазмунын жалан тусшген болса, онда ол улы акын болмас едц Онын ен улкен касиет1н1н 6ipi сол, жазушы реалист, шебер сурет- iui болгандыктан, заман кубылыстарынын мэшсш, манызын, дол табуга тырыскан, ол уипн шындыкты барлык кайшылыктарымен ала отырып, окиганын сырт керМ сш д е ж ай кезге ш н е бермейтш кеп кыр, кеп сырларын ama б1лген. Сонын 6opiH саралап, сана- сына сала етш зш , нагыз т и п т т дегенш тандап алган. Квркем суретшппц санасынан еткен шындык, болмыс езппн жайшылыктагы квлденец кезге KepineTiH артык, MiH, келенке жактары нан арылып ж ана айнага тускен- дей болады; ж ана KipiuiKci3 керкем кескшге келедй MiHe, керкем енердег1 парыксыз шындыктын сырткы KepiHiciHfleri майда-шуйдеш Tepin, онын ашык кескшш кемеск1 калдыратын керкемдштщ жауы. онын ашык кес­ кшш кемесш калдыраты н натурализмге карсы келетш эдш— керкем реализм эд!ск Пушкин реализмнщ шынына шыккан жазушы. Пушкин реализм! мен б1здщ социалис- TiK реализмнщ арасы, эрине, недэу!р жер. BipaK, сонда да Пушкин реализмнщ совет эдебиет эд1сш жасауга иайдасы айрыкша кеп, с о ц и а л и с т реализм Пушкиннщ кеп у л гк ш алады. Кеп керкемдпс амалдарын уйренедь Ce6e6i соц иалиста реализм езшен @3i туган эдш ембс, ол еткендеп керкем енер, эдебиет табыстарын жана саты га кетеруден тугаи эдш. Bi3 с о ц и а л и с т реализм afliciH еркендету уш ш , acipece, Шекспир, Сервантес, Б ал ьзак, Диккенс. Пушкин, Гоголь, Толстой сыкылды ет- кеннщ улы реалистершен кеп-кеп уйренем1з. А л eaai, Пушкинге келеек, мунда б1рсыпыра езге- шелштер бар. Пушкин реализмге б1рден келген жок. О л ушш жазушы эркилы эдебиет кубылыстарын басы- нан кеилрдь Бул 6 ip жарынан Пушкиннщ ез басында болган ж эне творчествосына Kipren ipi элеуметпк мазмун кубылыстарымен байланысты болса, eKiHiiii жагынан Пушкин тусындагы мэдениет дамуыны'н жал- пы куй1мен байланысты. Пушкин орыс мэдениетшде ж ан а д э у 1р ашты, орыстын эдебиет т ш н ж асады , жана одебиеггш т ш н ж асады, ж ана эдебиеттщ тер арасы болды. Пушкин ертедеп грек мэдениетш, бушл орта расыр мен орыстын бурынры мэдениет байлырын ез| ж аксы б 1летш Kici, орыстын кешеушдеп калган дворян эдебиетш ж ана заманнын тьлегше жакындатып,

озык, Батые Европа елдерж ш классицизм мен ж ана романтизм атымымен куресш , классицизмнш оугауын Y3in эдебиет ж ана дангыл жолра тускен болатын. Германияда Гете, Шиллер, Англияда Балтер Скот, Байрон, Францияда Виктор Гюголар осы жана роман­ тика школынын жол басшылары боп саналады . Россияда бул школдын басшысы Пушкин болды. Пушкин эдепш кезде аз уакыт классицизм рухында б 1рнеше елендер, одалар жазды да, кеп узамай iae жана романтика барытына коштн Бул ж енж де Пушкин улкен элеумет- т!к, саяси мэн] бар эдебиетте esrepic жасады. XVIII расырда, Екатерина патшалырында халыктан кол узш, патша манында ушржген азрантай канаушы аксуйек- терд!ц жырын жырларан, колем! тар феодалдык эде- биетпн ipreciH бузып, эдебиеттщ аймарын кенейтш калыц кара букарара жуыктатты. К ара халыктын турмысын, т ш н эдебиетке KiprisyAi классицизмшн зац тэртабжде «надандык», «ластык» деп есептейтж, эде­ биет тек «таза», «тэрбиелЬ, «сыпайы» дворяннын ак- суйек торелер!н. сорыс бастаран ерлерж кврсетс1н дейт1н. Пушкин бул дардынын дал-далын шьжарды. К ейш п шырармалары туг1л а д е п т капитализм эсерГ мен жазган «Руслан мен Людмила» деген поэмасыныц езж де акын классицизмшн дардыларын мыекылдап, халыктын тж байлырын, ауыз эдебиет жыр, ж ум бак- тарын мейлшше еркж пайдаланран. Эдебиетке «бука- рашыл» ж ана «пэле» KipAi деп классицизмшн есшиг.л сыншылары к!рп!кшешендей жиырылран; мысалы: «В ест­ ник Европы» деген журналда 6ip сыншы «Руслан мен Людмиланы» эбден жамандап сынап келш, окушыларга былай деп су р а к кояды: «С1здерден мен 6ip нэрсе су- раймын: «егер Москваныц бекзадаларынын бас коскан ж ерж е (мумк1н емес нэрсеш мумк!н дейжип) тон киген, аярына жеке шарю киген, каба са к ал 6ip кон ак келш алып ызгарлы дауыспен «амансындар ма, ж т т т е р » десе ондай тен те™ юм кызык керер ед1?» Мына сыкылды ет1п тенеуде, эрине, улкен таптык астар жатыр. Сонымен Пушкин д э у !р д т тшектерже сэйкес туран жана романтика школын баскарып, эдебиетп е ск ш к шырмауынан босатып. халыкка жакындатты; жана заманра, жана эдебиетке сай творчество aaierepm 1зде- Д'- Пушкин 03iHin творчество тэжрибес1мен орыс эде- биетжде бурын болып кормеген керемет керкемдщтш

улплерш тапты. Романтизммен катар Пушкин творче- ствосында реализм oaici орныра бастады; романтизм сол реализмнщ 6ip дайындыры секций болады. Ре­ ализм элемен-rrepi Пушкиншн ен эдепш елендершен бойне бастайды. Мэселен: «Деревня» деген еленшде сол кундеп ауыр басыбайлык шындыгына токталады. С е з ж ок, эдепк1 блендер! мен «романтикалык поэма- ларында» акыннын шындыкты суреттеу1нен Kepi субъ­ ективный жары, взш ш ж ана ой, ce3iMiH сыналап Kipri- зу жары басымырак. Bipan, сонын езшде Кавказ, Кы- рым елдершш шын табикат суре-ri, эдет-рурып, тур мыс Kyfti, ж алпы сырт керш кеп жерде дурыс бериггген. Пушкиншн сосы нры жазгандарында реализмнш салма- fh TinTi баса туседк 1823 жылры «Евгений Онегин» 6ipiHini тарауы нда келемд1 когам ш ы н д ы р ы керсепле- Д1, одан кей1нп, «Граф Нулин» деген мыскылды поэ- масында реализмнщ мулдем женгенш керем1з. Ал, 1825 жылы жазылган «Борис Голуновта» Пушкин ке- pereci кен дуние жуз1не эй гш Шекспирдщ реализм эдйпне кешед1. Бул кезде Пушкин ез аузынан: «б1зд1ч театрга Расин трагедиясын патша сарайларында кол- данылатыи дардысынан Шекспир драмасыныц халык- шыл зандары колайлы. Оран мен мыктап сенемш», — дейд1. «Борис Годуновтан» кейшп жазылган Пушкин- нщ ipi шырармаларынан («Капитан кызы», «Дубров­ ский», «Белкин повестер1») Пушкин реализмшщ толы- сып п1скен1н бшем1з. «Борис Годуновтан» бастап Пуш ­ кин салалы ipi тарихи шындыкты кеб1рек такырыпка алатын болады. Бул такырыпты жазушы тек реализм OfliciMeH FaHa мекгере алды. Шындык окиганын дурыс суретш беру уийн жазушы сол окиганын болмыс ма- териалдарын эбден зерттеп жазды. Айтайык, мэселен, Пушкин Пугачев к етер ш сш ж азуга юршерден бурын эдеШ командировка алып Орынборга барып кайтады. Сонымен Пушкин творчествосында эртурл1 эдш, эртурл! стилыйн сапырылысып келш, акырында улкен реализм стилш щ устем шыкканын керем1з. Осымен тыяыз байланыстырып танл 6ip айта кете* TiH нэрсе, ол Пушкин творчествосынын танданарлык- тай ерекше узд ж такырып жэне жанр байлыгы. Пуш- кинн1н баска жазуларымен салыстырранда эдебиетте бурын болмаган айрыкша касиетт — Пушкин заман ш ьш д ы ры н мейлшше кен алкан жазушы, Пушкин жал-

ш з мазмун, стиль ж агынан рана емес, такырыптык К0лем1 жарынан д а феодалдык дворян эдебиетшщ де курсауын жазып, ез творчествосына кеп замандардын, кеп жер, кеп улт, кеп таптардын суретш жэне кеп ма- нызды окиралардын шындырын сирызады, онын ж алан схемасын кыскаша былай алура болады: ертедеп грек, римдер заманы мен («Египет тун д ер Ь , «Лииейде») орта Facbip («Майда пьесалар»), онан кейш XVIII-pa- сыр («Вельможага», «Петр Великийдш Арабы») жэне сосын ipi европалык елдерден: Германия («М оцарт пен Сальери»), Франция («Италияншне елжтеу», «Анже­ ло»), Испания («Тас мейман»), Англия («Солтан жыр- лары»), Орыстын еск! ем1ршен X IX-расырра дейш П уш ­ кин сокиаран ipi белес ж ок деуге ауыз барады («Руслан мен Людмила», «Вещий Олег», «Вадим», «Русалка», «Борис Годунов», «Полтава», «Медный всадник»), Россиядары «буратана» улттар да Пушкин творчест- восында недэу1р орын алады: татар, TypiK, баш курт, цыган, поляк, калмак, Кавказ елдерЬ украин ж эне сон- дай кеп елдер («Кавказ туткыны», «Бакшасарай фон­ таны», «Цыгандар», «Капитан кызы», «Полтава» тагы- сын-тарылар). Сонымен 6ipre Пушкин орыс когамынын элденеше элеумегпк жжтерш жазды. Пушкиннен бурын, классицизм дардысында кеп тараран ж анр, ода, трагедия, «Батырлык поэмалар» болатын. Пушкин бурынры жанр- ларды жана стильдермен жангыртып ж эне кеп ж ана жанрлар жасады. Акын эуел1 одадан, эпиграммадан бастап. одан кейш 6ip ж агынан классицизмд1 сы как кы- ла, сол стильмен «Руслан мен Людмиланы» жазады, со­ сын Байрон ыкпалымен «Романтикалы поэмалар» шы- рарады. «Романтикалы поэмалар» мен катар Пушкин жана «вленмен жазылган роман» жанрын жасайды. («Евгений Онегин»); лирикалы кы ска елендердщ ж ана ул плер ш салады . «Граф Нулин», «Колоннадагы уй» сы- кылды реалистж кулд1рп поэмалар мен к а б а т «халык- шыл» Шекспир трагедиясынын тур ш тудырады, «Борис Годунов», «Полтава» деген поэмасы мен бурынры «Б а­ тырлык поэманын» TypiHe кайтып 6ip согады да, сонан сон «майда пьесалар» жазады, «Белкин повестерЬ деген кыска кара сезбен жазылран энпмелер мен болаш ак ул- кен реалистж повесть, романдарра жел1 тартады . Пуш­ кин бул бетте «Капитан кызы» мен «Д убровски й дЬ ж а ­ зып улпредк Ж азуш ы халыктын ауыз эдебиет суретш де 107

алып пайдаланады . П ушкиннщ жанр байлыры осы сы- кылды: бул жерде онын бэ-piH б1рдей санап шырып, эркайсысына жеке токтаура мумкшдщ жок. Кыскасын айтканда Пушкинд! б 1ркелк1 такырып, б ф сарын, 6ip o.iic ешуакытта канараттандырран емес. Данышпан жа- зушы килы-килы заманнын киялы киын шынына ©рме- леп, заманнын эрымын аныктап танура тырысты, сондай тынымсыз б и т талапка лайык улкен эдебиет жасады, талап жолындагы талпыну, умтылу, ум 1т, 1здену эрекет- терше лайы к эдебиетте тур льтур л1 эдш, айла, турльтурл1 жанрлар турызады. Пушкин толык марнасынпа орыс эдебиетшде тамаш а езгерю жург!зд1, ол езшен бурынпы эдебиетте не бар байлыкты кемелше ж етюзш, келешек- те epici кен байтак аумакты эдебиегпн каулап ©суше ур ы к шашты. Пушкин туралы макаламыздын басында келДрген тенеумен айтканда, бурынры жылап аккан ж|- шшке езеншштер Пушкин шынына жеткен жерде улы арысты улкен дарияга уласты, алда квп толкынды тун­ гами теш здщ KCMepi керщдь.. О рыс эдебиетшщ мазмун, стиль, такырып жанрлары- на Пушкиннщ Kipri3reH ©3repici, eKi бастан алдымен эде­ биет т ш н е тидь Пушкиннщ реализм! мен онын эр за- маннан, эр елден алран такырыбындары эртурл1 халык- тардын ж е р г ш к п турмыс, эдет, рурып, мшез-кулкына сай жэне эртурл! жанр езгешелжтерще сай Пушкин творчествосындары классицизмнщ «енегелЬ. «сыпайьг» т т ш щ пара-парасы шырып, ж ана эдебиет т ш жасалды. Пушкин тш н ш кандай жолмен жасалранын шет-жага- лап жорарыда айтканбыз. Пушкин жана эдебиет тЫ н халык т Ы н е ж акындатумен жасалады деп бьледь Шет елдщ эдебиетшен тэуелд1 болура карсы шырып к е л т Пушкин: «Бэлен эдебиет артык деп к е ам айтпаймын. BipaK, 6i3fliH ез тш м 1з бар foA. Дэлдеп айтсак, ол 6i3ain салтымыз, тарихымыз, жыр, ертектер1м1з тары баска сондайларымыз», — дейдь Пушкиннщ т ы туралы айт- кандарынын 6api тапж ылмастан онын творчество тэжри- бесшде жузеге асырылтан. Пушкин халыктын тип байлы- рын ауыз эдебиетше кеп к е н т бол in зерттеген фольклор сю ж ет1мен ©3i де ертектер жазган. Ж азуш ы осынша бай­ лыкты м ен гер т, елегшен OTKi3in, эдебиет т ш н щ алтын казнасын молайтура жумсаран. Бул эдебиет типи ж асау- дын 6ipiHini мэселесь EKiHini — эдебиет т ш н щ кандай болуы керек деген мэселе. Мунда да Пушкин аксуйек

эдебиетшщ тш н л еп «кетершкш кке», «сэнкойлыкка* карсы шырады. Ол, acipece, киюсыз «сылбыр метафора- ларды» унатпайды, тш дщ онды каси еп простаталык деп есептейдй «Bi3 акындык свз киюын асыл простаталыкка жакындатуды ani кунге дейш ойланбауымыз булай тур- сын, прозаньщ езш к е т р т т свйлеуге тырысамыз»,— дейд1 Пушкин, вз тусындары эдебиет т ш н е риза болмай. Проза тугьл поэзия т ш н д е простатага к е л л р у керек дей. д1 акын. Айтканындай-ак, осы простаталык Пушкин поэ- зиясынын тамаш а, онды кврю нщ 6ipi болды. П роза тыл туралы Пушкин Tinri ашык айтады. Ол, ез тусыпдагы жазушылардын прозадагы коп с е з д ш п н сынай келш, «бул кю л ер танертен деудш орнына: ж ана Fana шырып келе жаткан куннщ эдепю сэ у л е а к еги ш р аспаннын шырыс жиегш ж ары к кыла бастаган едЬ>,— деп жа- зады. Мунын 6opi ж аналык керш ш тур -ау, 6ipan осы- нын ж э к с ы л ы ры тек осы узындылырында рана ма екен? — дейд1 ол мыскылдап. Сосын езойын айтады: « Д эл ж э- не кыска айтылу — прозанын ен 6ipiHuii касиетк П роза- Fa К0б1не-коп ой керек, niKip керек. Онсыз адеMi свздер тукке аспайды», Пушкин осы айтканын 03iHiH прозамен жазылран повестершде айнытпай дэлелдедь Пушкин тш н д е артык свз кемде-кем ушырайды: онын свз ж уй е а образды ыспаттайды, образ шындыктын cypeTiH бередк Пушкин образы айкын келед1 жэне солай бола тура ол шындыктын TyfliHaici, шын т ш т к сымбатты боп шыра­ ды. Пушкиннщ образ жасаудары айрыкша ш еберл тне уйлес, онын т1лге шеберл1Г1 сонша, кейде ол ею свз, уш свзбен улкен образдын кесюнш киыстырып бере кояды. Табигат сурет! болсы н— Пушкин олар женшде вз Снл- ген ыспаттарынын бэрш б 1рдей шубатып жазып жатпай- ды, саралап, нарыз туздырын жазады. Сосын coFan к а­ рай сездщ де нарыз маныздысы тауы п алыналы. Эне, прозада сездщ «дэл кыска айтылсын» деуш Пушкиннщ тьч ж уй еа, онын образы жуйесГмен байланысты, кещрек алсак, онын реализмше сэйкес ж асалган жуйе. Енд! осы жанары айткандарды 6 ip байламра келлрш кврейш. Б1здщ байкауымызша — Пушкин творчествосынык кай саласын алып, калай талдаганмен, бэр Ы н ермектей токылган. не 6ip таспасын, не 6ip аркауын, суырсан баскасы ыдырап, таркатылып нетель Образ, портрет, сю­ ж ет курылысы, -лл, — мунын 6api квркем оймен орщген, бэрщщ eeeri, жулыны, бас казыры — б и т идея. Mine,

булардын ж атык, квркем гуйтнш туйген шебер кол Пуш­ ки н а™ . ¥лы ой aeci, улы керкемдпспн шебер! Александр Сергеевич Пушкинда кай уакы тта 6 ip жерден табамыз. Пушкин заманы кейшде калды. Заманымен 6ipre акыннын 6ip кезде eHceciH баскан ауыр еск ш к ж у п де калды. BipaK. болашактын Пушкин! Lnrepi озды, каз1р мше ж ана заманнын ел1мен тшдесш отыр. Бул Пушкин- Ai 6i3 ерекше багалаймыз. Ленин Пушкин мен Черны- шевскийдщ ж азгандарын вте жаксы керш окыган. онын ce6e6i, Пушкин мен Чернышевскийдщ жазгандарында улкен 0ы1рлйс куш тщ 6enrici бар. Б ул eKeyi эркайсысы ез тусында ем!рден безбеген ,ем!рден кудер1н узбеген Ki- ciaep. .Мысалы, Чернышевский, e 3i революнияшыл, еле- елгенше ем1рмен карысып Kypecin кеткен адам, ез уакытындагы eMip шындыгына жаны тезбеген адам. Bi- рак, Чернышевский муны жалпы eMipai ж ек кергеннен штеген емес, кайта сол ем1рд1 ж аксы кергеннен ютеген, e3inin ансаган ж ана, ж аксы eMipi аспаннан туспейтшше ол ecKi eMipfli колдан езгерткенде рана орнайтынына кез1 жеткен. Сонды ктан, ертенп уш!н, 6yriHriHiH не киын- дыктарынан бас тартпай букар а халыкты куреске ша- кырран. Чернышевский осы бакытпен езш ш эстетика геориясында керкем енердщ мазмуны шындык, квркем енерд!н керсететш е к су л у Hapceci eMip деп тапкан. ©Mipre cyflrLniKTi кезкарасты б!з Чернышевскийден бу­ рый Пушкиннен керем13. Пушкин Чернышевскийдей ре­ волюционер болмаса д а, е з заманында езгер1стщ бола- тынына сенген, ж ан а eMip калай жасалатынына кез1 анык жетпесе де, халыктын сэулегп жана бакытты тур- мыска шыгатынына кудМ болмаган. Товарищ, верь: взойдет она, Звезда пленительного счастья, Россия вспрянет ото сна. И на обломках самовластья Напишут наши имена! Пушкин осы «бакы т жулдызына», «Россиянын уйкы- дан оянуынв» кызмет етедс Бул жолда кеп кигаштык- тар, киын кезендер ушырасатынын ол бш едк Сонда да акын -пленен ©Mipi уш1н жанын киюга дайын:

Пока свободою горим, Пока сердца для чести живы. Мой Друг, отчизне посвятим Души прекрасные порывы! Пушкиннщ 1828— 31 жылдары арасында туш л у, торы. ру сарыны мен аж ал, тыныштык 1здеп жазран елецдер1 де бар. Bipan, Пушкиннщ баска жылдарда жазран кеп екшщц, ж 1герл1, оты шыккан елендер1 оларды жуып кетед1. Пушкин творчествосын тутас алсак, одан адам баласыныц ем 1рдег1 суй1спенд1к, махаббат, досты к, ж ау- лык, куаныш, кайры сеюлд1 ipi сез1мдер1н1н ap6ip жаг- дайга лайыкты берген шын сипатын б!луге болады. Пушкиннщ талантынын касиетш Максим Горьким ■ ririTi дэл тауып айткан: «Мен мэдениет дуниес1н1н» Д о с ­ тоевский манына емес, Пушкин манына уйысканын ду- рыс керемш. вйткеш , Пушкиннщ жойкын, ipi, эрж акты таланты психикалык д е т сау, таза талант жэне Kicire тузу таза эсер беретш талант». Сондыктан д а. Совет ел1 Пушкинд! тштен Toyip керш окиды. Пушкин шырармалары будан ж уз жыл бурын жазылса да, ani кунге дейш калын окушыга TyciHiKTi, ж ещ л окылады, адыр-будыры аз; окыранда KiciHiH се- 3iMiHe майда, ж ум сак тиед1‘, сипап отырып сездм1нде те- рен i3 калдырады, тербетедц тэрбиелейдь.. Пушкиннщ каз1р баска тшдерде калай тарараны т у ­ ралы кырары акыннын мына создер1 доп келед1: Слух обо мне пройдет по всей Руси великой, И назовет меня всяк сущий в ней язык, И гордый внук славян, и финн, и ныне дикой Тунгуз, и друг степей — калмык. Пушкин Совет Одарындары букв! ултгарра ортак ха- лыктык акыны болып отыр. Пушкин шырармаларын ез тшдерше аудармаран, аударып жатпаран ел б 1зде Ka3ip кемде-кем-ак шырар. Онын ce6e 6i, езшен e 3i б е л г ш : бурын патша кол астында езшген елдер Пушкин тугш кара танура зар болса, енд1' каз1р социализм заманын- да улкен зэул1м мэдениетп' менгеруге мум тн дж тер алды. 1937

ПУШКИН МЕН АБАИ «¥лт акыны у лы ic! Пушкиннщ улттыры туралы сез кылранда, ол географиялык жэне физиология жешнде халы к OMipin танытпайтын шамасы болмады, неге де- сен13, Пушкин улты орыстырынык усп н е жаратылыстан данышпандык куш б 1ткен адам; б:рак, улы акыннык тамаш а ен басты касиеттерш санаганда, данышпан сыншы-поэзиясынын халыктыгы, улттыры дегенде. 6i3 онын кеб1несе аса улы квркемдж тактын кврем1з» деген Белинский. Пушкин орыстын улы ул т акыны, «ол, орыс рухынын твтенше KepiHici» деген Гогольдщ екшшй niKipiH кенейте келш, Белинский «онын улттыры неде? Пушкинд1 улы ултгык KepHici еткен орыс «рухынын» ерекшел1п не?»— деген сураулар койран. «Мше, осы сурауларра Ka3ipri заман жауап бере алмайды, ейткеш, Россия кебшесе келешект!н е л Ь — деген. Болжарыш данышпан сыншы- нын бул сурауларына келешек жауап 6epreHi рас. Орыс халкынын жумысшы табы келешекте когамдык улы со- циалиспк жолмен кайта кур у iciHin бастаушысы, жер жузш жанартып, халыктар арасында туыскандык, бакыт орнатушысы болды. Осы кунге социалистах улы жешстер мен орыс халкынын творчестволык куштер1 ашылуы ар- касында рана данышпан акыннын творчествосынын те- рен халыктык, шын ултгы к марнасы толык айкындалып отыр. Пушкинд1 мшездегенде «Правда»; «Пушкин аса зор керкемдж кушпен орыс халкынын ен жаксы улдары- нын ойын ce3iMiH, киялдарын айтты... 0 т е эдем1. кы- зыкты елендершде елд1 жыр erri, халы к характерлерш 112

жанды бояулармен суреттедй шаруалар кетерш стерш щ кесемдерш суйюмд! eTin керсетп, орыс типнщ ушанте- ni3 байлыгын аш ты »— дед!. Гоголь мен Белинскийдщ данышпан акынныц бойынан тапкан халыктык, улттык деген!, Россиянын «келешегЬ деген! м ш е — осы. Эрине, ултты к деген тусш ж ке ез!нше магна берген 1 Аполлон Григорьев сиякты буржуазия эдебиетшьпершш ] талкылауынан б!здш айгкан улггыгымыз алые жатыр. I Поэзиясы отанымыздын барлык, халыктарына cyfliKTi I болган орыс халкынын улы ул т акыны езш щ «келешек» ] отанын тапты. Пушкин,— кеп ултты бую л совет халкынын ардак- i тайтын улттык мактанышы. М ше, осы магнада орыстын ул т акыны деген тус!нж интернационалдык, бушл ха- ; лыктык деген туешжпен озшен 03i жалгасып кетед!, ойткен!, неше улттык турде бер1лген социалист!к мэде- ниет кен болады, тарлыкты бш мейдк кайта, мэдениет- i Tin эр улттык тарихындагы, сонын imiHAe, acipece, орыс I халкынын тарихындагы шын халы ктык белплер б!зд1н 1 жагдайларымызда жэне интернационалдык болады. Б!здщ халыктарымыздын жанды, халыктык, прогрес- , сивный мэдениет!н1н тарамдары отаршыл, кара куш сая- ? сатын курган кедерплерге карамастан революциядан ! бурын-ак дауыс алысып отырган. Оган айкын дэлел Пушкин. Шынында д а / к а з а к эдебиет!н!ц тарихын алып карасацыз, копарылмай тын жаткан казак эдебиетше Пушкин каншама терен енген1н айкын керем!з. Сондык- тан, казак эдебиетшде Абайдык туысы Пушкин, Л ер­ монтов сиякты акындар аркылы орыс мэдениетшщ рух 6epreHfliri аркылы шыгуына тандануга болмайды. Пушкин казак окушыларына алгаш Абай аркылы жол ашты, казак окушысы оны ж аксы кабыл алды. Абай аударган Татьяна мен Онегиннш хаты сиякты «Евгений Онегинн!н» уз1нд!лер! каза к халкына тамаша yuan, кейш казак даласынын ен cyfliKTi елеш болып кет- Ti. К азак окушылары Пушкин елендер!н!н куш!н, музы- касын, ем!рл1к магнасын, ce3iMflifliriH TyciHAi. Абайдыц аудармасы аркылы орыс халкынын улы акынымен жа- кындыгын сезе бастады, ойткен! Пушкин ж алпдз орыс халкы емес, баска халыктардыц д а емф ш , турмысын, характерен cyftin, жете зерттеп, олардын улттык ерек- шел!ктер1н озшщ мэнг!л!к образдарымен кврсеткен. Пушкинн!н сондай халыктык акын болгандыгынан ка­

зак халкы онын творчествосын суйш карсы алды. Абай оран арнап жалынды елеидер жазды. Пушкин халык,- тардын eMipin шындык, тургысынан,— тарихи кезбен бол- жайды, адам баласын ш еказ суйетш е д 1, характерлерш суреттегенде халы к эдебиетшш бай казнасынан пайда- ланды. Халык эдебиетшш сюжетш мейлшше кеп жэне ете конымды турде пайдаланган, сондыктан да Пуш- кинн'щ халы кты к касиеттер1 Абайды н «кеудесше» ко- иып кеткен. Пушкиннщ тарихи орны, бую л творчество- сынын характер! А бай га белп л1‘ у л п болган, Пушкиннщ улплерш щ коп белплер1 акын А бай га идеал болган. Пушкин мен Абайдын арасына аналогия ж асап карауга болмайды, ейткеш eneyi eKi заманда, тур л 1 тарихи жаг- дайларда ж асаган адамдар. Дегенмен eKeyiHiH уксас жерлерш айтпай болмайды. Пушкин туралы Белинский: «халыктык сатира, коркемд|'к— ол Пушкин поэзиясынын молдыгы, байлыгы жэне онын бул к а с и ел -epi аса жоиары KopiKTi кемелден- ген сатыга жеткен» — дейдк XIX гасырдын аяк кезшде Абайды н аудармалары каза к эдебиетш де болган улкен окига екеншде талас жок. BipaK, аз узшд! аудармала- рынан Пушкин каза к эдебиетшш ecyiHe каншама зор эсер еткешн, Пушкин мурасын кепш ш к арасына тара- ту, онын керкемдж идеяларын казак эдебиетше енпзу женш де Абайды н аса зор мэшн толы к шеше алмаймыз. А бай Пушкинге бутшдей багынып кеткен аударушы емес, Абай Пушкиннщ кызу, жалынды шэшртк Аудару Абайды н Пушкиннен окудагы oipiHiui сатысы, ол окуы улы орыс акынынын мурасын ез белмен талкылап оку максатына багынган. А бай Пушкиннен кеп аударган жок. BipaK сол аз ау- дармасынын ишнде тупнускадан ты с шыгып, аударма- ны езш ш творчестволык жумысынын 6ip белш еп етш кеткен жерлер1 аз емес. Ойлап карасак, ол кездейсок 1'стелген емес, ейткеш, сейтш ж ур щ А бай Пушкиннен шеберлщ аш'стерш уйренген. Абайдын бул жолы кей1н творчестволык жумысында езш актады. Пушкин ез за- манында Байроннын ш эш рл болып, кейш е з жолына Tycin кеткен болса, А бай да сондай Пушкиннщ шаюр-п болып, кейш ез жолына Tycin, ж ана ул т эдебиет1н, улт- тык эдеби тш орнатушы болды. Кыскасын айтканда, Абай Пушкиннщ кур аударушысы болган жок, казак халкы нан шыккан дан а, лайык nisKipTi болды. Еюнип 114

кернек-ri факты, Абай алкашкы елендерш еткен Facbio- дын 50-жыляары жазды. BipaK, акын болып, е з М н шын акындырын танып ж аза бастаганы 80-жылдар. Алрашкы 40 жыл eMipiHiH шинде не барлыгы 5— 6 мш кене Fana ani машыкталмаран карадурсш елен жазды, ол елен- дершш кейб!реулер1 ш ырыс акындарына елжтеп журген кезшде жазылран. Акыннын мундай кеш керш уш Kefi6ip зертгеупплер феодалдык турмысынан босанып шыгуы- мен байланыстырады. BipaK, онын ce6e6i жалрыз мунда болмау керек. Егер Абай орыстын классики к поэзиясы мен рухын кетерш, е з ш н кызметкерлтп жэне халык- шылдар барытындагы айдалып келген револционерлердж жэрдем1 аркасында орыстын улы акындарынын шьжар- маларымен таныспаган болса, бэлюм, онын акындыгы ком ш п калар ма ед1, кайтер едП Сол революционер козiмд i ашты, «Батые ш ы ры с боп, ш ыры с баты с бон керше бастады» дейд! гой Абайдыи eei. Абайдыи творчествосы гулденгеш 80-жылдар, Лер- монтовты аударды (1882 ж .). Орыстын тамаш а шьжар- маларынын ескертк1штер1мен алкаш таныеканнан кейш, 1884 жылы былай деп жазды. «Жасымда гылым бар деп ескермед1м, Паидасын кере тура тексермед1М. Ер жеткен сок туспед! уысыма, Колымды мезплшен кеш серыед|'м...» ©зш1н бурый бос калган жерлерш сез1п, орыс мэдение- Т1н бш у каж ет деп умтылганы емес пе! Пушкиинщ поэзиясы Абайдыи творчествосына кан- дай эсер erri, eni акыннын творчествосыида кандай ортактык бар деген мэселеге Kepi айналсак, Пушкин поэзиясы каза к эдебиетшщ гу л д ен т , ерш уш е куат жетюзетш тамыр болды деуге болады. Абай елжтеген емес, ол колтума поэзиясын тудырды, б1рак оныц поэзиясы Пушкин поэзиясымен табиги туыскан бол­ ды. Пушкин поэзиясында Белинский тапкан халыктык, сатира, керкемд1к деген уш элемент Абайдыи поэзия­ сында да табылады. 0Mip, адам деген такырып Пушкинн1н де, Абайдыи да суйетш, кызык такырыбы. Екеу1 д е шын кенш мен жаркий GMip бакытты, epiKTi адам уш1н куресед1. Еке- yiniu шыгармасында да халыктын, ецбекнп адамнын ум1т1, т1лег1 KepiHin турады. Олардыц поэзиясында ер-

Л1к, сушспендж, туыскандык, намыс, екбекке, бшмге, отанра су ш т ш оттай жалындап турады, олардын уста- ран туы осы. Коп жерлерде олардын, acipece Абайдыц поэзиясында уайым, кайры тацбалары к е р ш т турады. О л сол уакыттары корам арасы катнас жардайларында идеялары жузеге шырура мумюндж жоктырынын бел- rici. BipaK eiteyiniн. творчествосында д а реакция акын- дарына лайык меланхолия, мистика, писсимизм, OMip- ден каш у деген жок. Кайта Пушкин мен Лермонтов- тын, онын i3iHiue Абайдын кайрысында ерлж, кайрат куигп. Но не хочу, о други, умирать Я жить хочу, чтоб мыслить и страдать. И ведаю: мне будут наслаждения Меж горестей, забыт и терволненья. Б ул создердш ш ш д е улы Пушкиншц ш еказ куштц куанышты OMipre умтылран ©жет KecKiHi айкын кершш TVP- иул ж ерде Абай поэзиясында сатира мен кайры басы- мы рак екенш айтып кетпей болмайды. BipaK, Абай за- манындары kofbm турмысындары шен кумарлык, пара- корлык, OTipiK, осек, менмендж, мактанш акты к сыкыл- ды мерездерд! кагты сынап айтканы болмаран сон акын нали келш, сэлден кейш цай тадан ж ана кайратка MiHin отырады: Мен мактаннын кулы емес, Шын акылга зорлык жок. Ант урган коп, бул емес 0л1м барда корлык жок,— дед|'. Абай Пушкин сиякты неше турл1 киындыктын орта- сында езш щ мойымас акындык дареж есш таза сактай- ды, таптык корэмнын нэтижесшде адамнын бузылып б а ­ ра жаткан KecKiHiH мазак кылып, керкем сез1мен олар­ дын адамдык касиетш жоралтпауына шакырып, жарык болаш ак туралы ой салады, кешлде ум1т турызады. Абайдын творчествосында акындык козкарастармен 6ipre Пушкинмен кайнап бггкен идеялык, Пушкиншц коркем сурет беретш эддс д эстур 1 де коп табылады. Абайдын жылдын торт уакытын суреттейтш, туынды дос. тыктын коржтерш айтатын елендер1— ж ана оригиналь-

ный еленлер, 6ipaK барлыгы Пушкин суреттеген жара- тылыс, Kepinici-мен керкемдж образ ж эне суйшпендж, достык мотивтерше уксас келедь Мысалы 1889-ж. жВ пттщ KU3Fa, кыздын xcirince айтканы деген влендер мо­ тив!, тур жагынан д а сол жылы аударган Татьяна мен Онегин хаттарына уксас келед1, б ф а к онымен катар бул влендер кургак елштеу емес, талантпен жазылран таби- ри, урымды, онды влендер. Ешн елендершш формасын алсан, онда Пушкин поэзиясынык acepi айкын квршш турады. Б!р жарынан Пушкин мен Лермонтовтан оку аркасында, екшин жагынан, Шырыстын к л асси к ™ поэ- зиясын терен окып, халык т ш н , халы к э д еб и етш т об- раздарын тамаша шебер толык пайдалану аркасында Абайдын каламынан ете керкем влендер шыкты. Абай- дын влен туралы «тшге ж ум сак, ж урекке жешл THin, теп-Teric жумыр келсш айналасы» деген багасы дэл вз елешне келед1. «Iuii алтын, сырты кумш свз сарасын, ка- зактын KejficTipep кай баласы» деген сурарына акын- нын вз влен! толык ж ауап бердь Mine, Абай поэзиясын тутас алранда да Лермонтов поэзиясы сыкылды niKipre толы, сез1мге бай, кернеген ызалы ж эне Пушкин поэ­ зиясы сыкылды мусшдей мелд1р таза, ашык жаркын, музыкалы екенш керем1з. Сейт!п, улы орыс акынынын каза к мэдениетше еткен адепт эсерЫ н мэш вте-мете улкен. вйткеш , Абайдын казактын улттык эдеби т ш н ж асаушы болуына алды- мен Пушкин ортак. Абайдан кейшп казак эдебиелнде болтан Пушкинге деген квзкарасты байкасак: Пушкиннщ kim упйн кым- бат екеш ерекше ашыла туседь/Пуижинге казак эдебие- тшде карама-карсы eKi т ур л !' квзкарас болды. Bipi, Абай салган !збен казак эдебиетш улт-демократтык, халыктык барытта Lnrepi жетектеген азын-аулак жазу- шылар мен ел акындарынын квзкарасы. Е кш ийа, казак эдебиетш халы кка карсы койып, 1штен ж и д т п Kepi ке- Tipyre тарткан ултшыл-байшыл жазушылардын квзка­ расы. Bipiinui барыттары халыктык акын-жазушылар Пушкина! Абай дардысымен унатып, шамасынша окып, казак тинне аударып келдь KefiiHri кезде белпшз акын- дардын аударып ел арасына тараран «Евгений Онегин- HiH» узшдьдер! табылды. МэшЬур Ж усш тш колжаз- баларынын ш ш де белпшз акын аударган Пушкиннщ Kefl6ip влендер! шыкты. «Капитан кызынын» татарша 117

аулармасыпын 63i осы расыодын басы нда халык апа- сы нда вте тез тарап, ки са боп кеткенш б'|лем1з. Онын ycTiHe, сопры кезде мынадай тамаш а фактылар ашы- лып отыр. Халык акыидары ездер1 орысша л л бьлмесе де, баска б|реудш жепмзу! аркылы Пушкин влекдер)Н сондай улкен эсермен естш, Пушкиннен ездерше жакын, ж уы к мотив тауып, осы Пушкин рухында, Пушкинге елжтеп влендер жазваны аныкталды. «Социалды Казак- стан» газетшде б1разы басы лды. Бул влендер, эрине, аударма емес Алайда, ект'н, эсер, мотив жарынан бу- лардын Пушкин нускасымен двп келетш жерлер! жет- к.лж тк Шын толкып, шын балкып журектен шык- кан табири влендер екеш ,— окыранда квзге сап ете ту- седк Ал, ешп ултшыл-байшыл жазушылар болса, олар Пушкина! нерурлым жасырып, 6yrin, каза к окушыла- рынан аулак устаура тырысты, онын онды шырармала- рын халы кка эдей! таныткысы келмедк бй ткеш улы ха­ лы к акыны олардын тар, реакцияшыл, ултшылдык жолына симайды. Пушкин шырармасынын халыктык к а с и ел , вм фнлл оптимизм! ултш ылдардын пасык ниет- TepiHe Heri3iHeH TinTi ж ат едк Оны н ececiHe, ултшылдар орыс эдеби елнде символист жазушыларынын каранры, ем!рден туш лген, сокырлык, мистикалык жарын дэрш- теп, символистерд1 аударып жэне оларра арнап ездер! де влендер жазган. Булан анык керж ел н нэрсе мыналар: Пушкина! 6i3- Д1Н халкы мы з болып ертеден-ак ж аксы Kepai, сонымен 6 iore Пушкина! халык жауы ултшылдар кубыжык кв- pin, сэулетл акыннан олардын ат-тонын ала кашканды- ры б е л г ш . MiHe будан улы орыс ул т акынынын мэн- п'л:к кы мбат творчествосынын шын халыктык, зайыр интеонаиионалдык марнасы тары да айкын кершед!. Пушкина! жете баралап, онын шырармаларын емш- enKin о к у га толы к м у м к ж ш ш к О ктябрь революциясынан кейж рана туды. Революниянын эдепк1 жылдарында жас к а з а к совет эд еб и ел Пушкин сыкылды поэзиянын алы- бын, жазушыларынын жастырынан, аздырынан менгере алран ж ок едк Дегенмен казак жазушыларынын наза- ры, ыкласы Пушкиннен аударылран жок. Пушкинд! урынарлыктай, менгерерлжтей мэдени дэре- ж еге ж ету, элеби елм !зд ш енебойы алдында турып кел- ген м аксаты болды. Сон ды ктан c o h f h 6ip-eKi жыл- 118

дын М и д е Пушкина! аудару ж онш деп каркынды улкон жумыс, элл мэдени эз!рл!ктш, Пушкин шынына ерме- лерл!ктей ескендж тщ нетяж ел десек кателеспесшз. Ce6e6i: бурый Пушкин шырармаларынан ж еке узшд!, жеке елендер рана анда-санда аударылып келсе, ешп сол шырармалар тутас, теп е аударылып отыр. А уд ар у жумысына б1зд!ц улкендЬш ш ш акындарымыз Teric Kipicri. Биыл акыннын ел уж е 100 жыл толуымен байланые- ты каза к тыйнде у ш том болып, барлык поэмалары, атакты елендер!, барлык повестер! жоне Keft6 ip пьеса- лары басылып шыкты. Онын шпнде ipi акынымыз 1лияс Ж ансуг!ров аударран Пушкиннщ атакты романы «Ев­ гений Онегин» бар. Булар кешнп кездеп каза к мэдение- TiHi« ен кернекп, тамаш а окираларынын санына косы- лады. Бул жерде аудару принцит-epi туралы, аударма- нын сапасы туралы кеп сез кылура болар ед1, ол бул макаланын м!ндет!не жатпайтындыктан, 6i3 тек осымен байланысты 6ipen-capaH мэселен!н FaHa басын козрап 0TneKiniMi3. Пушкина! аударран каза к совет акындарынын кай- сысынын болранмен, алган принцибшщ Абайдан айыр- машылыгы — Пушкин - текетш мумкш болранша толык жэне дэл аудару. Бул, эрине, мэдени д эреж ел ескен халкымыздын Пушкин творчествосын бойлай, тутас та- HbiFUCbi келген т!лег!нен шыккан принцип. Эйткенмен акындарымыз аудармаларында эртурл! ездер!нше эдю- тер колданран, эртурл! ецбек, эртурл! талант куш in кер- сеткен. 1лияс «Евгений Онегинд!» терен зерттеп урынып, эб- ден ойланып аударуымен 6ipre, акыннын стилш, дэе- TypiH, елец TypiH езгертпей беруд! м аксат кылран. Сонымен катар, а д е п т кадам да, орынды, занды кёмшБ лжтермен 6ipre Тайыр Ж ароков, Эбдьлда Тэж!баев, Мэ- жит Дэулетбаев, Сэйдш Талжанов, Касым Аманжолов аударран поэмаларда успрт караушылыктын, ушка- лактыктык салдарынан Tycin6eft Tepic бузып аударран кейб!р ерескел кателер к а з ф д т ез!нде к©р!не бастады. Пушкина! аударудагы кемш ш ктерд!, кателерд! ез ал- Дына койганда, /Пушкин шырармалары казак поэзиясы- на жана табыс, ж ана уйткы болып Kipin отыр. Пушкин­ иан керкемдш мурасын MeHrepin, мейлшше 6ottFa cinipy ici eni саламен журу керек. Bipi — осы муранын онды

улплерш cOFaH сай аударма аркылы таныту. Екжийс? сол улплерд1 казак, жазушыларынын ез творчествосын дамытура пайдалана б 1лу. Тарихи себептермен осы exi мшдеттщ, жорарыда айтылрандай, А байда сонрысы ба- сым болып отырса, б 1здш тусымызда совет жазушыла- рына eni мш дегп де катар алып барура тура келдь К а­ зак жазушылары Пушкин мурасын творчество жузшде пайдаланура пэлендей кернекп са б ак алып ул пр д 1 деу 03ip киын. Сонда д а аударм а жумысынын каз1рдщ езш де б 1здщ акындарымыздын творчествосында онша зая кетпегенш, i3 калдырраныи байкаймыз. С онры жыл- да жазылран 1лияс, Тайыр, Эбдшданын поэмаларында кеп ж ана Пушкин элементтершщ араласканын керем1з. Булар акындарымыздын керкем шырармалык, aiicrepi- мен 6 iTe кайнап кеткен/ Мысалы: «Кулагершде» 1лияс G3iHiH кейткер1 Аканды Пушкинмен салыстырып, Акан- нын KOF3 M ортасындары куйш Пушкиннщ кужмен са- лыстырса, жаратылысты суреттеу, езш щ кешпкершщ ете терен, нэзш лирикалык кайгыларын корсету женшде де кеп эдем1 суреттер ж рпздк Аканнын Пушкиннщ Алеко- сына уксас жерлер! бар: А кан жалрыз, Пушкиннщ ок- тустш те жазран поэмаларынын кайармандары сийкты, кушке жлмейтш пан, феодал ауылдын OTipiri мен арам- залырына кенбейтш адам. «Евгений Онегинжн» лирика- лы-эпикалык эцпмелерь керкем cyperrepi жанды, реальды 6Mip KepinicTepi Пушкиннщ ете таза, айкын турлц тамаш а елендер1 «Кулагерд!н» тууы на улкен эсер еткен. Пушкиннщ «Мыс салтаттысындагы» Петрдщ ку- шш суреттеген картиналарына салгастырып Тайыр «Таскын» деген поэмасында, Сэбит «А к аюында» совет халыктарынын табиратты женуии социализм камалын coFyujbi айбынды ерлерш щ кунпн суреттейдкГ Пушкин- iiiH кейде окира арасында езш щ акындык куйш Terin кететш эде-rrepi Эбдш даны н «Курмангазысында» да, «Кулагер» мен «Таскында» д а кездеседк М унын барльны оку, уйренудщ бастапкы сатысы. Поэзияныц алыбынан терен, марналы оку эл1 алды- мызда. Пушкин мурасын шындап б ш п , творчестволык менгеру ушш кен ж ол ашылды. К азак поэзиясынын ер- кендеуше Пушкин творчествосынын жаксы эсер ететш - не мыналар кешл, улы акыннын елгенше ж уз жыл тол- ран кундерш1н буж л халыктын куанышты мерекесше айналуы ж эне каза к жазушыларынын Пушкин шыгар- 120

маларын ыкласпен cyflin аударып, устазым деп даныш- пан акынга жалынды елендер арнау, сосын ездершш шырармаларына улы акыннын кейшкерлер! мен шырар- маларынын атын Kipriayi (мысалы, сонры «Ж ум бак жалау» деген романында кейшкерлершш xapaKTepiii ашырырак керсету уиин Сэбит Борис Годунов пен ба- ласынын арасында болган эп п м е м келпредО. Пушкин ce3i елмейтшше K©3i жеткен Ж амбыл: Элемге кеткен аты бар, Алтынмен жазган хаты бар, Кун сенбей, ол свз свнер мс? — дейдк Квркем С0зд!*н шебер! улы интернационалдык Пуш­ кин туралы ce3iMi3fli в т е б ай акыннын: Сен влешпн сыр мжез1 сыршысы, Сен еленнщ танражайып жыр кусы. Саран арнап жырдан ж|бек кестелер Ен даланын ерке кешл жыршысы.— деген е л е тм ен аяктаура болады. 1937

УЛ Ы АЬАИ А бай — к аз а к эдебиет1 тарихы нда FaHa емес, букьл казак халкынын тарихындагы улкен де ерен кубылыс. Б ул т ам аш а адамны н, акыннын, кеменгер ойшынын. дарынды композитордьщ eMipi мен кайраткерл1п та- рихи жарынан д а, эдебиет туррысынан д а ©те кызык. Bip макала келемшде данышпан акыннын, кепкырлы сипатын егжейлеп ашып, онык аса бай енерпаздык му- расын тэптештеп талдау мумкш емес екеш эбден ту- ciHiicri. Тек кы скаш а шолып, казакты н ж азба эдебиеп- Hin непз1н калаушынын eMipi мен кай р атк е р л тн щ бас- ты-басты кезендерщ рана KepceTin е тп е к тз. Абай eMip cypin, енерпаздык еткен X IX гасырдын екшин жартысы казакты н халы к букарасынын eMipiH- деп' ен 6ip куаныш сыз, ж ары к сэ у л е а жок, каратунек заман болды. П атша отаршылдарынын, олардын кыр- дары таянышы — феодалдардын, байлардын, молдалар- дын зорлык-зомбылыры, озбырлыры казак халкын тун- шыктырып, e3in, жаншыл, жокшылыктын, тенс1зд!кпн ен акырры шегше ж етю здк Надандыктын, мешеулжтщ калын туманы казак ауылдарын каптады да турды. К аз ак eMipiHiH осындай 6ip каратунек заманында А бай сынды парасатты адамнын дуниеге келгенше м|* некей ж уз жылдан астам уакы т e rri. Бул 1845 жыл едь Абайды н э к е а Кунанбай осы кунгч Семей облысы- нын ж ср ш деп Ш ынрыс тауынын етепн мекендеген То- быкты руынын басшысы, аксакалы , аса ipi феодал бол­ тан. AFa султан К унанбай патша екметш щ киян кыр- 122

даты n'peri, таянышы бслганпыктан, мшеза д е тым к а ­ тал. пей:л1 де арам адам бопты. Юшкене Абай езшан анасы — Кунанбайдын терт эйелжан 6 ipi — Улжаннын жэне улы эжеса ЗеренiH ко- лында тэрбиелендк Адамгершшага мол, жан сезамдера пэк, суйк1мд1 ¥лжан мен Зерешн уйа Кунанбай yftiuiiH- д еп ашлетсаздак, кикалжан, феодалдык еалттардан мул- дем аулак та окш ау болатын. MefiipiMfli анасы мен дана эжес]' Абайдын ж ас жанына адам гериаш к касиеттерш дарытты. Абайдын бул касааеттера бертш кеде э к е с ж т козкарастарына мулдем карама-карсы, кым-кираш ба- рытта дамыды. Экесш щ катан талап етуа бойынша, сегаз ж асар Абай туган уясынан ушып, эуел1 молданын ектемл1п-не, содан кешн мусылманнын дан сжуын окытатын Семей медре- сесше тап болады. Дарынды шэкарттт бш м кум ар зирек акылы шарираттын ы скаяк схоластикасына канараттана алмады, сондыктан ол Ш ы ры сты ц классикалык поэзия- сына 9з бепмен жол тауып, онын ен тандаулы шырар- маларын куныга окыды. О л ол ма, дши мектеплн тиым салганына карамастан, Абай сонымен к аб ат орыстын бастауыш мектебшде де окиды. Орыс мектебшде уш ай окыганда ыждаЬатты бала орысша оку, жазуды уйренш алды. Bipas катал экенщ тыюсыз ыркн Абайдын окуяа де­ ген ынтасын, рылымра, енерпаздыкка умтылган тала- бын ракымсыз жаншып тастайды. Кырдагы елд1 билеп- тестеу асшде, ру тартыстарында квмекш1м де, орным- ды басатын да осы зирек те каб ж ет п Абай болады-ау деп уйрарады Кунанбай. Сондыктан ол каладагы бала- сыныц эра карай оки тусуше мумкандпс бермей, оны ка- ладан ауылга шакыртып алдырады. Абай кейшнен осы балалык шагынын боска еткень не, оки алмай калганына еканш, мынау атакты еленш жазады: Жасымда рылым бар деп ескермедам, Пайдасын каре тура тексермед1м. Ер жеткеи сон Tycneni уысыма, Колымды мезплшен кеш сермед1м. Ауылра келгеннен кейш киян-кеска руаралык курес- TiH, дау-жанжалдын, терел1к-билштщ шым-шытырыкта- рынын epiKci3 Kyaci болган сезамтал, зирек ж ас ез хал-

кынын GMipiH TepeHipeK, толырырак 6i.ne бастайды, xa- лы кка кысымшылык ж асаушыларлын, ен алдымён ез sKeci, сынар квз, айлалы, озбыр Кунанбайдыц сансыз кеп э д ^ ета здж терш , зорлык-зомбылырын кергендеп эсерлерше талдау жасай бастайды. М ш е сондыктан д а осынын бэрше ж ас ж уреп сыз- дап, аяушылык сез1мш туйсж ген ж ас Абайдьщ экес1м' ен ei<i арасында niKip алалыры, кайшы кезкарас туады. Осы кайшылык ж ш -ж ш кактырысулардан, егестерден кейш экеЫмен б 1ржола аж ырасура экеп соктырады. Бул кезде улы акын жиырма топлз жаста е д г ' Абай Кунанбайдыц у м т н актамады. Баккумар эке- ci оны ел билеуил, озбы р болыс болар деп куткен едь Олай емес, ез халкынык акикат досы, устазы болатыи- дан Kici боп всу Абайды н талайына жазылран екен. Зкес|'не де, онын зулымдык icTepiHe де мукым жат, халыктын мун-муктажына сергек Абай содан былай б уTiидей ж аб1р-ж апа, корлык керген адамдарра, куйзел- ген ауылдар мен руларра тм ектестж 6 U a ipin , солар ж агы на шырады, р еп келген, мумкш болран жерде со- ларды озбырлардан арашалайды, болысады. Bipan ащы eMip болмысы Абайдан куш и боп шык- ты. Озбырлардын тепю сш деп карангы халык букара- сынын зарлы тардыры туралы ауыр ойлар Абайды кат- т ы кинайды. О л ез теш р епн деп е м 1рдщ кекейтесн, зэру мэселелер1 туралы вз сурактары на ж ауап 1здей бас­ тайды. Э кес1мен ажырасып, ез бепмен, дербес жолра тускеннеи былай Абайдын вм1ршде ж ана дэу1р бастала- ды. Ол орыс тЫ н уйрену талабына кайта оралады, Се- мейшн Гоголь атындагы штапханасынын туракты окыр- маны болады. Орыстын сурп нге айдалып келген рево­ люционер!, Чернышевский мен Добролюбовтын !збасары Е. П. Михаэлиспен Абай осында танысады. С у р п н ге айдалып келген жерц онын халкы туралы нешетурл! сумды к лакаптарды ecjTin, шошынып журген адамнын шурыл назарын осы нау «буратана» Kici 63ine аударм ай тур а алмады. Басында тулк‘1 тымагы, аярында Kiri3 байпакты саптама eTiri бар бул «буратана», Миха- элисты антан калдырып, Л . Н. Толстой мен М. Е.' Сал- тыков-Щедриншн жана ютаптарын кггапханашыдан сурап тур едк Бул Kici орыс ютаптарын аса кумартып окитын окырман екенш к!тапханашыдан есигеннен кейш М ихаэлис Абаймен д ереу танысады; бул таныстык кейш 124

улкен досты кка айналады. А бай кеЙ1’н сурп н л е журген Долгополов, Гросс сиякты революнионерлермен де та- нысып, достасады. Бул достары жш -жш Абайдын уйш- де айлар бойы конак боп жатады. Абайдын Ж идебайда- гы ауылы езшше 6ip университетке айналады; саналуан б ш м саласыиан маглуматы бар окымысты достары A6ai'iFa тарихтан, философиядан, т1л гылымынан кеп б ш м дарытады, классикалык, эдебиетке колын жетю- зедь ¥лы орыс халкынын рухани мэдениетшщ мол д а ип ылгалын Абай, шолден каталаган кебу топырактай-ак, ез бойына куныга ciHipeai. О л езш щ жанын куйзелткен элеумегпк мэселелердщ бэр-бэрше ансаган жауаптарын осыдан тапты, акыннын i3ri уазипасын д а ол осы арнылы таныды. Абайдын: Мен жазбаймын еленд! ермек ушш, Жок-барды, ертегйп термек ушш. KeKiperi ceaiMfli, Tiл! орамды Жаздым улп жастарга бермек ушш. Бул сезд1 тасыр укпас, талапты угар, Кенлнпи кез! ашык, cepreri yiiiiH, — деген тамаша елеш, танл баска да б 1ркатар шыгарма- лары Белинскийдщ жэне XIX гасырдагы орыс классик- TepiHin кезкарастарымен Абайдын бул шыгармалары- нын тжелей байланысы бар екенш ыспатгайды. Абай еленд! он ею жасынан-ак ж аза бастайды. Тур жагынан алып Караганда, булар суырып салма елендер жэне хат елендер. ©юшшке карай, акыннын ерте кезде- ri, алгаш шыгармаларынын ете азганасы сакталган. Абайдын ж ас кез!ндеп кептеген елендершщ i3ci3 жога- лып кетушщ басты ce6e6i — Абайдын 63i кеп жылдар бойына акындыкты езш щ н еп зп уазипасы деп санаган жок, 63iHiH елендерш достары яки шэюрттер1 жазган елец деп журтка солай жариялап журген. вйткеш сол замандагы бай-феодал, шонжарлар акын енерпаздыгын ездерше корлык санаган, сондыктан еленд1 халык жак- сы кергешмен, ак суйектер кауымы вленд! менсшбе- ген-дй Тек орыс достары Пушкиннщ, Лермонтовтын, Го- гольдщ енерпаздыгын мысалга келт1рш, Белинскийдщ, Герценнщ, Чернышевскийдщ, Добролюбовтын, Писа- ревтщ айткандарын ул пге тартканнан кейш гана Абай жазушынын когамдагы улы уазипасын тусш ш , ез eMipiii

адебиет енерпаздырына арнайды жэне акындык сез|'мен туран халкына кызмет етедк Абай «Жаз» атты тамаша еленш ш аярына тунрыш рет вз атын койранда бул оныц кырык ж аска жакындап калган шары едк 1886 жыл Абай поэзиясынын ж ана д э у1р1 басталган жыл болды, бул жылдарда Абайдын дарыны барынша шалкып, шарыктады. Осы дэу1рдщ он сеНз жылы шпи­ ле А бай кептеген елендер, поэмалар, аудармалар, рак- лия сездер мен трактаттар жазды, каз1р булар улы акыннык к аз а к тЫ н д ег'1 ек1 томдык шыгармалар жина- рына ен1п отыр. А лайда, Абайды н внерпаздык бейнес1 жазган шы- рармаларыныц санымен рана аныкталып коймайды, эл1 кунге дей1н еш к1м асып тусе алмаран сапасымен, acipe- се внерпаздык диапазоныныц мейлшше кецд1г1мен, такырыптарынын, камтыган мэселелершщэралуандыры- мен, таи каларлы ктай терендйчмен, сол сиякты uiUFap- маларыныц ж ан т еб 1рентерл1к керкемд1к кунлмен анык- талады. А бай взш щ ем1ршде де, одебиетте де халык муны- нын жыршысы болды, канаушы таптарды аяусыз эшке- релед1, вз заманыныц озат идеялары мен талаптарынын жаршысы болды. Халыкты кулданушылар: бай-феодал- дар, билер, болыстар, молдалар осы уинн Абайды eMip боны кудалады , вйткеш А бай 6 iTicnec кас ж ауы е кен я олар айкын сездк б!рак казак халкынын данышпан акыны тен с1з, карацгы букаранын бакытсыз тагдыры туралы кайрыруын эсте койган жок, Онын ap6ip вленш- де-ак халы кка деген суш спенш ш кке, жаура деген вш- пенд1л 1кке толы улкен ж уректщ дурс'ип ест1л 1п турады. Калын ел!М, казагым, кайран журтым, Устарасыз ауызына туст! муртын, Жаксы менен жаманды айырмадын. Bipi кан, 6ipi май боп, енд! ек! уртык; Бас-басына бн болран внксй кнкым. MiiicKn. бузган жок па елд!ц сикын? Эттен, акыннын жалынды урандары, халы кка деген ип т 1лектер1 жарыры ж ок вм'фшн карангы тунегшде ж ем 1с с 1з, нэтиж есЬ калып коя бердь Жар таска бардым, Кунде айгай салдым. 126

Оман да шииты жаатырык. Есттсем унт, Ылсем деп женш, Ken 1здед1м какгырып. Баягы жартас — 6ip жартас, Какк етер, гукт! байкамас. Кейде Абайдын поэзиясында жылаукерлш, торыгу, туш лу сарындары есш пп калады, бул, эрине, «Каскыр- лар заманында, белпрйсгермен уял ас боп» TVFaii акын- ныц улы трагедиясын ыспаттайды. Солай бола турса да, орасан зор оптимизм, eMipre, халыкка, адам га деген айнымас сешм, акыл-парасат пен эдшегпктсн акы р-туб1 6ip салтанат куратынына мызрымас наным А бай енер- паздырынын Heri3ri лейтмотивы болып табылады: Малынды жаута, Басыкды aayFa Кор кылма, корта, татулас. 6TipiK, урлык, умнет зорлык Курысын, К631Н ашылмас. Бул c63iMfli ойлансын. Абай революционер емес едк Тарихи ж ардайлар OFaH бундай ролы» арнаран да жок. Сондыктан ол кандай жолмен журсе, халык ез успнен Кулдыктын бурауын Tycipin тастай алатынын бьпе алмады. Оныц кезкараста- рында кайшылыктар болуы да осы себептерден. B i- рак сол кездег1 накты тарихи жардайларда Абай ез за- маныныц нарыз прогресилл идеяларын бейнелеген ен алдыцры катарлы адам болды. К азак халкы кайда жэне к1ммен баруы керек: 6ip орында тыпыршып тура 6epyi керек пе, феодалдык катнастардын батпарына батуы ке­ рек пе, керер жарыгы жок, каранрылыкта, надандыкта малтырып тура 6epyi керек пе, сейтш акыр аярында.шет елд!к кулданушыларра жем болуы керек пе, элде Рос- сиямен, улы орыс халкымен 6ipre баруы, оныц мэдение- TiHe кол артуы керек пе, туыскан орыс халкымен 6ipre жаркын болашакка жол салуы керек по? деп тарих кой- ран дилемманы шешуде Абай тайынбай, батыл турде орыс халкымен жакындасу жолына TycTi. б з ш щ раклия сездер|'нде Абай казактардын ж ас урпактарына: «Орыс- ша оку керек, хикмет те, мал да.ен ер де, рылым д а— бэр! орыста тур. Залалынан кашык болу, пайдасына ортак болура т ш н , окуын, р ы л ы м ы н б1лмек керек. Оныц себе- 127

6i: олар дуниенщ т ш н бш едк мундай болды. Сен оныц т ш н бшсек, KeKipeK кезщ ашылады. Эрб1реудщ т ш н , енерш бшген Kici, оныменен б1рдейлж даруасына Kipeai] аса арсыздана жалынбайды... Орыстын рылымы, eHepi’ дуниенщ юлтч, оны бшгенге дуние арзанырак тусед1» (Ж иырма 6eciHmi с е з ) ,— деп есиет erri. Абайда прогресийл кезкарастар калыптасарда орыстын озат адамдары кандай зор роль аткарраны туралы жорарыда айттык. Тары да атай кететш 6ip нэр- се— Абай орыс мэдениетше талпынранда орыстын да- иышпан акыны Александр Сергеевич Пушкиннщ шы- рармаларынан niKip мен шабыттын саркылмас кайнар буларын тапты, езш щ акындык енерпаздырына тамаша енеге тапты. Ш ындыктык улы жыршысы Пушкинмен ез халкын таныстырып мэнп туыстастырран алрашкы казак Абай ед|. Кырда тунгыш рет каза к т ш н д е , Абайдык тамаша елецдержде, улкен эршпен аталатын ардакты адам сей- леп кетт1. Онын танражайып ун! алые тукшрлердеп ауылдарда, кешпел1 казвктын кшз уйлершде шыркады. «Орыс OMipiHiH энциклопедиясы» болган «Евгений Оне­ гин» ромаиынан Абай узшдшер аударды. Дарынды композитор Абай, Пушкиннщ елендерше арнап, жиыр- мадан астам б е л г ш эндер шырарды, Татьяна мен Оне­ гин хаттарынын текетше арнаулы эндер шыгарды. Ол эндер орыстын улы акыны Пушкиннщ сездер1мен коса кешпел| каза к ауылдарындагы халы к арасында коп та- раран ен cyftiKTi эндер болды. Абай Лермонтовтын, Крыловтын, Щедриннщ аса куш тар курметтеуш1С1, насихатшысы, аудармашысы болды. Абай Байрон мен Гете сиякты батыс Европанын улы акындарынын шырармаларымен де орысша аудар- малары аркылы таные болды. Булардын да б|'рсыпыра елендерш каза к т ш н е аударды. Абай еж елп заман эде- биетш де зерггеп уйрендь Александр Македонский мен Аристотель туралы езш щ белгш! поэмасын жазды. Абай Лермонтовтын «Эзэзш» поэмасын, «Жалау», «Канжар», «Ш ыгам жолра жалрыз ез!м», «Теректш сыйы» елендерш аударды. Абай бул олендерд1 тан ка- ларлыктай тамаш а туеш ш, тупнусканын рухын, керкем- д ж езгешелшш айнытпай дэл берген. Осынын бэр! — орыс халкы туралы шындыкты, бос- танды к пен ад ам гер ш ш к идеяларын кырдагы елге алып 128

келген, халыктын ой -плектер! мен армандарын б(лд!р- ген орыс классиктерже Абайдын су й к п е н ш ш п кандай зор болгандырынын aflFaFbi. Абай Кунанбаевтын тарихи eK6eri сол— ол осы идея- лардын алгаш жактаушыларынын жэне жалынды наси- хатшыларынын 6ipi болды. 0 з халкын расырлар боны тепю мен карангылыктан рухани азат е ту д ж дэл осы идеясы, орыс мэдение-пмен жакындасу идеясы казактын улы акынынын бушл енерпаздыгынын ipreTacu боп та- былды. Ойшы-акын, курескер, халы кка бакыт i3fleymi Абай мыскыл олендер1мен канаушылар мен езуиллерге, арам- тамактарра, урылар мен паракорларра, ислам д ж ш щ еюж узд!, суркия руламаларына, ж алакорлар мен сойкан- ды сумдарра — халыктын ж елкесшде отыррандардын бэ- piHe куйрете соккы бердь Онын мыскыл елендерш щ оры надандыкты, ж алкаулы к пен ержарлыкты халыктын калын букарасын канаушы таптардын кулдануына же- нм д ж келт|ретшнщ бэрж куйрете сокты. Акыннын жаркын акыл-парасаты, ж ан ж уй есш н тан- даулы талаптары халыкка кызмет етуге арналды, оны енер-бш мге, енбекке, i3riлiк пен эдйтетпкке, калткысыз, нарыз адам гер ш ш кп достык пен м ахаббатка кажымай- талмай шакыра беруге арналды. К азак даласынын eMipi, революциядан бурынгы к а­ зак ауылынын турмысы мен эдет-рурыптарынын сурет- Tepi Абайдын шырармаларында жан-жакты жэне терен бейнелендь Онын сыр-бояулары тан каларлыктай жо- март та кеп туей. Абайдын лирикасы, жылдын терт м езгш туралы, табират туралы, ит ж уп р ту, кус салу гуралы, жуйрш ат туралы, кыз туралы, достык туралы ражайып ©лендер1, онын кепкырлы элеум егпк поэзия- сын толыктыра отырып, акыннын iuiKi дуниеан б1зд1ч коз алдымызда кайта т 1р1лтед1, онын осы imni дуние- сшде, бейнебф тауды н хрусталь шынысындай, акыннын бай ж ан ж уйеа мен улы журег! барлык сыр-бояулары- мен жаркырайды. Абай казак эдебиетшщ непзш салушы, казактыц эдеби т т н жасаушы деп толык правомен аталады. Шы- нында да орыс халкы унйн Пушкин кандай болран бол- са, казак халкы ушш Абай да сондай болды. Ол казак эдебиетш жана идеялармен, такырыптармен, мотивтер- мен байытып кана ко нмай, сонымен катар еленнщ тол- 9 - м . Ка 129

ып ж аткан акы ндык т э а л д е р 1мей, турлер1мен д е ба- йытты. К азак халкынын ауыз эдебиетш ш аса бай казнасын, ертеплерш , киссаларын, жырларын, макалдарын, на- кылдарын бала ж астан суйген, кэм1'л бьлген, шырыс эде- бие-пнш классиктер1— Фирдоуси, Низами, Навои, Сарди, Ф зулилердш Mauri ешпес шы>армаларын жаксы бмген, ж ас шарында соларра елжтеген, орыс эдебиетМ н эсем- fliri мен улылырына елти кум арткан, П уш ки н н т, Лер- монтовтын, Щедриннщ, Толстойдын данышпандырынан нур алган дарынды казак акыны тарихи мж деттщ дэре- ж есж е сай боп шыкты. О л казакты н ж ана ж азба эде- биетшш жасаушысы болды. Пушкин шырармаларындары ш юрдщ айкындыры, ка- рапайымдылыгы, терендМ , сез|'м адалдыры, т м д т ту- жырымдылыры, еленнш ж е тл д М , эуе зд ш п , музыкалы- л ы р ы , ассонанстар мен аллитерациялары мол, бай орке­ стровка Абай поэзиясына да тэн. Лермонтовтын аскак поэзиясынын адуын рухы мен ыза-кектщ асау куш 1 де А бай поэзиясына дарыран. Абай туындыларын: ею жузден астам влен, филосо- фиялык-моралистш уш поэма, мунын ycTine автордын тамаша бейнесш, идеялык-керкемдж кезкарастарын аша тусет1н квп энпмелер| мен раклия свздер! ж эне бар. BipaK Абайдын кез1 Tipiciaae онын 6ip де 6ip шырар- масы баспада басылып шыккан жок. О лар колжазба куйш де колдан колга K9iuin, жатталы п, б1реуден 6ipeyre ауызею ауысып журдй Абай данкы эн канатымен, елек канатымен барлык казак ауылдарына таралды. Халык оны езш ш жыршысы, езш ш ой-т1лектер1 мен арманда- рынын жаршысы деп таныды. Абайга халы к акындары, атакты эннллер, ж ы раулар келдк Абайды дарынды ус- тазымыз деп танып. алдыняы катарлы дарынды жастар оган уй|'рмш. Абайды н езшше 6ip езгеше эдеби мектеб1 жасалды, буран Абайдын достарымен, табынушылары- мен катар онын ез балалары — дарынды, бш м д1 Акыл- бай мен М агауи я д а ендь ©здершш атакты, данкты экесж щ басшылырымен булар алыстагы Африка, Кав­ каз халыктарынын ем1ршен, ез халкынын тарихынан поэмалар жазды. Абайды н мэнг1 ешпес, канатты данкынын тары 6ip ыспаттамасы сол — ж ас кыздар куйеуге узатыларда, ези Hin туран ауылынан кетш бара, жатып, кымбатты ж асау 130

есебшде Абай олендержш колжазба жинактарын ала кететш болран. Эсия, Уэсилэ, Рахила, тары баска кыз- дардын ж асау мулю icnerri болтан колжазба жинактар б1здш заманымызра д е й т сакталып келттк Халык ез акынын шекФз суши, сол сиякты Абайдын эшкерелегнн сатирасына, мыскылына Шнген жаулар оны елердей жек кордь Ж аулары Абайды 0 Mip бойы курындап, сокына тусу- мен болды. Ж ал а, осек, корлау, каскунемдж сиякты нарыз барып турран лас, пасык амалдарды колданудан да тайынбай, жырткыш байлар, билер, молдалар А бай ­ дын беделж Tycipyre, оны мукатура барлык кушш салып бакты. Революционерлермен байланысы бар KayinTi адам деп Абайдын устшен булар унем1 шарым бере бергендж- тен, патшанын екмет орындары да Абайды бакылаура алды. Абай ауылында ж аппай тш ту жургдзЫп, А бай ­ дын озшен талай рет ж ауап алынды. осынын нэтижесшде жаулары Абайды онын орыс достарынан ажыратты. Абайдын ж аулары мунымен рана канараттанып кой- ран жок. Олар Tim i Абайдын OMipme кастанды к уйым- дастырура дейш барды. К азак халкынык улы перзетч, акын, ойшы, бостан- дык ушш курескер Абайдын осындай 6ip ерекше кыты- мыр, кысан жардайда OMip cypyiHe, онерпаздык етуше, мындаран жауларымен жалрыз алысуына тура келдй Акыннын корамдык кайраткерл1гшлег1 кайрылы ха- лже yfiimiHiH бакытсыздыктары мен Kaciperrepi уласты. Петербургтег1 артиллерия офицерлерж данындайтын учн- лищенщ окуын 6iTipreH бш м д1 ж1г1т, Абайдын суш ки улы Абдрахман кайтыс болды. Бул каза Абайдын денсаулырын муллем титыктатып тастады. Ал 1904 жылы Абайдын тары 6ip улы, дарын- ды акын MaFayna кайтыс болды. Бул екшин соккыны Абай кетере алмады. Торт ай наукастанып, ешкандай ем кабылдамай, Абай алпыс жасында, Ж идебай алка- бындары ©3iHiH туран ауылында дуние салды. «Ескертшш» ачты программалык олешнде А . С. П уш ­ кин айткандайын, Абай да оз1 туралы: ©mere квн.П1м тоярсын, ©ленд! цайтт коярсын? 131

Оны айтканда толганып, IuiTeri дергп жоярсын! Сайра да зарла, кызыл т'1Л, Кара кешйм оянсын. Жыласын квздсн жас аксын, Омырауым боялсын! Эуелесш, калкысын. От жалын боп шалкысын. Жылай-жырлай влгенде, Арттарыга свз калсын! Менлей рарып кез болса, Мойын салсын, ойлансын. Кабыл кврсе свз1мд1. KiM таиыса сол алсын! — деуге толык праволы едк KapFbic аткан е ск ш к курыды, мэнг1баки eiirri. Мук- таждыктын, куйзелштш канды шенгелш батырып, ха- лыктын денесж паршалаган, айуандык ешпендшкпен, OTipiK есек, жаламен Абайдык жанын ж аралаган «кан­ ды ауыз каскырлар» тобы (Нржола жойылды. Адам баласынын тандаулы акыл weaepi кеп жылдар бойы арман еткен, тайпалар мен улттардын иг! жаксы- лары ен кымбаттысын — Fa3i3 eMipiH сарп етш, курес аркылы жекш алтан жаксы заман берш орнады. Улы Октябрь азат еткен, К ом м уни ста партия басшылык етш отырран б1здш кеп ултты халкымыз коммунизмнщ жар- KupaF.°H шындарына кеш бастап баралы. Совет елшде eMip cypin, ез колымызбен жана тур- мыс орнату бакыты б1здш улес1м1зге тигежн утыну кан- дай куаныш десешзшП К азак халкынын кеменгер улы, халы к KacipeTiHin жаршысы Абай Кунанбаевтын ез халкынын жаркын болашагын кырарылыкпен болжап, казактарлы улы орыс мэдениет1мен жакынластырура бар куш-ж1гер1мен умтылраны туралы ойлаудын 63i кандай 6ip ранибет десешзшП КаИарлы за'манла болаш ак азаттыктын данкын acbipFanflapFa арнаулы алрыс сез1-мше кенелген урпак- тары, совет адамдары улы Пушкиннш eciMiMeH 6ipre, барлык улттардын демократ жазушыларынын eciMaepi- мен 6ipre Ш ынтыстаудан шыккан тамаша акын, казак халкынын улы агартушысы Абай Кунанбаевтын д а eci- MiH курметтеп, сушне атайды. 1946

АКЫНДАРДЫЦ АКСАКАЛЫ К азак халкынын революциядан бурынры тарихынын каратунек аспанында жаркын да аяулы аттары жарык жулдыздай жаркыраран, уркердей шорырланран тамаша терт кайраткердщ 6api 6ip мезплде дерлштей, еткен расырдын отызыншы-кыркыншы жылдарында туыпты. 1837 жылы казактык тунрыш ралымы, демократ Ш окан Уэлиханов, терт жылдан кейш тунгыш педагог, агарту- шы, жазушы Ибрай Алтынсарин, 1845 жылы— казактын эдебиел мен эдеби лл :ш н непзш салушы кеменгер Абай Кунанбаев туды. Абайдан кейш 6ip жылдан сон казак халкынын улы жырауы Ж амбыл Ж аба ев туды. Ж ам- былдын тагдыры онын езш щ тамаша тустастарынан repi бакытгырак. болса керек. Ол феодалдык-капиталис- тж кулдыктын зар заманын басынан Keiuipin, даккт.ы советт1к заманда ел1м1здш азат халыктарынын бакытты турмысынын Kyaci жане жыршысы болды. 0 з халкынын 6ip расырра жакын тарихын камтыран акын жолы кен epicTi, кызык та ерекше. Болашак жырау мейл1нше ауыр жардайда туды. Ко- канд хандырынын ai<iMflepi кож алык етш турран кездег1 Жет1судын кешпелi казак ауылдарынын eMipin осы куги кез алдына елестету де киын. ¥шы-киыры ж ок алым- салык, каныпезер Кудияр ханнЫн колшокпарлары жа- caFan адам айткысыз зорлык-зомбылык, жолсыздыктар казактын ха.пык букарасын эбден жокшылыкка, кайыр- шылыкка ушыратты. Кеш1п журген ауылдар мен рулар алыстагы асу бермес мешреу тау шаткалдарында неме- се кулан жортпас кум буйраттарында рана жасырынып,

хан манаптардын ж азалауш ы отрядтарынан бас cayFa- лай алды. Кейде жазалаушы отрядтар келш калранда, белек-белек отырран ауылдар, рулар ездершщ туран жерлерш K.opFay ушж найзамен, шокпармен каруланран ж асактар аггандырыпты. Ж амбыл 1846 жылы кыстын 6ip боранды куншде Ш у езеншщ caFa жарында Ж амбыл аггы жалрыз тау- дын етегжде, кулданушыларра карсы кантоне курестер- де e » e r rir i, ерл1г1 уш1н халык арасында батыр атанран Ж абай дейт1н кедейд1н уй ш ш д е туды. Ж ан а туран жас нэрестеге айналага алыстан KepiHin турган таудын атын 6epin, Ж амбыл деп атапты. Ж амбыл Ж абайды ц уш баласынын ортаншысы едь Онын балалык шары урей мен мазасыздык жардайында, унем1 кешпел)' п р ш ш к т е е тп . Ол эрдайым баспана мен там ак камын кеп ойлаура тура келет1н кедей уйде ест!. Елде жи1 болып туратын, халыктыч дшкесш курта- тын, куйзеуш ш кке ушырататын кыррын ж уттар мен сурапыл шдеттердщ epiKci3 куэс|' болды ж ас Жамбыл. О л жатж уртты к кысымшылардын да, «ез» байлары мен билершш, молдаларынын да ауыл кедейлерже icTereH кеп эдкпетаздштержен халыктын ж апа шеккен1н де та­ ла й рет керд1. Осындай езж дж ерекшел1г1 бар катыгез элеуметтж ортада болаш ак халык. акынынын мжез-пей1лдер1, ем1р- ге кезкарасы калыптасты. Ж амбыл ешкайда окып б Ы м алран ж ок: кешпел! ауылда мектеп болмараны б е л гш , ал балаларра дуре coFHn, корлыкпен куран окуды уйрететш молдадан Ж ам бы л окьжысы келмедк Сондыктан Жамбылдын ба­ лалы к шары туйенщ еркеш1нде, кырдары жайылымдар- да етт1. Дарынды бала е з ж т каб1леггерж сыбызгы мен домбыра аркылы ер1стете алды, сыбызры мен домбыра- да ол эртурл! эндер мен куйлер тартатын, ез! де елен айтатын жэне халы к елендер1не кейде ез1 д е сез косып отыратын. Домбырашы, энип, лирикалык, кулд1рг1 елендер шы- раратын, ereip -плд1 бала туралы ж астар арасында аныз тарап кегп. Жайнаран суррылт кезд! дембелше баланы жастар ойын-сауыктан калдырмайтын болды, ол езж ж елендер1 мен кулд1рг! сездер1мен курбыларын д а, улкен- дерд1 де кулд|'рш, кызыкка батыратын. Баласынын осындай енер1 туралы ел анызын eciTin, 134

акес! Ж амбылга мундай «эурешЫ кпен» шурылданура тыйым салып: «Ж урт б1здщ Екей руын мазактап, сексен батыр, алпыс акыннын руы деп атайды. Сен, немене, алпыс 6ipiHiuici болайын деп пе едщ ? М аскаралама экендП» депт|. Жамбылдын руы Екей шынында д а кедей ру болтан, осы рудан кептеген батырлар, акындар, жыршылар шыккан. BipaK Ж амбыл, экесждей емес, ез руынын осы дэстурш мактан етепи. Сондыктан бала жасынан 6ip- беткей, кайсар боп ескен Ж амбылдын ж1гер-талабын экесшщ тыйым салуы тойтара алран жок, е з бойында дарын бар екешн ерте-ак сезген Ж амбылды эке есиет! акындык уазипасынан бас тарткыза алран жок. Ж етш у даласынын данкты акыны Суй1мбаймен кездескеннен KeftiH Ж амбылдын езш щ акындык куш ж е ceHiMi б1ржо- ла ньпгайды. Суй1мбайдын аскакы елендер1 шабытты жастын ж ан cesiMtae сенбес ушкын дарытты. Шындык- тын, халык мунынын жыршысы, жырткыш озбырларды тайынбай эшкерелеупй Суй1мбай ж ас акынра тамаша улг1 болды. Ж амбыл езш ш суй1кт1 устазынын елендерш yfipeHin 63i де айтып, халы кка кешнен таратты. CyfliM- байдын жэне Екей руыныц ыкпалды адамы Сарыбай- дын квмег1 аркасында ax ed он ж е л ж асар Ж амбылра акын болура р уксат e ir i, сейтш Ж амбыл б1ржолата акындык жолына тусп. Акындык талабы, жорарыда айтканымыздай, Жам- былда ерте оянды. Эдетте кебшесе уйден шыра коймай- тын Ж амбыл бэлен жерде елен айтылып жатыр, кисса окылып жатыр немесе epTeri айтылып жатыр деп ecrice, дереу сол жерге женелетш. А л Екей руы ертеппйлер мен жыршылардан кенде емес-тП ©лен мен киссаны ку- марта тындайтын зирек Ж амбыл еспгендершщ кешш- лшш-ак дереу жаттап алатын. Сейтш, ж ас Ж амбылдын дарынды акылы казак хал- кынын аса бай ауыз эдебиетшен мол нэр алды, осынын 03i ж ас акынта мектепте окырандай б ш м берд1 деуге болады. Халыктын ауыз эдебиет! Ж амбылдын дарынын коректешйрген рухани кайнар булак болды да осынын нег1зшде тамаша жыраудын куатты дарыны онан сайын гулдене бердк Жиырма жет1 жасына дей|'н G3iHiH туган ауылында рана турран Ж амбыл тек ез руына иана м а/iiM едк Ж ам ­ былдын бул акындык кызметшщ алрашкы д э уiрi оныц 135

енерпаздыгынын аярынан каз баскан flayipi болды. Ол кезде Ж амбыл кебшесе баскалардын елендер1 мен поэ- маларын жырлайтын, б ф а к сонымен 6ipre онын ез да- рынынын да нег1зп кескшдер1 аныктала бастады. втж р - л 1г1, тапкырлыгы, накыл свздерге бай керкем суреттеу куралдарынын молдыры ж ас акыннын налагай такы- рыпка еркш д е кысылмай елен. шыраруына мумюндж бердь Ж амбылдын алрашкы елендер1 мен эндер! саркыл- мас оптимизм кунл'не толы, сы какка бай, лиризм! терец боп келед1 де eceftin, ер жетш келе жаткан жжерл1 жан- нын жалынды талапкерл1гш ыспаггайды. Алайла сол кезде-ак кулд1рг1, кызыкты, куанышты елендер1 арасын- да кей-кейде ж ас акыннын ушнде торыру, туш лу нэш- Tepi де естчлш калатын, ал окта-текте элеумегпк эд1лет- е1зджтерге ызаланран ашыну yaaepi де есплет1н, ал мундай сарындар квптеген жастардын сез1мже катты эсер ететж. Амал не екш|'шке карай, Жамбылдын енерпаздыгынын алрашкы кезеншде жасаган квп туын- дылары 6i3re к е л т жетпей, ум ыт болыпты. Алайда Ж амбылдын жадында сакталран лирикалык елендер1- шн, сэлем елендержщ акындык эпиграммаларынын же­ не узжд1лер1 де 6i3 унлн аса кызрылыкты. Ж амбылдын ж ас шары каратунек ем1р болмысында куанышсыз еткешнш устж е онын е з ем1ршде сэтаздж - тер де тым кеп болды. Бойына акындык куаты дарыган кедей ж ас арылмас муктаждыкка ушырап, ауыл орта- сында корлыкты ж агдайда кун кеш кетмен поймай, ка­ тал феодалдык тэртштерд! сактауш ы лар OFaH тжелей зорлык-зомбылык та жасады. Ж амбыл кернп ауылдагы Бурым атты кызра рашык болады, Ж амбылдын эке-ше- uieci калын мал телеуге куий келмейтж болгандыктан Ж амбыл ол кызды алып кашып, купия турде некеленедй Феодалдык-рушылдык тэртшт1 сактаушылардын кезка- расы бойынша, бул ic ecKi эдет-рурыпты, шарират занын касакана бузрандык деп танылады. взш ен e3i белгш , 6ipiH 6ipi суйген eKi жастын epinri некеа epiKci3 бузы- лады. Кайры шег'ш, капаланган жиырма сеп'з жастагы Жамбыл туып ескен ауылын тастап, Жетшу, Шу, Талас, Сы рдария ел держ ш кешпел| ауылдарын, кыргыз. езбек жерлерж аралап кетедь Содан былай ж урдек ат, шешен домбыра саяхатшы акыннын ажыраспас досы, сешмд!

cepiri болады да, акындык, энш!л!к онын б|рден 6ip кэ- ci6iHe айналады. Таудары, ойдагы, кырдары елдерд1 Ж амбыл кеп жылдар бойына аралайлы. О л жыршы ретшде 03iHiH cyfiiKTi елендерш, халыктын ауызею енер- паздырынын дастандары мен киссаларын ж уртка айтып береди суырып салма акын ретшде 03i де сол кунюн рекейтесп такырыптарына ©лен шырарып ж уредь Ж ам- былдын елендер1 квбшесе казактын, кыррыздын атакты акындарымен айтыстарда туды. Айтыс — казактын ауы- seKi поэзиясынын ерекше жанры, езшше 6ip акындык бэсеке; айтыста эралуан элеум егпк ж эне енерпаздык барыттары акындар tui 0Hepi жешнен ж ары ска туседь Атакты акындардын айтысына б1рнеше ж уз тындаушы- лар жиналады. Айтыста acipece- KiMHiH дарыны басым болса, юмде-юм халы к 0MipiH нерурлым ж аксы да те- рен бьлсе, 0з заманынын озат ойларын бм ш рсе, сол акын жешп шырады. Революциядан бурынры жарты расырдан астам ©нерпаздык кызметшде Ж амбыл осындай айтыстарга еге жи1 катыскан, сол аркылы Ж амбылды н Ж етхуд аты ен атакты акын деген данкы халы кка кеншен жайыл- ран. Акыннын ез жадында жэне ш эюрттершщ жадында осындай он ею айтысдары елендер! сакталыпты. Ж амбыл эралуан рулардын акындарымен айтысты. Олардын арасында байлардын жырын жырларандар да, халык мунын жырларандар да бар. в з д е р Ы н идеялык- саяси козкарастары жоншеи Ж амбылра жакын, атакты Майкэт, Бактыбай, Сары сиякты халык акындарымен айтысканда, булар 6ip 6ipiHe курмет корсете, сыйласа отырып шеюскен. Мундай айтыстарды акындардын 03- ара iiuKi сез1мдер1мен, акындык тэжрибелер1мен озлерш- ше ауыса отырып, сырласуы деп атаура болады. BipaK бай-феодал, шонжарлардын мудделерш корраран Кул- манбет, Сарыбас, Досмарамбет сиякты акындармен Ж амбылдын айтыс кесюлескен тап KypeciHiH поэзияда- ры рибрат боларлык жаркын ул п лер 1 болып табылды. Ж амбыл бул айкастарда ж ею лу легенд! бшген емес. Ею акыннын айтысын тындап турран халайы к сонымен 6ipre солшактагы б1рден 6ip сыншы да болатын. Сол сыншынын 03i-aK Ж амбылды «акындардын арыстаны» деп атандырран. О л барлык айтыстарда да жеш п шык- ты. 9p6ip жана айтыстан кейш онын данкы артып нытая берд!. Халык Ж амбылды шындыктыц кайратты жаршы- 137

сы. еибеюшлер букарасы нын муны мен арманынын ша- бытты жыршысы деп таныяы. Ж амбылдын жауынгерл1К поэзнясынын уытты садары халыктын мойнында отыр- FaH барлык кулданушыларды, арам тамактар мен жатып 1шерлерд1 аяусыз жайратты. Ж амбыл езш щ елендержде патша эммдерш, болыстарды, старшындарды, байлар- ды. билер:п, молдаларды, солардын сойылын соккан да- рынсыз еркею рек, суркия, итаршы акындарды, коркау каскыр, жылан, yKi, кар акур т, шаян деп атап елт1ре сы- нады. Акын i3ri батырлардыц жаркын еам дерш буларра уне\\п кареы койып отырды. Айтыстардары эшкерелеу елендер1мен жэне mfiFay- ларымен катар Ж амбыл революциядан бурын «0теген батыр», «Сураншы батыр» атты эпостык улкен eKi дас- тан шырарды. Тан каларлыктай б1ртутас, ауызею енер- паздыктын улг1с 1 уийн и уд е 6ip кездесетш кунттылык- пен сомдап сорылрэн бул алып шырармаларында акын халыктын жаксы талап, шурайлы жер, бакытты жаиа eMip туралы квкейтест1 армандарын зор шабытпсн жыр- ларан. Касындагы 6ip топ ержурек Ж1Г1ттермен осынлай жер 1здеп шыккан ж эне сансыз квп бвгеттер мен кедер- пл1ктерд1 ерлжпен куйреткен втеген батырды акын cyficiHC мадактайды . втеген туралы тамаш а поэмада вз халкын iueKci3 суйген ержурек батырдын образы бер1л- ген; сонымен катар халыктын ауыз эдебиеп улпсш де ертектег1дей фантаетикалык жаркын образдар жасал- FaH; поэманын в л е т женш, байпан, ж ум сак лирикалы келедк кыр, даланын, езендсрдщ, таулар мен алкаптар- дын суреттер1 эсем берьпген, поэманын т ш аса бай, коркем. вте ге н батыр ез арманын былай баяндайды: сАк сакалды. ак шашты Кария. ата. квп жасты. Жортар жолым иын тарау, Шаршалым рас, вн кашты. Маган кажет ел табу. Kepi кайту. у* табу, Журети! жолым туйыктау Кнынырак жол табу, ЖиЛанда жол квп, я влу Керек. я маган жер табу. Жет)су еЛ1М, аймагым, Кыстауычды жайлауым, Соган алып бараткан Бар жаналык хабарым, ЕлЫ жана коныека I3S

Конса ушырап ырыска, Куткен емф жайнауын, Шепртке де жырасын, 1здемей ме жайлы орын, Боз торгай да уясын? Балык та су iaaereH. Халкым Yuiin иен калай Сулу жерд1 1здемен? Керлш, талай кереиш, ЖиЬан кезт келемш. Халкым ушш бас киып, Не болса да кенешы!» «Сураншы батыр» дастанында Ж амбыл сол заманла- ры елдщ eMipiane улкен тарихи манызы бол ран, аса ipi yaKHFaFa кызу ун коскан. Бул жолы ол эпостык сарын- нын акыны есебшде, улкен квркем шырарыа келемшде казак жэне кыррыз халыктарынык К окандык Кудияр xaHFa карсы жэне сонымен катар Россия патшасы тара- пынан XIX расырдын екшип жартысында т е н т келе жаткан отаршылдыкка карсы улт азаттык куресш вте шебер корсете бтге н. Акын-демократ, ез отанынын жалынды патриоты Жамбыл да, Абай сиякты, сол кезде-ак кайран калар- лыктай корегенджпен бакытты болаш ак уинн куресте казак халкы ж уруге THicri ен дурыс та прогресипл жол- ды тарнхн KypecriH курдел! кат-кабатында айкын бол- жап, аныктай алды. Бул — улы орыс халкымен, онык мэдениет!мен жакындасу жолы ели Mine сонлыктан да дастаннын бас кабарманы, Сураншы патриот акын соншалык суйсше жырларан казак батыры орыс халкы- нын е к ш мен кен казушы Егормен дос болады жэне онымен 6ipre т1зе коса огырып, Кудияр, Орман сиякты ш ы р ы с ты к феодал озбырларка карсы куресед!. Феодаллык-капиталиспк куллыктын ауыр жардай- ларында Ж амбыл ж е т т с жыл OMip cypeai, сол кез- дег! когамдык курылыспен жекпе-жек куреске аралас- кан акын турмыс талкысынын кайры-шерш вз!н1н туран халкымен 6ipre тартады. Акындык дарыны бойына туа 6iTKen саклак жырау езш щ та маш а шырармаларын ха- лыкты канаушылардын 6iTicnec еш пендш г!, курындауы жагдайларында тутызуына тура келдь Кыр, даланы ушы-киыры ж ок кезе беруге душ ар болран ол, муктаж- 130

дыктарра, кемтарлыкка карамастан халык ушш колы- нан келгсннщ бэр!н 1стед1: Домбырасын cepiK кып 8 тк1зд1 Жамбыл расырды бленд! тепп. ернектеп Асулардан асырды. Саниратып далапы 9нд1 шыркап келбед!м, бленмен ойып оюуды, Кунарсыз дала, каралы ел, Кушренген. зарлаган. Каиын сорган жыланнан Гасырлар арыла алмаран,— дсд| вз:н1н «Халыктын сэлем1> деген еленшде. Д ал а енбекиллер1 03 акынын ш еказ суйдк осы cyfiic- пенш ш к халы кка уза к жылдар бойына игЫ юч кызмет аткарганы ушш Ж амбылра ен жаксы да б1рден 6ip сыйлык болды; мунын есесше Ж амбылдын эшкерелеупй сатирасынын аяусыз жайрататын садарына нысана бол- FaH ж аулар одан, оттан корыккандай, зэрес! уша шошы- натын да елердей жек керепн. Болаш ак улкен езгер ттер д щ хабаршысы — буки! каза к даласын улттык-азаттык куреске аттандырран 1916 жылры уакиралар, содан кешн халыктардын дуние- ж узш к тарихи ж етс!, пролетариат диктатурасы орнау- ын камтамасыз еткен ¥лы Октябрь соииалислк револю- циясы Ж амбыл ем1ршщ улкен 6ip езгеркт! кезещ болып габылды. Кыр. далалар мен таул арда халыктык кетерлгстщ алауы лаулаван кундерде шындыктын дана жактаушы- сы, жетп1с жастары карт жырау, колына домбыра алып, кетерл1сш1лерд1 куреске рухтандырды, олардын куресте ж е н т шыратындырына сеш мш нырайта берд1. Сол. уипн патшанын итаршылары Ж амбылды абактыга отыррыз- ды. Ж умысшылар мен ш аруаларды н большевиктер бас- карран жею'мпаз ж ас армиясы Ленин туы астында к а­ зак даласына шырып, казак енбекиллер1мен кол устаса, Совет ешметш орнатып ж аткан кундерде казак халкын аса карт акыны барлык халыктарра шын мэн|'с1нде бостанды к пен шындык экелген туы скан е ю м е гп ен ал- дымен куттыктаfандардын 6ipi болды. 140

К азак халкын кайта еркендеткен совет заманы карт акыннын да са р ш л м а с куна мен енерпаздык iKirepiH кайта Tipurrri. сЖалганды жалпагынан басып ет!п Жасарып кайта туып алдым бемп. Каусаган отыз TiciM кайта шыкты, Болганда кызыл иек ал1м кетш...» дед! Ж амбылдын 03i де. Шынында да, Ж амбылдын рухани кайта еркендеу!, енерпаздык ересппн шынта шыркауы букш совет мэде- ниепшн тамаша 6ip ерен кубылысы болып табылды. Баска елдер халыктарынын тарихында бутан уксас ку- былысты таб у киын. BipaK Ж амбылды н тардырыныц бул ерекшел!пнде кездейсок яки тусж е алмасты к еште- не жок. Революциядан бурын аса дарынды акын жетшс жыл SMipiHiH шпнде бар даусымен шыркай алматан болса, мунын ce6e6i— канаушы таптар халык дарынды- ларын, сонын ш ж д е казакты н халы к поэзиясынын алы- бы Ж амбылдын д ау куатты дарынын ракымсыз жанипп, туншыктырып келген-д1. Лениннщ сез1мен айтканда; «©здерж icTe кереете аларлы к ездерш щ каболеттерш- ер1стете аларлык, халыктын ез ш ш д е кайнар буларынын Ke3i ашылмай жаткан, капитализм мындап, миллиондап езш, жаншып, туншыктырып тастатан таланттарды аша аларлык жумыстардын майданына енбекш1лерд!н шын мэшежде калыц к е п ш ш п н тартута» тек социалисток революция тана барлык жатдайларды жасады. Совет ек1мет1 орнараннан кешн Ж амбыл кайтадан eHceciH KeTepin, «киуы каш кан» домбырасын тары жанрыртады, езппц азап merin !здегендер! мен талапта- рынын барлык максатын да, магнасын д а осы жана еюметтен табады, большевиктердж жэне кеменгер батыр Лениннщ icTepiHeH халыктын расырлар бойры арманы- нын жузеге асканын таниды. Содан былай улы Отанымыздын »p6ip каламы, эрб!р жешш халыктын кайта шабыттанран жыршысын сергек те жан теб1рентерл1к елендер mbiFapyFa рухтандырады. Ж амбылдын eciti елендершде еетж етж KaiiFbi-KacipeT, уайым, eKiHiiu сарындарынын орнына енд1 жецш шабы- ты, масаттану, суй сж у ce3iMflepi желдей еседк Ленинд!, Совет Армиясын, казак даласында совегпк курылыстын

HUFanFaHUH, казакты н енбекпл эйелдерш1я азатты к ал- FaiibiH, к а з а к байларыны н мал-м улкж конфискелеуд1, бай-кулактарды тап ретшде ж ою ды жырларанда ол куа- иыш пен канараттанрандык сез!мдерж б щ ц р у уш ш ке- peKTi де ш ын журектен жалындап ш ыккан карапайым сездер таба бшдс 1927 жылы шырарган «Замана арымы» атты дастаны сове-rriK корамнын он жылдык жолынын кортындысын ж асаган Ж амбылды н акындык есеп-кисабы болып та- былды. Мунда он жылдын ш ш д е Казакстанда болран улы взгер1стер шын ыкласпен, нанымды етш жырлан- ран. EKi заманнын Tipi к у э а болран Ж амбыл акын бул езгерктерд) ете кушп' турде, аса квркем суреттедк бул жеп'ст!ктерд|' ф еод ал ды к-кап и тали ст кулдыктын кыс- парында болран халыктын коп расырлар бойы шеккен азабына карсы койды. 1930 жылы — Улы езгерш жы лы нда — Кастекте кол- хоздар курыла бастаран кезде сексен у ш жастары карт акы н колхозра 6ipiHmi боп Kipai де, ез1мен 6ipre барлык балаларын, шьлерш, достарын, руластарын да ала келдь А л р э ш к ы бес ж ы л д ы к ж оспарларды н мерз!мшен бу­ рый орындалуы, совет халкы нын мэдениет пен халы к ш аруаш ы лыры ны к барлы к салаларындары орасан зор табы стары ел!м1зде социализм орнауын камтамасыз e rri, осынын нэтижесшде 1936 ж ы лы жана с о ц и а л и с т заманнын там аш а 6ip докум ент!— coBerriK конституция Кабылданды. Ел1м1здег! бурын болып кормеген аса жо- Fapu саяси жэне енбек орлеук енбегашлершд эл-аукаты- нын жедел ecyi, совет м эдениетшш гулдене еркендеу1 бул ж ы лдарда эдебиет к^зралысынын кен кулаш сер- MeyiHe, халы к енерпаздырынын дамуына ти ян ак болды. Д ан а К о м м у н и с т партия басшылык еткен, улы жа- зушы А. М. Горький баскарран совет эдебиет1 ез арна- сына халы к таланттары мен дарындарынын жана бу- лактарын ycTi-ycTiHe экеп коса бердь Ленищцк ул т саясаты салтанатынын айрагы болып казакты н советтж квркем OHepi мен эдебиет! ecin, гулдей жайналы. 1936 жылы ж азда тунгыш рет Москвада казак кер- кем енерш щ OHKyHairi етю'зшдк Оран казактын халык поэзиясынын токсан жастары аксакалы Жамбыл Ж аба- ев та катнасты. М осквата келу,- партия мен уш мет бас- шыларымен, астана халкымен, мэдениегпн кернект1

кайраткерлер1мен кездесу Ж амбылдын енерпаздык ем1ршде ж ана 6ip кезен болды, TinTi поэзия тарихын- да бурый болып кермеген акындык шабыттын caMFay- ын, так каларлыктай шарыктауын турызды. Онкундштш 6ipiHiui курме-rri бетш 1936 жылы 7 майда «Правда» газетшде жарияланран «Отаным» ат- ты тамаша толгау-поэмасымен Ж амбыл ашты. Осы 6ip аса куштарлы, вте жогары, акындык ой-толрауларында каншама даналык, каншама акикат сез1мдер бар десе- шзшП К азак халкынын еткендег1 нэлет вм iрi туралы да, онын 6yriHri жаркын, бакытты турмысы туралы да, ке- менгер Коммунист1к партия туралы д а бар шындык осында. Бук1л 6ip расыр бойына халыктын кайрысына да, куанышына д а ортак болып келген адамнын наным купи, шын ыкласты, т1келей эсерлер1 б!зд1 кайран кал- дырады. К азак квркем енерш щ М осквадагы онкунд1г1не ка- тысуы жэне «Правда» газетшде жарияланран, шын ык­ ласты ун ыррарынык куаттылырымен, карапайымдылы- рымен, тын да, сонылырымен, совет поэзиясындагы ж а ­ на дауы с боп естшген елендер1 Ж амбылды бушл Совет Одары халыктарына танытты. «Отаным» атты поэмасы «Правда» газетшде жарияланран данкты куннен кей1н, Москвара алгаш барып Енбек Кызыл Т у орденымен наградталганнан кейш ен карт халык акыны тары да торы з жыл eMip сурдц Сол уакыттан 6epi тары д а торы з ■ жыл iuiiHfle ол данкты Отанымыз туралы тамаш а влен- дер шырарды. Ш абыт канатынДа езш ш ж уз жасынын сонры жылын етшзш келе ж аткан халы к поэзиясынын алыбымен 6ipae-6ip акын енерпаздырынын ж емш тш гт женшен тек тусе алган жок. Осы торыз ж ы лды н ш ш де сергек те дана акын езш ш жалынды елешмен ун коспа- ган 6ipae-6ip манызды уаки'ра б1здш ел1м1здщ ем1ршде болмаса керек. Б|'здш соц и али ста турмысымыздын ку- былыстарынан Жамбылдын ез шырармаларында бейне- лемей калгандары тым-ак сирек. Халыктын кешлш тол- кыткан нэрселерд1н 6spi де Ж амбылдын д а кешлш тол- КЫтып, шабытын тербетт1. Социализм заманында кайта еркендеген К азакстан- нын турмысы мен мэдениетшш кереметтей гулдену1, Советик Отаннын тарихи улы жешстер! Жамбылдын акындык шабытынын кайнар булары болып, онын там а­ ша дастапдарын, елендер1 мен толгауларын тугызды. 143

Ж уз ж астагы акыннын кыран K©3i каЬармандыкка толы вз заманынын ерекше 6ip KecKiaaepi мен беш мдк- TepiH егжей-тегжейлерше дейш тан каларлыктай дэллш- пен лезде байкап калады. Онын «Бесж жыры» атты еленшен лиризмге толы мыналай 6ip cyperri Ke.impefliK, бул еленшде ол со ц и а л и с т Отанымыздын бакытты балалар ж внж деп улы камкорлырын суреткердщ аса жылы сыр-боялармен, тартымды музыкамен шебер бей- нелеужщ аса жаркын улпсш керсетедк Квкте ае жулдыз уйктады Жайлауда жусал мал-дагы. Мамык жуши жас лакан, Уйктап кырда ботакан, Алтын жалды кулыншак, Жумып казш бузаукан, Твлл1н 6api уйктады, Уйкта сен де, балакан! Уйкта, бвбек, жас казак! Beciriu балтын толган нур, Кузетте кызылэскер тур: Туган елд1н туында Kapire, жас буынга Бакыт нуры жанып тур. Ж амбылдын поэзиясы терен идеялы, саяси жарынян кундел1кт1, к аж егп поэзия болды, онын ш ы н д ы ры мен nymi де осында. Идеясыздыкты. саясат пен квркем енер- дш «сиыспайтыны» туралы шiрiк теорияны уарыздайтын таза лирика корраушыларына, космополиттерге, буржу- азияшыл эстеттерге е л л р е соккы беретш поэзия бул. Ж амбылдын елендер1 шын мэшсжде халыктык елендер. Ол влендердж айбынды, багындыррыш куип де осында. Ж амбыл влендер1нж халыктыгы сол — ол влек- дер халыктын ойын, пейжж дурыс бейнелейдк «Акын вз халкымен. Отанымен бакытты» деген езш ш алтын сездер ж ж багасын ж аксы б 1летж Ж амбыл когамлык т1рш ш ктж барлык ipi уакираларына жедел де сергек ун косып отырды, 63i де мейлжше ынта кереетш, халык- пен 6ipre кайгырып, 6ipre куанды. М ж е сондыктан да Ж амбылдын влецдер1 пэрмещи-боп недели Сондыктан да онын влендер1 окушыны толкытып, Te6ipeHTin, багын- 144

дырып экетед?, тэрбие беред!, ейткеш ол елендерде шын- шыл да айбарлы халык уш бейнеленедк Акын эрдайым «шын жанымен» Te6ipeHin, халык атынан жырлады. Ол б1здш улы Отанымызды нытайтатын, керкейтетж нэрсе- лердш бэрж куттыктап, акикат суйсж етж . Жер1м1зге гитлерппл баскыншылар шабуыл ж асады дегенд1 ecTi- генде Ж амбыл кырау шалран кабагы н туйж , батыр халыктын ашу-ызасын 6Liflipefli, жексурын жаура карсы, Kacnerri совет жер1 ушш, халкымыздын. намысы мен бостандыгы ушж куреске жаппай аттанура барлык совет халкын шакырады. Б1здш тамаша балалар туралы мейлжше жылы, ел- ж1реген, аяларан сездер айтатын Ж амбылды н дэусы н- да coBcrriK патриотизм ундер1 мейлжше айбарлы, ерлш- ке толы боп, кундей куршрейтж. ©лендержде ел 1м1здж улы жешстер1 жырланран т а к т а , К оммуниста партия- нын курмелне гимндер шырарран кезде Ж амбыл зор шабытка беленж, мулдем шарыктап кетедк Онын sp 6ip елеш'нде ез Отанын ш еказ суйетж , коргайтын, онын жауларын жан-тэжмен жек керетж патриот-жыршы айкын сезж едь А л егер Ж амбылдын елендершде И. В. С тал и н и т eciMi ж т кездессе, Ж амбылдын поэзия- сы жеке адамра табынудан кур болмаган болса, осынын езжен де сол жылдарда б!зд|’н жен1стер1м1зд|, партия- нын кврнект!' кайраткер!мен, Орталык Комитегп баскар- ран аламнын ес1М1мен байланыстырран халыктын ойла- рын бейнелегенд1к п квре 61'л у кажет. Жамбылдын барлык тамаша елендершде Отанга де­ ген суйшпеншшк, онын ж аулэрына деген ешпендынк мотивтер1 пролетарлык интернационализм, халыктардын туыскандыры мен достыры сол сиякты улы орыс халкы- на деген ерекше суй н п ен ш ш к мотивтер1 басынан аясына дейж айкын 6ijiiHin отырады. Мысалы онын «Отаным», «Ворошилов» туралы поэма, «\\'лы зан», «Халык туы с­ кандыры», «М осква туралы жыр», «Ленинградтык ерендер1м» поэмалары мен кептеген елендер| осындай. Совет поэзиясынла Ж амбыл ерекше орын алады. Совет заманы жыршыларынын жалпы хорында Ж ам ­ былдын даусы ез алдына белек дауыс. Онын даусын- да эпикалык баяндаудын батыл да карапайым yHi акындык Jie6i3iHiu лирикалырымен, суй ш м д ш п м ен жа- раса уштасып отырады. Халыктын ауызеш эдебиет) мен ж азба эдебиетпн 10-м . к» 145

арасын байланыстырушы тэр1зд1 болтан Ж амбыл да, Маяковский сиякты, coeerriH лиро-эпостык жэне жауын- герлж, тебренткш саяси поэзиясын жасаушылардыи 6ipi боп осептеледк Мше сондыктан д а езш щ елекдерш суырып салып айтатын акын Ж амбылдын халык акындары тобына да, квптеген ж азба акындарта да ыкпалы елш еуаз зор. Ж амбылдын поэзиясында niKip^iepi, образдары, сыр- бояуы соны да езш дж езгешел1п мол болып келед1. Халык енерпаздыгынын нэр1мен суарылган Жамбыл поэзиясы ул т шенбер1мен шектелу дегенд1 (Нлмейдь Ж амбылдын поэзиясы Совет Одагынын барлык енбек- пплерше б1рдей TyciHiKTi, жакын ж эне кымбат. Ж амбыл. дын ryp i улттык поэзиясынын мазмуны социалиспк поэзия. Айбынды совет халкынын улы ce3iMi болтан совегпк патриотизм халыктын cyftiKTi жырауынын барлык елен- де'ршщ 0 3eri боп табылады. 1941 жылы квп ултты халкымыздын талайына улкен 6ip сын кундер туды. Ф а ш и сп к Германия б1здщ каси- е тп советп к жер1м1зге опасыздыкпен шабуыл бастады. Бук1л халкымыз батырларша вз Отанын KopFayFa ат- танды. Ж амбыл сол кезде 95 жаста едь в т е кэршгше, твсек тартып жаткызган катты сыркатына карамастан, Ж амбы л сол б!р каИарлы кундерде халыкпен 6ipre Tip- ш1л1к ет1п, тамаш а елендер шырарды; онын куатты жу- peri О тан журег1мен 6ipre сокты. О л олма, халык басына кун TyFaH ауыр сын кундер1нде акындардын аксакалы ез бойынан жана куат тапты, онын акындык даусы кас- таскан жауды ракымсыз жайрататын, жауынгерлер1м1з- ге сен1м рухын орнататын кундей боп курюредк Сол шак- та бул дауысты юмдер еЫткен жок, онын «Москвага», «Отан OMipi», «Аттан», «Батыр урпагым», «Кенес. гвар- дейецтерше», «Ленин еренше», «Сталинградтыктарга ж ана жылдык хат», «Ленинградтык ерендер1м» дастаны жэне баска д а квптеген елендерш юмдер окымаган дей- ci3, бул влендерд!- ж уз ж астагы патриот акыннын шын мэш сш деп жан даусы деп атауга болады. Жамбылдын влендер1н улан бай так Отанымыздын барлык тукшрле- рш деп халы ктар окыды, эндет1п вздер1 айтта жэне баскаларды н айтып берген1н тыкдады: онын айбарлы у н т М осква тубш д еп айкастар'да уры с далаларындагы жауынгерлер, коршаудары Ленинградтыктар, Кара те­ 146

н'1з бея Балты к тешзшдеН тет з ш ш е р , Сталинград окоп- тарындагы эскерлер Teric ecirri. Улы О тан сорысы жылдарында Ж ам был езш ш ша- бытты олендер1мен халыкка 6aFa жетпес кызмет керсет- Ti. Онын елендер1 совет адамдарын теб1рентш, рухтан- дырып, эдш iciMi3 ушш майдандарда д а, тылда да каИармандык куреске жумылдырды, сейтш кас жауды жеку1м1зд1 тездегп. C ofuc карсакында Жамбылдын «Кызыл эскерге» деген еленш де айткан свздер1 айнымай орындалды, бул елещнде ол былай деген ед!: Жауга сен умтылганаа кайраттанып, Колына карт Жамбылын домбыра алып, Шабады сендерменен 6ipre epaepiM, Шалкытып ep.iiK энш, майдан жарып! Ж амбыл 1945 жылдын умытылмас май кун д ерте дейш, улы салтанат, елшеуЫз шаттык куш не дейш 0Mip cypin, халыкпен 6ipre ж еш стщ ж ары к куанышын ез кез1мен кердь Ж еш с кун1нен кейш, 6ip ай еткен сок, 1945 жылы июньде шындыктын дана жаршысы, б1зд1к cyftiKTi акын досымыз карт Ж амбыл дуние салды. ©з ж ерлестершш FaHa емес. б у к и ип ти ект1 совет халкы- нык суШспеншйпгше боленген карт акын жузшиЯ жа- сында езш ш туган колхозында кайтыс болды. Акындар- дын аксакалы, ен Kapi халык акыны Ж амбылды журты суй к п е н ш т к к е , данкка белей зор курметпен акыргы сапарыиа аттандырды. Совет YKiMeTiHiK Ж амбылды Екбек Кызыл Т у орлё- нымен, Курмет белг1с1 орденымен, жэне ею Ленин орденымен награттауы , халыктын оны К аз ак С С Р Жо- FapFH Совет1н1к депутаты етш сайлауы, OFaH Сталинд1к сыйлык бер!лу(, буюл халыктын 1938 жылы онын енер- паздык кызметше 75 жыл толуын, 1946 жылы жасы жузге толуын зор суй1спеншшкпен мерекелеу! Ж ам ­ былдын О тан алдындагы енбепн айкын ыспаттайды. Бую л халыктын патриот акынга деген суМ спенш ш пне кез жетюзем десен1з Жамбылдын Кавказга, М осквага барран кезшде ж эне Кастектеп онын уйше уз д ш а з кел- ген кездершде онымен кездескен мынлаган совет адам- дарынын шаттыкпен жайнаган кездерш керу1н1з керек, ктанышпен куттыктаган сансыз айгайларын еступйз керек; ен акырда, Совет Олагынын барлык тукш рлер1- нен: колхозшылардан да, жумысшылардан да, Совет Ар-

миясынын жауынгерлершен де, мэдениет пен керкем- енердщ кайраткерлершен де, мектеп окушыларынан да кун сайын Ж амбылдын атына келш жаткан хаттар мен телеграммаларды окуларыныз керек. Бурын шахтада ктеген, комсомол Myiueci, артиллерия курсанты В. А. Демидов Томск каласынан Жамбылра жазран хатында: «Ж амбыл эке, а з д ш еленвдз «Прав- д ада» я «Изветстияда» басылып шыккан сайын журен* ме толатын куанышты айтып жетк1зе алмаймын. Казак- тын булбулы, ci3 рана осылай айта алдыныз. Слздщ елеидерш зд! 6i3 Сибирде естим1з, а з д щ елендер1н1зд1 орыс, тур'|к, казак, тэжжтер — бурын бакыттын не еке- нш бклмеген адамдар, бурын адам деп саналмаран халыктар, ещц FaHa K03i ашылран адамдар 6ipiHeH 6ipi уйренш, жаттап алып жур». CoeerriK Ш ырыс акыны Гасем Л ахути Ж амбылра тэ- ж ж т ш н д е былай деп елен жазды: ... Тындайды сен сейлесен кулак салып Куй шертш баска бакта турран булбул. Ынтырып елешнд! сарынади, Казактын булбул кусы акын Жамбыл!.. О йрат кызы, комсомол м уш еа Биянка Бармин Ж ам ­ былра ойрат т ш н д е еленмен хат жазды; Балбырап бакка шомран вз ел1м’де EdifliM, Жамбыл ата, елешнд1. А латауды н кунгей бетш деп бауы рлас Кыррызстаннын акыны 9л1мкул кыррыз т ш н д е Ж амбылра былай деп жазды: Туран ага, карт Жамбыл, Шын журектен еленш Арнайды iiiiH Эл1мкул. Алатауды жебелеп Кастекке барсын. аеып кыр. Шыркап салран эндерщ, Куй толраган canai ел1н, Тау мен тасты аралап Ест1лед 6i3re эсем жыр. Бакыгты eaiM сагынып, Жамбыл ага, езтд|, Келер деп 6i3re кутт тур... Ж амбылдын данкы шет елдердеп бугал демократия- шыл ж уртка кеншен жайылды. 1938 жылы Ж амбылдын

енерпаздык енбепнщ 75 жылдыгымен байланысты Роман Роллан OFaH мынадай телеграмма жолдады: «Батые Альпаиын журепнен Казакстан даласынын ж урепн е— езш щ каза к халкынын жэне кулл1 ж ана адам баласынык жыршысы Ж амбы лга туы сканды к сэлем». Акынра шын журектен арнаган ундеуж д е болгардын алдынгы катарлы жазушылары ездерш ш Ж амбылиа деген суй1епеншшпн, оны шын мэшешде курметтейтшш жэне Жамбылдын акындык дарынын жогары багалай- тынын былай деп биш редк «Казактын Со ветл к Социалиста Республикасынын данкы мен мактанышы — ж уз жастары Ж амбыл жы- раудын улесж е (луде б!р кездесетш бакы т — совет ,ха- лыктарыныц бостандык, шындык, дэулет женшдеп тус- TepiHiH жузеге асканын вз кезймен кору бакыты Hocin болып отыр. Ж амбылды н акикат халы ктык поэзиясы, халыктын ж ан ж уйесж щ нагыз теренжен аткып шырып жаткан осы поэзия, онын туран ж ерж деп дэн салып TypFan кара бидай тэр1зд1, даласында еркш ескен ерке жел Tapi3fli, мейлжше еркж туып, еселей дамиды. Ж ам ­ былдын поэзиясы е ск ш к т ж бурауын талкандап, ж ана OMipain бурын коз кормеген KepiHici алдына куанышты, бакытты боп тура калган халыктын Kyuii мен мактаны- шын бейнелейдЬ. Жамбылдын данкы буюл дуние жузже таралды. Акыннын Tipi кунждепеждей, Каз1рде де онын еленде- pine табынушылар тау етепн деп колхозды ауылга, Жамбылдын алма багына лек-лег!мен агылып жатады. Акыннын музейге айналган ез уй ж ж касындагы кумю кумбезд1 мавзолей поэзияны суюиплердщ барж е таные. Б ф а к Жамбылдын ж урен — онын ю'таптарында, eciMi M3Hri ешпес акыннын Tipi кунш депдей миллиондаган окырмандар Жамбылдын ютаптарымен де дос. 1957