Қаратаев

М. Ю. ЛЕРМОНТОВ Пушкин мен Лермонтов! Б ул ею eciM ел аузында кашаннан катар айтылады. Тек орыс халкы Fana емес, бую л кеп ултты совет халкы еткен гасырдын алгашкы жартысында кун мен айдай жаркырап 6ipiHeH сон 6ipi (лесе шыккан орыстын атакты eKi акынын бастан-ак жубын ж азбай танып, ж убын жазбай ардактап келген. ©лгеннен кешн apaFa елу жыл салмастан улы акындар- дын ешпес еам дерш алыстаты каза к даласына алып келген асыл сездер1 6ip кезде Абайды табуы да жай емес. Мунын сыры жалрыз-ак Пушкин мен Лермонтов- тын 6ip мезплде iaece шыгуында Fana болмауы керше Бул олардын орыс эдебиет1 тарихындары алатын орны мен аткаратын ролшщ ж эне творчестволарынын жалпы м аксат пен мэн-магнасыныц ерекшел1ктер1мен катар б 1рл1пн д е, эстетикалы к принниптершщ айрыкшалык- тарымен катар уксастырында болуы керек. Пушкиннш Лермонтовтан дуниеге он бес жыл бурын кс-iyi, Лермонтовтын устазым деп бьпген ага акынынан тер т жыл кешн кайтыс болуы, онын уетше екеуш ш ес- кен, торбие алган орталарынын езгешел1п, эрине, eKi улы таланттын шынар мен арш адай эркайсысынын ез орнында, 63iHuie гулдеп есуш е себеп ж агдайлар едк А лайда, екеуш щ элебиетте уста Fan туы, умтылган арманы, нэр алган кайнар булаты 6ip болды. Орыстын жана эдебиетипн непзш салган, орыс эдеби т ш н дамыткан данышпан Пушкин 1837 жылы кас душ- паннын огына уш кан да, Лермонтов 63i ауырып жатып 150

«Акыннын ел1м1* деген керемет влек ж азган-ды. Сонда ж ас акынды 6ук1л Россиянин озат адамдары 6ip ауыз- дан улы П уш кин тн Myparepi деп танып, орыс поэзиясы- нын туын мерт болган акыннын колынан алып, алга апаратын енд1п улы ул т акыны, халы к акыны осы болады деп сенген. Сол сешмд1 Лермонтов актады да. Аз жылдын ш ж д е актады. Пушкин сыкылды Лермонтов та кушретт! унмен бостандыкты жырлады, кулдыкты, тенс1зд1кт1 шенед!, эд1ле'тс1зд1кт1, зулымдыкты, ею ж уз- д ш кт! эшкереледГ Пушкин кусап, Лермонтов та халык максатын, отан муддесш кездеп, адам басын ардактады, OMipai, жастыкты, сулулыкты суйдк Пушкин сыкылды реализм туын жогары устап замамнын шындыгын бей- нелед1, халы к типшн мол байлыгын ашты. ©лен ep-epin керемет шеберлжпен кемелше жетюздк М. Ю. Лермонтов орыс тарихынын декабристер дэуР ршде туып-ecin, онын поэзиясы сол дэу1рдщ рухынан куат алды. 1812 жылгы Отан согысынан кейш натриоттык сез1м- н!н шарыктап, 1825 жылгы декабристер кетер ш сш е эзф л ж эреке-rrepi астыртын кабындап турган саяси ке- TepiHKi арманы мен yMiTi мол тарихи кезенде туып, ду- ниеге кезж ашкан урпак, декабристер апатка ушыраган- паи кейш саяси ауыр жагдайга душар болды. Камау, асу, жер аударылу басталды. Ауызды ашып эд1л сез ай- ту калды. Акыл neci адал адамдарды анду, кудалау кушейдк Сенат аланындагы зенб1рек даусы ояткан жас ур пак ешй 1штен тына тштенуге мэж бур болды. Л ермон­ тов мше осы урпактан ед1, Герцен Лермонтов туралы: «Ол бут1ндей б!здш урпакка ж ататын адам, 14 декабрь- ге каты су уш1н 61зд1н бэр1м1з де... тым ж ас едш. Осы улы куш оянган 6i3 тек ату-асу мен жер аударуды кердж. Лаж сы з ундемеуге, коз жасымызды шыгармауга Кфштар болып, 6i3 1штен тынуды, ойымызды жасыруды уйренд1к — ой болганда кандай ой десен1зш1! Ол агарту либерализмн1н де, прогрест1н де идеялары емес, ол шубош, кекп ойлар ед1» — деп ж азган болатын. «Ызалы^ ойларды» бойына жинаган Лермонтов ку- гыннан мойып-мукалуды б1лген жок, кзйта кайсарлана, Кайрала туст1: Айнымас жаным мети, болат аосым, 031идей, дэл езшдей болам берж,— 151

деп канжарына серт айтты. Кайсар акын еле-елгенше осы серт1н мыктап устап, кандай киын ж асдайда кайыс- пады да, жапырылмады да. О л он алты жасар кезш ш езшде: Тартысы жок вм1рде жабыркаймып, бткенге ушлгенмен жастык жайдын Кызыгын тусшбесшз. егде такта Калайша жаным кул1п жаркылдаймын? Дамыл таппай iaaefiMiii, булкынамын блмес атым калсын деп толкыр жаным, Улылыкка болсам деп 6ip келенке, Таеатсыз талпынамыи, шарк урамын,— деп ерлж-п, кайратты ансаган. Лермонтов творчествосы бастан-аяк осындай аскан ерлж, ж1гер-кайрат yjirici. Крепостык шындык пен саяси реакциянын сумдык ауыр жардайларынан туран Kefl6ip наза, мук уайым са- рындары акын творчествосында жш кездесш отырады. Qcipece, онын лирикасында туш лу, торыру сек!лд1 эуен- дер де бар. Bip aK бул д э рм ен азд ж тт, ум кп здш тж унГ емес, орындалмаран арманнын, жумсалыаран куштщ, кайнаран ыза мен кектщ назасы едь Терпен былай дейдк «Ешуакытта онын ж узшен ерлж тщ мунды ойы кет- кен емес. Бул онын барлык елендержде кержедй BipaK, ол Лермонтовтын толрануы болатын— ол онын поэзиясы, ол онын азабы, ол онын куаты ед1». Чернышевский «ол (Л ермонтов— М. К .) езж ш ниет- тмектер1мен жана багытка косылады»— десе, Некрасов: «Лермонтов мешн жолыма тусер eai жзне анарурлым артык талантпен келш тусер едк 6ipaK ерте елш кетл» дейдн Революнияшыл демократтардын 6opi 6ip ауызаан Пушкин мен Лермонтовтын улы акындар екенж мойын- дап, олардын Kyfliperri поэзиясы мен талантын катар алып, eneyin де жорары баралай келш, екеуж ш де асыл сез1мен халы кка, болаш акка, корамдык сана-сез1мн|к оянуына кызмет еткенж айтады, сонымен катар эркай- сысынын е з ж д ж кы мбат езгешелжтер! мен ерекшелжте- piH керсетедк Ерте елген Лермонтов туралы Белинский: «Тунриык та тегеур1нд! табири тулганын терен тубГ нен шыккан мазмун, алып куш тж cepniHi, дыюша ша- рыктау, аспанмен тайталасып ж ауласу — мунын 6api мазмун ж еншен Пушкиннен д е tarepi баратын Лермон­ 152

тов сиякты акыннан айрылдык деген ойга калдырады 61зд1» — деп туйедй Сонымен, шырайын ж еш л FaHa xip- 6iii мун шалран Пушкиннш ж ар ки й жузд1 нурлы. поэзия- сы да, xacipeT uierin ш аш кан Л ермонтовтын ал мае­ та й GTKip, хабары шытынкы терец ойлы TereypiHfli поэзиясы да бу п н п с о ц и а л и с т мэдениеттщ таптырмас асыл мурасына айналды. (_Осы exi ахыннын 61рдей мол мурасына етхен Facbip- дын езшде елден ерех кол созван орыс эдебиетш бурын шыкпаран бш к аскар тау дэрежесше хетерген ундес алып акындар халы к алдында, тарих алдында улы аза- маттык борыш аткарды,— олар ездерш ш тамаша бай, кунарлы творчествосымен орыс эдебиетМн. теш зш е Ед1л мен Ж айы к сехшд| exi езен болып куйды. Bipi хен арна- д а шалкып аккан ак толкынды мелд1р суын эхелсе, exiHiiiici терен арнада xe6ix шашып тулап аккан асау толкынды буйра суын экелдк Казактын дана Абайы эдебиетпн асылын танып, улы орыс халкымен болашак достыктын бастапкы сурлеуш салса, со ц и а л и ст отанда мэнп табыскан барша туыс- кан улттар Пушкин мен Лермонтов сыкылды ортак мураны енд! бую л халы к болып, кешнен, молынан иге- руде. Москва, 1814 жыл. Букш Европаны женген Наполеон Бонапарт отанын суйгйп орыс халкынын мызвымас табандылырына тап болып, Мосхванын ертш е шарпы- лып, Россиянын, жершен сулдесш арен алып кайткан сапарда, Наполеон армиясын елше куып апарран орыс эскерлер1 Мосхвара оралран кез. Тартылран музыка, т1г1лген ту. Алацдарда жиылран журт. Жайрандаран жуздер. ©рттен кейш тебелер1 куларан, eeix, терезелер1 yitipeflin, муржалары сорайран уйлер. Азат болран Москва ешп-еши есш жиып, ж ака Fana купон жиып, емкш е де сершле бастаран. Н ак сол кезде, 1814 жылдык 15 октябршде, Москва каласында Михаил Юрьевич Лермонтов туады. Шешес1 Мария Михайловна улы ушке толмай турып кайтыс бо- лады да, ж ас нэресте нагашы шешесшн, колында ка- лады. Михаилдын балалык шары жет1мд1к халде етед1. Ол ана мейр|м1н кермеу1н1ц уетш е экеден Tipi айрылады. 153

Наташы uieuieci Елизавета Алексеевна Арсеньева бай, катал помещик эйел болады, ол куйеу баласымен (Ми­ хаилдын эк еа Юрий Петрович Лермонтовпен) жарас- пай, ажырасып кетед1, 6 ipaK жиен немересж жанындай ж аксы керетш кемшр оны экесш е бермей, 03i тэрбиелей- дй Содан былай Михаил отставкадаты капитан экесш ■ rinTi сирек керетш болады. Калада тутанымен М. Ю. Лермонтов деревняда есед!. HaFaiuu ш еш есМ н Пенза губерниясында Тархань деген имениес! болтан. О л айналасы эдем1, кайын мен еменнщ ортасынан ойып салтан село. К.асында бшк жарлы мел- Aip суды, «шишке езендер1 бар. Атрабы — жазык алыс- ка созылтан дал а, сатымдалтан толкынды кеплд1р адырлар... Л ермонтовтын дуние eciriH ашкандаты алтан алташкы acepi ауылдык ж ердщ эсем табитат KepiHicTepiMeH к а­ тар, шаруалар аузында айтылатын орыстын мунды ха- лы к эндер1 мен жырларына байланысты, Едщ бойынын каракшылары ж айиндаты, Степан Разин мен Пугачев жайындаты ж эне 1812 жылты Отан сотысы мен жуыр- даты декабристер жайындаты шалдар мен солдаттардык коп сырлы эипмелерше байланысты туып калыптасады. Онын устш е Тарханьдаты крепостыК шаруалардын ауыр турмыс-куйш, кулдык хал1н сез1мтал бала жаста- йынан ез кез1мен керд1. Адуын наташы шешес1н1н катал эм1р1мен штелген озбырлык кылыктарды Kepin, ш аруа­ лардын жонына сотылтан дурен1 Kepin жаны турнпкть Т а я к жейтш шаруалардын квб1 баты ска барып На- полеонды ж е ш с т , Европаны азат eTicin кайткандар, Бо­ родин кунш кездер1мен откергендер. Сол сыкылды ел кортатан ерлерд1 пасык баскарушынын койша сабауы Л ермонтовка Tinri т усш ш а з ж ай ед1. Ж алты з Арсень­ ева емес, барлык керпл помешиктердщ icreftTiHi осы. Мунын 6api акыннын болаш ак дуние тануынын бастап- кы непзш калады да, творчествосынын аркауы болды. Миша бала кезшен ауыртыш болады. Арсеньева оны минерал суымен емдеу уш ш eKi-уш рет Кавказта апа- рады. А т арбамен элденеше апта журш, орыстын жазык далалары н. орман, тотайларын, адыр, асу, белдерш ара- лап жеткен же[Г шет1— К авказ, онын жабайы табитаты, жауынгер елдер! ж ас акыннын утымын кеней тт, киялын оятады, Лермонтовтын сана-сез1м1нде Кавказ бостан- дыктын, сулулыктын, махаббатты н арманы сек1лд1 эсер

калдырады. Сондыктан д а кемin акын поэмаларын су- Шкп Кавказка арнайды: Ызгарлы жер патшасы— Кавказ саган| Атуст! елен!м бул тары арнаган. Кар баскан куздарынмен келенкелеп, Батан бер, бетст жок бул да балан! Жасымнан канылменен бЬе кайнап Жат жерде солтустжте журек сенат, Кашан да кайда журсем сеш табам!.. Кавказды н жаркын бейнес! Лермонтовтын есшен еш- уакытга шыккан емес. «Сэлем caFaH, Кавказды н кекше таулары!— деп жазды ол,— сендер меш балалы к ш а­ рымда мэпелед1ндер; жабайы жоталарына MiHri3in кыдырттындар, булт кипзш меш acnaHFa yfiip кылдын- дар, содан 6epi унем1 сендер мен аспанды арман етем де турамын...» Осы ыстык сез1м Лермонтовтын шырармаларына езек болып, Кавказ такырыбы мен образы акын творче- ствосында улкен орын алды. Лермонтов 14 жасында М осква университетшш ка- сыидары naHCHOHFa келш туселк OFaH дешн уй мука.и'м- дершен окып бмим алкан. Уйш деп бай библиотеками тугел окып шыккан, басынан ж аксы окитын байсалды, зирек бала пансионда айрыкша козге туседь Пансион сол кездщ алдынгы катарлы оку орны болатын. Онда отан тарихына, орыс эдебиетше ерекше кеш'л бвлшетш. Раич сиякты атакты окытушылар са б ак 6epin, эдебиёт утр м елерш ашкан, окушылардын эдебиетке деген cyfiic- пснш ш к сез'шш тэрбнелеген. Окушылар ез тусындагы озык niKipai журналдарды алып окиды, декабрнспк рухта жазылкан Р ы л еев тт, Пушкиннщ бостандык суй- riiu anenaepi мен Грибоедовтын «Акыл азабын» жаттап, жасырын колдан колка квнпредь Декабристерге тьлек- тест1к б!лд|'рген елендер1 мен свздер1 уипн камалран университет студент-repi де болады. О сы ортада, осы рухта ескен Лермонтов декабристердщ багытын уст#й- ды. Сондыктан онын алгашкы елендершен декабристер поэзиясынын сарынын байкау киын емес. Отанды, бос- тандыкты сую сарыны, кулдыкка, зорлыкка карсы уыт шашкан наразылык сарыны Лермонтовтын бала кезшде ж азм н «Туржтш шакымы» деген елеш'нен т1пт! анык кершедь «Болжау» деген елен1нде акын:

Россияра каралы 6ip жыл келер, Патша б1ткен тактам тайып кутренер Кара журты енд] олараы сыйламас, Кан мен вЛ1м кебюне болар ас! — деп бостандык к у ш и т туатынына сешм б1лд!ред1. «Ка­ ралы жыл» деп дворяндар Пугачев кетер ш сш айткан. А л Лермонтов сол котерш с кайта болады деп <угыр. Декабристер сиякты Лермонтов та отан тарихында- fu озбырларга, канауш ыларга карсы курескен халык ерлершш кажырлы эрекеттерш жырлайды, сол аркылы ез заманындагы езуиплерд! эшкерлейдк «Бостандыктын cohfh улы» деген поэмасында IX гасырда д отер ш ей баскарган Вадимд!, «Новогород» деген еленшде еткен- д еп халы к KypeciH Ka3ipri декабристермен уштастырса, Кавказ туралы олендершде езшш бостандыгы ушш кан теккен т а у елдерж щ ерлж кайратын мадактайды. «Ис- пандыктар», «Адамдар мен пендеш ш к», «Гаж ап адам» деген пьесаларында патшашыл, крепостык Россиянин ш ы н д ы р ы н шенейдь Пансионнан кейш Лермонтов 1830 жылы университеттщ езш е тусед ь О л кезде университет- те Герцен. О гарев, Белинскийлер де окитын. Мунда Лермонтов эдебиет кауымдарынын 6ipiH баскарады. Ж а с акыннын алрашкы дэптерлерше енген кептеген елекдершен (сонын ш ш д е «Кайыршы», «Перште», «Желкен», «Ею алып» сиякты белгш елендер! де бар) 6ipeyi де эл! басылмайды. Ж алгы з-ак «Кектем» деген елен! атсыз ж арияланады. себеб| автор шыгармаларын еш жерге бермейдц алайда олар эдебиет уй1рмелер1нде окылып. Лермонтовты енд1 ж олдастары улкен акын деп есептейдк Университегге де Лермонтов узд ж ж аксы окиды. Экзамдарда ылри сыйлык, мактау алумен болады. Лер- монтовтын бойында 6ip FaHa акындык емес, толып жат- кан таланттын барльжы аныкталады: ол api музыкант, api cypeTuii, api шахматист, api математик жэне сонымен катар шет й лдерд! тез KaFbm алатын айырыкша Ka6i- ле*т1 студент екешн танытады. Сонын ншнде ол эде- биетке Ke6ipeK зейш койып, аз уакыттын ш ш д е коп жазады. Мысалы, пансионда журген кезшле елу шама- лы елен жазган. «Демон» сиякты болашактаеы келел1 шырармасын д а ж ас акын осы кезде ж аза бастайды. Бул там аш а поэмасын кемелше келй р у у ш ш Лермонтов ке- й1н он ж ылдан арты к уакы т енбек сш р ген .

Акыннын бастапхы шырармаларынын такырыптары эркилы болранмен, сарыны, стил1 6ip. Онда п р о г р е е т романтизм cm ni басым. Эд1летс1зд1к пен киянатка кар- сы, ускынсыз eMip шындырына карсы ерлжпен б а с кв- терген ерекше адамдардык майдан, курес ансаран, да- уыл 1здеген талабын, тасыран куш жшерш, кажымас кайратын уздж суреттеу, алабвтен асырып суреттеу Лермонтов творчествосынык алрашкы кезешндеп ро- мантикалык образдарынын Heri3ri аркауы ед1. Лермонтов университеты 6iTipe алмайды. Онын уни- верситеттен шыру ce6e6i де Белинскийдщ шыру себебы мен б1рдей десед1: 1832 жылы Белинскийд1 саяси сешм- с 'ш ж уш1н шырарса, сол жылы Лермонтовты да «Университет уставын бузганы» уш ш ярни «ерк1н ойлы- лыры» ушш шырарран. Содан сон Лермонтов Петербург университет1не барып туспек болады, 6ipaK онын да сот! келмей, кавалерия мектебше юредк М унда ол эскери катал тэрт1пке, казарма турмысына тап болады да, сап­ ка туру, парадка каты су сыкылды бос жур1стермен уакыты етед1. BUiMiH толыктырура, эдебиетпен шурыл- данура ешкандай жардай калмайды: юнкер мектебшде коркем эдебиет окуеа тыйым салынран. Эйткенмен осын- шалык киын-кысталан ж ардайда д а дарынды акын одебиеттен кол узбейдк Ол козден таса бос кластарда тундел етт отырып, ез1н1н cyfliKTi iciMeH шурылданады. Сонла ж у р т Лермонтов Пугачев к етер Ы а жайында «Вадим» деген романын жазады. М унда ол бала кезшде Тарханьда кэрген-бшгендерш, ест1ген энпмелерш еске Tycipin, шаруалардын помещнктерд1 калай асканын, Пугачевты калай карсы алганын суреттемекнп болады. Романнын басты геройы Вадим, Пушкиннщ Дубровски1 сиякты, кол кетерген шаруаларды баскарып, экесшщ ел1мше жазыкты помещиктен кек алуды максат етед1. Пугачев козгалысынын тарихи ш ы нд ы ры ны н расын ай- тура тырыскан жазушы ш аруалар котерш сш щ стихия- лык турде пайда болранын, халыктын революциплык ce3iMiiiiH осу себептерщ непзш де дуры с сыпаттайды. Романнын неп'зп идеясы — ез1лген халыктын азаттык KypeciHin революциялык жолмен шешшетшш корсету. Алайда, Лермонтов аякталмаран «Вадим» романында дара романтизм ыкпалынан шырып болмарандыктан, Вадимшн образы эарелеш п суреттеледк Пушкин осы такырыпка жазран ез1н1н «Дубровскш» мен «Капитан 157

кызын» Л ермонтов «В ади м дЬ жазган кезде, эл! жазып | | болмаган-ды. Сондыктан Лермонтов оларды окуы мум- I Kiii емес. Сондай-ак Пушкин де «Вадимд1» окымак ту- I \\ пл, ол кезде Лермонтовтын езшш юм екенж бимекпн. j Эйтсе де ею улы акыннын ш аруалар к в те р м ю такыры- бым 6ip кезде алуы олардьщ жорарыда айткан максат \\ VKcacTbiFu мен niKip уксастырын дэлелдейдк Осындай | жойттер Пушкин мен Лермонтовта эрдайым ушырасады. • «Вадим» мен катар 6ip мезплде Лермонтов «Демон- | ды» ж аза тусеш жэне «Хаджи Абрек» поэмасын кабат j жазып б 1Т1ред!. «Хаджи Абрек» поэмасын жолдастары ; Лермонтовка айтпай сырттан втюзед! де, ол 1835 жылы журналда басылып шырады. Б ул автордын атымен жа- рняланган 6ipiHini шырарма болатьш. Кавалерия мекте- бш Лермонтов 1834 жылы 6iTipin ш ы ры п, Петербург туб1ндеп Патша селосында туратын лейб-гвардиянын гусар полюнщ офицер! боп тарайындалады. М унда да акын творчестволык жумысын тастамайды. Петербург- тын аристократиялык кауымына бойлай араласып, оныц 9мiрiн терец бакылап зерттеген Лермонтов сол матери- алынын непзш де енд1 «Княгиня Литовская» деген 'аякталмаран романын жэне «Маскарад» деген драма- сын жазады. П атшалык Россияны билеп-твстеп отырран дворяндар ортасынын ш ындырын сынап керсету жвн1нде Лермонтовтын бул ею шыгармасы «Ревизор» мен «Акыл азабынын» ж эне «Евгений Онегиннщ» катарынан орын алды. «Акыл азабында» Грибоедов декабристер кетер1- л1с1нен бурынры аристократиялык кауым турызган оз- быр, надан, топас, жарымпаз, есеюшл дворяндардык типтерш керсетсе, Лермонтов «Маскарадта» декабрис­ тер кетер ш сш ен кейшп куны кашып азрындыкка салынран, алдау-арбаумен, ею ж уздш кпен, вт1р1к-есек- пен кун етюзген аристократиянын бет пердесш ашалы. А л «Княгиня Литовская» романында Лермонтов кедей чиновник Красинскийдщ образын ж асап, эдебиетке ал- гаш разночинец геройдын кейп1н Гогольмен 6ip уакытта кйрсетедк Романтизмнен сыншылдык реализмге кешкен Л ермонтов енд1 нагыз реалист1к халыктык рухта ез1н1н атакты «Кепес Калашников туралы жыры» мен «Бооо- дино» еленш жазады. Мунда акын еткен тарихи такы- рыпка бон урады. Халыктын тарихи жырларында кеп жырланран Иван Грозныйдын образын алып. оны халык туррысынан кврсетедй бурынры кейб1р тарихшылар мен

жазушылар кусап Грозныйды канкумар ж ендет кей- пшде емес, орыс мемлекетш нырайткан пайымды, узд1к каблегп кайраткер етш суреттейдк Сонымен катар 03i- нщ ар-намысы ушш патша колынан мергпкпен каза тапкай колес Калашниковтын образы аркылы жазушы орыс халкынык ерлж, батырлык, табандылык, касиет- TepiH бейнелейдь Лермонтов пансионда окып журген бала кезлпн езш- де халы к поэзиясын жогары багалап былай дел жазган болатын: «Егер халык поэзиясына бой уррым келсе, мен оны, cipa, халык жырларынан баска жерден 1здем еспт». Айтканындай-ак, акын «Колес Калашников туралы жырымда» мазмун женжен де, тур женшен де халы к жырларынын ул псж пайдаланган. Бул — халы к жырла- рынын белгШ улпсш е сокыр елжтеу емес, халык поэзия, сынын жастан бойына сщген байлыктарын творчество- лы к жолмен epniv. пайдаланып, ж ана сапалы талантты поэзия ж асау т э с ш едк Сондыктан д а Белинский мэселе- нщ осы жарын баса KepceTin, Лермонтов «Халыктык ду- ниен1н толык neci ретшде OFaH еркш к е л т ендй халык- шылдык рухында 6iTe кайнап. оэппн онымен туысканды- рын Kepcerri, 6ipaK бул б1рдейлж емес... Мунымен ол ез поэзиясындары элементтердщ тек байлытын кв рсегп , отаннык халыктык рухымен ез рухынын етене туыскан- дыкын керсеттЬ деген болатын. Бородино лшйкасынын жиырма бес жылдыры карса- нында жазылган атакты «Бородино» деген еленмен Л ер­ монтов осы халыктыктын, реализмHin тамаша онды ул- riciH жасайды. Лермонтовтыц каламынан туран керемет поэзиялык uibiFapMa акыннык данкын кетере туседк Зерттеуиллер бул елещи колжазба кушнде Пушкиншн окып Y-^ripyi MyMKiH дегенд1 айтады. Емрак та «Бороди­ но» журнал бетше Пушкин олгеннен кешн шыкты. Карапайым созбен Kopi артиллерист улы Бородино шайкасын толык баяндайды, халык турпясында ол бул шайкасты эскерн де тарихи жарынан дурыс сыпаттап, жен1ске себеп болган орыс солдаттарынын отаншылды- рын, epfliriH, табандылыгын терен суреттеп корсетедк Бул еленнщ «ap6ip созшен солдаттын унш ести пз,— дейд1 Белинский,— онын Tijii ©TKip, карапайым калпы- нан жазбайды, 6ipaK сонымен 6ipre ол сондай иплпсН, куш л жане жаткан поэзия». Отан coFbicu жайында жазылган шырармалардын

1шшде coFbic-гын Heri3ri геройы халы к екенш айтып на- ры з расты кти ж ы рлаган «Бородино» елеш орыс поэзия- сында патриотизмшн, халы кш ылдыкты н жэне реализм- HiH ешпес у л пс ш салып, улкен елеул1 орын алды. 1837 жыл. Февраль. П у ш ки н н щ каза табуы бук1л Россияиы куй зел тт, барш а халы кты н кабыррасын кай- ыстырды, саналы орыс адамдарын улы KafiFbiFa бвлед1. Б ул уакира кептен-кеп Л ермонтовка орасан кагты эсер етт!. Пушкинд1 ж аны нан жаксы керген жэне улы устазым деп б1лген Лермонтов данышпан акынды уйым- дасып еллрген жендеттерд1 «Акы н ажалы» деген еле- ншде эшкерелеп салды. Ж уртты н ойлаган, 6ipan айтуга батылы бармаган niKipiH тайсалмай айтып, П уш кинш к ел1'мше KiHani бук1л патш а тагы н коршаган аристокра­ тия тобын Лермонтов бостандык пен данышпандыктын жендеттер1 деп багалады. А, сумлардын сорлы ypnaFU, Жексурын eai ата-бабан. Жапа керген журттын багын Тепкьлеген канлы табан Жалмауыз топ так коршаган, Жок не ары, жок беттерг, 'заттыкты тумшалаган. Данк. данышпан жендеттерИ Отырсындар буркенш зан, Сотпен шындык TiaiH Kecin._ Б ул кулл1 п атш ал ы кка карсы ж азы лган халы кты н ызалы у кiмi ед1, П у ш ки н ге деген халы кты н суйкпений- л1к ун1 едк Ж а н а р таудай iuiiHeH ж алы н аткан азамат акын ха­ лы к прокуроры ролшде жендеттерд1 елт1ре айыптай ке- лш , олардын халы к сотына тартылатынын айтады: IciH. ойын мэлш OFaH, Кылмысыннан тая алмайсыа: Отырсындар тайкып-тайып, Пайлага аспас енд1 оларын, Арам канмен, еншен залым, Кете алмассын жуып, шайып, КасиетД акын канын1 Басылмай-ак, колжазба куйшде кенпрш п, жатталып, аз кунн!н ш ш д е «Акы н аж алы * эуел! астанара, артынан

бую л Россияра тарап кета. Н агы з занды турде Лермон­ тов улы устазынын орнын басты, поэзиянын кулл1 ха- лыктык жойкын кушш, сурапыл эсерш, орасан yrirriK мэшн ашты. М уны корin «ah» урван аристократия Лермонтовтыц еленш ж ал м аж ан кеинрш, «революцияра ундеу» деген жолдама жазумен патшага жетюзедк П уш ки н сы кы лды бул да патш алы к-крепосты к ко- рамнын ж ауы екенш танып, Николай Пушкин кусатып мунын да козш куртудын лажын карастырды. Тура атып, acyFa батылы бармайды та, патш а оны К авказда- ры cOFbicbin ж а тк ан драгун полкше ж1бередк бораган октан акы ннын аман кайтпайты ны аны к едь . Ж олда ауырып калган Лермонтов урыска катыса алмайды, 6ipaK 1837 ж ы лды тугелдей К авказда еттйзедк П ятигорские минерал суымен емделедц ж асы нан езше cyfiiKTi: Кавказды ц. ол uieTi мен бул ш етш аралап, тау е л дерМ к тарихын, т ш н , турмыс-салтын, epTeri жырла- рын зерттеп, ®3iHiH творчествосына коп такыры птар, ма- териалдар жинайды. Мысалы, казак станицаларында болганнан «Казакты н 6eciK жыры» туады, Грузиянын тарихи eMipi мен халы к поэзиясынын непзш де «Мцы ри» поэмасы мен «Демоннын» квптеген к у и т тар аул ары туа. ды. Сондай-ак азербайжан халы к поэзиясымен таныс- канныц аркасында « А ш ы к кериб» epTerici енделедк Сонымен 6ipre Лермонтов К авказды аралаган кез- де мунда жер аударылып келген декабристермен ушы- расып, достасады, Тифлисте Николай Бараташ вили мен Александр Чавчавадзе сиякты корнекп грузин акында- рымен, Грибоедовтьщ жес1р эйелц А. Чавчавадзе акын­ нын кызы Нинамен жэне азербайжан акыны Мирза Фатали Ахундовпен танысуы мумкш. М уны н 6api Лер- монтовтын идеялык, творчестволык TiperiH ныРайтып, ка. ламын уш тай TycyiHe эсерш Tnri3yi даусыз. HaFauibi meiueci куы нып 1837 ж ылдын кузш де Л е р ­ монтовтыц Петербургке кайтуына руксат алады. Петер- бургте акын сол кездщ ен мацдайалды ж урналымен бай- ланыс жасайды. Ол — Андрей Краевскийдш «Отечест­ венные записки» дейтш журналы . М ун да Герцен. Огарев, Белинский, Кольцов, П ан аев сиякты о зат niKipni алам- дар 6ipre ютесетш. М у н ы н 6ip жарынан 031 улы акы н­ нын капдай барыттары журналды колдаранын керсетсе, екншн жарынан саяси жэне эдеби кбзкарасынын айкын- 11-м . к»

дала да шындала тусуш е ыкпалын типзбей койган жок. Осы журналда, кайты п келген сон кеп узамай, Лер- м онтовтыц «О й» деген елею басылады. М ун д а «Боро- динодары» артиллеристын аузынан жана урпакка айты лган наза мен н аразы л ы к кушт1рек те TepeHipeK керсет1лген. «Бородиноны н» геройы к е т н п ур п а к т ы к ын. жыктыгына, жасыктыгына карны ашып: Карасам канрыртар журт бул заманга: Салкын. куыс SMipi — я карангы, Б1Л1М де жок, бшмге сешм де жок бнераз картаяр деп бin баланды — деген болса, енд1 Лермонтов ез атынан. БолFaн рас б1здш кезде, Бул ереннен ерлер езге, Сендсрдей ме,— батыр бэрН— деп кынж ылады. Кимылдын, курестщ ж октырына нали- ды. Белинский айткандай, «Бородинода» «кэз^рп эре- кета'зджтен м улпген у рп акк а шарым ойы» болса, «Ой» деген елешнде «Курк1реген кундей азанын, когамнын сумдык корлырына тезбей нажагайдай ш атырлаган рух- ты н yHi бар». Бул, Белинскийше, «канмен жазылран елен» «iuiKi т|'рлштен аж ы рау ж ай ел1мнен мын есе жа- ман сумды к деп бйлетш адамнын ешреген enciri, куш- penyi». B ip a K бул ем!рден безген, туш лген акыннын yMiTci3 зары емес, бул когам ны н мешеул1гше, замандас- тарынын рухани жасыктыгына жаны шыдамаран ка- ж ы рлы акыннын, Белинский сез!мен айтканда, «жнерл1 унд еуЬ. Ер л ш пен ка й р а гп , эрекет пен курест1 ж ырлап еткен кайсар акыннын осы «Ой» сыкылды жэне «Жол- га ш ыкты м 6ip ж ы м -ж ы р т тунде ж эл ры з», «Туткында- ры батыр», «Эм жалыктым, эм жабыктым» ■ сыкылды тарыру, ренжу, назалану сарынында жазылран еленде- piHiH 63i онын жалынды, саяси encip, азам атш ы л поэ- зиясы ны н 6ip KepiHici боп табылады. «Отечественные записки» журналында жарияланып, Л ерм онтовты н данкы н асыра берген недэу1р ж ана ша- бы тты еле.шермен катар бул кезде он ж ы лдан 6epi жа- зы п келген «Демон» мен «М цы р и » поэмалары аякталып б!тед{. «Демон» ту р ж м ы н а н романтикалы к поэма. М унда 162

ш ындыктан тыс, ойдан uibiFapFaH п е р ш те н щ аспан пат- шасына карсы шыкканы суреттеледи BipaK Лермонтов- ты н зам андас окуш ы лары мен сы нш ы лары муны ф анта­ зия емес, ш ынды кты н cypeTi деп кабылдаган. Пер1ште- Hiu аспан патш асы на карсылырын олар орыс ж е рш де п каЬарман ердш Россия патш асы орнаткан феодалдык, кулды к корамына кврсеткен карсылыры деп СПлген. Де- моннын тэкаппар, куигп, куджийл образы аркылы Лер­ монтов осы корам турызган озбырлыцты, опасыздыкты, алдамыш кылы ктарды сынайды. Поэманы н философиялык Терек туй ш ш , саяси-идея- лы к мэнш Белинский де осылай тусшш , осылай барала- ран. «Мцыри» поэмасы да алган жардайынын айрыкша- л ы ры ж еншен, эдебиеттж суреттеу жэне эЫрелеу aflici- мен айла, тэалдер1 жеш нен романтикалык, шырармара жатады. X I X расырдык бас кез!нде Грузиянын еж елп астанасы Мцхетадары монастырь туткынына тускен жас ж1г1тт1ц м укы тур1нде айтылран aHriMe поэманын Heri3ri сю ж е гп к жел1сш таргкан. Туран ж ердщ таулары н са- рыпып, е р к н ш к п ансаран кы рш ы н ж асты н к у ц т ce3iMi, | оныц ж олбарысты женген кайрат, ж!гер! мен кайтпас журег! акыннын ез бойындары аскан ку а т пен арман- нык бейнес! сияклы. 03iH in зорлы к пен кулды кка карсы I ерл1к кылыкты, бостандыкты, курест! кексеген максат- муддесш Лермонтов осы бакытсыз Мцырид1н айкын об- разымен керсеткен. Бул образ туралы Белинский: «Неткен жалын жан- ды, неткен сурапыл рухты, неткен батыр тулралы жан ед1 м ына М цыри! Б ул б1здщ акы ннын cyftiKTi арма- ны Fofl, ез басыныц поэзияга тускен келенкеа foA. М ц ы р и дщ не айткан с е зш щ бэр!нен акы ннын оз рухы сезкдед!, ез куаты тандандырады» деп жазран. Таланты толыксып, мерею куннен-кунге устем бо- лып, жалынды, уы тты шырармаларды ycTi-ycTiHe ту- дырран даны ш пан акы н патш алы к курылыска ж айлы тиген жок. Лермонтовты патш а сарайына жакындатып, патш анын жы рш ы сы eTKici келген эрекеттен ештене шыкпады. Сонды ктан патш аны н урш окпарлары «ер- кеуде» акынды кайтадан курынра салады. 1840 ж ылдын бас шен1нде Петербургтеп франция е лП ^сМ н баласы барон де Б а р ан т дегенмен Лермонтов­ ты болмашы себептермен шарыстырып, Б аран тка Лер- 163

монтовты дуэльге ш акы ртады . Дуэльде Лермонтов OFbiH далага аткандыктан, eKeyi 6ip-6ipiHe кеплрш жасап, ажырасып кегель Осы уакираны сылтау eTin, Сологуб] Булгарин сиякты патша сарайынын суркиялары улы акын туралы есек жург!з1п, ic кетередк Соны н нэтиже- сшде патш а Лермонтовты абакты га салып, акыры эске- ри сот аркылы оны кайтадан Кавказга жер аударады. Абакты да отырган кезшде акы н кептеген елендер жазады. С оны н 1ш шде Лермонтовтын барлык поэзиясы- на программа сиякты болган «Журналист, окушы жэне ж азуш ы » деген елеш бар. М ун да бурынгы «Акы н» де­ ген е ленш деп ой-niKipiH дамытып, Лермонтов жазушы- нын борыш ы KOFaMFa, халыкка, адам баласынын бола- ш агы на творчествосымен кызмет ету деп бш едь О л уппн ж азуш ы элеумегпк мшмен, соракылыкпен, эдш етаздш - пен аяусыз куресетш каж ы рлы кайраткер болу керек деген идеяны уагыздайды. Абактыдагы Лермонтовпен энпмелесш шыкканнан кейш Белинский былай деп жазган: «Ж акы нд а мен онын туткында отырран ж ерш е ба- рып, 6ipiHmi рет ш ын кенл1ммен энпмелесш шыктым. Р ух ы терец жэне куд1ретп ж ан екен! Искусствора калай дурыс карайды дейаз...» KefliH «Отечественные записки» ж урналы нын редакциясында Белинский тары да: «Онын сездершде канш ама акикат шындык, канш ама терец- Д1К жэне канш ам а карапайы м ды к бар. Мен Лермонтов­ ты н езш бул 6ipiHiui KOpyiM. М е н оны эрдайым осы кал- пында керг!м келер едП.. О н ы н ap6ip c e 3 i— онын 63i, онын жаратылысы, онын кэд1мп терен жэне тутас тул- расы» — депть Д аны ш пан сыншы 6ip жолры энпмеде-ак улы акын- нын алып табигаты н ж аза баспай дал, жаксы таныран. Лермонтовтын бую л кы ска eMipi мен там аш а творчест- восы осы баганын дурыстырына даусыз дэлел.- Осындай мойымас кайсар, бас имес тэкаппар шыншыл, отаншыл улы акынын патш а ую м еД екшип рет керше ел1мге айдады. Кавказга кету алдында Лермонтовтын «Заманымыз- д ы н геройы» деген романы жеке ш тап болып шыкты. E K i-уш тарауы бурын ж урналда ж арияланган болатын. Б ул роман орыс эпебиетшш тарихында ете улкен уа- KHFa жасаран шырарма болды. 0 3 i бе л гш ж азуш ы жаз- ран, e3i заманнын геройын корсетуд1 м аксат еткен жана

романга ж урт лап бердц орасан ыклас койып окыды оны. Аты на, авторына лай ы к «Зам аны м ы зды н геройы» шынында да зам ан шындырынын нэрыз ти п тж ж акт а- рын камтып, ту й ш керсеткен, дворяндык. корам турыз- ран геройдып ти п тж образын жасаран келел1 реалистж роман болып шыкты. Романнын неп зп геройы — Кавказ армиясына жер аударып ж1бер1лген офицер Печорин. О л — api акылды, api эдем1, ж ас житт, дворян. Д э у л е п бар, каблет1 мол, кай р атты Kici. B ip aK ол ем1рден езш е б акы т та ба ал- май, тез суынады, безедц м ахаббат пен досты ктан да парык таппай жиренедц ю -эрекеттт бэршен кол узш, коп уакытын зая отюзедц ж дстык шактары отша лау- лаган арман-мудделершщ бэр! cOHin, кул боп ушады. B ip адамныц бойына б кк е н сонш алы кты терен акыл-ой, кеп к у ш -ж к е р д щ ж ол таппай, icKe аспай, ерте куйре- уше не себеп? Ю м к ш ;ш ? О ран себеп— тарихи жардай, оран кшэл1 Н и ко л ай 46ipiHuiiHiH катал T»pTi6i, адам ж1- repiH кум кы латы н крепостык когам ны н ауыр к ы с п э р ы . М аксат жок, максат болуына м ум кш ш ш к жок, максат , болмаран сон ешкандай эрекет, курес жок! B ip кезде миллиондаран шаруалардын кулдыктары халше жаны ашып, кайрысын тарткан Печорин ж уре келе ондай ж ак- сы сез1мнщ баршен айрылып, OMipre, адамра сенбейтш, ештенеге ж аны ашымайтын, е и ш м д 1 аямайтын к атке з болып алады. 0з1не ж уы скан адамдарды ол бэлеге соктырады. Б ул е згер ктер ш щ нелжтен болранын П е чориннш 03i де ту- сшедц О л не icTece 6\\ле тура ктей д к B ip a K кайтадан тузелуге енд! ы класы да, ш амасы да жок. Сонымен П е ­ чорин бастапкы жаксы касиеттерш ecipy аркылы нагыз жаксы марнасындары геройдын дэрежесше жеткен об­ раз емес, заманнын талкысына Tycin, кайта барлык жаксы деген мшез-кылыктарынан тугел аж ы раган унамсыз геройдын образы болып шыккан. «Осындай да герой бола ма екен, бул герой емес, мазак эншешн» деунплерге ж ауап ретшде Лермонтов романнын Kipicne сезшде а ш ы к жазады: «Ил. CofiTin аи ш flapi керек, зэрл! ш ы нды к керек... Б ул б 1 зд т бар­ л ы к урпактын М1ндершен ж асалган портрет»,— дейдц Ш ынында да Печориннен унамды герой ш ы кпауы таби- ри нэрсе eai. П уш ки н ш н Онегин! сиякты Печоринш ц жасында ж ака OMip 1здеп ш а р к урып, феодалдык ко- 165

гамньщ шенбершде тауы ш агы лы п Kepi кетуц онбаган кешпке rycyi сол кездеп дворян ж астарыны н Ko6ine тэн дардыр болатын. Сонды ктан Печориннщ образы типтш образ болып шырып, зам анны н шындырын, когамныц MiHiH эйгшедк «Зам аны м ы зды н геройы» жана куш ала бастаран сыншылдык. реализм одебиетше улкен улес КОСТЫ. Осыны б1лген окуш ылар роман жайында еюдай бо- лып жарылып, ею турл1 карама-карсы ш ю р айтысты: 6ipi Россиянын Белинский бастаран прогресипл адамда- ры — романды ж огары баралап, улы ш аттыкпен куггык- тай карсы алды, е ю нш га — Николай 6ipiHini бастаран реакция — романды тукке .турмайтын опрек-есек деп, ав- торын бузылран, кабш етш з ж азуш ы деп aFaiu аттыц ба- сына м ш г1здь Онымен койран жок: «Kyaiperri» патша сыншыл жа- зуш ы ны ж азага тартып, аж алды н аузына айдады. Ер акын жер ауып Кавказга екшнп рет кеткенш е сте нде патш а KeKeciH сезбен: «Ж олы н болсын, Лермонтов мыр- за» деп жазран. Лермонтов бул барысында енд1 тжелей урыска катысты. B ip aK уры ста кан ш ам а ерлш Kepcerin, каИармандык ютер1мен кезге туссе де, OFaH ешкандай сыйлык, наград деген бершмей кояды. Суйтсе Лермонтовты майданнан босатпай, bwifh Kayinri жерге салу женшде жэне наград- к а усынбау женш де п атш аны н тура нускауы болыпты. Лермонтов Кавказда сорысып журген кезде Петер- бургте оны н елендер ж инагы шырады. Поэзияга е з ш т творчествосына эрдайым улкен ж ауапкерш шкпен ка- рап, онын сапасы жешнде биж талап коятын талгампаз акын торт ж уз еленшен ж и накка тек 26 елец мен ею поэмасын («Копес Калаш ников туралы ж ы р» мен « М ц ы ­ ри »поэмасын) енг!зген. Ж и н а к к а енген елендер1 6 ipiHeH 6ipi ететш нагыз онды олендер болады. Б ул ж и нак ж е­ ншде Виссарион Григорьевич Белинский ш е к а з улкен куанышпен тамаша макала жазып: «Улы акы н eai туралы, 03iHiH «мею» туралы айтумен ж алпы туралы — ж алпы адамзат туралы айтады, уйт- кен1 онын ж аратылысында адамзаттын TipairiHe кажет нэрсенш бэр! бар...», «М ун ы н 613 орыс акыны екенш та- нып отырмыз, орыс корамынын тарихи кезекш бейнеле- ген ен жогары, ен Hri магнада халы кш ыл акын екенш таны п отырмыз» — деген. (66

1841 ж ы лды н кектемш де Л ерм онтов отп ускган Петер- бургте етюзуге руксат алады. Петербургте акын «Ак- талу», « К е л ю м » , «C yiiepiM сен емессщ жанып ертпен», «Отан» деген влендерш жазады. «О танда» Лермонтов туган ел1н, ж ерш жаксы керетш ж урек си ры н шерт1п, ен ысты к сез1м1н актарады: «CyileMin — неге суйем? 03iM б!лмеп, Суйем уис>з лаласын кур мулпген. Суйем кэлдей калюген езендерш... Киырсыз ормандарын тербетаген... Унатам арба жепп жол журудк Жолшыбай журНнпнге жолытуды, Кыстактын кайгылы элснз отын Kspin, Унатам коналкы ансап зерйудЬ. Б ул еленд1 бую л Лермонтов творчествосынкн бас- тан -аяк озеп боп аккан патриотты к сез1мшц айдын ар- naFa кунран айкын Kepinici деуге болады. Сонды ктан да Белинский мен Добролю бов муны айры кш а ж огары ба- галаган. О тставкага ин^ру ж о н ш д еп GTiHiiuiiie Tepic ж ауап алып, Лермонтов OTnycnici б1ткен сон кайтадан К авказ- Fa журед!. «К,ош, Ресей, сорынаи арылмаган!» деген атакты елен1 осы кезде ж азы лган болуы керек десед1. О ны н уст1не акын жолда кетш бара жатып: «Талас», «Жартас», «Емен жапырагы», « Ж о л Fa ш ыкты м 6ip ж ы м-ж ырт» деген елендер1н жазады. Кавказга кеткенмен де Лермонтовтын ж аулары онын кыр сонынан калмады. Патш а сарайынын уйымдастыр- ган бэлес1 Пятигорск1де улы акы ннын алдынан шыра- ды. Марты нов деген отставкадагы топас дек1р майорга Лермонтовты тукке турмайты н себеппен дуэльге ша- кыртып, жанталаскаи аристократия халыктын ардак- ты акынын атып ел-предь , Лермонтовтын ел1мн( замандастары да осылай ук- кан. Елагин деген студент былай деп хабарлайды: « Л ер ­ монтов огын ayaFa атса, М а рты н о в тура касы на келгенде e.iTipren. Ж у р тты н 6api айтады: бул дуэль емес, дэл елт1ру». « П уш ки н мен Г'рибоедовтын жэне кептеген тары баскалардьщ 9л1мш'щ 1зшше болган мына ел1м адамга нарыз кайрылы ойлар салады»— дейд1 тары 6ip замандасы. Б ул 'ойлардын дурыс екен1 каз1р документтер. мен дэлелдешп, Лермонтовты ©лт1ру ici ж огары ны н тап- 167

сыруымен, жасырын полициянын катысуымен жузеге асырылганы эбден аныкталды. Л ерм онтовты н елгенш ес-пгенде Н иколай патш аны н «итке и т ел1мП» деп М а рты н о вты ж азасы з калдырран се- 6e6i де енд1 TyciHiKTi болды. Л ерм онтовты н елер алдын- да жазран «Пайрамбар» деген cohfh еленшщ: Жар етт махаббатты шалкып леб1м, Акикат ак тмш айтып ед1м. 6з1ме лактырды тас ел1рд! де, Достарым, жакындарым барлык мешн,— деген сырлы да шерл1 сездер1 улы акы нны н ез дардыры- на айткан актык шарымы сиякты еспледг «Махаббат пен ш ынды кты н» жы рш ы сына таланттын ж аулары тас атып капа койган жок, жнырма жепге толмаган кыр- шын жас акынды олар колдарынан елт1рш тынды. П уш - кинд1 еллрген жендеттер м уны да е аркем е йтш ш Л е р ­ м онтовты н 63i де бьпген едь О л П у ш к и н ш н ел1мше ар- наран влен1 у ш ш алгаш гурмеде отырранда, е зш щ де улы акы н н ы н ж олы н куш аты н ы н сезгенден: Жалганда бакыттын да, данктын да, Айтканмын табылмасын зарыктыра, Келерж канды сатин айттым саган Куларьшды айттым мен анык тура. М|збакпай путем 6ipan елшд! мен взге 6ip дуииеш, керем, кврем. Атарын, ауыр тэжш, канем, канем, Баралап соларынды журмсд>м мен,— деген болатын. С о н ды ктан ол ел1мнен коры ккан жок, ол тек отаны м а ум ы т болмас па екем деген ойдан рана ко- рыкты . Б ул сез1М1н акы н 1837 ж ы лды н куз1нде, Кавказ- дан кайткан жолы Казбекке арнаган еленшде айкын б1лд1ред1. Тары да, TaFU да бар 6ip т!лег1м1 Д1р1лдеп айта алмайМын, жан журепм! Ойпырмай. не болармын мен1 мулле . Умытып кеткен болса туган ел!м! О, егер болса олай! Кэпе, Казбек, Денемд1 боранынмен кем TesipeK; Heci3 суйеНмд! куйрет, лактыр. Сайында суалып-ак калсын журек, 168

Ж ок , Л ерм онтовты отаны е ш уакы тта у м ы тк а н емес, онын мезплшз ел1мше бую л п р о гр е с ти Россия кайры- рып, онын ардакты аты, асыл творчество халы кты н жу- рег1нен ешпес орын алды. Scipece 6yriHri кеп у л тты со­ вет х алкы ны н ортасында Л ерм онтов айры кш а к,ад1рлк О л каз1р де Tipi тэр1здь Ей да ол 6ip тш де емес. бар лы к тьпде сейлейдй енд! оны эр хал ы к ез акы ны м, ез ардаге- piM деп кастерлейдь Лерм онтовты н eciMiH ауы зга алганда, sp6ip совет о куш ысы ны н кез алдында ж а з ы к мандай, нурлы кез, те- рен ойлы, сез1мтал, ер мшездЬ мунды акы нны н ж аркы н бейнеа турады, Лермонтовтын поэзиясын окыганда, со­ вет окушысынын куларына патриот, гуманист акыннын ' отан yuiiii, халы к у ш ш соккан, eMipfli, адам ды суйген улы ж урегпйн Ay6ipi мен ки янатка, кор лы кка карсы ш ы к кан ызалы да назалы yHi ести ед к Лермонтов творчествосы 03iHiH керемет керкемдш ку- ипмен совет адам ы на улкен эстетикалы к эсер eTin, оны ерлжке, эдиетлкке, эдем Ы кке тэрбиелейдк терен шыншылдырымен еткен ем1рдщ кескшш танытады. Ес- к ш к т щ калдыктарына карсы куреске жэрдемдесед1, аз улттарра деген ж ы лы сез1м1мен 6yriHri х а л ы ктар досты- рына ун косады, улы орыс халкына, оны н эдебиел мен Ti. лш е деген с у й к п е ш ш л ш л арттырады. М . Ю. Лермонтов творчествосы — казак мэдениел- ш н Де кы м бат мурасы болып табы лады. О н ы н устаз ре- лнде Абай творчествосына л т з г е н уздш улкен эсерш еске алсак, Л ерм онтовты н А б ай ар кы л ы TinTi казакты н ж азба эдебиелш н ipreciH салура да елеул1 en6eri cinre- HiH айтура болады. Б уд ан 60— 70 ж ы лдар бурын Л е р ­ монтовтын Абай аударран жиырма шакты елеш Абайдын тел ш ырармалары катары нда ел аузы на ш ш п , халы кты н рухани азыгы болранын ез алдына койганда, Лермонтов­ ты н nri ыкпалынын жемгсж Абайдын ез творчествосынан да кеп ушыратамыз. П уиж и н нщ катарында Л ерм онтовты ен cyftiKTi ус- тазы деп бипп, оны аудара отырып уйренген, зерттей отырып одан ез творчествосына нэр алган А ба йд ы н ал- дымен Heri3ri идеялык жэне эстетикалык принниптерш- де — поэзиялык сарындарында Лермонтовпен б1рсыпыра

у кс ас ты ктар бар. М ы са л ы , Л ерм онтов сы кы лды А б ай да поэзия корамра, х а л ы кка, адам и г ш п н е кы зм ет ету! керек деп тусж едк жаналы кты , жастыкты, ж аксылыкты колдап кертартпа ескшкпен, каранрылыкпен, топастык- пен Kypecyi' керек деп бьпедь Лермонтовтын «Акын». «Канж ар», «Сенбе езще», «Ж урналист, жазуш ы жэне окуш ы » деген елендер1 мен Абайд ы н «0л е н сездш пат- ш асы сез сарасы », «Б1реудщ Kicici елее», «Мен ж азбай- мын елеш» ермек уипн» деген елендершдеп пш рлер осыны дэлелдейдк Лермонтов сыкылды Абайдын да барлы к акы нды к кызмет1 осы принциптерд| булжытпай ж узе ге а сы руды ц у л л а боп. табы лады. © M ipre сену, адам аты н ар дакта у, со нд ы ктан да k o f 3m eMipi мен адам басындагы мшдерд1 аяусыз сынау, олардын тузел- м егенше р ен ж ш ы залану, кею, кейде, TinTi, кы нж ы лы п налу, м унаю 6ipaK мунайранмен куйреп, куйзелш кал- май, кулш ы ны п е р л ж л жырлау, енбек пен эрекетп, кай- р а т пен кай с ар л ы к ты ж ы рлау, акы л-ой, асы л сез!мдерд1 кастерлеп, жастарды б ш м ге ш акыру секйии такырып- тар мен сарындар А байд а Лермонтовпен 6ip барытта ш ы ры п отырады. Осы барыт, pyx, сарын уксастырына сэйкес Абайдын елендж тур ж еншен де Лермонтовтан кептеген yari алраны анык. Ж еке елендж мелшер, ыррак, уйкас улп- лерш айтпаранда. Абайдын жалпы поэзнялык турге койран талап пен ш арттары ны н езжен жэне онын орын- д алуы нан Абайд ы н TyciHiri мен акы нды к тэжрибесшщ Лермонтовпен уштасатынын керуге болады. «Сез арасы бетен сезбен былранбаран...», « С ы р ты к у м к , imi алтын...», « ай на ласы теп-Teric жумыр...», «Т1лге ж е н и , ж урек- ке жылы...», «ермек у ш ш » емес... «киы ннан киысты- рып...», «ернек ym iH» ж азы лран «сез п атш асы »— А бай елендер1 оры сты н классикалы к поэзиясынын, сонын йшнде алдымен П уш ки н мен Лермонтов елендершж улпеш де жазылраны белгш . Казакты н елен курылысы- на А б ай енпзген оннан арта ж ан а мелшер де Mine осыны дэлелдейдь Л е рм о нто вты н к а з а к эдебиетше тиген n ri acepi,'эрине, Абаймен аякталмайды, Абайдан басталады. Абайдан KefiiHri у р п а к т ы н кай -кай сы сы ны н болса да Л ерм онтов- ты окы м ай, Л е рм о нто вта н тэл1м алм ай бекеш жок. Ф. Достоевскийдш «BapiMi3 де Гогольдын шинелшен ш ыкканбы з» дегеншдей, революциядан кейш совет жас- 170

тары ны н бэ р Ь а к Л ерм онтовты н керемет онды еленде piH окып ecTi, олар киялында акы н н ы н ж ар тасы н а ту- неп, желкешне мшд1, К авказы н аралап, К азбегш е ш ык- ты, асау Терек пен Арагван ы н буйра толкыны на бетш ж уы п, Б эла мен Т амаранын таза журектерш ен ш ы к кан м уны н тындады, Бородино геройынын сы ры н туй дк ес- Ki.iiKKe карсы жэне ж ауы на карсы «кек мундирлер» мен жендеттердщ баяры «былраныш Россиясына» карсы канжарша кайралып, демонша долданды, Калашников- ша катуланды, тунриык акыннын терен «Ойына» шомды. Лермонтовтын А бай аркы лы енген эдеби улгшер1 мен дэстурлер1 революциядан бурын С у л тан м ахм у т Торайгыровтын жэне Сэбит Двнентаевтын шырармала- рынан, сонын Шниде acipece, К асы м А м ан ж ол ов творче- ствосынан мол орын алганын кору киы н емес. Лермонтовтын шырармаларын казак тш н е аудару жумысы совет дэу1ршде кен колемде колра алынды. Абай аудармаран б1рсыпыра ж а н а елендер аударылып, газет, ж урналда ж ариялануымен катар, оты зы нш ы жыл- дары Лермонтовтын «Заманымыздын геройы», «Демон» сыкылды ен ipi шырармалары тутас аударылады. Соны- мен Лерм онтов ш ырармалары ту н гы ш рет жеке KiTan болып 1939 жы лы шыкты. Л ирикалары 1951 ж ы л ы ба- сылды. Казакты н Керкем Эдебиет Баспасы шырарып отырран Лермонтов ш ырармалары ны н ек1 томдырына акы ннын олекдер1 мен поэмалары енд1. О сымен улы акыннын Heri3ri ш ырармалары к а з а к т ш н д е тугел бол- маганмен дендеп аударылды деуге болады. Абай аударран елендер совет акы ндары ньщ ж анадан аударран варианттарымен катар бер1лген. Сондай-ак « К ар акш ы » поэмасы да ек1 акы нны н ж арыса аударран варианттарында бер'1лген. Сейт1п, Лермонтов ш ырарма­ ларын аудару iciHe Ka3ipri кернект1 к а з а к акындарынын 6api дерлш катысып, казак эдебиет1 уш1н улкен уакира болып табылатын, казак поэзиясы у ш ш ете-мете м э т зор шМ ж умы сты н басын кайырып отыр. О ларды н шпнде туп нусканын рухын сактауга ты рысы п дэлд1ктен ш ы- рынкырап кету яки «дэлдш» сакта у максатын кеб1рек кездеп, шырарманын рухына нуксан келззру фактылары болуы мумкш. Аудармаларында эр акыннын ерекшелж- Tepi KepiHyi де табири нэрсе. 'Аударм анын сапасын ж уртшылык сынар. 0p6ip акыннын аудару ерекшелжтерш, онын сэгп, сэтс1з ж а к- 171

тары н керсетер. О н ы н 6api Лерм онтов ш ырармаларынын аудару iciH жет1лд1ре тусуге, сез жок, комег1 тимек. Лермонтовтын ¥лы мурасын игеру жумысы аз жыл- ды н азы н-аулак Кана ici емес. О л уза к уакы тгы н ici — эр! киын, api кызыкты, api ауыр, api и г ш к п ic. С о ц и а л и с т Отанымыздын барлык халыктарына 6ip- дей ор так мура болтан П уш ки н мен Лермонтов сыкылды орыстыц улы класси кте р М к бай творчествоеын аудару, зерттеу жумысынын. барган сайын, ултайып жетслген сайын казак окуш ы лары на таусы лмас рухани азы к жет- Ki3in, к а з а к эдебиетшщ дами беруш е таптырмас пайда- лы кызмет ететш! даусыз. 1956

«ОРЫС Э И ЕЛ Д Е РЬ КАЗАК Т1Л1НДЕ Алдымызда ж аткан жукалтай рана коныркай кггап- ша. С ы р т ке р ш с ш д е кез тартарлы к корю ж о к-а к десе болады: мукабасыз, бояуы солрын, ка га зы capFbim, сурет. Tepi камеею... Б]рак, сонда да, журекке ерекше кымбат, суйюмд1 жэне б1ртурл1 ысты к кггапша. К.олына алсан, аярына дейш окып шыкпай, сосын кайта окып, кайта уюлмей жерге коймайсын. Bip кезде, eMip жолында, у з а к киы н-кы стау сапарда, ауыр дардыр коск,ян кад 1рмен достарын мен ж олдасыц болады. Э л п коскан дардыр ертелЬкеш сеш сол жол- дасыцнан ажыратады, коптегеи арада жылдар етедс ©Mip толкыны жады инан ардакты бейнеHi ж у а бастараи тэр1зд1 болады. Элдене уакы гга, баягы Kyuripr тарта бастаран с у ш ктш щ бейнеа кайтадан ж а р к ете тусед'1. Ойда жок, тусте ж ок жерде сол жолдасынмен элдека- лай кездесе кетесщ. Н. А. Некрасовтын «О ры с эйелдерЬ к а з а к т ш н е ау- дарылып колыма тигенде мен ез басым дэл ж анары айт- кан сез1мде болдым. Н е сонау булдыр бал ал ы к шарын- да, не киыр киянда, не канды майданда ж ур!п осы поэ- маны орыс тшшде окып, одан е з ш н киналган, талыккап ж анына куат, кайрат алран, койнына салып ж у р ш cepiK еткен казак о куш ысы ны к кай-кайсысы болранмен осын- дай эсер алады foh деп бием. Ал енд1 кайта ушыраскан досынды коруге кандай куанышты боласык, онымен сойлесуге, сырласура сон- дай куш тар боласык foA: не ж аналы гы бар, не ©3repici бар, бурынры 03in б1лген калыпта ма, жок, баска адам болып кеткен бе? Сондай -ак «О ры с эйелдершщ» казак т >л'нде ш ыкканы на куанумен катар, куан арл ы к па екен, жок, элде кы нж ы лды рарлы к па екен деген oi'iFa 173

келесщ. С о л себеп-ri к а з а к тмМндеп «О ры с эйелдерже» сунене оты рып сынай карайсын. О л унин отыра калып, поэм аны н орысшасы мен казакш асы н катар аш ып кой- ып, 6ipAeH eni тж д е п текстж жолдары мен буындарьж санап, уйкастарын салыстырып, сездерш салрастыра бастайсын (мундайлар да ж о к емес кой). Ж ок, алды- мен казакш асы н тутас окы п шырасын. К а л ы н окуш ы да осылай окиды. вй тк е ш осылай еткенде ана шырарма- ны тутас танисын, оны к жалпы рухын устайсын, оны н iuJKi керкемдж дуниесже енш, ондары асыл ой, осем сурет, алуан образдар ж уйесж урына да, сезже аласын. «Орыс эйелдерЬ деп аталган поэманын ею тарауы iuiKi куры лы сы ж арынан езара байланысы да ез дербес ei<i белек поэма сиякты жэне оны н устж е буларды ау- дарран 6ip акы н емес: «Княгиня Трубенкаяны» Калиж ан Бекхож ин мен К ап а н Саты балдин аударыпты да, «К ня­ гиня М.. Н . Волконскаяны » Касы м Торызаков аударып­ ты. Солай бола турса да осы ею бел1мнен алатын оку- ш ы ны н scepi оку устшде еш жерде уз1лмейд5, эларемей- д к кай та барган сайын удеп, кушейе туседй Бурын орыс TeKcriH оиыранда пайда болган сез1м кайта оянып, еткендеп 6ip есте калган Kattipni жэшттерд1н кайта коз- ралганы секций, кабы ндап келш, бойынды алады. Бая- ры ecKi досьщмен ж акадан косылранда, онын ардакты касиеттер]н1н м у л л к а з сакталганы н кезжмен Kepin, оиы бурынрыдан да repi суйе тусетш щ тэр13Д1. «Орыс эйел- д е р ж ш » к а з а к окуш ысы на терен сырын, керкемдж ку- нын жогалтпай, кемптгей ж еткенже катты суйсж дж те, куанды к! Расында, куан арл ы к нэрсе емес пе? Баска ллден аударылран sp6ip шырарма осы халыктын эдеби- eTinin дэулеп, керкем с е зж ж шырармасы болып табы- лады деп Белинский айткандай, «О ры с эйелдер1» сияк­ ты там аш а поэманын ана тийкнзде шыруы ка за к эдеби- ет!нж тел ici ж эне онын с э тп шыруы казак поэзиясынын улкен жеюс:, мактанарлык табысы болып табылмай ма? «Орыс энелдерЬ казак тш н д е куанарлыктай сэтт1 ш ы к кан деген кортындыра талдаулар, салыстырулар ар.- кылы келудщ орнына тшелей осы юэртындыдан баста- уы м ы з кейб1реулерге т а к да, огаш та icepiHyi мумюн. ©йткею эдетте аударма женшде сез бола калса, узж алран б1рнеше мысалдармен ж алпы аударманын багасы б е р ш п , дагды р ы шепплген реттер кеп кездеседк «ракы- 174

мы» тускен аудармаш ынын «катал» сынш ы 6ip-eKi ж ак- сы деген эсерш керсетш, эйтпесе оны да штемей сипап етед1 де, сосын кы ры на алган аудар м аш ы га шуйл1гед1: уш -терт мысалмен онын да ш аруасы н б т р е д н тукк е ас- кы сы з eTin «сойып» тастайды. Эрине, мундай реттерде сынш ыньщ керген кез1 кемннлштерд! дурыс Kepin. мы- салдарды дурыс алып, сапасыз, куны ж ок аудармалар- д ы н барасын дурыс шыраратын кездер1 болмайды емес. B ip a K арат, уст1рт, 6ip ж акты бага берш етш реттер де кем ушыраспайды. С о л себепт1 «О ры с эйелдерЬ сиякты орыс поэзиясы- ны к бш к шынында туран, ерлйсп, адамгернллдж онды касиеттерд1 керемет жырларан тамаш а, кесек шырарма- ны бакайшарынан бастамай тутас тулгасынан бастап талдауды макул кэрдж. Аудармашылар да ездершщ мш детш осылай TyciHreH. О л ар аудараты н шырармала- рын жеке сездердж, жолдардык, ш ум актарды ц, ж ай ра­ на Ti36eri деп укпай, оларды 6ip аркаумен тыры з байла- нысу аркылы 6ip максатты кездей, 6ip рухка кы зм ет ете киыскан курал, тэсшдер деп, уккан. Поэмара жэн, ем1р 6epin турран да осы максат, осы рух, осы идея. Б а рл ы к сездж, елецдж образдык материалдар элп шырарманьщ Heri3ri ж анды езегше эр, керж, кескш 6epin турран ку- ралдар рана екешне кез1 жеткен аудармаш ы акындар поэманыц алдымен рухын менгеруге, онын каркемдж касиеттерш тутас камтып танура, былайша айтканда, шырарманьщ TypiH мазмунынан белш алмай, еке уш щ б1рлж калпы нда танура талаптанганды ры каршедь А л енд1 поэманын Heri3ri рухы ка й сы ? Б у л рухты аудармаш ы лардык yFbin аударрандыры неден байка- лады? «Орыс эйелдершщ» 6ip тарауы 1872 жылы, екшнп тарауы 1873 жылы шыкты. Б ул поэманы сол кездег1 алдынры катардары окуш ылар куан а куаттап карсы ал- ды. О н ы н ce6e 6i— улы демократ акын осы шырармасы- мен ез зам аны ны н революциялы к козгалы сы на у н косып, окуш ылары нын тмек-муддесше, сез1мше сай там аш а поэ. зиялык документ жасаран болатын. М уны Некрасовтын iHicine ж азган хатында: «Мен1н Кн. Волконская» атты поэмамнын журтка катты унаганы соншама, будан бурын жазрандарымнын 6ipae-6ipi муншалыкты болтан емес», деген аз сездершен де карем1з. Поэманы н Heri3ri геройлары ет1п акын 1825 жылры 175

котерш ске катыскан декабрист куйеулерМ н сонынан C i6ip re бартан Е. Трубецкая мен М . Волконскаяны ала- ды. Декабристер туралы жарты гасыр боны 6ip ауыз сез aih-yFa болм айтын сурапыл, кы сталан жардайда ж а- лынды акы н декабристер к е те р ш с ш ез тусындары рево- лю ци ялы к козгалы с туррысынан мадактап, орыс айел- дершщ кайтпас кайсарлык,.майыспас мергпк мшездер1 мен махаббат, досты к борыш с е к и ш таза сез1мдерш аскан акы н д ы к куатпен суйсше суреттеп, замандастары- на у л п eTin таратты . А к ы н н ы н улкен адамгеринл. эдмет. miл кект1 ж у р е гш щ сорысы поэманыц эрбф шумарынан естичедц акы нны н ы сты к леб1 е л е н н т op6ip жолынан буркырап турады... А кы н н ы н ж урепмен коса окуш ынын да ж у р е п 6ipre согады, 6ipre теб1ренедц акын га шесе окуш ы да феодалдык-крепостык когам ны н озбырлык, зулымдык. кы лы ктары н i<epin тула бойы турилгедц сур- ланады, орыс эйелдершщ там аш а касиеттерш i<opin мей- л ш ш е мей1рленедц Mine, поэманыц рухы дегешм1з осы акы н ж уре гш щ куш не де суйш е соруы, акы н л е б ш щ муздата да жылы- та урлеуй «Орыс эйелдерЬ поэмасын аударган акындар шыгарманын осы поэзиялык рухын, керкемдж жанын тауып аударган легенде айтайык дегеюзпз: орыс текстг н iн ap6ip тар ауы мен бел!мшен, эрб!р диалог! мен кар- тннасынан, ep6ip образ, тенеушен алган acepfli казак текстшен де сол сиякты аласын. М у н ы н сыры неде екен деп ею текстш ! салы стыры п карасан, мунда сез сэйкес- TiriiieH repi образ сэйкестМ басым екен. А ны гы рак айт- канда, елендеп сездердщ буын санынын, ыррактын, уй- кастын дэлме-дэлдтнен repi аудармашы образдарды (шыгарманын поэзиялык керкемдш рухын, жанын) тшс- Ti балауларым ен аудару мэселесше кеб1рек ынта салган Kepiiiefli. А л ещй содан келш, булар тупнусканы н фор- малык, техникалык жагын аякасты erri, тым алыстап Kerri деген сез ш ыкпайды. Д эл дж ке ты рыскандык бу- ларда да бар. Ocipece ол К,. Бекхож ин мен К,. Саты бал- диннin аудармасы нда («Кн. Трубецкаяда») кезге тусш - Kipeii.'ii. М у н д а ш ум ак мелшер!, ж ол саны, шалые уйкас, eri3 уйкас улплер1 жэне TinTi кейде буын санына дейш сол куй1нде сакталы п дэлме-дэл алынган жсрлер1 аз емес. П оэм аны н басталг'ан жерш де ею жолдык, eri3 уи- касты, се пз буынды елендер бар. А ударм аш ы лар нус- кан ы н осы ерекшелпстерш айнытпай, дэл берген. О нын 176

аржарында да булар нусканын баска елендж ерекшелж- TepiH сактап, тек еден ж олдарынын c eri3 буынды, алты буынды болып ш алы са уй каскан ж ерлерш dipKewci c eri3 буыннан алып кеткен. Дэпе-дэлдж мэселесш вз алдына м аксат етпей, oitiH айналдырмай оны шырарманын ру- хына, образдарына сэйкес колайлы тур, калы п деп ту - ciHin, аударманы тупнускага еленд'ж тактасы ж агы н ан жакындата тускен (казак елешнщ ритмикалык куры- лысына KHFam келмеген) реттерде с э г п ш ы к к а н жер- лер1 кеп. Поэманы ашып калганында салган жерде жулып экететш алты ш ум ак ©лен бар. О л Трубецкаяны к экесн мен коштасып, бата сурайтын жер1. Б ул ен, ж аксы ауда- рылран ©левдер десе болар едь Сондай -ак «Кн. Трубец­ кая» тарауынык орта шеншдеп орыс даласынын, орыс селосыныц кы скы к е р Ы а жэне б1тер ж ерш деп генерал- ды к зар шеккен ж о лауш ы зйелге ш ы н сырын айтып, жаны ашыран жер1 нэрыз поэзия тш м е н тамаша ауда- рылган жерлер, тары олар бул тараудьщ идеялык та керкемдш KeniciHiH ту й ш ш жерлер!. Б арлы к KyFbiH-cypriH, кы сым-киындыктардын бэршен тайсалмай, С1б1рддп бакытсыз ерше барура бел байлап турран кайсар эйел турандарынан, туып-оскен жершен безгенджтен, тас бауы рлы ктан тастап бара ж атк ан жок, сонын бэрш кимай ж аксы кэре тура, ал 6ip рана улы максатка, б!р рана идеяга байлап барады. «Да, рвем мы сердце пополам Друг другу, но. родной. Скажи, что ж больше делать нам? Поможешь ли тоской! Теперь... Прости, прости! Благослови родную дочь И миром отпусти! ?Kyperi к а к айырылып, ah урран арманын айтып эке- сшен бата тшеген болаттай 6epiK орыс эйелш щ керемет эсерл1 сездер1 куйып койгандай аударылран. Журег!м!з айрылгандай, Экетай-ау, ею жакка. BipaK енд1 амал кандай, Не пайда бар жыламакта? 03IH жалгыз, KiM бар медеу... Амалым жок, Kernip кетем. Бол кызына, S3in демеу, Бер батанды т1лек етем! 12-М. К,а 177

« К уйы п койрандай» дегенiMi3 бул жерде сездердщ тары баска елецдйс элементтердщ дэлме-дэлдИ емес, ондай дэлдж жок, ол ж уректен актарылран сез1мшн дэл, жете бершгенддп жэне онын нускадагы сиякты тиянак- ты туж ы ры м ды турде аз сез, соны уйкаспен берьягендМ. Ш ы ры с C i6 ip iu H элденеше ж у з ш акырым жерде 6ip кездесетш Kiuii-ripiM каласы ны ц цы с кез!ндеп тунг! суретш Некрасов б1рнеше жолмен, ж ай рана карапайым сездермен колмен койрандай суреттейдк Мороз сильней, пустынней путь, Чем дале на восток: На триста верст какой-нибудь Убогий городок, Зато как радостно глядеть На темный ряд домов. Но где же люди? Всюду тишь, Не слышно даже зов. Под кровлю всех загнал мороз, Чаек от скуки пьют. Прошел солдат, проехал воз. Куранты где-то бьют. Замерзли окна... Огонек В одном чуть-чуть мелькнул... М у н д а керш отырмыз: кереметтей р омантикалы к об- раздар, раж ап тенеулер, ж ар кы раган бояулар жок. B i- рак, онын есесше мунда кан ш ам а поэзия бар, кандай ш ындык жатыр! Ci6ip каласыныц осы нагыз реалиепк картинасынан терен ой-шк|рдщ анык, ерекше образдар- мен бейнеленгешн керем1з жэне буран улкен поэзиялык касиет 6epin турран a.iri ерекше образдар болса, ал енд1 сол образдарды жасап турран, жогарыда айткандай, ка­ рапайым сездердщ келте сейлемдер ш ш д е орынды киы- су екенш'анрарамыз. К. Бекхож ин мен К.. Саты балд ин тупнускадагы осы 6ip картинаны ц реалиетж образдарын, сез кестесппн карапайымдылырын, л аконизм ш ф о р м а л и с т, «дэлме- дэлдж » жолмен емес, творчестволык жолмен аударран. Куигп аяз, ends жол 6ip, . Таянган сон кун шыгыс жак, Уш жуз шакырым легенде кур Кездесер 6ip каласымак. Тек куана кез саласын, Коныр уйлер кершгенде, Кайда адамы? Танданасын, Hrrepi де урмегенде. 178

Бэр!Н аяз tore тыккан, 1ш пысканда iuieai шай, Кайда конырау даусы шыккан? 0тт1 солдат, квп шаналар, Терезелер калган катып. Тек 6ip уйден сэуле шыкты... Ci6ipflin аязды, карлы даланын ауыр жолы, элдекай- дары каласымак, коныр уйлер, эу деп ун ш ы гармайты н иттер у й ш ш терш е т ы ры л рэ н туррындар, 3epirin ш к е н шай, тунде элдекалай ш ыккан конырау даусы, етш бара ж атк ан солдат, ш ана, каткан терезелер, ж алры з-ак тере- зеден ш ы к кан сэуле... B ip к е р ш с т щ езш де эркайсысы ез алдына белек-белек картина боларлы к (егер жеке-жека суреттеп жатса) накты образдар ш н Tipecin турран ж ок па? Бул жерде аударманын ж аксы ш ыкканына тэн п болумен 6ipre, Некрасов поэзиясынын ерекшел1гщ тани- сын ж эне онын «©ленде орын сезге тар болсын, ойра кен болсын» деген елен сезге коятын ш арты epiKcie еске туседк Аударм а .гсшде дэлм е-дэлш кп сыбана ж актайтындар бэлюм: «бул калай ? М у н ы н Heci ж аксы аудар м а? ©лец- niH буы н саны дег? келмеу1 бы лай турсын, TinTi орыс- шасында ж о к «урмегенге», «танданасын», «iHre» деген урымдар алынран рой! Бул нусканы бузу, ез безмен ке туш ш к , KemipiMci3 кы л ы к» дер. Буран мынаны айту- ра болады: «мундай» ез бет1мен к е ту ш ш к » аударманы тупнускадан алыстатпай, онын поэзиялык рухына кайта жакындатып турса кайтешз!» «Княгиня Трубецкая» тарауы ны н елеул! ке м ш ш кте - р ш де керсету керек деп б1лем1з. А й та й ы к деп отырран кемшшктер!м1з аудармашылардын аударма принципш Tepic укканды ктары н (эдетте шектен ш ы га дэлме-дэл- дй<ке бой у р у немесе ез бетш ше еркш к е ту ш ш к к е салынудан) туран деуге келмейдь Олар кунттыц, табан- ды лы кты н кем дш нен болган-ау дейм!з. О й ткещ аудар- машылар кеп жерде творчестволык anieri дурыс колда- нып жаксы нэтиже шыеарранын жорарыда байкадык кой, ал 6ipaK сол эд1ст1 барлы к жерде колданып шыру- Fa олардыц тагаты жетпеген сиякты. Сонды ктан да сал- FaH жерден тарта женелген эсер бара-бара элареп, солрындап, neft6ip жерлершде ш а тка л ак шытырманра согады. О ндай жерлер 6ipiH iui бел1мшн co h fh еленде- р!нде, екш ип бел1мдеп поэманын ен 6 ip туйш д! жер1 179

боп гсептелетш губернатор мен княгиняныц диалопнде байкалады. Орысшасында керкемдж- эсер эларемейдч кайта барган сайын ш арыктай туседь Некрасов поэма- нын эрбф бел1мшдеп поэзиялык интонацияга лайык белгш 6ip елен мелшерш алын, ыргагынан, уйкасынан ж азбайды да ж анылмайды. «П оэзи ялы к» ерлеу, эше- кейлеу амалын колданбай-ак, ж ай гана «карапайым» энпм елеу э д ш м е н ш ы н ды к cyperrepai кен жайып, ул- кен ce3iM, терен пшрлердй драм алы к дэрежеге ж е ш з е бейнелейдн Ал аудармашылардын суршш, юб1ртжтеп калган жэ- не аяктарын шалые баскан жерлерше карасак, олардьщ элп айткан Некрасовтын стилшен, интонаииясынан ауы ткы п кеткенш кврем1з. А кы нн ы и у л п а м е н эжептэу1р келе ж атк ан аудармаш ылар 6ip кезде ка за к жырынык ш уб а л ан сарынына Tycin, анда-санда уйкасты ры п оты- рып, эрберден сок ол уйкастык езшен де ажырап кала- ды. Бул жерле ана. туса бала, Жана TVFaH nopecTeni Кар суына шомылдырып, Музга белей тербетедй Бул жол 6ip ж агынан поэзияиын шыркын бузып турса, екшчп жагынан: Здесь мать — водицей снеговой, Родив, омоет дочь. Малютку грозной бури вой Баюкает всю ночь. деген тупнускадагы «азынаган дауылдык улыган даусы т у ш боны тербетедЬ деген образ Tycin калып, онын ор- ны на Tim-i баска угы м дагы жэне акылга сыймайтын «музга болел тербетедЬ деген жол KipicripreH жэне «кыз баласын» деген накты угымды «нэресте» деген жалпы угым алмастырган. Страна античных смуглых дев И вечных роз страна... Чу! Мелодический напев.., Чу! Музыка слышна!.. деген орысшасында сондай нэзж, эсем, лирикалы ш у­ ма кты: Бляры заман коныркай кыз, Мзнгишт гулдер жерк

Сыцсып кана эн сызыляы, Бас музыка кушренедь— деп ж асы ты п алган. О н ы к устше, «чу!» деген одагай- дын л ирикалы к peHKi euiin калганы ез алдына, 6ipiHiui eni к о л д а гы у рь,м «кыз» деген сезд1 жекеше тур!ыде жэне атау тулгасында алгандыктан тианаксыз болып ка- лып отыр; сосын бул жерде, «эн сы нсы п кан а сызылды» екен, ендеше «Бас м узыка кунрентш » кисыны ж о к. Аудармада поэзнянын нагыз асылы да ерекшел1п болып табы латын накты образдар ж алпылама, ж ас ы к сездер- мен алынып кеткен жерлер бар. М ы сальп « А пищ а — хлеб да квас» дегенд! «тагамы да тым колайсыз» деп салган. Сондай -ак губернатор Трубецкаяны н алган бе- TiHeH кайтару максатымен: Пускай ваш муж — он виноват... А вам терпеть... за что? деп онын е р ш щ кы лм ы сты екешн баса керсетш безд1р- rici келген жолдарды: КуйеуЫз туткын адам, СЬ не жазып кор боласыз.— деп аударып «виноват» Деген н акты угы м ны ц орнына «туткын адам» деген дэл осы жерде камеею угымды кыстырган. Ж огарыда 6ip мысалды аудармашылардыц 6ipep С03 «жанына» косканын текст1н керкемдш рухып беру у ш ш каж е т деп аткарсак, ал енд1 текст|'н рухьш бурмалап турган жерд1 аткаруга болмайды. И ркутсю - Hin губернаторы Трубецкаяны карсы алган жерде: И дверцы прочного возка Княгине отворил... деген ею жолды: Княгиняга eciK ашты Кулдык урып, курмет eTin?! М ун д а «кулды к урып, курмет eTin» деген осы арада нак эцп м е ш н рухынан туы п тур ган жок. M ine , бул ез безм ен кетуппл1кке жатады. «Кн. Трубецкая» поэмасында окиганын драмалык жел1С1нщ шиелешеш барып шеш1лет1н жер1 губернатор мен княгинянын диалоп. О нда кайарман орыс эйелш щ 181

эдилетаз, озбыр патш ага, билеп-тестеуцй дворяндар ко- гамы на Keri, кайсар мшез1, ерлж KacHerrepi мен кабГ леттер1 айкын кершедь М ш е осы диалог Tayip аударыл- ганмен, онда кейб1р ала ш ы к кан елендер1 де ж о к емес. О нлай елендер сез1м толкынын бэсендетт, поэманын бар лы к ар цауы ш ираты латы н жерде, кейб1р ж ш терш босансытып алган кершедь Айтайы к, Трубецкаянын, ашынып, канды таяк Николайдын сумдык тэртштершщ сырын аш кан ен 6ip уы тты сездер1 солгын тартып, ажарсыздау шыккан. Мын ракмет, сезиизге! Будан бурым ол Gip орта Eai рой шын жер шумары. Николайдын епт1 колы Бфак оны тазалады,— деп басталатын жолдарда, керш турмыз, не бояу жок, не уйкас жок. Шзде Шекспир, Шиллер, Грибоедов шыгармалары- ны н аудармаш ы лары аркы лы енген ж аксы тур дэстур1 бар — ол еленмен ж азы лган диалог сездерде 6ip персо­ н аж бен екш ип персонаждын C93i уйкасу аркы лы тутас 6 ip елец жел1сш тарты п отыруы. М у н ы н сезге эр де, эсер де 6epin отыратыны анык. Алайда мына сез болып отырган аудармада осы дэстур жаксы колданылмапты. Диалог баеталган жердеп: В Нерчинск! Закладывать скорей! Губернатор Пришел я — встретить вас. Княгиня Велите ж дать мне лошадей, Губернатор Прошу помедлить час. деген ж уп-ж ум ы р елендк Багытымыз Нерчинск! Токтамаймыз б1здер мунда. Аялданыз аз гана кун — Келш турмын карсы алуга. деп олпы-солпы етш алган. Сосы н княгиня мен губерна- торды eni реттен ай ткы зу TinTi келгсаз. Б ул окиганы н драмалык дамуына ш агпак енпзедк ейткеш «токтамай-

мыз» деген сез «аплданыз» деген сезден кейш айтылуы керек кой. Княгиняны н арындап алы п-уш кан ж у р е п н керген дуанбасы: «прош у помедлить час» деп аз гана пурсат сурагандай болады. Одан артыкты айтса шошы- тып алатыиын ол керш тур. Сондыктан бул жерш «аял- даны з аз гана кун» деп аудару орынсыз-ау дейм13. Bip жаксысы, мундай а р а -к ш к кездесетш кемнп- лж тердщ ал алы к эсерш журе келе, теселе келе, эдем! аударган жерлер жуып-шайып кетш отырады. Осыдан KefliH «О ры с эйелдершщ» eKiumi тарауы на кешеаз. Б ул «Княгиня Волконская» поэмасы. Стиль жа- рынан «Княгиня Волкоискаянын» е зш д ж кеп ерекше- лжтер: бар. М у н д а энпм е автордын аты нан емес, геро- инянын ез аузынан баяндалады. Сондыктан энпменщ драмалык ж ел1с1 бастан-аяк актарылран сыр туршде лирикалы к сез'1ммен е р ш ю тартылран. А л елендж куры- лысы жешнен поэма бастан-аяк б1ркелю 11 буын мен 9 буыннын шалысып уйкаскан туршен айнымайды. Ау- дармашы Касым Торызаков поэманын осындай ерекше- лж терш тугел ескерш, ш ырарманын рухын урынып, ин- тонаниясын тауып, аударманын тамаша 6ip ты н улпсш жасаган. «Тамаш а \\ ы н у л п » деген, эрине, ете ж огары бага. О н ы аударма тексгшен алган мысалдармен дэлел- дейм1з десек, поэманы тугелге ж а к ы н Kemipin ш ы ккан болар едж, сол себепт1 аударманын айтарлы к айрык- ш алы ктарын атап KepceTin, тек соган байланысты рана мысалдар алумен канагаттанбаклыз. Некрасовтын поэмасына Heri3 болран М . Н . Волкон- скаянын французша ж азы п кеткен материалдары eKeni мол1м. М у н ы орыс т ш н е аударран Некрасовка б 1рнеше кеште окы п берген Волконскаяньщ баласы М . С. В о л ­ конский былай д е т -i: «К еш сайын Некрасов 6ipneuie рет орнынан уш ы п турегеп: «Жетер, тындай алмаймын» деп ж у п р ш пеш тщ касына барып отырып, басын устап алып, балаша жы лаушы едЬ: ¥лы акыннын осы сезБ мшен туган поэманын орыс тш н д е кандай к у н т , кан- д ай эсерл1 екеш б е л г ш де TyciHitcri рой. Ал енд1 сол 6ip кезде б1рнеше рет окыран суйж т! поэманы енд1 к а ­ за к тйшнде кайта окыранымызда, зайыр, алган ocepinia бурыирыдан 6ip де кем тускен ж о к десек асырып айткан болмаспыз. Бул, эрине, казакш асы орысшамен б1рдей ш ыккан деген сез емес. М ум кш , ол аиа тш д щ журекке айрыкша эсер ететш касиеттерше де байланысты шы-

rap, мумкш, 03iMi3re уйренппкп, кэд1мп казакты н ка- лы птаскан 11 буынды 4 жолды кара еленш ш кулакка жарымды тиетш элденедей сыры барлырынан да шырар. Ал, калай болганда да, бул аударманын ек жаксы ка- caeTi foh дейм!з. Адамгернйл акы ннын калам ы н улкен, адал ж урепнщ канына малып отырып жазран осы жа- лыпды шырармасындары кайнар булактай ысты к сез1м- Ri к а з а к ж урегше куя битее, аударманын ен улкен бага- сы сол емес пе! П оэм ан ы оки бастауы н мун, бастасан-ак, аягынан 6ip-aK ш ыгасы н: ты ны с алу, Kiflipy, муд1ру деген жок. Тек,,окып отырранда, ж урепн лушлдеп, тамасына 6ip туш нш ек пайда болады. Ол туйшшек Некрасовтыч ак KaFa3Fa т е г ш п поэмасына езек болран асыл да адал кез жасы. Ш ы гар м ан ы н кекейтест1 ту й ш 1 деген эш сол. M i - не, аудармаш ы осы туйшд! ж е тю зш бере алган деп отырмыз. М у н ы ез кез1'ш збен к е р п ш з келсе, поэманы окы п караныз: Волконскаянын баласын уйктаткан, эке- с1мен тусМ ске н , куйеу1мен турмеде ушыраскан, П у ш - кинмен сырласкан, О бн рд еп куйеуш е барран жерлерше келгенде кандай сез1м билер екен а з д 1? А л ещи акы ннын осы айткан асыл ce3iMiH, ярни ш ы - рарманын кекейтесп туйш ш аудармашы кандай жол- мен, кандай амал-тэсшмен жетк!зд1 деген сурак туады ? Б уран творчестволык жолмен деген 6ip-aK сезбен ж ауап берер едж. Kaficu 6 ip творчествонын болмасын турлер1 эркилы болаты ны сиякты, онда катып-сенген, кайнап б1ткен 6ip рана трафарет у л п болмайтындыры сиякты. К. Торызаковтын аудармасы поэзиялык аудармадары кептеген м ум кш ту р д щ 6ip Typi рана. М ун д а дэлме-дэл- д ж т щ мойынтыры да жок, еркш дш тщ ж е ш осы екен деп лага ш абаты н бас асаулы к та жок. Н усканы н идеясын бойлай урынып, ce3iMiH мекдей игерш, творчестволык еркш джпен аудару бар. Б у л ерю ндж аударманы нуска- дан алыстатпайды, кайта жуы ктата туседь (Сезбе-сез- д ш марнасында емес, керкемдж марнасында). Дарнга! Болмады рой болжаранын! Экеса тунгыш улын, сорлы жарын Kip жуып, KiHfliK кескен ез уйЫде Керуге сум тардырдын жазбаганын. О сы ны аударма деп ойлаура бола м а? Д э л 6ip бай- ырры, ш ынайы каза к елеш дерлж. MiHe, сондыктан да бул тупнусканы н рухына деп келш тур. 184

Увы1 Предсказанье его не сбылось? Увидеться с бедной женою И с первением-сыном отиу довелось Не здесь — не под кровлей родною! «Увы!» деген одагайды тап осы жерде «дарига» деп «под кровлей родной» деген орыстын ен ж ы лы сез!м!не байланысты калы птаскан сез TipKeciH «Kip ж уы п, м н- днс кескен оз уйшде» деген казакты н соган лайы кты идиомалы образымен аудару жэне «с бедной женой» де­ ген создерд1 дэлме-дэлд1кт1 куы п «сорлы эйел1мен» деп аудармай «сорлы жарын» деп аудару, «увидеться дове­ лось не здесь» деген сейлемд1 «Kepicyre тура келмед1» деген сиякты «дэлджпен» бы лж ы ратпай, «керуге сум тагдардын жазбаианын» деп аудару Торызаков акын- нын квркем творчестволык ofliciH устап, к а з а к т ш н щ мол байлырын ерк1н де орынды пайдаланганы н керсете- дь Сондай-ак Волконскаяны н KyfteyiHiH турмеде берген орамалына жазран сездер1н алы п караныз. Жан достым, басын азат, уксан секпе! Тшеймш жарымныц да мукамауын Кош! Салем бесжтеп жас бебекке.., Эйтпесе Волконскаянын экесш н айткан жубаныш сездерш алыныз: Жукт!ст, сак бол киын расында. Туб! ип болар, балам, шыда сынга. Кетерде жалгыз вз1н узатып ен. Келгенде баланы устап шырасын да! Кандай карапайым создер! К,андай ж ы лы , табири сездер! М ун да аскактаган лешрме сез1м де жок, тан-та- маша калдыратын ражайып картина да жок. BipaK, онын ececiHe, адам ж у р е п ш к аки кат поэзиясы бар! ¥ л ы идея жолында м э н г ш к каторгара ке с ш п , ауыр тардырра бе- л1н бекем буран ердщ суйген ж арымен кош тасып, артын- да калып бара жагкан бвбегше сэлем айткандары каны сорраларан ж урек свздерн cyftiKTi кы зы ны н зор кайгы- сына inrreft ортак болран кар т экенщ кы зы ны н ж аны на медеу салран кун шуарындай жаркын умгг пен жылы ж убаныш сездер1 тыннан ойеандай берйпген. Сонымен катар, бакытсыздыктын сан алуан азабын тарткан ауыр жылдарында кол уш ы н 6epin, демеу бол-

ган орыс халкы мен орыс адамдарынын и п ж аксы iere- piH еске Tycipin алрыс айткан Волконскаянык ш ын ж у­ рен сырын тугел кенлрмей-ак. 6ip у з ш д ю н кел-прешк: Жол журд1м, кугын керд1м, жиЬаи кезд1м, бзшде каторганын журген кездщ. Уа, журтым, шыдатпайтын салмактарра Тек сенщ жэрдемщмен FaHa тезд!м, Кайрыдаи журсе-дагы зешп басьщ, Квз1мнен жас тамралы турран жерге, Сен бурый тамызрасын кездщ жасын!.. Суйесщ бейбактарды, орыс халкы! Михнат менi саран жакындатты... «Зан сеш коррамайды каторгада». Деп одi елдщ маран жас пен карты. Н агы з карапайы м к а з а к елендер! емес пе! Поэма бастан-аяк осылай, 6 ip улг1ден аумай, айнымай, теп-те- ric боп шыккан. BipaK осы карапайымдылык аударма- ш ын ы ц дэрежес1зд1гш емес, б ш к акы нды к epeciH, ул- кен акындык енерш ангартады. Б ул жерде карапайым- ды лы кты 6i3 карадуреш деген м агы нага карама-карсы алып, оны аудармадагы колданылган творчестволык эд ю тщ ж е м ю деп туешеех ж эне к а з а к поэзиясынын ер- теден калы п таскан турлерш, т1л байлыгын еркш игер- гендж тщ бел п ш деп тан ы сак аудармаш ы Касы м Tofu- заков орыстын классикалык поэмасына, онын рухына, интонациясына, ыррарына к а з а к т ш н д е 6ipfle-6ip сай, л ай ы к ту р шебер тауы п аударган деп айта аламыз. Осы шебер карапайымдылыкты когамнын казакшасын ту- тас окы п та, талдап окы п та керуге болады. Тутас окы- ганында, алдары тарауда уш ы раскан кейб1р шаткалан- дарга кайты п сокпай, каска жол га тускендей сыза женелесщ, тайпалган жоррара мшгендей тербеле де толкисын, жорралай да жуйткисщ, сейтш, поэманын калай таусы лраны н бы шей де каласы н жэне MeflipiH канбарандай, таусы лраны на 6ip секундтай epiKci3 на- лыгандай боласын. Талдап окыганында, аударманын ж ам ан аударма сиякты емес, ка за к поэзиясынын тел елеш сиякты к а з акш а болып ш ыкканы н (к а зак сездер1- HiH кез келген т1 р ке с М н 6api б1рдей казакш а бола бермейдО KspeciH. К а з а к ш а болганда, Некрасовты н аны к пийрл1, ыстык cesiMfli, ки ы ннан ж е ш л киыстырран карапайы м еленде- piHe барабар аудармасы да магналы, ж аты к, т1лге жещл. 186

журекке жылы, уйкастары кысылыссыз ундескен, кеп жерлержде тын, соны, байырры к а з а к элендер1 болып шыккан. ©ленте интонациалык бону беретш одатай- лар мен к а р а т а сездер, поэзияда идея мен керкемдж турд1 туй ж де йтж образдар мен тенеулер, афоризмдер мен идиомалар казакш а балауы табы лы п бершген. «К у- лыным», «боэдагым», «Tipi жет1м», «Kip ж уы п, кшд|к кескен жер», «кеше гор а к суттшц, ата-ана!», «иненщ жасуындай», «61зд1 жерге каратканы н», « ш п алар тэу- ip^epi», «ойнауш ы ем кулагы нд а арры м актыц», «аярым- ды кия бассам», «6ip кезде асыр салып ойнап кулген» деген сиякты сез т1збектер1 к а з а к т ш н д е п кун арл ы ку- ралдарга жатады. О сы тэр1зд1 сансыз коп бай бейнелеу куралдары орынды ж ум сал ган ды ктан аудар м ан ы н сти- лш е онды аж ар 6epin турганы даусыз. А л енд1 аудар- маиы н кейб1р байкалган ке м ш ш кте р ! де осы элпндей к а з а к эдеби т ш н д е п бейнелеу куралдары болып кеткен сез TipKecTepiH орынсыз колданган реттерден ту ган ке- ршедь Нурлы ед1 жаудыраган кез!м бурый, ЯСбектей кулпыратын кара бурым, Алкызыл eni бепм алмадай ед, Kapinri ем жазык мацдай кырлы мурын.— деген оп-онды еленд! ж алан езш окыса, Mini ж о к-ак си­ якты. А л у нш п , орысшасымен салыстырып окыса, бул ш ум акты н Tepic магнасында « казакш а» болы п ш ы к ка- нын байкаймыз. Орысша нускадагы: Очей моих томных огонь голубой, И черная с синим отливом Большая коса, н румянец густой На личике смуглом, красивом,— деген эдем! орыс эйелш щ кескш ше тэн кездерш щ ке- г 1лд1р‘ ш аш уы жэне бурымнын улкен, ж у з ш щ кокыркай eKeiifliri казакш асында бермшей, онын ececine орысша- сында TinTi айты лмаган « ж азы к мацдай, кы рлы мурын» деген кержтер кыстырылган. Кыскасы, Некрасов сурет- теген орыс эйелш ж келбеп, А бай суреттеген к а з а к ' эйе- Л‘Н‘Ч келбетше уксап кеткен. B ip Tayipi мундай реттер 1луде 6ip кездеседь Сайып келгенде, «Орыс эйелдершж» казакшага бул секции carri аударылуын эдеби 6MipiMi3Aeri куана ай- тар лы к окирэ деп бжу керек. 187

П уш ки н мен Лермонтовтын dip кезде А бай аудар- малары аркы лы ка з а к эдебиетЫ н тел iciHe улкен улес косканы сиякты, орыстын улы демократ акыны Некра- совтын да ешй осы там аш а классикалык поэмасымен казакты н б у п н п поэзиясынын еркендеп ecyiHe THicTi улес косаты ны анык. О ры с эйелдермпн эр зам андагы окды касиеттерш эр ж арынан бейнелейтш Татьяна Ларина, А нна Каренина, Пелагея Ниловна, Любовь Яровая, Зоя Космодемьян­ ская, Ул ь я на Громова, Л ю б о вь Ш евцова сиякты ез- дерше таныс, cyfiiKTi образдарды н катары на казак окуш ы сы енд1 Некрасов ж ы рлаган орыс халкы ны н каЬар- ман эйелдер1 Екатерина Т рубецкая мен М а ри я Волкон- скаяны н ж ар кы н образдарын косатын болады.

Г. В ПЛЕХАНОВ ЭСТЕТИКАЛЫК К63К.АРАСТАРЫ, Искусство мен эдебиет теориясында осы кун1 ешкан- дай дауы жок, айдан ан ы к секшд1 бол Fan мзселелер бар. Айталык: искусство деген не? О л Q3i кайдан, ка- шан, калай ш ы к кан ? М а вдаты мен м азмуны не? А дам - ньщ енбегше, когамнын, oMipine кандай катысы б ар ? Искусство тарихйнын котам тарихымен байланысы бар м а? О н ы н даму зандары кандай? т. т. осы сиякты. эстетика рылымынын белдеул1 мзселелерi. Б ул мзселелер Ka3ip « Э л ш пе» болганымен, будан 60— 70 жылдар бурын ту й ш кеп тусш1каз, шытырманы коп киын мзселелер болатын-ды. Рас, крепостык Россияда Белинский, Герцен, Черны­ шевский жэне Добролюбов сиякты улы революцияшыл- демократ сыншылар элп айткан эстетика мэселелершщ бетш аш ып дурыс memiMin табуга атаулы енбектер ci- Hipfli. Оларды ц м атериалиста непзде насихаттаран са- лалы пшрлер1 орыс мэдениетшщ тарихында аскар бел жасап, болаш ак марксист! философиясымен ундестц марксист!к эстетиканын кептеген ж эйттерше эз1р л1К жардай турызды. Алайда, 1870— 1890 жылдардары либерал «халы к- шылдардын» идеалист1к козкарастары философиялык жэне эстетикалык ой-парасаттын дэрежесш кайтадан кулдилатып. Kepi кетардк О ты з ж ы лга ж у ы к билеп тес- теп, бел алый калган «халы кш ы ларды н» М ихайловский, Лавров, Волынский, Гершензон, философ Скабичевский сиякты беделд1 теоретиктер мен с ы нш ы л ары эстетиканы субъективт1к идеализмш ц батпарына белшесшен баты-

рып, ж уртты н басын толып ж атк ан идеалисток батпатс- тармен ш арлатаны мэл1м. MiHe осы жагдайда Россияда алгаш марксизм туыи квтерш манданта ш ыккан Георгий Валентинович Плеха­ нов алдымен сол «халы кшылдармен» беллесin куреске ту с ть IpreciH кемш, гамырын ж айы п калган ектем тео- рията е л н ре соккы беру, оны эбден маскаралап, иже алгысыз ету — онай Miидет емес едй Со л киын да ип- л ж п мш детн Плеханов ойдагыдай орындап шыкты. Плехановтын ол кездеп философиялык енбектерш жога- ры баталап, В. И . Л енин былай деген: «20 ж ы л ш ш д е , 1883— 1903 ж ы лдары ол acipece оп- портунистерге, махистерге, халыкш ылдарга карсы талай там аш а ш ы тарм алар бе р д Ь (Ленин, X V I I т. 415— 416 б.) . Халы кш ы лдарм ен катар идеализмн1н баска турлерш де кещнен сынай отырып, Плеханов в зш щ екбектершде м арксизм нщ н е п з п мэселелерш ж ан -ж акты тусшдирш бере алды. О ры с коммунистерш щ алташ кы урпагы ту- гслдей П лехановты н осы енбектершен тэрбиеленш есть С о н ды ктан д а Ленин марксизм философиясы жайында- гы П лехан овты н ж азган дар ы н те п е окы п ш ыкпай сана- лы коммунист болуга болмайды деген болатын. М а р кс и зм н щ ipi насихатш ысы болтан Плеханов м а р к с и с т эстетиканын да ipreciH калауда орасан коп кы зм ет icrefli. О н ы н кептеген эдеби сын м акалалары (Успенский, Каронин, Н а у м о в т. б. халы кш ыл ж азуш ы - лар туралы), улы орыс революнионер-демократгары же- н ш д еп енбектер1 (Чернышевский, Белинский, Добролю ­ бов, Некрасов туралы ) жэне искусство тарихы мен тео- риясыиа эдей1 арнап ж азган «Искусство жэне котам eMipi», «Адресс1з хаттар», «Пролетариат козталысы жэ­ не бурж уази я искусствосы», «Французды н драмалык эдебиеи» т. б. Россияда м аркси спк эстетика тылымынын дамуына улкен багалы улес косты. Плеханов искусство тар и хы н терен зерттеп, у ш а н те ж з мол материал жинап алып, сол непзде марксиспк эстетиканын катидаларын бастап жасады. Ж о гар ы д а айткан эдебиет пен_ искус­ ство теориясынын б1здш тусымызда элшпеге айналган мэселелершщ Ko6i MiHe осы Плехановтын терен жуйел1 Философиялык енбектерш щ нэтижесшде айкын болды. Эрине, будан келш, Плеханов уагыздаган эстетикалык ж уйен щ бар лы к жэйттер1 б iрдей м ултж Н з дурыс екен 190

дсп укп ау керек. О н ы и 1908 ж ы л дан к е й ш п меньшевик- TiK квзкарастары жэне одан буры н да диалектикалык, материализмнен а р а -к ш к ауы ткуы на байланысты кей- 6 ip идеологиялык кателжтер1 онын искусство теориясы- на, a cipece эдеби-сын кезкарастар ы н а эсерш ти пзбей KofiFan жоп. Сонды ктан П ле хан о вты н енбектершде жет- пей, немесе Tepic айтылран кате п1к1рлер аз кездеспейдн TinTi оны н ез1не e 3i кай ш ы келет1н жерлер1 де ж о к емес. Эйткенмен П лехан овты н кател1ктер1 мен кай ш ы л ы к тар ы . на сын кез1мен карап, онын м а р к с и с та эстетика ры л ы - мына коскан мол улесж кунды мура, кы м бат казы н а ре. тжде бупнг1 совегпк социалистж эстетиканын пайдасы мен каж етш е асы руы мы з керек. Искусствонын тарихын Плеханов непзшде диалек- ти калы к материализм туррыСынан тус1нд1ред1. Искусство адам баласындагы субъектавт1к идеянын бейнес1, яки абсолюта рухтын' дамуындары 6ip баскыш деген сияк- ты, аз тусындагы жэне езжен бурынры идеалистж урым- дардын 6apiH эшкерелеп, ол искусствонын тупк1 Teri мен TeTiri корамнын экономикалык вм!р1мен байланысты екешн ашып корсета. Искусство, идеалистер айткандай, адам бойындары элденендей идеянын немесе адамнан тыс объектива абсолютт1 рухты н елес1 емес, енд1р1стж нег1зге курылган корам е м ;рж щ керкем KepiHici. С о л се- беп™ корам санасынын баска турлер1 сиякты искусство да марксизмнщ материалистж философия тургысынан танылады. Эстетиканы философияга карсы койран эрки- лы бурж уазияш ы л эстеттер мен идеалистерге карсы ку- ресте Плеханов эстетика тек марксистж философияныц теориясына суйенш кана ж аксы дами алатын рылым екегпн айкын дэлелдед1. «Философия' эстетиканы сырып корген емес, кайта оран жол аш ып келдн оран мыкты ncri3 табура тырысты. М а те р и ал и ста сын жен1нде де осыны айтуиа болады». ( X IV т. 189-6.) деп П леханов оркашан Белинский мен Чернышевскийдж жэне Д обро- любовтын улгю ж бетке устап отырды. О л булардыц кептеген дурыс ппбрлерж кабылдап марксистж эстетн- KaFa мирас eTin пайдаланды. Эдебиет пен искусство тео- риясын диалектикалык материализмге ен ж акы н экелген улы революционер-демократтардын тэ у 1р каридаларын ID1

марксизм философиясымен ж етш д1ре, толыктыра, ай- кындай келш, Плеханов 1899 жылы е з 1и)ц атакты «А дреаяз хаттарында» былай деп жазады: «Сын (дэлГ рек айтканда: эстетиканын рылми теориясы) будан бы­ лай тарихтын тек м а т е р и а л и с т урымына суйенш оты- рып кана uirepi баса алатынына кэмьл сенем1н» (X IV т 3 0 -6 .). Сонымен катар Плеханов рылыми эстетиканын дуние- ж у з ш к искусство тарихына арка ripeyi керек екешн аптгы. Искусствонын шыккан тегш, тарихи адам KOFa- мында аткарран ролш, эр ел, эр заман, эр жаядайдары алуан тур л 1 кубылыстарын терен зерттеп баралаганда ра­ на онын взш дж закдарын yFbinyFa болатынын Плеханов кисын ретшде уагы здап кана коймай, ic жузшде, пакты ез енбектер1мен дэлелдеп Kepcerri. Бул женшде Плеха­ нов М аркс пен Э н гел ьс п н рылми эдш ш колдана £нлдк Эстетика теориясын ол искусство мен эдебиеттщ накты тарихына курды, ярни езш щ теориялык жинактау коры- тындыларын ол куррак топшылау емес, мол материал- ды терен зерттеудеп барып шырарды. М аркс пен Энгельс е з д е р ш т жана озат философиясын жасауда Гегельдщ лиалектикасын пайдаланып, онын и д е а л и с т мазмуны- иын орнына м а т е р и а л и с т мазмун алганы сек1лд1, Пле­ ханов та м а р к с и с т эстетиканын нег1зш калауда Ге- гельдш эстетикалык кодексше суйен1п, «искусствонын мазмуны болатын нэрсешк ез1 дэл шындык» (XVIII т. 146-6.),— дед!. BipaK шындык деген урымды ол Гегель- ше абс'олю гпк идеянын (дуниежуз!л!к рухтын) KepiHici деп укк ан ж ок, М арксш е укты : материалдык eMipflin KepiHici деп б1лдк Сонды ктан Гегельдщ эстетикалык тео. риясын П леханов матерналист!к тургы дан пайдаланды. Гегель философиясынык и д е а л и с т Heri3iHe карамастан оны М аркс пен Э н гел ьсп н сынай отырып жорары бала­ ганы сеюлдк Плеханов та Гегельдщ эстетикасын идеа­ лизм) унпн сынай отырып, iiniw ieri пайдалы дэндерщ та- уып icxe ж аратады жэне онын жалпы эстетикасы жен!нде мынадай дур ы с nixip айтады: «искусствонын манызы мен тарихын yFy жумысында бул ijirepi баскан .ipi адым е д Ь ( X V I I I т. 144-6.),— дейш. Гегельдщ эстетикасына П лехановтан бурын барран Белинский мен Чернышевский болатын. Булардын мате­ р и а л и с т кезкарастары на сай жасалган жана корытын- дыларыкын к е б iне косыла келе, Плеханов олардын жет- 182

к!л1кс13 жерлерш м атери али ста диалектика теориясы- мен жет1лд1редь Мысалы, Чернышевский де искусство eiwipfliR, шындыктын сипаты деп бш дь Осы туррыдан ол эстетикалык утымдардын экономикалык турмыспен бан- ланысты екенш Kepcerri, эдебиет пен искусствонын жоме эд ем ш к деген TyciHiKTiH таптык сыр-сипаты болаты- нын д элелдед i; сондыктан ол езш щ эстетикалык енбек- TepiHiH бэршде искусство теориясынын Heri3i искусство тарихына Tip&nin салынуы каж ет деп урындырды. Ал enfli Плеханов Чернышевскийдщ осы корытынды- ларын тугел макулдаумен катар, оларды толыктыра да аныктай туседк И скусство ехй р д !.бейнелейш деу дурыс болтанмен, мунык a r i де кет1к турган ж ер1 бар дегенд1 айтады ол. «Искусствонын OMipfli кайтып бейнелейтш н тусш у ymiH, онын механизмш тусш у керек» дейд1 Плеханов. Онын бул жерде «Механизм» деп отырраны ем1рд1н, ко­ рам дамуынын зандылыры. А л муны дурыс тусшд1ретш тек марксизмнщ тарихи теориясы. Ендеше рылми эстети- канын да мыкты Tiperi осы о з ат тарихи материализм теориясы болу керек. Искусство теориясынын квптеген келел1 мэселелерш марксизм рухы нда' шешш, насихаттау жумысын П леха­ нов сонау коне замандары халыктардын искусствосынан бастайды. Бул женшде жазван онын алрашкы енбектер1- Hiii 6 ipi 1899 жылы басылран «А д р есаз хаггар» бола- тын. М унда 6i3 П лехановтын искусство тарихынан керемет мол материалды игерген1н корем!з. Ocipece искусствонын тупю шыккан тег1н дэлелдерлж материал теш зш е терен шомып, ерк1н кешкенш байкаймыз. Сол бай материалды кен зерттеп, сайып келгенде шырартан Плехановтын туйшд1 корытындысы искусствонын кашан- нан корамдык кубылыс екен1н, онын бастан-ак адам корамынын экономикалык турмысынын тьпегшен туран- дырын уэж деу болды. Алгаш кы корамныц адамдары арасында таптык айырмашылык ж ок кезде искусство Ti- келей OHflipic куш1 мен e n aipic катынастарынан тэуелд1 болтан. Сол себепт1 искусство енбектен коп сон туран жэне эуелг1 кезде тек енбект1н кездеген максатын кез- деген. «Енбек искусстводан улкен, сосын жалпы алранда, адам айналадары нэрселер мен кубылыстарра эуел баста утйлитарлык туррыдан карайды д а, тек кейш келе эсте- 13-м. 193

тикалы к туррыга кешед1» (X IV -т. 78-6.). М ш е бул кез- кар ас шынында идеализмге ауы р соккы еда. С е й т т , ис- кусствоны н ш ы ккан теп енд 1р1ске, eiuipre, енбекке байла- нысты болса, онын осы байланысы анырында тарихтыч барлык кезендершде сакталады . Тек, 6ipaK, олардыц байланыс Typi рана эр заманда езшше езгерш келедь Ж огары да айткандай, коне заманда, таптык KOFaM пайда болран кезде, искусство экономикалык GMipre тгке- лей байланысты болды десек, сонынан, корам кайшы- лыктары удеп, тапты к т ен а з д ж шыккан дэу1рлерде ендГ ол екеуЫ н тж елей байланыс Typi калып, баска фактор- лар аркылы баспалдактап барып байланысу Typi туады. BepipeK замандарда «Экономиканын искусствога жэне баска д а идеологияларра тжелей acepi жалпы ете сирек кездеседь Кебшен кеп эсер ететш баска фактылар. Сая- сат, философия, тары сондайлар» (Х-т. 295— 296-6.). « А д р есаз хаттар» деген енбепнде Плеханов алрашкы адам корамынык искусствосына кеб1рек токтаса, ал енд'1 OFaH шесе жазран «X V III расырдары француздын драма- лы к эдебиетп мен живописше социология туррысынан Караганда» деген макаласы нда алдынвы ой-пш рлерш дамыта келш, кейшп корамдардары искусствора талдау ж асайды. М унда искусствонын мазмуны мен турлер! KOFaM OMipiHiH 03repiciHe карай 03repin келгенш дэлел- деумен 6ipre, сол е згер кке улкен uieuiyuii эсер етет'ш непзп факторды айрыкша керсетедь Ол фактор — тап Kypeci. «Цивилизациялы корамда эсем енердщ дамуын тап Kypeci билейдЬ. («Плехановтын мурасы», т. III, 179- б.) — дейд1 Плеханов. Бул nixip Плехановтын барлык енбектерМ н. жулыны десе болады. И скусство 0м1рд1 бейнелегенде кайтып бейнелейт!н механизмш тусш у керек деген туйшд! тезисше Плеханов мынадай шеилм жалрайды: «Ал цивилизациялы халыктарла тап Kypeci осы механизмшн ен макызды TeTiriHiH 6ipi болып табы лады » (X IV -t . 11 8 -6 .).Тек искусство рана емес, бук|'л идеологиянын тарихында тап Kypeci кандай роль аткарады деген мэселеш Плеханов марксизмшн «бую л откен тарих тап куресш ж тарихы» деген неИзп тезисш ш рухында шешед|'. «Идеологиянын тарихында тап Kypeci улкен роль аткарады ж эне бул рольдыи шы­ нында маныздылыры сонша, тапсыз алрашкы когамдар болм аса, баска 6ip корамдары барыттар мен идеялардын тарихы н сол коеамнын iiuiH ж айларан тап курешмен та^ 194

ныспай тур ы п ту с ш у TinTi м ум кш емес» ( V I I I - t . 172-6.). — дейд1. Искусствоны KOFaM eMipiHeH «дербес», «тэуел аз» тап­ тык максаттан «аулак», саясатка, моральга «жат» нэрсе деп уарыздаушы идеалистердщ реакцияшыл теориясына карсы искусствонын идеялылырын, тап к у р е сш т куралы екен1н пакты фактылармен дэ'лелдеп корсету кез1нде та- маша революциялык кызмет ед1, керемет ерлж енбек ед1. Плехановтыц бул м аркси ста шецнмшщ мацызы 6yriHri озат идеялы совет искусствосыньщ революциялык рухын бурж уазиялы к дуниенщ 1р1п-жид1п бара ж аткан «идея- сыз» искусствосына карам а карсы койып отырган жар- дайда д а ете-мете зор. Тары 6 ip тамаш а нэрсе Плеханов искусствонын те- гш, тарихын, даму жолдарын материалиста тургыдан танып, онын таптык, идеялык тэуелд1л1г1н таптык корам- дары Heri3ri сипаты деп керсете кел1п, бул женшдег! дв- pexi урымнан, 6ip жактылыктан, соииологиялык ж алан схематизмнен сактандырады. Матери ализмнщ жаны, езег1 диалектика екенш ж аксы б!лет1н Плеханов эконо- микалык материализмн1н турпайы корытындылары мар- ксизмн1н диалектикалык материализм эд1с1не он кайна- са сорпасы косылйайтынын ескертедь Искусство эконо- миканыц бейнес1 немесе тап куресппц бейнес1 дегенге искусство мен эдебиегпц ж еке кубылыстарын корам емР piHfleri баска д а шым-шытырык элеум етпк кубылыстар- мен байланысты алып, кайшылыктарын диалектикалык тэс1лмен ажыратудын орнына, онын нарыз сырын тура- дан-тура баттитып экономикадан немесе ж еке 6 ip таптык жагдайдан оцай 1зд еуш ш кт1 Плеханов эрдайым катты сынга алып отырды. Мысалы, грек заманындары эртурл1 стильдерд1 Грециянын экономикалык куй1нен тудыррысы келген Фейергердтын олак, турпайы тэс1л1н Плеханов орынды сынайды. Турпайы социологиянын искусство мен эдебиет тео­ риясына тиген С|'лтес1 6ip кезде Плеханов эшкерелеген и деализмтк толып ж аткян турлер1нен б 1рде былай емес екенд1г1н 613 KeftiHri совет тусьгнда да кордж. Плеханов- тан диалектикалык материализмнен тайтанап шыккан кейб!р кателер1н онын енегел! Tayip пш рлер1 етш кер- ceTKici келш, ал онын турпайы социологизмд1 диалекти­ калык материализм тургысынан сынараи марксист1к кезкарастарын элемге РАП -шы лдар мен КДЗАП-ш ы лдар 195

«Плехановтын артодоксиясы уш ш » деген уранмен Пле- хановтын кунды мурасын Tepic таныткан-ды. Ал дуры- сында Плехановтын эстетикалык кезкарастары искусст­ во теориясында идеализмге кандай катгы соккы болса, диалектикалык материализмшн ж ау ы — турпайы социо’ логизмшц консепциясына да сондай соккы. «И скусство eMipAiK бейнеЫ» деген формуланы Пле­ ханов «искусство кебш е kof3m eMipiHiH бейнесЬ (Х1Х-т. 39-6.) деп толыктырып, искусствонын когамдык кубылыс екал и баса керсетедк Искусствонын айналдыратын заты мен алдына коятын максатын д а Плеханов осыган сай тусш ед ь Бул ж енш де д е Плеханов езж ен бурынгы ре- волюционер-демократтардын niKipiH куаттап, гылым мен искусствонын мазмуны жагынан, философиялык Mania- сында. ешкандай айырма ж ок деп б 1лед1, ейткегп гылым да, искусство д а шындыкты керсетед1, айырмасы-ак: гылми топш ы лау шындыкты логикалык угым аркылы та- нытады д а керкем шыгарма шындыкты накты, сез!мд1к образдар аркылы бейнелейдг Екеуш щ де Ty6ipi элеу- м е гп к са н а га т 1реледк Плеханов искусствода ой мен ce3iMAi б о л т тастамай- ды, exeyiH катар алады. Сондыктан д а ол искусство ар­ кылы адам дар 6ip-6ipiHe тек сез1мдерш гана 6ixflipeai деген Л. Н. Толстоймен келшпей искусство аркылы адам дар 6ip-6ipiHe ойын д а б1лд!ред1 деген nixipfli куат- тайды. «И скусство айналадагы шындыктын, осержен туган сез1м мен ойды адам кайтадан ce3iHin, толганган жэне сол сез1м мен ойды б е л г ш 6ip образбен бейнелеген кез- ден басталады» (X IV -т. 2-6.). И скусство ж еш ндеп е зш ж осы аныктамасыиа сэйкес П леханов эрдайым и скусство шыгармасынан алынатын эстетикалык рахатты н н еп зж д е когамнын пайдасын кез- дейтш ниет болуы керек деп бнледг. Искусство корам ем1- piiiin бей н еа болса, тапты к курестш куралы болса, ол ойсыз, идеясыз, тек ceaiMre гана куры лган ермбк болуга TuicTi емес. Осыган байланысты ол «искусство искусство ушш» деген идеалист! к аныктаманын непз1 бол­ тан Канттын эстетикалы к теориясын сынайды. Бул теория бойынша, ондылык деген угым мен пайдалы де­ 196

ген урым кабыспайды, ниет арал аскан ж ерде ондылык та, сулулык та жок, эстетикалык рахат та жок. Ондылык пен сулулы к туралы yFbiMFa мундай титек, м аксат ара- ласса, онда ол таза эстетикалык у рым емес, искусствора ж ат урым. Канттын эстетикалы к у рым мен эстетикалы к рахат туралы теориясынын мазмунын осылай баяндай келш, Плеханов мынадай саю жасайды: «Бул жеке адамнын басына колданганда ©те дурыс. Егер мына кар­ тина маран THiMfli болгандыктан рана унайтын болса, онда Meniii урымым, эрине, мулдем таза урым боп шык- пайды. Ал eaai 6i3 ковам тургысынан караван кезде, мэселе езгередй Алгашкы тайпалардын искусствосын зерттеу ici мыианы к ерсетп: kof3m адамы эуел1 заттар мен кубылыстарра утилитарлык туррыдан карайды’ да, тек KefiiH келе олардын кейб1реулер1 женш де эстетика­ лык TypFbiFa Koiue.'ii. Бул жардай искусство тарихына жана жарык Tycipin айкындай тустн Элбетте, пайдалы заттын 6api б 1рдей корам адамына эдем 1 керш е бер- мейдй 6ipaK тек пайдалы зат кана OFan эдем1 кершетпй даусыз, hfhh онын кунелту уш ш табиратпен немесе б а с­ ка 6ip корам адамымен куресш де мэш бар нэрсе эдем1 кершедй Буран карап, корам адамынык утилитарлык туррысы онын эстетикалык туррысымен б!рдей деген сез шыкпайды. Ондай niKip жок. Пайла — парасатпен таны, лады, эд ем ш к — мензеу кабйпет1мен танылады. Алдыц- рысынын epici — есеп, ал со н ры сы ш ю — сезш» X IV-t. 2-6 .). Бул жерде Плеханов Канттын максатка, пайдага карсы кезкарасын материалистш туррыдан дурыс шенеп отыр. Искусствонын жэне онын эстетикалык рахат, эде­ м ш к, ондылык сиякты неп зп категорияларынын утили­ тарлык, когамдык сипатын дуры с аныктап отыр. BipaK сонымен катар Плехановтын ез кезкарасында кателер ж ок емес, Плехановша Канттын теориясы тек корам женшде рана (корамдагы тайпа, халык, тап ж еншде) Tepic, ал жеке адам женшде дуры с сиякты. «Ж еке адам ­ нын басындары ун ату кабш етш аныктайтын лэззэт мак­ сат атаулыдан аулак» (X IV -t. 118-6.) — дейд1 ол. Ж еке адамды корамнан жырып алып кар ау Плеха- иовтыц методологиялык к а т е а елi. Корамдык жеке адамнын ойы, ce3iMi каншама дербес, окш ау кершген- мен, тупкш гш де б е л г ш 6ip топтын, кауымнын ой-сезь м1мен уштасатынын, Ленин сез1мен айтканда, «Когамда 197

турып, KbFaMHaii ж ы рак болура болмайтьтнын» («Пар­ тия уйымы ж эне партиялык эдебиет») Плеханов ескер- меген. Зрине, бул ретте екшни шекке шырып алып, турпайы социологтерше мэселенщ енш айналдырура тары бол- майды. Ж ек е адамнын сана-сез1м1, эрекет! т уп кш п н д е б е л г ш 6ip тапты к максатты кездейд1 деген жалпы ду- рыс niKipfli бурмалап, бузып жеке адамнын басындары олдекалай кездесетш ж эйттердщ бэрш б 1рдей тшелей тапка апарып жапсыратын, таптык максатпен тусшдь рет1н ж абайы тэс1л д е м аркси ста э д к к е жатпайды. Ж а- зушылардын тапты к тэуел д ш гш , максатымыздын терен ж уйел1 кезкарасынан, тарихи, элеуметп'к накты талдау- дан шырарудын орнына, оларра окай таптык, танба ба- сып, «мантировка» ж урпзген пролеткультнплдер мен рапшылдар ж эне берщ еп «социолог» нигилистер Miне осы Tepic тэй л д ! колданып келгеи-дк П лехановтыц KaTeci сол — ол Канттын и д е а л и с т эс- тетикасын орынды сынай отырып, ж еке адамнын эсте- тикалык урымы мен к о р э м д ы к угымнын арасында сан- л а у калдырып, идеализмге орын 6epin алран. «Б1зде Канттын кезкарасы унйн де орын калып отыр» (XIV-t. 119-6.) дейд1 ол аузынан. Осыран байланысты, Пле- хановтын тары 6ip KaTeci пайда мен э д ем ш к п н epiciH ажыратып алуы. «К орэм адамына тек пайдалы зат кана эдем! KepineTiHi даусыз» деп мэсёлеш 6ip ж енде дурыс шешед1 де, дэл сол арада, адам женше келгенде, онын эстетикалык угымын пайда туралы урымына карсы ко- йып кайтадан К ан тка бередк Жорарыдары 6ip цитатта- гы пайда мен эд ем ш ктщ epiciH ажыратып керсеткен niKipiH П леханов дэлелдей келin былай дейдк «эстети­ калы к рахаттын басты айрыкшалык б е л п с !— онын е з ш д ш п , сосын, ен акырында, э д ем ш к дегешм1з пара- сатпен танылатын пайда Fa карам а-карсы келетш мензеу к а б 1‘лет!мен танылады, ал эд ем ш ктщ epici деген!м1з — ол сезш» (XIV-t. 119-6.). Плехановтын бул айткан кателер1 жуйел1 кателер емес, Y'3iHAi кателер, ейткеш ол барлык енбектершде бул мэселеш непзшде дурыс м а р к с и с т барытта тусшедк Барлык енбектершде ол Белинский мен Чернышевский- ге, Добролю бов пен Некрасовка i.iece искусствонын иде- ялык ролш, когамдык, тэрбиелш мэшн насихаттаумен болады. 198

Искусстводагы ойдын аткараты н ролш, ой мен сез1м- hi' h арасындары астаскан байланысты П лехановтыц диалектикалык туррыдан таныранын 6i3 жогарыда кер- reH6i3. Ал ол эл п катесшде сол дуры с шюрлерш е 93i кайшы келш , искусство саласында кездесетш ой мен сез1мнщ, есеп пен сезштщ, пайда мен эд ем ш ктщ , жеке адам мен корамиын эстетикалык урымдарынын арасына ж ары кш ак салып алган. О л ж арыкш ак, шынында, эсте- тикадары реакциялык кезкарастарра дем берген Канттын идеалист! к теориясына пана боп табылды. Плехановтыц эстетикалык кезкарастарындавы кай- шылыктар оныц жалпы саяси-идеялык, философиялык кайшылыктарымен сабактас. CoHFbi кезде Плехановтын бойын баскан меньшевиклк ж ук, диалектикалык мате- риализмнщ бейнелеу теориясынан онын кейде ауыткып, формальдык логикага салынуы Ленин жеткен дэрежеге оны ж етюзбедь Сол себепЛ ол искусство мен эдебиетпк партиялыры женш де Ленин шешкен проблеманы катере де, шеше де алран жок. Л . Н. Толстой мен М. Горькийге Ленин жасаван тамаш а данышпандык талд ау мен Ленин берген бараны ол ж асай да, бере д е алран жок. Кайта Толстой мен Г о р н и й туралы ж эне улы революционер- демократтар туралы б 1рсыпыра эдш , женд1 шю'рлермен катар ол кейб1р кате, терю, кайшы лш рлер де. айткан. Мысалы, Горькийдщ «Ана» романын Ленин дер ке- зшде шыккан, жумысшыларра ете керектк кунды шы- рарма деп жорары багаласа, Плеханов оны «М аркс кезкарастарынын насихатшысы» болрысы келген жазу- шынын шывармасы деп мшедц образдар тш м е н свйлеу- дщ орнына догма тш м е н сейлеген деп кшэ такты проле­ тариат жазушысына. Горькийдщ «Ж аулар» деген пьеса- сынын магнасын озшше дурью TyciHin, оныц геройларын большевиктерге карсы алынран образдар деп мактады, Ленин Толстойды «орыс революциясыныц айнасы» десе, Плеханов онын творчествосынан революцияга катысты ештене таппады. Сондай-ак Ленин улы орыс революцио- нер-демократтарын кеб iне революциялык кызметтер1 ушш багаласа, Плеханов олардын жасаран эстетикасын жалпы кабылдай отырып, нагыз революциялык манызын кермейдь Алайда осы сешлд! эстетикалык кезкарастарында б1ркатар кате, кемшшктер1 бола турса да Плеханов ез тусындагы искусство мен эдебиет теориясында билеп-