Қаратаев

сын, акикат халд! жасырмай ашкара етЫ здер , элем кв- т ер а д е р : Вавилон асыр туткы н болды. Вил, paain бол- ды, М еродах маглум болды, онын путтарын расуа, Иалак eTTi». Эрине, егер аударуш ы ш еркеулш -славян тыпн де, араб т ш н д е бЬлмесе, аударм аныц бул anici OFaH кос- к аб ат киыншылык турызады. BipaK мунын ececiHe ау- даруш ынын en6eri, рылми зерттеу ж урпзуийнщ енб’е- г!ндей, кол жеткен н эти ж еа бойынша ж уз есе отелген енбек бола алады. 0 p ic i кен. улкен квркем cy p e rri эпопеяны казак т ш н е ау д а р у тэж ри бесш сез еткенде, езш дж езгешел1- ri мол осы улкен квркем шырарманы сипаттайтын то- лып ж атк ан тш е р е к ш е л т е р ш аударумен байланысты гуран проблемаларды свз еткенде б!здег1 квркем ау- д ар м а тэжрибеЫ нде аскар т ауд ай ете киын мэселе боп журген ею мэселеге токталып втпей болмайды. Айта- йык деп турранымыз аудармада тупнусканык структу- ралык (куры лы мды к) тур ш , психологиялык суреттерд1‘ беру мэселелерй А ударм ан ы кар ад урсш eTin, кораштандырып ж1бе- ру тенденциясыньщ, сезбе-свз аударманын, сонын 1ш1нде мулле тукке алты сы з нашар аудармалардын квркем эд еб и егп ау да р у iciHe кандай нуксан келйре- тш ш ж орарыда KepcerriK. Каз1рде С С Р Одары совет жазушыларынын екшш! съезшен кейш, мундай жалран концепцияларды ашыктан ашык жактаушылар жок. BipaK ic ж узш д е: аударм ад а, редакциялауда, рецензия- д а осы ж алран концепциялардын дэстурлер1 эл1 де арылмай келед1, аударм ад а тупнусканы к т ш ж к син­ таксист! к курылысын сактау керек дегенге саяды бул дэстурлер. Аудармадары сезд1н саны тупнусканык сез т1збеп н деп сезд ер д !к санынан асып кетпейтш болсын деген кулкЫ талаптарды былай койганда, аударма ж ен ш д е сонры уакы тка дейш мш деттелш келген 6ip ш арт туралы айтсак, сол да жеткшНсп: бул шарт бо­ йынша, тупнускадагы сейлемдер мен тыныс 6eariaepi кандай болса, аудармада да сондай болу керек. Ж азу- шынын стил]н, ез ш д ж езгешел1гш тек осылай еткенде рана сактаура болады деп есептелшетш-дк Жакында рана 6ip рекензент «Тынык Доннык» 6ipiHini ютабы- нык аударм асы н сы нап, марнасы жарынан нитей 6ip 6ipiMeH байланы сты, катар турган , дербес ек! ж ал ак

сейлем аударм ад а б 1р тутас курдел1 кур м а л а с сейлем болып кеткен деп байбалам салган-ды. А л шынында мунын 03i аударушынын авторра ж асаран зорлыеы емес, казак синтаксисшщ ун eKniHi талап еткен кажет- Ti акт болатын. Тупнусканын грамматикалык формаларын керкем аудармада сактауды талап ететш мундай шораяк дэс- турдш нэтижеш неге экеп соктырып отыр? Мунын нэти- жеЫ с о л — я кггаптыц б у к и жарты 6eTiH алатын, оралымсыз, нашар аударылран, сондыктан тусш уге де, окура да киындык келт1ретш ш убаланкы кур м алас сей- лемдер1м1з болады. Яки тупнусканын ж ал ан сейлемдер:, казак т ш н е беталды куладуз кеппре салганды ктан, ке- сек те тужырымды суретш иш пнен айырылып, ынжык, сылбыр боп шырады, сейтш баяндауды н ун ыррарынын ж елюш эларетш немесе бузып та ж1бередн Аударманын тупнускара нерурлым жакын, д эл бо- луын, автордын езгешелжтерш нерурлым мол, ж аксы ж етюзуш 6apiMi3 де -плейм1'з. Ол-ол ма. Ж аксы аударманын эдеби т ш м 1зд1 дамытура, онын сез коры мен си н такси ста мумкшджтерш байытура себешш бо- луына да куштармыз 6i3. B ip ак., тупнусканын синтаксис- TiK курылыстарын беталды ала салсак, сонымен 6ipre мулдем баска жуйедеп казак т ш ш н грамматикалык зандарын кепе-кернеу ел е уп з т аст ас ак , мундай фор- мальдык эдюпен жорарыда айтылтан м аксатка ж ете ал- маймыз. Бул эдгспен ж аксы аударм а ж асалуы мумкш емес, ce6e6i мундай лингвистикалык cipecTipMe эдетте т ю р д н образды дурыс беруд1 талап етуден repi тупнускадары сезд1, сез т1збектер!н аударуды кездейдк шынында, ше- бердш колынан шыккан енерпаздык керкем аударма контекстщ рухын кайта тугы зады, тупнусканын керкем- дж-эмониялык сапасын т1р и те аударуды м аксат етед1, ал жорарыда келт1риген лингвистикалык ареспрм е му­ нын бэр!нен журдай рой. Аударушынын ез «сиш мен», ез тш м ен аударылран, 6ipaK керкемдж татымы жок, окушыра acepi ж ок «ерекше» аударм алар осындай ЭД1С- тэЫлдерден туранын мойындамаска лажымыз жок. Шынын айту керек, «Тынык Доннын» аудармасы ту- тасынан алранда, сез жок, енерпаздык аудармара кол жету|' жешнде 6ip кадам алра баскандык боп табылга- нымен, spin куалаган сезбе-сез аударманын дэстуршен, 351

тупнусканын синтакеистгк курылысын кеппре салупан бул да кур емес. Мэселен, орысгын курдел1 сейлемшщ курылысын талгаусы з Keuiipin алура умтылран аудару- шынын кандай куйге ушыраранын «Тынык Доннын» еюнип ютабынын тертшип тарауы нан келт1рмген темен- деп уз!нд1 айкын керсетсе керек: «Ж адында еткен кундер кажап тосансыткан бара жетпес кы мбат, api сондай ж ат niumi елестеп турды. Ж у р е н кенет тулап, ол осы 6ip nimiHfli сонры рет кер- гендепдей, жарында шыбырткынын канжаларан i3i бар, жанына батканды ктан KecniHi бузылып кеткен кушнде eciHe туа'рм ек болып едк 6ipaK жады оран ырык берме- Д1, — мойынын энтек 6ip жарына салып, масайрай ку- fliMcipereH баска 6ip ш ш ш , кояр да коймай, eciHe тусе бердЬ (II, 44). Тупнускада мынадай: «Память вылепила неясные, стертые временем беско­ нечно дорогие и чуждые линии лица. С внезапно забив­ шимся сердцем он попытался восстановить его таким, каким видел в последний раз, искаженным от боли, с багровым следом кнута на щеке, но память упрямо под­ совы вала другое лицо, чуть склоненное набок, победно улыбающееся». (II, 39). Ш олоховтын образдарра бай, кунарлы курдел! сейле- Mi шыкпай калган, «аударма тЫ н ш » тусМ кш з, татым- сыз койыртпак сейлем1 келш шыккан. Мундары бар бэле б 1зд ш кур дел1 сей лем дерд1 колдануымызда емес, мундай сейлемд1 дурыс, казак тин ж уйесЫ н ерекш елт- не сэйкес колданбай, ана тшм|'здш зандарына кайшы келе отырып, формаль турде беталды колдана бергенд!- п'м1зде, ал эрб-.р тел атаулы сиякты, каза к т ш ш н де « е з Ы н С0з орамдары , калы птаскан риторикалык сез бейнелерк тиянакты се з саптауы б ар»1. А удармада казактын керкем проза ш еберлерш н так- даулы табыстарын пайдалана отырып, казак тш ш н курдел) си н т а к с и с т турлерш барынша дамытып ж е тш flipe бер уге болады , ж е н л д 1ру керек те, сейтш автордын образдар ж асау жуйесш керкемдш-бейнелеу куралдары- нын бушл комплектсын казак т ш н т осындай курал- дарымен бере алатын болу шарт. 1 А. С, Пушкин шырармаларыиыц толык жинарыныа 6ip том- 352

«Тынык Доннын» жеке •ютаптарыныц, бвл1мдер1 мен тарауларынын сэ г п аудармаларынан мэселеге осындай туррымен келудж тал ай улгкперж келт1руге болады. Мынадай 6 ip рана мысал келт1реЙ1н: «Сол кезден бастап Аксинья жолырып калганда Ме- леховтардын ешкайсысымен амандаспай, жантурилгерлж тэкаппарлыкпен мурнын uiyflipin, жандарынан ете шы- ратын болды, 6ipaK М ишатканы коргенде ж алтактап жан-жарына карайтын да, егерде тешректе ешшм керж- бесе, ж уг1рш келш баланы коюрегж е кысатын, онын кункакты маидайын, Мелеховтарра тарткан тунжыран- кы кара K03IH суйгш теп, еш байланысы жок: «туран Григорьевич1м! Суйгкпм! Мен с е т кандай сэрындым! Акмак Аксинья апан... А кмак болганда кандай!» — де- ген свздерд1 сыбырлайтын. Тупнускадарыдан аудармадары сейлем eKi есеге ж уы к ocin кеткен. BipaK орыс т 1л!нiK курдел1 де сындар- лы саз ж уйесж е курылран автор niKipi мунда казак т ш ш н синтаксисже сэйкес сондай курдел1 де сындарлы сойлемше боп курылеандыктан, казак окушысына Tyci- HiKTi, куларына жарымды болып шыккан. Д ем ек, ic туй М казак т ш н ж синтаксистж курылысынын мумкж- AiKTepi шарын болуында рана емес (эрине, бул мумкж- джтерд! барынша кенейте 6epyiMi3 керек), бар киындык мынада: ана т ш м 1зд ж осы мумкж дж терж аударушы- ларымыздын 6Layi шарын, орысша тупнусканык пш рле- pi мен образдарынын байлырын бере алатын болу уилн, бул мумкжджтерд! енерпаздык туррыдан пайдалана бьямейш олар. Ш олоховтын шырармасындары психологиялык сурет- тердк табират кор ш стерж , баяндау сазын, адамдардын С0йлесу1н казакш алауда «Тынык Доннын» аударушыла- ры байкаларлыктай-ак табы старга жеткен деп батыл aftryFa болады. Коркем аударм а iciHneri ен киын, ей басты проблемаларды шешуде мунын манызы аз емес. Ic Tyftini мынада: психологиялык суреттердл мжездеме- лер мен автордын туаш й р м е сездерж айнытпай беру — аударманын нагыз киын жумысы деуге болады, казак- ша аударманын ен коп кемшшктер!- K06inece осы «ганжде б 1Л1Н1п жур; Tinri «Анна Каренина» сиякты шы- рарманын аудармасында да осындай 'кемш ш ктер бар. Мунын ce6e6i— б1здж прозамыз ©те ж ас, Гогольдж, Гончаровтын, Тургеневой, Достоевскийдщ, Толстой- 23-М. Ка 353

дын, Чеховтын, Горькийдт классикалык шыгармадары бар орыс адебие-ri сиякты к е ц ерютеген, терен дамыган психологиялык прозанын бай мурасы каза к прозасында жок. Ал Шолоховтын шырармаларындагы керкемдж-пси. хологиялык принцип осы a p i шурайлы, a p i каси егп топы, ракта еркендеген-дь Эралуан психологиялык сарындар- ды, нэш-накыстарды бейнелейтш сездердщ коры казак тш н де ж еткипкп болмауы, эрине, эбдеи табиги. Оныц устж е казактын халыктык тш н щ сездш корында бар кептеген сездердщ накты мшде-ri мен аткараты н рол1 осы кунге дейш аныкталмай, калыптаспай келе жатыр. М ж е сондыктан да, аударушыларга: «Слитная толпа молчала, люди жарко и тяжело дышали, по лицам зыбью текла растерянность» деген сейлемдердеп психология­ лык мшездемеш, acip e ce «по лицам зыбью текла расте­ рянность» деген сейлемд1 аудару ала алмастык камал, тоскауы л боп табы лган. Бул TyciHiKTi де, аударушынык киындыктан коркып, тек осы сейлемшеш аудармай тас- тап кеткеш гана тусппкпз. Расында, бул адалдык емес. Б аска аударуш ы лар булай етпеген. Осындай киын жагдайдан шыгуга тырысып, оларды к б е л г ш табыс- тарга жеткеш де талассыз. Эрине, олардык жумысында да олкылык аз емес. Аударуга мулдем мумкш емес дерлж тей 6 ip кы ска гана психологиялык су р етп мы- са л га келт1рейш: «Тепло и приятно ей было, когда черные гришкины глаза ласкали ее, тяж ело и исступленно» (1,36) Орыс- тын эдебиет тш нен эстетикалык тэрбие алган адамнын кай-кайсы сы болсын, бул сез т 1збег1н карапайым, уй- peHiniKTi сейлем деп табар. А л эдеби жагынан оншама к у и т дам ы м аган т и н е осы уз1нд1н1 аудары п KepiHi3iui. Эдеби тш ге онша жуйр1к емес орыс адамынын езше осы сездерд1 айтып керМ зии. Б ул сейлемд! казакш ага ау даруга да, эдебиетке ж ет1лмеген адамнын угуына да мунын кандай киын екешн тек сонда гана б1лес1з. Ма- селен, «глаза ласкали» (квздер1 аймалады) деген сез казак угымына ж ат керш ед1 (кез емес, адамнын ез1 аймалайды foA), ал «глаза ласкали ее тяж ело и исступ­ ленно» деген сек1лд1 терен психологиялык антропомор­ физм турш де айтылган сез орамдары ете-м ете ж ат се- зьледк KiciHi урк1терл1ктей боп еспледй Сезбе-сез аудару дэл осы арада зиян болар ед1 мукым. B ip a K аударуш ы ­ лар бул мэселеш енерпаздыкпен шешкен: сез пркесте-

piH (формалый магнасы бойьгнша) аудармай, психоло­ гиялык cyperri емж -еркж кайта т1рьлткен. «Гришаныц ауыр eMiHin, телм1ре караран суйк1мд1 каракат кездер1 Аксиньяра жылы д а жагымды тиетж» деп аударылран. Бул аударм ада, б!ршшщен, ei<i сэйлемнен куралран курдел! сабактас курмалас сейлемнш свз т 1збектер1 кайта курылган, сейтш, жалан свйлем жасалран; екж- шшен, сездерге езгеше 6 ip грамматикалык кайта топ- тау жасалран: еюнии сейлемдеп «ласкали тяжело, ис­ ступленно» деген сездермен берйлген баяндауыш пен кимыл пысыктауышы аударм ада казакш а сейлемнщ бастауышынын («кездерЫ аныктауыш свздер! болып кеткен. Булайша аудару аркасында грамматикалык жарынан тупнускадан кашыктаран, 6ipaK магнасы, мэ- Hi жешнен тупнускага жакыпдай тускен. Э п ресе пси- хологиялык суреттеулерд1 аударранда свзбе-сез аудару- Fa, лингвистикалык тары баска ф орм али ста эддстерд! колданура болмайтындыры осы мысалдан-ак айкын кержедй Алайда мундай батыл эрекет унем1 сэ т п боп шыра бермейдк Эдетте психологиялык сынайды бмш ретш «кислое выражение лица», «сахарно улыбался», «упала обида», «сухой блеск», «влажный голос», тары сол сияк- ты сез Т'1ркестерж аударранда кебж есе баяндап жату- Fa тура пеледи К азак окушысыныц урымына кейде он- ша колайлы болмаса да, кейб1р сез ж уйелерж, сез орам- дарын лажсыз аударура тура келедй Солай бола турса да бул aflicTi б 1рте-б1рте, б^рак.табандылыкпеч, шебер- лжпен беруге т ш с т з , неге десеш з: егер б!з казакты н эде. би т ш н дамыта берем1з, онын керкемдж -суреттеу куш ш арггыра берем1з дейтш болсак, б!з казакш ага аудара отырып, орыстын керкем сез усталарынан уйренбей ту­ ра алмаймыз; жекелеген урымдар мен сез жуйелер! казак т ш н е «ciHicnereH» екен деп, аударманыц кер- кемдж-суреттеу шенберш тарылтура тш с ем естз. «Тынык Доннын» ушжпп кггабын аударрандагы ез тэжрибемнен 6 ip мысал келпрейш . MaFaH мынадай 6ip психологиялык сурет кездестц «Когда поднял покорны е глаза (речь идет о Листницком.— М. К ) , увидел бегу­ щую с губ ее тень улыбки» (III, 47). «CiHicnereH» дей­ тш туррыдан алии карайтын болсак, бул сейлемде мынадай eKi сейлемше бар: 1) «покорные глаза») (багы- нышты кез), 2) «тень улыбки» (ж ымиыс келецкеа). К а- 355

зактар буйдеп айтпайды. B ip aK буран карам астан, осы сейлемшелерд1 мен сезбе-свз аудару мумкш ж эне ка­ жет деп бшд|'м: «Багынышты квзш кетерш алранда, онын ем еу1р ш н д е ж упр ген ж ымиыс келенкесш Kepiti калды» деп аудардым. Бул сейлемшенщ осы аударма- сы канш алы кты c o r n шыккан-шыкпараны туралы би- лш айту, эрине, маран лай ы к емес. BipaK е з :.м1здщ эс- тетикалык талгамымыздын шекберш кеиейте тусу керек кой, алрашкы кезде госанситын болса да, акыр- аярында осында'й метофоралык, метонимиялык свз орамдарына к аз а к окушыларын эйтеу1р 6 ip дардылан- дыру керек кой деген жорамалмен осындай aflicTi мен эдеш колдандым. Эрине, казак тш .не жана образдык свз жуйелерш енпзем13 деген талаппен казак типнщ нормасынан ауы ткура тым бойура 6epMeyiM i3 керек екеш езш ен е з 1 TyciHiKri. Сондыктан д а эр тш ш дж ке, свзбе-свз кеилрмепллдж ке карсы аударм аш ы лы к «спл ж асауш ы лы кка» карсы курес'ш отырмыз foh. BipaK, сонымен 6 ip re, мешн ойымша, «казак буйдеп айтпай­ ды» дейтш ырык бермес, epici тар принципа малданып, жаналык атаулыдан ат-тонын ала кашатын екшии уш- кары лы кка уры ну да дур ы с емес. А м ал не, осы принцип coHFbi кездеп ауда рм а ю таптарды сы науш ы ларды н не- ri3 ri кагидасы. басты дэлел1 болып жур. Казактын эде- би т ш — езгелермен салыстырранда ж ас тш, каулай е су, калы птасу, д ам у aayipiH бастан n e iu ip in келе жат- кан тш, сондыктан будан 6ipneuie жыл бурын тосын KepineTiH, тосак естш етш , уйренылкп емес квп нэрсе- лер бугш д е к аз а к т ш н т езш е тэн тел дуниелер боп K erri, сол сыкылды .бул кунде ж ат, тосан сиякты боп отырран квп нэрселер куш ертен-ак иелешсш, cinicin к е те л ш , к а з а к т ш н т вз H ri.nirine айналатыны свзс!з. Keft6ip ж ол дастар осы ж айларды естен шырарып алып ж у р .VI IV «Тынык Доннын» казак тш н е аударылуы респуб- ликамыздын мэдени е м 1р тд еп елеул1 кубылыс. Ж еке штаптарыныц б в л 1мдер! мен тарауларыны н аударма сапасы мен стшйнде eKiHiuiTi алалыктары бола турса да, проблем алы к мэселелер мен ж еке мэселелер сипа- 356

тындары Keft6ip кемш ш ктер! бол а турса да,— эпопея- нын аудармасы тутасынан алганда казакты н аудар- машылык енершш талассы з зор табысы боп табылады. «Аудармашылык euepi» деп эдеш этап айтып отыр- мын, ce6e6i— «Тынык Доннын» аудармасы б1зде керкем аударма iciHe жешл к а с т есебшде карамай, кеп 61л1М, кажырлы енбек енерпаздык талап ететш керкем енер деп карайтын тиянакты к езкарас калыптасып, ныряя бастаганын ыспаттайтын дэлелдерд!н 6ipi боп отыр, Бул кезкарас — б 1зде керкем аударм а дэрежесш жо- Fapu кетерудщ сеш м й кепш . Совет Одары Коммунис Партиясынын XX съезшщ программалык нускауларын ж узеге асыра отырып, К азак республикасынын эдебиет жэне баспа кызмет- керлер) улкен саяси манызы бар осы ic, партия мен халыктын жорары талаптарына сэйкес, е з1м1здш туран эдебиет1м1здщ белшектелмейтш 6ip бел!'м1 есебш де одан сайын ж ем1ст! турде дамып, еркендей берелн бо- луы ушш барлык куш жшерш, кабш елн аянбай жум- сайтыны кумэнс13.

КЫРЫК ЖЫЛДА (Казак, Совет поэзиясыныц даму жолдары) 0 ткен гасырларды н елш ем 1мен карайты н болсак, эдебиет уш ш кы ры к жыл TiriTi де кеп уакы т емес, 61- рак керкеменердщ дамуыиа ¥лы Октябрь со ц и ал и ст революииясы халыктарра экелген саркылмас мумкш- ш ш к т е р д 1 еске ал сак , бул онша аз да мерз1м емес. Поэзия кеп ж ы лдар боны к аз а к эдебиетш ш жетекий саласы болып келгенджтен, кы ры к жыл iuiiHfleri казак совет поэзиясын ж ур н ал ды к макала келемш де шолып шьжу едэу1р киын Miидет. К азакты н революцияра д еш нп эдебиетж де де проза мен драматургия жанры кенжелеп калган кезде ауыз эдебиетшш тамаша улплер1мен, Абай Кунанбаевтын классикалык шырармаларымен танылган аса бай, езш- д ж езгеш ел1п мол поэзия бар едь Проза мен д рам а­ тургия (сонын ш ш де кинодраматургия да) совет зама- нында бутш дей ж акадан ж асалган болса, поэзиямыз- дын тамыры терендеп, талан расырларра кетш жатыр жэне мунын езш дж мол дэстур1 бар. Совет еюметшщ алрашкы онж ы лды ктары нда к аз а к эдебиетш де поэ- зиянын басы м болрандыгы д а осыдан болу керек. А бай дэстур ш ж алгасты рран демократиялык барыт- тары акын, жазушылар Октябрь карсанында, журекте- ршен кан саулай отырып, казак халкынын мешеу калрандыры, надандыры, тенЫз ауыр жардайы туралы жазды. Scipece, казак эйелдершш тардырына арналган ащы да акикат свздер кеп айтылды. Бул акын, ж азу­ ш ылар патша екм етш ш кулаты луы н, содан кейш ¥лы О ктябрь революциясын зор куанышпен карсы алды. 358

Октябрь революциясын булар бостанды к пен бакыт таны, ездерш н ой-армандарынын орындалуы деп та- ныды. BipaK, олардын эркайсысы Октябрь еткелж е вз сокпагымен келд1, e 3iHin саяси жэне енерпаздык дуни- ес1мен келдц демек, эркайсысы барлык енбекиллер ymiH куанышты уакираны езшше тусш ш , езшше бей- неледк Мэселен, ж ас ауыл мурал1м1, улкен киыншылыкпен орта дэрежел1 б ш м алран дарынды акын, Абайдан кей1нг! дэу1рдеп арартушы, демократ, «Камар суду» ро­ маны мен «KiM жазыкты» поэмасынын авторы Султан- м ахм ут Торайрыров О ктябрьге онай жолмен келген жок- Онын вз кезкарастарындары кайшылыктарды женуЬ не, буржуазияшыл ултшылдардын жалган отаншылдык урандарынан арылуына тура келдь Революциядан бурынгы кернект! сатирик акын, encip памфлеттер мен мысалдардын авторы, демократ Сэбит Денентаев та с о ц и а л и с т революциянын максаттары- нын кебш б 1рден тусш е алеан жок, буржуазиялык февраль революциясыныи манызын асыра баралап, О к­ тябрь революниясынын марнасы мен сипатын алрашкы кезде .ангара алмады. BipaK халыктын OMipiMeH тырыз байланысты болган бул eni акыннын eKeyi де таскынды революниялык шындыктын acepiMen ултшылдык ж упн ен тез-ак арыла бастады. С. Торайрыров «Кедей» жэне «Адаскан eMip* атты эйпл! поэмаларын жазды, бул шыгармалары оны Жака туып келе жаткан совет одебиетше едэу1р жакын- датты. Амал не, булар акыннын акырры шырармала- ры ед1. 1920 жылы жиырма алты жасында акын кай- тыс болды. Революциядан бурынгы демократ-акындардан Сэбит Д енентаев кана сов етп к поэзиядан бергк орын алды; ол бес жыл узш стен кешн поэзияга кайтып оралды, бар даусымен Октябрьдй Ленишн, партияны, комсомолды жырлады, ауыл е м 1рш дегк шабындык жерлерд1 белу, байлардыц мулк1н конфискелеу, тары сол сиякты ма- нызды уакигаларды суреттеуге поэтикалык образдар та ба б 1лд1. Сэбит Денентаевты н «Умытылмас», «Торыз жылдын табысы», «Бай мен комсомол> атты елендер1 сол жылдардары совет поэзиясынын тандаулы улплер! боп табылды. Революционер-акын Сэкен Сейфуллин Октябрьге

мулдем баскаш а жолмен к е л т , оны баскаш а кабылда- ды. Сэкен 1914 жылы «©ткен кундер» атты еленлер жинарын бастырып, мунда ол революииядан бурынры каза к аулындагы тезг!с1з жагдайды, казак енбекипле- piHiH eKi ж актап ез1лу1 туралы, к е н ш н ашу-ыза кер- ней, кектене жазды . С . Сейфуллин сол кездщ вз1нде-ак ез халкынын куш 1не, жаркын болаш агына мыктап сенген-д1. 1918 жылы « А с ы ры п тез аттандык» деген б е л г ш елен1н жазып, Сэкен каза к акындарынын iiuiH- де 6ipiHUii болып революция шакыруына ун косты, сол жылы-ак Коммунист1к парткяга муше болды. Револю- циянын данышпан к©сем1 В. И. Ленин туралы казак акындарынан 6ipiHiui болып влен жазган да Сэкен Сей­ фуллин. Бакытты ж ана eMip орнату жолындагы куреске KocbMiFaH каза к енбекиллерМ н революциялык ынта-жР repi СейфуллиннИр ««Домбра» (1925), «Асау тулпар» (1922) жинактарына енген «Кел, ж1пттер», «Ж ас казак марсельезасы», «Ж умыскерлерге», «Тулпарым» тары баска кептеген елендерш щ и г ш к п кайнар булары боп табылды. Революционер-акын, коммунист, Акмоладары алгаш- кы С о в д е п т т Mymeci Сэкен Сейфуллин Аненков пен алашорданыц абактыларында азап шект1. Сейфуллин езш щ поэзиясында, сол сиякты «Тар жол, тайрак кешу» атты атакты мемуарлык ромапында жэне «Бакыт жо- лында», «Кызыл сункарлар» атты пьесаларында рево­ люция ояткан халыктын каЬармандыгын, ержуректш - riH, жен1ске умтылран кайыспас кайратын кврсетп, бостандык пен бакы т жолындагы ерж урек курескерлер- д 1ц романтикалык образдарын жасады. Совдеп мушес1, акын Баймарамбет 1зтелинн1н де еткен жолы тамаш а. О н торы з ж асар ж 1пт куш нде ол Кызылжарда совет ешметш орнатура белсене катыскан, жиырма ж асында коммунист партиясына алынран. 1921 жылы К ызы лж арды акгвардияшыл булш иллер басып алганда Б. 1зтвлин колына винтовка алып, к о м м у н и с т отряд катарында жауга карсы сорысып, урыста кайар- мандыкпен каза тапты. Сол кезде ол жирма exi жасын­ да ед1. Ж а с больш евик К азакстанд а совет вюме^ш орна­ ту жолындагы ж ан аям ас курескер 1зтелин пролетарлык революция туын жырларан дарынды акын едь «Мир труда» газет1 онын казасына кенш айту макаласын- да ен алдымен Баймарамбетт1н акындык енбегш атап

еткен: «Б аймагабет акын едь К а з а к халкы e 3iHin ж ас жыршысынан айрылды. Байм агам бет, сен езщ- HIH елендерщмен Ka6ipiHe мэнг1 ешпес ескертк!ш орнаттын. Пролетариат саган тарихтан курм егп орын бередЫ. Ж ас та болса халыктын зор еуш спениплтне боленген D. Гзтолиннш atFana елеидер! сакталыпты. Бул улкен екннш. Онын 1933 жылы С. М уканов жария- лараи 8— 9 елеш Б. 1зт0лишии эжепгэу1р акынлык да- рынын, поэзиясынын революцняшыл ж 1герш айкын ыспаттайды. «Пысылдак О марга» деген 0лен1нде ра- кымсыз реалист1кпен, 0шпе!шлй<пен акын жаианын, жасты к жауын — топас, менменс1ген, комарай байды катты шеиейдк «Туганыма» деген елен1нде акын тардырдан жэб1р квргендерге бакыт купi туып келе жатканын жарнялап, куреске, ерл1кке, еркш джке шакырады: Болып тур енд| Mine саран да елеу, Калыспай, катарласып умтыл дереу, Ыскырран Tyci суык айдаИарлар Болудан кеткен 6opi ендi бегеу. 1920 жылы «Кедей соз1» газет1н1ч 2 номершде «Бо-. лат» деген жасырын атпен жарияланган олен1нде ж а с . совет акынынык yHi айкыпырак та, к у н т р е к те ест1лд1, мунда ол Россия жумыд»иы табынын жане онын Кызыл армиясынын канаушыларра карсы, халыктардын бос- тандыры мен достыры, социализм жэне жана, бакытты ©Mip уш|'н уш жыл удайы жург1зген каИармандык, ку- ресш мадактаган. Казактын Автономиялык С овегпк Социалист!к Рес- публикасын куру тураЛы В. И. Ленин мен М. И. Кали­ нин кол койFaн декрет улттардын бостандыры мен тек праволылыгы жен!ндег1 соцналист!к революциянын улы идеяларын ж узеге асырды. К азак халкыныц 0м1р1нде- ri жана заманнын бетш ашкан бул тарихи документ халыктын ш ш ен тын куш тер мен ж ас таланттарды турызды. Бул бук1лхалыктык ©рлеу, acipece, ж ас казак совет1 1 «Мир труда», № 18— 19, апрель, 1921 ж. 361

эдебиетшде баршен бетер айкын кер!ндй Жиырманшы жылдардын бас кезшде губерниялык газеттердщ бет- тершде буран дейш мэл1м болмаран адамдардын колы койыл'ран елендер жариялана бастады. Бул елендерле казак аулына совет еюмет! экелген жаналыктарды куттыктаран куаныш пен макулдау ундер1 есплдк Осы ж ан а, соны е ам д е р катары нда болаш ак аса ipi акын 1лияс Ж ан суп р о в п ц д е eciMi ж ар к erri. Сол кезде-ак онык елендер! Ж еп суд ы н «Тиши» газетжде басылып ж урдц I. Ж ан суп ров тш 1920 жылы «Илий» газетжде жарияланран «К ом м ун и ста партияра» атты елен1 мыктап кеш л аударарлы к кунды елен. К азак совет акындары- нын дуние ж узж д еп ен дана, ек э д ж етп партияра, коммунистер партиясына тунгыш арнаран елен1 ед1 бул. Ж ан суп ров тж 1922 жылы жазран «Ж анартау» атты елец! де сондай тамаша. Б ул еленжде акын ¥лы Ок­ тябрь соц и али ста революциясын ж анартау атпасына тенейдц ертенде кереметтей жаналыктын каулап ескен еркендер1 кегере жайкалатын болуы yuiiH ж анартау- дан атылран жалын ecKi Kopi дуниеш улы жылан, каракурт, шаяндарымен коса-кабат к у л -Kecipre ай- налдырады дейдь Кызыл жалын тазалап, Куарран корданЯ* ертед1. Жас балдырран жаналап, Жайкала шыкты вртець Дуниен1 кайта жанарткан, еленде тан шапагына, кунге ертке, дауы лра тенелген революция Казакстанда совет е к 1мет1 орнауыньщ алгашкы жылдарындары ка­ зак совет поэзиясынын басты аркауы (лейтмотивй болды. О л ж ылдарда акындар со кездж накты, кунбе- кунг1 такырыптарын козрап, Советтерд1н ж еш сж Fana жырлап коя салмай, ел iiuiaae ж ур п з ш п ж аткан кеп- теген элеуметтж -саяси, экономикалык. мэдени шара- ларды жырлады. Бул ш аралар революциянын улы жешстер1 деп занды турде танылды. Революциядан бурынры демократ жазушылардын коп ун аткан такырыбы каза к эйелдержж теназдж ! жайында болатын болса, ез1нен е з1 т у с ш к п , Улы Октябрь азат еткен каза к эйелдерж ж тенд1г1 ка­ зак совет поэзиясында улкен орын алды. О л турсын,

С овелтн тунгыш акын кызы Ш олпан И м анбаева осы иплгкп такырыптын ж аркын, да рынды жыршысы бол- ды. Иманбаеваны каза к совет поэзиясынын алрашкы бастаушыларынын 6 ipi деп толык правомен айтура болады. Коп балалы к е д ей д т улкен кызы Шолпан он терт жасында катыгез феодалдык заннын курбаны бол- ды; ол егде тарткан Бекей байга калынмал ушш то' калдыкка сатылды; терт жыл бойы куйеуш щ ушнде кун орнында отымен Kipin, кул1мен шыкты; бул тут- кындыктан ол тек совет е м м е т 1 тусы нда рана кут- карылды. Шолпан сауаты н ашып, панасыз балалар интернатыпда тэрбиеил болып icTeni, Октябрь, Ленин, жастар, енбекш! казак эйелдер1 туралы тамаша елен- дерш жазды. Онын елендерш окып отырып, куш кеше сауатсы з болтан, , кундште езьлген ж ас э й е л д т окушы- ны билеп экететш, ез бойына б 1ткен ерен дарынына кайран кал асы ц, ем 1рден алран э се р л е р ш т молдыгы- на, ой-niKipiHiH ай1шндырына, елец ж азу мэиернпц ерскшелнше таныркайсын, ©3inin терен идеялы етм р саяси лирикасында, карапайым ж уртка TyciHiKTi дра- малык, сатиралык елендершде Шолпан Иманбаева на- рыз eMip шындырын бейнелей, революциядан бурынгы 6Mip мен совет тусындагы eMipfliH жер мен кектей айыр- машылырын керсете жырлады. 1923 жылы «Енбекип казак» газет1нде басылган «Ж олаушы мен жумысшы» атты тунгыш жарияланран еленшде-ак Шолпан твор- чествосынын бейнес1 айкын керш е бастаран-ды. Бул елен диалог турш де жазылган. Сейлеуиллердщ 6ipeyi- шн: Кызыл ту юмнщ туы? Совет еюмет1 шмшн еш м ел? К азак большевиктер1 к iмнiн муддес1н коррайды ?— де­ ген сурактарына ек'шш1с1 ж ауап беред1. Ж ауа п дэл, об- разды сездермен, ауыл адамдарынын кай-кайсысына да TyciHiKTi етш айтылады. Шолпаннын «Ж олаушы мен эйел» (1924), «Жалшы эйелдщ аузынан» (1925), «К азак энелЬ (1925), «Колым ж е гп мшекей», «Ж амал жолдас- ка» (1924), «влкелж эйелдер курсынан» (1924) тары бас­ ка eaeiiaepi де осындай. Эттен, жиырма ею жастагы ком­ сомол Myiueci, акын эйелд1 м езплаз экеткен аж ал онын бойына б 1ткен ерен де жаркын дарыныныц толык шарык- тауына мумюндш бермедк Революция ояткан жалшы, куш кеше 63i де байлар- да жалшылыкта зарилеген ж ас акын, коммунист, бола- ш ак ipi жазушы, казак совет эдебиетшш барлык ке- 363

зекдершде де оны дамытуда кернекп роль аткарран Сэбит М уканов жиырманшы жылдардары казак совет поэзиясына осы жалш ынын ун!н ала келдк О л он алты ж асы н д а-ак майдан ш ебш д еп к ар а жумыска алын- рандарра тшегктестш б1лд1р5п, 1916 жылры уакиралар туралы елен жазды. А лы стагы ауылда Сэб и т револю- HHHFa ж урегш ен ун косып, 1917 жылы «Ж аным» деген елен жазды, бул елеш нде революцияга талпынран жас жанынын ер талабы н б1лд1рд1. Келес1, 1918 жылы ауыл- дан Кызы лж арра келш , М укан ов «Ж алш ы ны н уайымы», «lilbiFbin келе ж аткан кун», «Кен1л1м» елендерш , тары баска да елендер ж азды . Б ул елендерш де ол револю- цияны тугелдей кабы лдап, к а з а к даласы нда д а револю- циянын ж ен1п шыруын ансайды. Акыннын ун 1ндег1 кей- 6ip канараттанбаранды к сары ндары нын болу себеб» мынадан: ауылда революциялык кайта курылыс шара- ларынын нерурлым т ез 1рек ж узеге асырылуын шыдам- сыздыкпен куткен акын революциянын жасампаздык ж ум ыстары нын к ш р л л у ш е тагаты жетпей, катты кина- лады . М укан овты н 1919 жылы Омбы дагы мурал1мдер дайындайтын 6ip жылдык курста окуы, мунда Колчак- ты н уакы тш а кож алы к -еткен1не ж ан-ж уйес1н1н куйзе- лу1, ауы лга мурал1м боп кайтуы , 1920 жылы Коммунис­ т а партияны н катары на ен у1, партия орындарында кыз- мет icTeyi, содан сон тары д а О ры нборда жумысшылар факультетш де окуы — осынын 6api акыннын саяси сана, сын epicTeTin, байыта тускен1 сондай, онын ертеректе ж азган елен дер 1ндег1 сары уайымш ылды к сарындары жойылып, мунын орнына е н д ш елендер1нде ж ауынгер револю нияшыл романтика, б ол аш акка батыл сен1м пай- да болды. Д а л а малшысынын бел баласы Сэбит М уканов ез1- нш елендер1нде eni дуниеш н 6iTicneflTiH тартысын куре- cyuii таптарды н д рам ал ы к кайшылырын, еш т1г1н бенне- лейдь ¥лы О ктябрь соииалнстж революциясы жэне Казак- стандары онын-ены к байкалып отырган жешстер1 азат халыктын талантты акьшдарынын алрашкы топтарын ijirepi шырарып кана коймай, бул ж ен1стер акындык ша- быттын кайнар булары да болды. Совет акындарыныи алрашкы буынынын санасы нда ¥лы О ктябрь алуан туст1 тур бояуымен кулпырып, тамшы су га шчгылыскан кек- темг1 кун нурындай ж айнады . О ктябрь жен1стер1н1н 384

пафосы, ж ана корам курылысынын бер!к орнап, баянды болганы на кешл racy, кайта еркенлеу куанышынмк ж а р к ы н ce3iMi барлык акындарды туы с eTin табыстыр- ды. Эрине, Октябрьмен байланысты такырыптарды жыр- лаудагы кейб1р сынаржактыкты, б 1рсарындылыкты, сол жылдардагы елендердш поэтикалык тэалд ер ш деп кей- б:р кораштыкты, леп белп'сш аямай колданран е к т н д Ь jiiKTi айтпай, уялш актык icTen, ундемей калу шындыкты боямалап, жылтыратып керсету боп uibiFap е дь . Онык ез1, расыида, е суд ш балалык ауруы, ж астыктын, мар- каймарандыктын салдары efli, одан api дамып. есейе ке- ле казак совет поэзиясы бул кемш ш ктерш ен 6ipTe-6ipTe арыла бердь Ел1м1зд1н саяси, мэдени экономикалык eMipiHiH осу1мен 6ipre Советтгк Казакстаннын эдебиеД, поэзиясы да есть 1лгер1 баскан сайын соц и али ста революциянык козге к е р ш м д 1 жешстерш акындар кешрек те теренге бойлай суреттеуге бей1мделе бастады. В. И. Ленин кай- тыс болранда бул кайгылы казага поэзиямыздын калай кушрене ун косканын айырыкша этап керсету керек. Д уние жуз! екбекшьперш камыктырван улы казага бу- К1л казак даласы да кайры-кашрет ш екп, бул каза бар­ лык казак совет акындарынын ж ур епн терен т еб 1ренгп. ©з кайрысын халы к кайрысына уластырып, бул уакира- Fa ун коспаран 6 ip де 6ip акын калган ж ок деп {рмлмей айтура болады. О л турсын, данышпан кесем1м1здщ ка- засы олардык творчествосына будил халы к кайрысынын таскыны болып кана енбей, Ленин iciHin Mauri еш пей тш жоншдеп улы ceHiMHin оптимиспк KepiHici боп баян еллдь 7 ноябрь кунше 21 январь куш косылып, Октябрь ревОлюциясы Лениннщ Mauri ешпес идеяларынын жешш ретшде жырланды. Бул женде каза к акындарынын уш елендер жинарын этап етуге болады: 6ipiHiui— «Тан жырлары» — 1925 жылы М осквада басылып шыкты, eninmici — «Акындар тар ту ы » — 1927 жылы Кызылорда- да, yiuiHuiici— «Ленин» атты ж и н ак — 1928 жылы ба- сылды. Сол -кездеп белпл1 акындарымыз С . Донентаев, С. Сейфуллин, Б. Майлин, I. Ж ан суп ров, С. М уканов, Ш. Иманбаевадан баска осы уш жинакта 70 шамалы акыннын елендерi жарияланды, солардын пшнле кейш корнект! акын болван 0 . Турманжанов, А. Токмарамбе-

тов, Ж . Сы здыков, 1C Эбдш адыров, F. Малдыбаев тары баскалары ж эне халы к акындары И са Байзаков, Кайып Айнабеков, Эрш Тэнр1бергенов бар. Бул жинактарда Л енинге, О ктябрьге арналып, Совет ею мет'1 орнараннан кейш п алрашкы он жыл ш ш д е ж азылган елендер жа- рияланды. Кесемнш , революциянын образын ауыз эде- биетшш дэстур1 бойынша бейнелеумен катар карапа- йымдылык се з1м адалдыры сол кездеп совет акындары мен халы к жыраулары елендершщ неп зп кепш ш пне тэн ерекшелнй болды. А лай да, к аз а к совет поэзиясынын бар мазмуны осы ен басты такырыптармен саркылып калды деуге болмай- ды, эрине. К ай та, мунын кершшше, акы ндар революция мен Л ениндж идеялардын epicT eyi жардайында ем1рд1 жана мен е с к ш т тартысы ретшде барлык кайшылык- тарымен, каткабаты м ен суреттедй Абайдын жэне рево- люциядан бурынры баска да демократтардын дэстур! бойынша, акы ндар надандыкты, суркдялыкты, ек!ж узд1- л л т , мансапкорлыкты, жарымпаздыкты, паракорлыкты, тереш ш кп, жалкаулыкты, безмен кеткешикп, казак аулын советтенд1ру жолына бвгет болтан ескьл1ктщ бас­ ка д а саркы нш актары н аяусыз эшкереледй ©штескен жаура карсы, канаушылык курылыстын калдыктарына карсы кур ес Б. Майлиннщ , I. Ж ан суп ров тщ , С . Денен- таевтын, А . Токмагамбетовтын поэзиясында етю р сати- раныц H eri3ri мазмуны болды. Осы куресте олардын енерпаздык купи нырайып, все бердй Осымен байланысты айта кететш 6ip жай револю­ циянын 63i турызган ж ан а, ж ас совет эдебиеД буржуа- зияшыл-ултшыл э д еби егп н реакцияшыл романтика мен символизмж ц туы н -кетерген, со в е гп к шындыкка ж ала ж апкан екйддерше карсы б т с п е с куресте ecin, еркенде- дй Kefl6ip баспасвз орындарына eHin кеткен алашорда- шыл эдебиетиплер жаналык, халыктык, советпк атаулы- нын бэрш жан-тэшмен жеккердй Казактын совегпк эдебиетш уры к кезш де-ак тунш ыкты ру ymiH олар ашык та, астыртын да барлык шараларын колданып бакты. BipaK, коммунист1к партиянын KeMeri мен камкорлыгы ж ас совет, эдебиетш щ соц и ал и ста курылыс жолымен, халыкка кызмет ету жолымен еркендеуш камтамасыз етть Бул ретте партиянын эдебиет женшдеп саясаты туралы Б К ( б ) П О ртал ы к ко м и тетш т 1925 жылры тари- хи каулы сы орасан зор роль аткарды. Бул каулы буржу-

азиялык-ултшылдык агымдарра куйрете тойтарыс 6epin, казак совет эдебиетшщ идеялык-керкемдж жагынан уде- ре ecyine куатты демеу болды. Орыстын сов е ти к озат поэзиясынын К азахста н акын- дарына и г ш к п ыкпалы оларды к онан сайын ьлгерыей е суЫ н мацызды фа«торларынын 6ipi боп табылды. Абай мен онын 1збасарларынын тусындарыдай, каза к акында- рынык устаздары бурынрыша Пушкин, Лермонтов, Не­ кр асов болды. Алайда, нерурлым ьпгержеген сайын совет эдебиетшш, acipece, Маяковский мен Демьян Бедный- дын ыкпалы сорурлым терен де айкын бола бердк Мэ- селен, В. М аяковскийдщ Сэкенге ж асаран ыкпал-эсерЬ нен тыс алып карасан, Сейфуллиншн жанашылдык шырармаларын дурыс TyciHy мумкш болмай калады, сол сиякты Демьян Бедныйдыи ereip, саяси белсещц поэзиясынын эсер ш аз 1лияс Ж ан суп р ов тщ УНтш1лд1к саяси, патетихалык (ш ары ктау) елендерш тусш у мум- KiH болмай калды. Сол сиякты комсомол акындар А. Безымянский мен И. Уткиннен уйренген А. Токмарам- бетовтын жастарра арналран елекдер1 мен эн текстерш- де осылардын ыкпалы бар екешн бай кау киын емес. БК (б) П Орталык комитетшш эдебиет ж енш еп кау- лысын жузеге асыру непзш де жиырманшы жылдын екжнп жартысында акындарымыздын ©нерпаздырынын идеялык-такырыптык желк> де, керкем се з шебёрл!г1 де кернеу дами бердь Атап айтканда, улкен поэтикалык ж анр — поэма ©р1стед1. Мэселен, бул жылдарда Сэкен Сейфуллин атакты «Советстан» (1925), «Кекшетау» (1929), «Чжан Зо-лин» (1925), «А ккуды н айрылы- суы» поэмаларын турызды. Сэбит М уканов «Пионер» (1925), «Жет1м кыз», «Батырак» (1926), «Бал бэпе», «Октябрь еткелдерЬ (1927) ж эне халы кка молынан мэл1м поэмасы «Сулушашты» 1928 жылы жазып, енер- паздырын арттыра туст!. 1лияс Ж ан суп р ов каза к му- зыкасы туралы поэмалар циклынан 1929 жылы тунрыш «Куй» поэмасын, 1930 жылы К аз ак республикасыныц он жылдырына атакты «Дала» поэмасын жазды. Иса Байзаковтын алрашкы поэмалары «Куралай сулу» мен «Койшынын epTerici» жэне Ж амбылдын «За- мана арымыда» дэл осы жылдарда туран едк Эпос ту- рш деп бул шырармаларда казак халкынын ©ткендег1 жэне Ka3ipri ©MipiHAeri уакиралар тулгаланды, ал сю- 367

ж е т т к аркауында аны здар мен тарихи фактылар ай- шыктасып жатады. Бул поэмалардын 6api, казак совет поэзиясынын кауы рт та xceMicri е су ш щ айраты бола отырып, рухани жарынан О ктябрьдщ перзент1 болып табылатын алраш- кы буын акындардын эркайсысынын талантынын дара езгеш ел ктерш бе л гк еп , айкын межелеп бердк Мысалы, Сэкен Сейфуллиншн жан-жакты, кеп кырлы таланты, эпикасы мен лирикасы, алрашкы жылдардары елешнен ropi поэмалары нда анарурлым толы гы рак ашылды. «Аккудын айрылысуы» атты романтикалык поэмасында айнадай ж аркыраран айдын келдщ поэтикалык cypeTi, еш пес к е р к пен сез1м тазалырынын, пактырынын сим­ волы болып табылатын аппак кардай кустардын образ- дары шебер бер кген . П оэма лиризм1мен, эмоиияра то­ лы болуЫмен, психологиялык cyperrepiHiH нэзкттг!мен, танпажайып ун сынрырларан, сомдап соккан, кайрап ©тшрлеген ©лендер1мен окушыны е л к п р ш , баурап эке- тедк «Аккудын айрылысуы» романтикалык дереказдь ri ушш , образдарынын символды болтаны ушш ез ту- сында э д к сыналран болатын, 6ipaK солай бола турса д а бул поэма Сейфуллиншн сол кездег1 поэзиясынын елеул1 табысы деп айтура эбден болады. С овет елш ж аркын К’’ян алыска зымырап бара жат- кан, токтауды, Ленин белгкеп берген жолдан ауыткуды бк м ей тж экспресс образында бейнеленген «Совет- стан» атты eKiHuii поэмасы ж ана шк'флер мен сез1мдер- fli анрарту уш ш ж ана форма, ж ана у н д е ст к 1здеуде Сэкеннщ кврнекл табысы болып табылды. «Советстан- ды» окып отырранда, шынында да, жуйткш бара жат- кан экспрест1н каркы ны мен ыргарын сезшесш, ел1м!з- дщ арманды максатка — коммунизмге карай бер к ка- даммен алра басып бара жатканын туйсшесщ. Алайда, акыннын жанашылдык тэск д ер 1 поэманын барлык ж ерш де б iрдей c a rri шыкты деуге болмайды. Поэманын кей жерлерш де с у р е т ш к д к пен образдылык орнына фонетикалык комбинациялар колданылран, формализм- мен тым эуестенш к е ту ш к к к е жол беркген. «Чжан Зо-лин» поэмасында кытай генералынын зулымдыктары айтылран, кытай халкы на опасыздык еткен жауыз, ка­ тал душпаннын ти п тк образы жасалран. Сейфуллинш н жаркы н, колори гп, ен 6ip шабытты шырармасы халы к анызынын эсерше бвленген «Кекше-

тау» поэмасы. М унда акын тукан ж ердщ сэнд1 керю'н, К эк ш ен т тауы мен онын айнадай мэлд1р квлдерШ н керемет сулулырын зор шеберлжпен аса керкем сурет- тейдь Бул поэмада акын жана совет дэу1рш суреттеу ушш вте тартымды д а татымды эсем сездер тапкан. Сэбит М укановты н «Батырак» атты поэмасы ауыл- дакы революциядан бурынгы ж эне совет е м м е тж щ ал- гашкы жылдарындары тап куресш суреттеуге арналран. Мунда жалшы К азыбектщ образы бейнеленген, онын саяси сана-санлауынын ecy nponeci керселлген. С. М укановты н екжии поэмасында — «Октябрь эт- келдершде» 1917 жылрэ дей1н казакты н жумысшы та- бынын куралуы, пролетарлык революция мен азамат сорысына онын калай катнасканы туралы айтылады. Поэманын басты каЬарманы Тем1ртай революциядан бурын 0м1рдш неше алуан «шытырман-шырмауына» кез болады. М уктаж ды к оны 6ipece Каспийге, 6ipece О мбага 6ipece Л ена приисюсше, 6ipece С п а с заводына айдайды. Тем1ртай революциялык козралыска, азамат сорысына катысып, аулына, бейб1т ©Mipre енд1 эбден шы- ныккан кажырлы большевик боп кайтады. «Батырак.» пен «Октябрь ©ткелдерЬ> Сэбит Муканов- тын творчествосындары, сол сиякты букш казак совет поэзиясындагы каза к жумысшылары мен жалшылары туралы жэне олардын совет ек1мет1 жолындагы Kypeci, ж ана ©Mip орнатура олардын катысуы жон1нде жазыл- FaH TyHFbim поэмалар. DipaK такырып жарынан кэкей- тест1, зэру шырармалар боп табылатын бул поэмалар- дын керкемд1к ж агынан ж ет1лмегенд1гш, образдарынын кораштырын, сюж ет ж е л к 1 шубалан, копсозд! екенш батыл айтура ти1сп1з. Автор жиырманшы жылдардары совет поэзиясынын ен кернекл шырармасы боп ганылран «Сулушаш » поэ­ масында алгашкы поэмаларындагы кемш1л 1ктер1н то- лык жоя алды. Кэп реттерде елецмен жазылган роман деп аталып ж урген бул поэмада революциядан бурын- ры каза к аулынын Tipuiwiri мен турмысынын кен кэ- лемд! сурет! шебер бейнеленедк Поэманын басты еш кайарманыныц — ж 1гер кайраты мол, сез1м1 суду г а ­ маша адамдардын, ата-бабасынан бермен карай жалшы Алтай мен байдын кызы Сулушаштын образдарынын жасалуындары акындык куш1 танкалдырарлык. Каран- ры, б 1рак сол кездег1 мейл1нше айбарлы феодализм 24-м. Ка 369

октемд1гш е карсы кунл тен емес куресте б улар кайгы- лы каза табады. Алтай мен Сулуш аш арасындары таза да шекЫз м а хабб ат, оларды н кашып бары п, TayFa пана- латан романтикасы ф еодалды к KOFaMFa айбат керсет- к е н д т , адамнын ©з басынын правосыздырына, корлык KepyiHe ©3iHuie наразы лы к б ы ш р у марнасында бейне- ленген. Казактын осынау 6ip Ромеосы мен Джульетта- сынын феодалдык-аксакалдык тэртштерге карсы, адам­ нын бас бостандыры жолындары баяры ecKi заман жар- дайы нда керсетшген Kypeci азат енбекш ш ердщ ен акырры канаушыларра карсы Ka3ipri замандары тап кур ес1мен ундесш , актуалы и такы ры п сиякты боп та- нылды. «Сулушаш тын» казак совет поэзиясында улкен 6ip белес ж асаран алып шырарма р е л н д е л д э у1рлж манызын кем1те баРалаура TinTi д е болмайды. ©Mip шындырын кешнен кам туы, бейнелеуш1н теренднп, об- раздарынын кесек тулгалы, шоктыкты екеш , архитек- тоникзсы, ен акырында т ш ш н байлыры мен казак еле- HiHiH кем елш п ж онш ен «С улуш аш » казак эдебиетш щ тандаулы шыгармаларынын катарына косылады. «Су­ лушаш» казактын лиро-эпикалык поэмалары дэстурК HiK, А бай поэзиясы д эстур ш ш , С . Торайрыровтыи « К а­ мар сулу» романынын, Иса Байзаковтын «Сулушаш- тан» уш жыл бурын жэне осы поэма сиякты халык анызынын xcenici бойынша жазылран «К уралай сулу» поэмасы дэстурМ н творчестволык жалрасы екенш жэ­ не осы дэстурлерд1 дамыта тускенш атап айтуымыз керек. Корамнын санасы нда «Сулуш аш » елеул1 13 калдыр- ран кезде 1лияс Ж а н суп р о в т щ акы ндык дарыны куат- ты м у м к ж ш ш к т ер ш ендКенд1 Fana керсете бастаран- ды. Д ары нды куй iu e 6 ep i, ем1рдш кайрысы мен uiepiH бейнелеген Kapi куйил М олкы бай туралы 1лиястын «Куй» атты алгашкы поэмасы акыннын музыкара терен бойлай бм е тш ш , адамны н ж ан куйзелшш молынан yFbi- ну дарынын б 1рден-ак айкыкдады. Ж а н су г1р овт1Н « Д ала» поэмасы акын талантынын ж ан а, тын, соны ж актарын ашып бердь М уканов «Су­ лушаш» поэмасында аксакалдык-руш ылдык ауыл ©MipiHfleri ж астард ы н кайгылы халмен тынатын махаб- баты ж енш деп дэстурл1 такырыпты ашуда акындык улкен табы ска жеткен бслса, Ж ансупров «Дала» поэма­ сында Октябрь жензстерш шабытпен жырлады. Казак 370

халкы О ктябрь революииясына дей!н еткен тарихи жол- ды жзне К азак Совегп к С о ц и а л и с т Республикасынык он жылын «Д ала» поэмасында акын эпикалык кен ба- янлауы толып ж аткан лирикалык ш епш стермен тырыз кабыстыра, уштастыра отырып, поэтикалык хроника туржде керсеткен. Поэманын бас каЬарманы — халык шырармада тарихтын козраушы. купи есебж де кимыл кврсетедй халыктын кайрысы мен куанышы акынныц кен1л куй!'н, еленшн у н ыррарынын буюл курылысын белг1леп отырады. Р ас, халы к букарасы нын imiiicH д а­ ра бейненж KepiH6eyi, адам характер лер Ы н жасалм а- рэндыры, хроникалык Дзбек, поэманын кейб1р белш де- piHiH тым шубаландыры керкемдгк жарынан алатын acepfli б1рсыпыра бэсенс1тедй BipaK лирикалык uieri- HicTepiHiH эмониялык теб1рен1ст! эларетпей, шиыршык аткызып отыратын шын ыкластыры, кешл куйш тербе- тш, толкытып отыратын жыр такпары, танражайып ку- нарлы, эуешн т ш , iiuKi ыррары бай, еркж т еп л in оты­ ратын музыкалык влек— осынын 6api «Дала» поэмасын казак поэзиясынын кезендж шырармасы егп. Эпикалык ipi у ш шыгарма: С. Сейфуллиннж «Совет- станы», С. Мукановтын «Сулушашы», 1лияс Жансуг1- ровтын «Даласы» алгаш кы он жылдыктэры к аза к совет поэзиясынын уш кезен1 болып табылды, онын е су дэре- жесш, куш-куатын, идеялык-такырыптык жарынан да, керкемдж-жанрлык жарынан да дамуыньш саркылмас мумк1нджтерш сийаттады. Бул дэу1рде поэзиянын Kimi-ripiM турлер1 де сапа жарынан дамыды. Сэбит Денентаевтын елендер1мен к а­ тар сол кезде БеГпмбет Майлиннш е зж дж езгешел1г1 мол турмыстык, сатирикалык поэзиясы гулденди Мыркым- бай кедейдж умытылмас типтж образын жасаран Май- лин е л ен дер ш н ерекшелГг! сол — niKiрлерi мейлжше тырыз, карапайым, айкын, се з бейнелер1 нысанга дэл тиг1ш, тужырымды, елендер1 канатты, эз1л-сыкары жан- ды, Ширак келетж. Акын осы Мыркымбайдын муктаж- ды к eciH тандырран ж ал кау кедей шаруадан, саналы колхозшыра дейш котершген киын д а буран жолдарын суреттеди 1лияс Ж ансуг1ровтык жиырманшы жылдардын екж- uii жартысында турызран елендер1 де «Дала» поэмасы- мен катар корамдык улкен резонанс алды. Булар: О к­ тябрь («Уштаскан уш т1лек»), eHflipic («Заводта», 371

«Алтын казан»), салынып ж аткан Т у р к ст ан — C i6ip те- Mip жолы («О тар ба» ), отардагы Ш ырыстын улт-азаггы к козрэлысы («Гималай»), М осква жумысшыларыныц Казакстанра камкорлыры («М осква— К азакстан» ), бай- ларды конфискелеу («Конфиске») тары б а ск а кептеген такырыптар туралы елендер. Сол ж ы лдарда комсомол акыны, жиырманшы жыл- д ар д а елен дерш щ уш жинарын ж арияларан эн влек- uiici, сатирик памфлет жазушы Аскар Токмарам- бетовтын таланты жаркы рап, нурлана тусть Мэселен, онын Ленин туралы («Ленин суретше», «03i елее де ici елген ж ок») елендер1, ж астар туралы («Б1зд1н сэу- ле», «Бэтиманын агасы на, агасы ны н Бэтимага хаты», «Комсомол сертЬ , «Шэшрт») халыкка кеп тараган елек- дер! осы кунге деймн ж уртты ц ж ады нда ж ур. Токмарам- бетовтын влендерш щ , эн TeKCTepiHiH, niKipi айкын, накыл сез т э р 1з д 1, тур ж агы нан сом дап соккан дай болып ке- л е т 1н. Акын 0 . Турманжановтын енерпаздырынын да езш- д1к езгешел1г1 мол. Б ул д а А . Токмарамбетов пен И. Байзаков сиякты 03iHin акындык жолын В. И. Ленин туралы елендер циклынан ба'стады, бертш келе лири- кал ы к елендерге кеилп, ез1нд1*к ж азу мэнер1н калыптас- тырды, 6ipaK, эттен, осы лирнкалык елендершде кейде нэз1кт!ктен, ун ыррарынын майдалырынан айнып, сал- MaFbi жен1л, кереказ сэн сэулет сарынына Tycin кету- ш ш к т е р болып ж урд!. Оны к «Тан сЫрлары» жинарына (1929) енген елендер1 негЫнен алганла осындай. Де- генмен, Турманж анов сол кезде-ак «Ш ыршык сыры» деген поэмасымен элеум егпк поэмалар циклын ашты, бул циклрз отызыншы ж ылдарда да кайтып оралып, «Байрыз», «П улемет», «Агайынды eKi ж !п т» поэмаларын турызды. Ж - Сы здыков пен К . Эбд1кадыровтын д а поэзиясы кен!л белуге тур ар лы к, буларды н акындык кеск1ндер1 де нег1з!нде жиырманшы ж ы лдарда-ак айкындалран болатын. О ктя бр ь аза т еткен кедейлер мен ж алшылар тур ал ы , оларды н совет заманы ндагы en6eri туралы та- кы ры птар осы ек1 акыннын ек еу1не де тэн ерекшел1ктер. Ж . Сыздыковтын 1927 жылы басылып шыккан «Енбек ;r<eMicTepi» жннары К. Э бдж ады ровты н да сол туста шыккан «Б атрак» атты жинарымен такырып жарынан туы с болды. Ж . Сы зды ковты н «М айкел тамы» мен «Эли 372

карттын энг!мес1> атты поэмалары онын сол ж ылдарда- FLJ ен курдел! шыгармалары болып табы лады . 0cipece «Эли картты н эн пм есш д еп » кейб1р идеялык-керкем.шк кемш ш ктерш е карам астан, бул поэмалар акыннын енерпаздыгын сипаттайтын ш ы тармалары болатын. К азак совет поэзиясынын ecyiHiH тэты 6ip aflFaFbi— сол жылдарда онын катарына жана тын куштер келш косылды. 1924— 1926 жылдары ез акындык ун1мен ха- лыкка танылран А. Токмагамбетов, 0 . Турманжанов, Ж . Сыздыков, К- Эбд1кады ров, F. М алдыбаев жолдас- тардан баска жиырманшы жылдардын екпшп жарты- сында Тайыр Ж ароков, Эбдьлда Тэж1баев, Рали Орма­ нов, Кажым Ж ум али ев тары баскалары сиякты талант- ты жас акындар поэзия кадрлары катарына косылды. Олар эдебиетке совегпк оку орындарынан: мектептер- ден, курстардан, жумысшы факультеттержен келдк Бу- лар куш кеше FaHa совет е ш м ел адам санатына коскан ауыл к ед ей л ер ш т балалары ед1. Б улар эдебиетке кел- генде тутан халкынын бурынгы ж эне каз1рг1 вм1р1нен коп нэрселерд1 б1ле келдь Осынын ез1 олардын эдебиет- те баянды орнытып, ез даусымен жырлауына кемектес- Ti. Тунянш рет Тайыр Ж ароков 1927 жылы «Кул1мдед1 кум1с кун» елен1мен кер1нд1, содан сон 1928— 1930 ж ы л­ дарда э й г ш «Аэроплан», «Каспий» ж эне 6ipiHLui бес- жылдык туралы елендер циклын жариялады. Эбд1лда Тэж1баев эдебиет майданына «Кулгара» (1929) поэмасымен, Кажым Ж умалиев— «Ергож а мен Ег1збай» поэмасымен шыкты. Бул шытармалардын eneyi де казак аулындагы тап куресж щ такырыбын ашады. 1930 жыл казак поэзиясынын еш мд1 жылы болды. Буран салмакты дэлел1м1з, саликалы Heri3iMi3 де бар едь Халкымыздын eMipiiiaeri уш улкен елеул1 уакига- ны — Туркстан-Сибирь тем1р жолынын салынуын, 6ipiH- ш 1 колхоз кектем1н, К аз ак Совет Республикасынын он жылдыгын— буш л халкымыз этап e rr i, осынын ез1 акындык шабыт толкынын турызды. Бул уакигаларга шын ыкластан жаны теб!рене, улкенд1-к1илл1 елешмен ун KOcnaFaH 6ip де 6 ip казак акыны кал ган жок. А га акындар мен ж ас акындардын кептеген жалынды, ж1- герл1, саяси кундел1кт! елендерж айтпараннын е з 1нде, осы улкен акындык ерл еу кыркасында 1лияс Ж ан сугТ ровтый «Дала» поэмасы, Сэбит Мукановтыц Турксиб туралы «Ж уйтк!, кара айгырым», Эбд1лда Тэж1баевтын 373

«Айнабулак.», Рали О ри ановты к «Шенбер> поэмалары туды. 1930 жыл, ел1м1зд1к экономикасы мен мэдениепшц дамуындагы жана тарихи кезецге сэйкес, казак совет поэзиясынын дамуындагы ж ан а кезенищ басталган жы- лы болды. Отызыншы жылдар соц иалиста курылыстын каулап кулаш сермеген кез1 ед1. Ж ан а социалист1к ко­ рам орнату жолындары курес, ел 1м1зде социализмнщ жешсш баянды еткен Совет конституниясынын кабыл- дануы , совет адамдарынын рухын мейлшше жорары ке- терген ж ана корам курылымынын онан a p i ныгая Tycyi казак акындарына да канат б т р д ь ¥лы бесжылдыктар- дын каркынын, ж ан а с о ц и а л и с т нег1зде OMipfli кайта тузеп ж аткан совет адамдарынын енбек каИармандырын жырлауды олар е з внерпаздырынын Hri максаты деп 61л- д ь Ж оспарды кал ай да орындау, асыра орындау — мше сол кезенн1н квкейтест1 м эсел еа осы едк Бул мж дет ста- ноктар манында, ш ахталарда, eriH далаларында ш еш ш п ж атты . MiHe сондыктан да отызыншы жылдардын алраш. кы жартысында акындардын e aaipic жэне колхоз-совхоз такырыптарына батыл бет буреанын байкаймыз. Сол жылдардары шырармалардын аттарын Ti3in ету д щ 03i- ак: С . М укановты н « K e M ip — коммунизм», «Конвейер», «Балкаш »; 1лияс Ж ан суп ровт1н «Ж'|гер», «Элеватор», «Экскаватор», «Тракторшылар», «Комбайн»; Б. Майлнн- HiH «К оллективен жырын айт»; Т. Ж ароковтын «Бес- ж ылдыктын балгасы », «Колхоз даласында», «Нефте- стан», «Мотор жыры»; Э. Тэж1баевтын «Олкылык»; 6 . Турманж ановты н «К ара алтын», «А к алтын»; К- Эб- днсадыровтын «Трактор туралы жыр», «Е ктн » , «Бурры»; F. Ормановтын «Колхоз», «Тунык», «Кос басында»; Ж- Сыздыковтын «Коллектив энЬ атты шыгармалары тары кептеген баскалары осы кауы рт бет бурысты ыспат- тайды. Ал айда, ел1м1зд1 индустрияландыру шабытын бейне- лей отырып, сайып келгенде индустриянын адам уинн ж асалаты нын дуры с тусш е отырып, кептеген акындары- мыз социализма! орнатушынын накты ез!н толыкканды етш суреттеуге лайыкты сыр-бояу таба алмады. Квбшесе буларды н елендерш де бесжылдыктын накты каЬарманы орнына бейне элдеб1р алгебра 6earici тэр1зд1, адамнын куш куатын, ж 1герш пайдаланудын элдеб1р формуласы т э р 1зд1 e m i n эйтеу1р адам деген аталып ж урдк 374

Эрине, «Бесжылдыкты терт жылда орындайык», «Тех­ ника бэрш шешед1» деген программалык. урандарды басшылыкка алган акындардын бул жаппай аттанысы эдебиетте жана соны такы ры птар тынын к е т е р т , мен- геруде улкен роль агкарганы даусыз. Алайда бул шы- рармалардын керкемдж д эр е ж е а кей-кейде акындардын ез мумкшджтершен enoyip томен болып ж урдь Отызын- шы жылдардын бас кезш де жазылган елендер мен поэ- малардыи кепш ш гш де-ак, йлуде 6 ip ж еке шырармалар- дан баскасыида, каЬармандарды сырттай, уепрт сурет- теу басым болды, схемашылдык, натурализм сарыны айкын анрарылып турды. K e 6inece елендерде кешлге конбайтын, плакатка лайык сезуарлык немесе машина- нык д ур сш н е елжтеген, кандай д а 6ip eM ip icriic про­ несли унш, шуылын еслртпекке тыраштанган машасыз сез ri36eri орын алды. Сез жок, бул ретте эдебиетнп- лердщ еш йркке кауырт бет буруынын «науканшыл- дык» снпаты эсер етпей кала алган жок, амал не, осы- лайша бет бурумен 6ipre ем 1рде болып ж аткан кубы- лыстарды байсалды зерттеу, олардын сырын терец урыну жаты жетпей жатты. Сайт in керкеменер uibiFap- масын турызудыц ен каж етл шарттарынын 6ipi бузы- лып журд!. ©зшдж уш , толгаулы niKipi, эстетикалык куны ж ок 6ip сарынды, 6ip эуендй 6 ip 6ipiHe уксас елендерд1н 6ip калыптан сорылып, кептен шырып жат- канынык ce6e6i де осы ель Пролетарлык жазушылардыц Россиялык (РАПП) жэне Казакстанды к (К аз А П П ) ассонияларыныц соцгы жылдардары кател1ктер1 бул жавдайды онан сайын те- рендете туст1. Keft6 ip эдебиет кайрагкерлер! ездершщ «басшылык» нускауларымен жансыз схемалардын, ке- нпрмелердщ дуниеге келуш е eaayip себепкер болды. Мундай сэтаздж тер мен суржулерден талантты, ipi акындарымыз: I. Ж ан суп ров («Ж 1гер»), С. Муканов («KeMip— коммунизм»), А. Токмагамбетов («Кесьлу»), Т. Ж ароков («Нефтестан»), Э. Тэж1баев («Олкылык») жолдастар да сау кете алган жок. Бакытка карай, бул кемш ш ктер акындарымыздыц бойына б!ткен табиги шнарат емес, уакытша, еткшип Min Fana болатын: бул — е су жолындагы кем ш ш к, ж а ­ на идеяларды бейнелеу уш ш , ж ана керкемдж тур 1здеу жолындагы лаж сы з шырын едк ©м1рдш ж ана Typi орнырып, бемген сайын, оларды 375

зер сала зерттей келе, казак, акы ндары кш ш 'р меш ш кп, схеманы жедел ж оя бастады. 0 cipece эдебиет уйымда- рын кайта к ур у туралы Б К (б )П О рталы к комитетшщ 1932 жылры 23 ап рельдеп тарихи каулы сы бойынша РАППтын орнына С С Р О Совет жазушыларынык Ода- Fbi курылтаннан кей1н бул процесс онан сайын кушейе т у с т 1. ©дебиеткллер ортасы н сауы кты р у ж ен 1нде партия- ныц колданган ш аралары Р А П П кател1ктер1н1ц зар- даптары н оз творчествосы нда тез1рек ж оюда, совет эдеби етш щ одан эр! ж ем 1с п турде дамуын камтамасы з етуде жазушыларра коп кемек керсетп. К азак акын- дарынын творчествосы ж ен 1нде де толырымен осыны айтура болады. Орыстын озат совет поэзиясыныц тэжрибеЫ, совет коркемвнер1н1н Heri3ri жэне б1рден 6ip дурыс aflici есе- б1нде соц и а л и с та реализм теориясынын талдап жаса- луы, совет ж азуш ыларыны к 6ipiHiui съез1нде поэзия- нын мшдеттер1 Б К ( б ) П О ртал ы к комитет1ц.1к каулысы- на сэйкес талкылануы казак поэзиясын формализмшч, схем атизм н1ц, натурализм н1к журындыларынан азат ету учли шешуш1 тиянак ж асады. Социалист1к реализм жолында, ж ака , сапа жарынан м улде баска бн1ктерге жету мшдет1 алда турды. Отызыншы ж ы лдардык бас кез1нде Сэкен Сейфул- лин «Кызыл ат» (1933) ж эн е «Альбатрос» (1932) поэ- маларын жазды. «Кызыл ат» поэмасы Казакстандык ерекш ел1г1 бар такы ры пты, ауыл шаруашылырында жол бер 1лген бурм алауш ы лы ктар мен асыра с1лтеуш 1- л 1кт1к салдары нан катты ж утаран мал шаруашылыры такы ры бы н ашып кврсетед1. П оэм ада осы асы ра с1лтеуш1л1ктен ж апа шеккен Кызыл ат аркылы мал шаруашылырында туран жардай эшкереленед1. Кызыл ат 6ip адаммен, азамат сорысындэ 6 ipre болган досы мен эц п м ел есш , «баскалар сиякты, сен де оз атыкды ж ауыздардык озбырлырына тастап KeTfiH» деп, досына екпелейд1. Техннкара enirin, поез- бен, самолеттермен серуендеуге эуестенш, жылкыны умытып кеткен адам мен ары ктаран аттын к 1нэласуы аркылы поэманын ба я н д ау жел1с1 тартылып, К азак- стан ауыл шаруашылырынын сол жылдардары шынайы хал1 айнытпай дурыс бейнеленедк Поэма ез тусында кун д ел1кт1 кекей тесп мэселен1 такырып ет1п алуымен, S7G

автордык айткан батыл пШ рлер!мен байланысты кы- зу айтыс тудырган-ды. Сей лесу турш де казакты н он -6ip буынды кара елеш- мен жазылран «Кызыл ат» поэмасы керкемд1И жары- нан «Советстан», «К екш етау» поэмаларынан твмен бо- латын. Сонда да т о л рэры жеткен, ж анра баткан мэсе- лелерд1 етшрлжпен квтеру1 аркасында шырарма ете KyuiTi эсер erri. В. И. Ленин туралы тунрыш ipi, кесек шырарма — «Альбатрос» поэмасы казак поэзиясындары елеул1 ку- былыс болып табылды. «Советстандары» сиякты, мун- да да автор cyftiKTi кесемнщ образын суреттеу ушш акындык жана бейнелеу куралдарын табура тырыскан. Поэманыц атынын ез1-ак к ерсетт отыррандай, Ленин- нiн мэнг1 ешпес образын акын куресте коркуды, жеш- луд1 бммейтш айбарлы, кырары альбатрос тулрасын- да бейнелейдь Л ен и н н т образын ж асау проблемасын автордык езшше 6ip езге жолмен, жанаша шешуге та- лаптануы материалды тал д а у, игеру принцишнен Kepi- Hin кана коймай, сонымен 6 ipre, елекн щ елшемга ко­ са айтканда, акындык бейнелеу куралдарынык жуйесь нен де айкын анрарылады. В. М аяковскийдщ «В. И: Ленин» поэмасы С . Сейфуллинге у л п болганында еш- кандай кумэн ж ок. Маяковский поэмасындары сияк­ ты, мунда да каркынды екпш сондай ж 1герл1 ун ырга- ры, сондарыдай ж ана елец турП Сейфуллиннщ Маяков- скийден акындыкты yftpeHyi толык мелш ерде Tuieyai жемш берген-бермегешн Kecin айт-у киын. B ip a K талас- сыз нэрсе сол: СейфултАш каза к акындарыныц ш ш д е Маяковскийдщ 6ipiHmi шэшрЛ болды жэне Ka3ipri за- ман такырыптарын жырлауда онын эдштерш 6ipiHini боп. колданды («Советстан», «А льбатрос»). Маяков- скийден уйренуде Сейфуллин ж алрыз болран жок. Екшпп 6ip ipi акынымыз Сэбит М укан ов т а, Сейфул­ лин сиякты, Маяковский поэзиясынан y.ari алды (« Ж у й ™ , кара айрырым», «Сез — С о в е гп к армия», «Майра сэлем» тары тары лар). Осы барытта баска акындар д а эрекет eTin бакты . Р ас, олардын б э р М к табы ска жету1 б1рдей бола койран ж ок. Кейде енер- паздыкпен, марнасына тусш е отырып уйрену орнына Маяковскийге ел1ктеуге, оныц елецдерпиц сырткы ту- pin казак елеniне беталды кекпре салура бойурушылык болды. Кей-кейде булай ету Kici кулерлж жайра экеп 377

соктырды. ©. Турм ан ж ан овты н « А к алтын», «К ара ал­ тын» поэмаларынан, Т. Ж ароковтын «Коммунизм та- нында», «Нефтестан» поэмаларынан осы жайларды байкаута болады. Ж екелеп тырбанулардан, кателесулерден кейш де Маяковскийден жэне совет поэзиясынын баска да тац- д аулы ш еберлерш ен уйрену проблемасы кун тэрт1бшен алынып тасталмараны былай турсын, будан сонры барлык кезендерде де казак акындарынык зару кажет! деп танылды. М аяковский дэстурлерше формаль турде калай болса солай елж теу емес, онын влен техникасы- ныц тек сырткы эд1стер1н рана ала салу емес, М аяков­ ский поэзиясынын барлык н е ф п косындыларын, acipe- се жауынгерлж, революциялык рухын, кетерш кш пн, ш абытты сез1м ш ары ктауы н, ен к аж етт1 мэселелерд1 бар дауыспен айта бкпуш бойра cinipin, внерпаздыкпен игеру — каза к акындарынык куш бупнге дешн тел ici боп табылатын мшдет. Сейфуллиннщ «Кызыл ат» поэмасында кетершген мал шаруашылыры такырыбын кептеген акын, жазу- ш ылар in in экепм. А . Токмарам бетов «Кузетте» поэма- сын, Т. Ж ароков «Балабас» поэмасын, С. М уканов «Малшынын мотивы» поэмасын, «Малшынын макта- нышы» атты уза к елещ н, F. М усрепов «Талпак танау» аггы б е г ш эн пм есш жазды. Айта кету керек, револю- циядан бурынгы поэзиядан мирас боп калган, мал ша- руашылырымен байланы сты поэтикалык nepiKTi сез, суреттеу куралдарынын аса бай коры мал шаруашылы­ ры такы ры бы н к а з а к совет эдебиет1нде керкемджпен менгерудш манызды тиянары болды. А . Токм арам бетовтьщ 1932 жылы ж азран «Берлин кешелершде» атты поэмасы отызыншы жылдардыц бас кез1ндег1 к аз а к поэзиясынын елеул! шырармасы болды. I. Ж а н суп р о в т ы к ж уртш ы лы кка кеншен мэл1м болган «Гималай» поэмасынан кейшп халыкаралык та- кы ры пка ж азы лран ек1нш1 шырарма осы . М унда 6ip 61- pine карама-карсы KepeFap ею жуйедег1 капиталистж элем мен совет Одарындары е м 1р катарласты ра сурет- телед1. Капитализм лагерш де жокшылык, кайыршы- лык, ашаршылык, енбекпллердш кез жасы, социализм лагерш де, совет адам дары н ы н куаныш ты сез1м1, ж ана ем1рге деген улы ceHiMi — мш е акын ез шырармасын- да осы жайларды KepceTKici келген. Э а р ес е капиталис-

TiK каланын кешесше лактырылып тастал ган эйелдщ шеккен азабы окушыра катты эсер етедк Оныц баласы: «Нан! Нан! Нан!» деп жатып, аш тан еледк М аяков- скийд1н куш тарлы, публицистикалык BfliciMeH жазыл- ран бул поэманын ен ш ары ктау uieri осы ара. Алайда поэмада уакигаларды ц д эй екп дамуына не- Г1зделген б 1р тутас сю ж ет ж ок, адамныц курдел1 сипат- тары, MiHe3i ашылмайды, ж арнама т ш н е лайы к дау- ырыкпа квп. Осыныи 6эр1 шырарманын керкемдш касиетш твмендетедк Айтпакшы поэма ж азуда А. Токма- рамбетов жалпы алранда табыска жете алмай, ку кан- жыра болып жур. Онын отызыншы жылдарда жазран поэмалары мен толрауларынын бэр1 дерлж , такырыбы етм р, елед1 жен!л, тЫ кунарлы екание карамастан, сындарлы композициясы, т у т а с тулралы образдары, ти п т1к характерлер1 жок, шырармалар. Бэршен бетер «Каскелен», «Кузетте», «Сталиндпс маршрут», «0M ip» «0Mip жолы», «Куаныш жыры», «Уборщица» поэма­ лары осындай. Автордын енерпаздырында сэтаздж ке ушырарэндыктыц келешекке сабак боларлык мацызы бар шырармалар рана боп калды булар. Поэзияныц на- рыз шынайы шырармасын турызу уш ш жел сезге ж уй- piKTiK, tu i шурайы немесе сы нгырлак дыбыстардын, 6i- рыцрай кайталана 6epyi ж ё т к ш к п бола бермейтжш осы мысалдыц е з л а к тай га тацба баскан дай айкын кер- сетедк Отызыншы жылдардары к аз а к поэзиясынын жетек- uii жанры болран квп поэмаларды ц iuiiHfle ©тебай Турманжановтын «Байрыз» (19 33), «П улемет» (1933), «Арайынды ек1 ж1ггг» (1936) (Ka3ipri «Кыран кыз») деген атпен жариялантан уш поэмасы назар аударта- ды. Бул шырармалар Турманжановтын жиырманшы ж ылдарда «Ш ыршык сыры» поэмасымен бастаран элеу- метт1к поэмалардыц езш ш е 6 ip циклын ж алгастырып, дамы та тустй Кираран еск1 кец мен моланы мекендей- т 1н тун кусы байрыздыц ж ака салынып ж аткан, куш- жжердщ жастык пен жаркын болашактыц тулгасы болран Балхаш каласындагы электр жарырынын нур- сэулес!мен кактырысында жары кты ц карацрылыкты, жацаныц е с к ш к н ж е ц ге н д т жен!ндег1 поэзиялык идея «Байрыз» поэмасында кызык та соны жолмен шеинл- ген. Бул кактырыста байрыз елед1, оныц вл1г1н арын су шайып кетед1. Адам пайдасына кызмет ет1п отырран 379

уакыт дегеншн жешмпаз куий жешндеп о п ти м и ст ninip кекейге осы лай куйы лады. Турманжановтын баска ею поэмасы азамат cofu- сына арн ал ган . 1934 жылы республикалык бэйгеде 6i- pmuii ж ул д е алган «П улемет» поэмасында автор Нар- накы м, Е рсакы м деген e«i досты керсеткен. Енбекип- лердш революциядан бурынры ауыр турмысы оларды шыныктырып, халы к м у д д е а жолындары ерж урек ку- рескер еткен, 1916 жылры кетер1л1ске каты скан олар одан opi а к гвардияш ы ларра карсы , совет ек1мет1н ор- н ату ж олында саналы кур ес ж ур п з е д к Д осы н ел1мнен куткары п, 63i ж а у огы нан к а з а тапкан Нарнакым шек- ci3 досты кты н, бер1лгенд1кт1н т ам аш а улг1с1н керсете- д1. Н арнакы мны н баласы н куткары п ж эне совет пуле­ м е т жаудын колына тус1рмей, Ерсакым да маркум досынын алдындары борышын етейд1. Аякталмаран «Арайынды ею ж1г1т» поэмасынын карадай нобайында акы н 6ip 6ipiHe к ар ам а-кар сы , еш е ю тапты н мудделе- pi кабы спайты ны ж е н 1нде д рам атизм ге толы, ете 6ip кы зы к сурет ж асаран; 6ip туран арайынды е к 1 ж 1г1т ею тапты н м уддесш коррайды — су р е т т 1н д ра м ал ьты да осы нда. Т ур м ан ж ан овты н т у с М к п де карапайым , 61- р а к поэзия т ш м е н ж азы лран э л е ум ег п к поэмалары зэ- ру мэселелерд1 кетерш , казак совет поэзиясына белгш 6ip у л е с косты . К еп ултты совет эдебиет1 ж азуш ы лар съез1нен ке- Й1н кеп кеш1кпей-ак А . М. Горький айткан: революция- лы к романтика с о ц и а л и с т реализмш н белш бейтш 6 ip белег1 деген кагиданын дурыс екенш тары да растай туст1. ©м1рд1н 63i, револю циялы к, со в е ти к шындык ге- роикасыны н е з 1 совет ел ш д е п б у к 1лхал ы кты к каЬар- мандыкты романтикалык туррыдан бейнелеуге корек берд1. Социализм орнатып ж аткан совет халкы енбек пен рылымда нелер керемет ж асад ы , сондыктан стра- тосферага уш у сиякты тендес1 ж ок сапар, Москвадан А КШ -ка Солтуст1к полюс аркылы жерге конбай ушу, каЬ арм ан челюскинш 1лер эпопеясы сек1л д 1 бурын болып кермеген уакираларда совет адамдарынын керсеткен раж айып е р л 1ктер1н салкы н канды , са м ар к ау , немку- райды к е ц 1лмен ж а з у м ум ю н де емес едк А спанда каза табуынын ез1мен де рухынын кайсар- льты н дэлелдеген совет халкынын данкты улдарыныц кайран каларлы к ерл1ктер1 Тайыр Ж ароковтын «Кун 380

и л катты» поэмасыя жазуына шабыт берд!. Совет сун- карларынын кунге и л катуында акын адам nriniri ушш табигатты талм ай барындырып ж аткан совет адамдарынын улы куаты на, кайрат-ж щ ерж е масаттан- рандык ce3iMiH шабытпен бейнелей б1лдц Бул поэма да отызыншы ж ы лдардын алрашкы жартысындаты каза к поэмаларына тан кемшипктерден кур емес; ол кемип- лштер: акыннын ж азып отырран такырыбын сы рттай, уст1рт бейнелеу1 адамнын iiiiKi дуниесш е ж ете ун!ле б 1лмеу1, поэманын композициялык курылымы турпайы, анайы боп келуц тарысын тарылар болатын. Алайда Тайырдын «Кун и л катты» поэмасын совети к героика рухына кенелген казак совет поэзиясынын тандаулы шы- рармаларынын 6ipi деп айтура абден болады. 1935— 36 жылдары челюскиниплер эпопеясымен бай- ланысты туран: С. М укановты н «Ак аю», I. Ж ан суп - ровтын «Жорык», Т. Ж ароковтын «Муз туткыны», 9 . Тэж1баевтык «Куткару», А. Токмавамбетовтыч «Уборщица» поэмалары д а со в е гп к ем1р шындырынын романтикасына беленул1. А. Токмарамбетовтык «Ста- линд1к маршрут» атты поэмасы Ч калов, Байдуков, Бе- ляковтардыц А К Ш -ка ушып бару сапарына арналран. Бул шырармалардан б!з казак акындарыныц советик батырларра поэтикалык ескертшш ж асауга талаптан- ранын керем1з. С . М уканов « А к а ю » поэмасында Солтуст1к муз мухитты барларан совет зерттеуш1лер1 еибегшщ еаяси, философиялык марнасын т у с1нуге эре- кеттенген. I. Ж ансуг1ров «Ж орык» поэмасында, А. Ток- марамбетов «Сталинд1к марш рут» поэмасында челюскин- ш1лер жорырына, ушкыштарымыздык ел аузында аныз болран сапарына арналран эпикалык кен колемдй сурет ж асаура ниет етт1. Т. Ж ар оков та «М уз туткыны» поэмасында, Э. Тэж1баев та «Куткару» поэмасында ездершщ алдына осындай максаттар койды, алайда булар, ездерш щ ойынша, челюскинш1лер жорырында- fu ен манызды, ете-мете кайрылы деп тапкан кезек- дерд1 керсетумен рана тынды. А л А . Токмарамбетов «Уборщица» поэмасында баска жолмен кеттк челюс- кинш1лерд1н улкен коллективш1к ш ш ен ол ен 6 ip жу- пыны кызметт1н адамына назар токтатты . Шеберл1к туррысынан акындар эркайсысы ез ниеттерш эртурл! дэрежеде жузеге асырды. Б1рак бэр1не ортак 6ip жай: олар заманымыздыц елеул1 уакираларына шын ыклас-

тан ж эне ж едел ун посты, совет адамынын эрб'ф табы- сына мактаны ш , куаныш сезш д ер ш туй сш е жазды. Мен атап OTbipFaH бул поэмалар д а кемш ш ктерден кур емес. Бул ар д ы н бэрш де д е асырыстыктын i3flepi байкалады, мумкш, бул поэмалар бэйгеге арналып жазылрандыктан сондай кем ш ш ктер кеткен шырар. Осы поэмаларра жет- пей ж аткан нэрсе сол — такы ры птыц марнасын терец урыну жары ж е тк ш к а з , толыкканды адам образдары ж ок, совет адам дары н бурын-сонды к у л а к ecTin, кез керм еген ерлж терге Ж1герленд1рген т у т а себептер те- рен дэлелденш керсетьпмеген. Б у т л совет халкы н тугел карпы Faн ж ана патриот- тык ерлеу отызыншы жылдардык ек ш ш жартысынын елеул1 сипаты боп табы лады . ¥лы со в е гп к конститу- циянык кабылдавуы, осыныц вепз!нде Жогарры Со- BerTi сайлау, К азакстанн ы к одактас республикара ай- налуы казак акындарын саяси, азаматтык лирика жа- 3VFa ш абыттанды рды . К а з а к совет поэзиясында ж ана тур — салтан атты жыр мен толрау-поэма гулденш, ерштедк Халык поэзиясынын алыбы Ж амбыл Ж аба- ев Конституция туралы тамаш а толрау турызды; белп- л1 халы к акыны H ypn eflic Байганин онымен ж арыска тустц ж азба акындар да шетте калеан жок. С. Мука- нов « Ж ем гся aFarn», «Ж урепм д1 мандат кып», Т. Ж а- роков «С айрады к а з а к даласы », «Отан дауысы», 9 . Тэ- ж1баев «Куаныш жыры», А. Токмарамбетов «Шаттык жыры», «B ip семья»; Д . Эбьпев «Bip дауыспеп»; К- Сатыбалдин «Сайлау кунп 6ip журек» елендерш жазды. Токсан жастары Жамбыл бастаран халык акындарыныц тобы жыршылардын ынтымакты, коп дауы сты хорын курап, со ц и ал и с та Отанды зор шабыт- пен жы рлады, д ан а ком м ун и ста партия мен коп ултты совет халкын мадактады. Ж амбыл Ж абаезтын, Нур- nettic Байраниннщ, Кенен Эзербаевтын, О мар Шипин- нын, С а я дш Кер1мбаевты к, К у а т Тер1баевтын, Y m6ct- 0Л1 Кэр1баевты ц, Н артай Бегежановтык, казак поэзиясыныц ж алпы арнасы на езгеш е 6ip арын боп куй- ылран ш абы тта ж ы рлар мен толрауларды ж асауш ы б а с­ ка ж ы раулард ы н eciM i республикамызда ж эне одан сырткары жерлерде дэл осы отызыншы жылдардык е ш ш л ж арты сы нда кенш ен мэл1м болды. Ж амбылдын 1937— 1938 ж ы лдарда М осквада шыккан К. Алтайский мен П. Кузнецов аударган «Ж ырлар мен поэмалар»

жэне «Кав-казга саяхат» атты ютаптары бугал кеп улт- ты Совет Одарынын поэзия мейрамы болды, халык жырауынын акындык кызметше 75 жыл толуын совет журтшылыры 6у к 1Лодактык мереке етш атап е г п . М. Калинин, М. Шолохов, Р . Роллан, Д . Бедный жэне коптеген баскалары вздерШ н сезш де Ж амбылды н жэ- не бу м л казак, поэзиясынын куатты дарынын атап айт- ты. Бул жылдарда акын, жазушылар катары кебейе т у сп , жана куштер келin косылды. Отызыншы жыл- дардын орта шеншде лирикалык елендер1мен эдебиет майданына шыккан Ж умарали Саиннан 'кешн Э б у Сэрсенбаев, Касым Аманжолов, Д ихан Эбкчев, Капай Сатыбалдин, Абдулла Ж умагалиев тэты баскалары сынды дарынды ж ас акындардын тутас 6ip тобы эде- биетке келд!, булар поэзияда эркайсысы эзш щ дара сипатымен: вз ун ыррарымен, ез такырыбымен, е з Ы н влек ж азу мэнер|‘мен кезге т уст 1. Бертш келе кыркын- шы, служил жылдарда, каза к поэзиясын онан api да- мытуда кернект! роль аткаратын эдебиет кадрлары eaj булар. Отызыншы жылдардары казак совет поэзиясына кыскаша шолу жасаганда, осы жылдары енерпаздыры мейлшше гулденген I. Ж ансуг!ровты н творчествосына жекелеп токтамаска болмайды. «Жшер» жэне «Жо- рык» поэмалары Hi канбай, думбйяездеу шыкканнан KefliH Ж ансупров каза к музыкасы мен онын кайраткер- лер| ж внж деп e 3iuiH элеум егпк-лирикалык барытын жалрастыра беруге бел байлады. «Куй» поэмасында акын 1929 жылы-ак кобызшы шалдын образын жасаран едг, 1935 жылы «Куйип» поэмасында ол керемет куй турызушы ж ас домбырашыны, катал, озбыр, хан Кенешн колына тускен куйип ж нчтп суреттедй Ханнын карын- дасы ермек ету уппн ж ас музыкант сонын менипгпж берш птй TyFaH халкынын квркемвнерш ж аксы бшетш Ж ансуг1ров осы поэмаларында, сол сиякты «Кулагер» поэмасында казак музыкасынын тамаша шеберлер1 ту- ралы зор суйшпеншшкпен жырлады, олардыи феодал- дык аксакалдык котам курылымы жардайындары кайгылы халдер1н ж антурипгерлжтей к у н т суреттедк Осындай взш дж езгеше 6ip жанрында Ж ан суп ров тщ та. лассыз табысы болтан поэм а— 1936 жыл жазылран « К у­ лагер» поэмасы. Поэманык басты каЬарманы, акын, эн- uii, композитор А кан cepiHiH тардыры ж енш деп беттерш

К9ш л толкымай, теб1ренбей оку мумкщ емес. Кунерез байлар мен жадней билер кудаларан Акан жалрыздык- та кун кешедк Тек улы дуб1р бэйгеде мын уш жуз ат- тан озрэн сушкп сэйгул1п Кулагер рана онын ащы ем1- pine керж бередь Bipaic энилшц зулым жаулары оныц осы cyftiKTi досын да елтчредь Халык анызынын эсер1мен тарихи такырыпка жа- зылран «Кулагер» поэмасы еепгешй кайта айтып бере салган шьтарма емес. Ел аузындары аныздыц кайгы- лы халд1 етюр сюжетш пайдалана отырып, Жансупров революциядан бурынры Казакстаннын суреттерш дал реалистжпен жэне шындыкпен бейнелейдк Акан сынды аяулы енерпазды мерт еткен канаушы орта мен халык таланты арасындагы кайшылыкты ашып керсе- тедй Кушт1 лирикалы, терец драмага толы, образды, эуенд1 «Кулагер» поэмасы Ж ансупров шырармасыныц шыны да соцы ед1 . Бул поэманыц казак поэзиясында курметн орын алуы эбден занды. Отызыншы жылдардын еюнил жартысында казактыц кернекп акыны, Пушкин мен Мая-ковскийдж iim ipTi, аударушысы, Махамбеттш жауынгерлж жалынды поэ- зиясынын тандаулы дэстурлершщ 1збасары Тайыр Жа- роковтыц таланты нырайды. «Аэроплан» атты елен жаз- ганнан (1928) KefiiHri сепз-тогыз жылдын 1ш1нде кептеген влендер мен поэмалар («Коммунизм танында», «Неф- тестан», «Балабас», «Бесжылдыктын балгасы», «Мил­ лион толкын», «Муз туткыны», «Мотор жыры», «0\\iip сейлейд1», «Кун т1л катты» тары тагылар жазган же- MicTi акын 1937 жылы ©3iHin еткен жолыныц акындык кортындысы есепт1 «Таскын» поэмасын турызды. Поэ- мада суреттелген уакиралар он бес жыл бойына ерктей- д1. Уакира 1921 жылдан, Алматыны сел баскан уакыт- тан басталады. Балалар ушнде тэрбиеленген жет1м Кайсар — поэманын н еп зп каИарманы. Ол Москвада со­ вет мектебшде 61л 1м алып. курылысшы инженер болады, зиянкес Ордабаевка карсы турып, Алматыны кайта салудын тамаша жоспарын жасайды. Поэмадагы каИар- ман кыз, Кайсардын рэшыры Жамал да, шамамен айт- канда, осындай жолдардан етед1. Сел, Кайсар мен Жа- малдын eneyi eni белек, 6ipi Москвада, 6ipi Ленинградта окуы, б1рнеше жылдан кейш екеу1н1н Алматыда кезде- cyi, олардын жаркын махаббаты, Казакстаннын астана- сын кайтадан салудары ынтымакты жумысы — Mine поэ- 384

маньщ непзп композициялык жел1с1 осындай. Толып жаткан лирикалык шегшстер, ой толраулары, Алматы табиратын суреттеулер поэманын сунракты, сындарлы архитектоникасына эсте нуксан келт1 рмейдй «Таскын» поэмасы Ka3ipri советик заманымыздагы OMip шынды- fu туралы алрашкы ipi шырармалардын 6ipi. Сез орайы келгенде айта кетейж, Тайыр Жароков эркашан да тек Ka3ipri OMip жешнде Fana жазады. «Таскын»— автордын жаркын да айкын табыстарыныц 6ipi. 0 з тусында бул поэма Тайыр Жароковтын талантынын то- лык калыптасканын, акындык беи эбден аныкталранын ыспаттады. Акыннын дарындылырынын купи де, осал жары д а , нак кристалдарыша, осы поэмада кершди ©лещндеп: Махамбетше тежеуаз арындылык, бойлау- ык ж1гер, эЫрелеу шеберл1г1, табираттын KepiHicTepiH, дулей кубылыстарын суреттеудег1 усталык, Пушкиннен уйренгенджтщ нышандары — мгне акын дарындылыры­ нын ен куши жары осылар. Кебшесе каЬармандарынын мшез кулкындары типтж сипаттарды аша бммеу, адам жанынын Tyicnip теренше жете сунги алмау, ем1рдт курдел! шытырман кубылыстарын белгш дэрежеде анайыландырып, турпайыландырып ж1беру— мше акын дарындылырынын осал жактары осылар. Осы кемшЫк, acipece Жамал образында вте-мете айкын кершулй бул образды автор 6ip рана барытга кешлге конымсыз е т т суреттеген. Акыннын «Таскынва» дейш де, одан кей. iH де жазран кейб1р шырармаларынын сэтазджке ушы- рауына себеп болранда осы кемшшктер. Эдебиетке Тайыр Жароковпен катар келген Облип­ ла Тэж1баевтын творчествосы отызыншы жьипдардагы казак поэзнясындары елеул1 кубылыс болып табылады. © зж ж эдебн кызметж «Кулрара» (1928) поэмасымен бастасан Э. Тэж1баев коп узамай саяси жэне азаматтык лирикара квшеди Казакстаннын баска да акындары си- якты, Тэж1баевтын жиырманшы жылдардын аягы мен отызыншы жылдардын бас кезшдег! лирикасы партия мен совет еюметшщ Казакстандары саясатынын кунбе- кунг| зэру мэселелерше арналды. Казак кедейлерипн саяси санасынын ecyi, ауылдары тап «ypeci, байлардын мулк1н конфискелеу, колхоздар мен совхоздардын ку- рылуы, жумысшылардын enaipicTeri ерк1н енбеН, олар- дын енд1рш-финанс жоспарларын толык жэне асыра орындау жолындары Kypeci. Турксибтщ салынуы — осы-

ныц 6api акынныц назарын аударды, ол осынын бэрше ез1нЧн encip ,ж1герлц саяси елендер1мен жедел ун косып отырды. Bipan кажырлы ойларымен енерпаздык >здену- лердш акыны болрандыктан.Эбдьпда упт поэзиясына ка. тысумен FaHa канараттанып кала алран жок, сондыктан шынайы болмысты бейнелеудщ жана жолдарын талмай 1 здей бердь Жананы 1здеумен кабат Э. Тэж1баев поэзия. нын улы шеберлер1 — А. Пушкиннен, Г. Гейнеден, Т. Шевченкодан талмай уйрендь Олардын енегеа Э. Тэж1баевтын поэзиясына игш кп эсер erri. Онын енер- паздыгында отызыншы жьшдардык орта шешнде фило- софиялык-психологиялык, патриоттык лирика багыты белгьлешй, бул барыт «Сырдарья», «Тараспен экпме», «Койшы жыры», «Ат устжде», «Кузет эш», «Елден сэ- лем», «Достык жыры» сиякты тамаша елендерд1 жэне казак музыкасына арналган «Оркестр» атты поэтикалык тамаша симфонияны турызды. Тэж1баевтын шырарма- ларында дарашылдык (индивидуалистж) сарындары су- piHicTep де болды. 1шшара, ол жеке адамды корамра дэлелшз карсы койды. Еярак бакытка карай, Тэ- ж1баев езш ш кателжтерш тез жоя алды жэне поэзия- да социалистж реализм лирикасынын жаксы бастама- ларын ерютете бердк Онын елендер1 мен поэмалары терен тынысты, психологиялык сарындарра бай келед1. Творчестволык окумен, 1зденулермен катар Тэж1баев ез шыгармаларынын такырыбын да кеште барды. Акын Казакстан материалдарынан сырткары ш ыры н, бушл- одактык жэне халыкаралык такырыптарра да кеше бас- тады. Кебшесе лирикада баянды орынра отырып. ол сонымен 6ipre эпикалык жанрды да тастаган жок. «Кул- Fapa* (1928), «Олкылык» (1931) поэмаларынын авторы Тэж1баев 1935 :хылы челюскиншмер жорыры туралы «Куткару» поэмасын, 1937 жылы «Ек1 дуние» поэмасын жазды. Акыннын эпикалык жоспарда турызган ен тандау. лы шырармасы осы «Ек1 дуние» поэмасы. Атынын ез1-ак керсетш отырранындай, «Ек1 дуние» поэмасы капитализм мен социализмд1 катар койып салыстыра отырып, образ аркылы социализмшн талассыз артыкшылыгын ашып керсетуд1 максат етед!. Такырып шартты—романтикалык жоспарда шеш1лед1: мунда акын кайта TipwreH немк акыны Г. Гейнемен энг1мелесед|. Гейне капитализм ду- ниес1не тсез ж!беред1 де жаны турш1гед1, оны ашу-ыза кернейд!, социализм ел1не кез ж1беред1 де суйсжедп

Bi3fli« кез алдымызда теб1ренген сез1ммеп, зор ж гер- мен жазылран кэрнеки поэтикалык суреттер 6ipineH сон 6ipi елестейди Шынында да окушы поэманы окып отырганда зулматка толы империалиста кара тунек дуниесше Гейнемен 6ipre жиренин сезшед) де, социа- лизмшн жаркын дуниесше улы канараттанрзндык се- 3iMine беленедь Алайда, каншама жаксы касие-rTepi бо­ ла турса да, бул поэмада Тэж1баевтын коптеген поэма- ларына тэн кешдШктер бар — Kefl6ip cyperrepi мен ой толраулары дереказ схемара курылран, белгш жуйеде дамытылран жеке кэркем образдары да дереказ, осынын 6opi шыгарманын эстетикалык кундылыгын кернеу тв- мендетедь Алай да жалпы 6aFa беру таразысында Тэ- ж1баевтын cypiHicTepiHeH repi carri табыстары басым жатыр. Э. Тэж1баев езш щ вскелен таланты мен ше- берл1п аркасында отызыншы жылдардын аяк кезшде тандаулы лириктердщ жэне казак поэзиясында эпика- лык жанрды жасаушылардын катарына косылады. Иса Байзаковтын еам1мен байланысты эдебиет1м1зде- ri ете 6ip кызык кубылысты жол-женекей этап втпеске TinTi де болмайды. бзш дш тума ерехшелнч куштт бул акын бала кез1нде ешкандай бш м алмаган, 6ipaK жас куншен-ак казактын ауыз эдебиетше жетш болран, суырып салма акын атарына ие болып, данкы жайыл- FaH жэне 1924 жылы «Ленин» атты тунрыш влен1 жария- ланганнап былай карай, Иса жазба эдебиетке де енд1. Bip жылдан кей1н-ак ол революциядан бурынры аныз- дардын мотив1мен жазылран «Куралай сулу» жэне «Койшынын epTerici» атты ею поэмасын жариялады. Акындык лирякада да, сол сиякты поэмаларында да Иса Байзаков тнгп жиырманшы жылдарда-ак влен жазатын акыннын квриекп талантын жэне домбырамеи влен айтканда табаида влен шыраратын суырыпсалма акын­ нын касиетгер1н тамаша уштастырранын айкын чврсет- кен-д1. Отызыншы жэне кыркыншы жылдарда Иса Байзаков саяси лириканы удете отырып, «Улы курылыс» (1933), «Алтай аясында» (1939), «Кавказ» (1940), «Ак- бепе» (1941), «Он 6ip кун, он 6ip тун» (1948) сиякты б1рсыпыра эпикалык поэмалар жазды. Мунын шшде «Алтай аясында» жэне «Кавказ» поэмалары, «Куралай сулу* сиякты, аныздар мен хикаялар сюжетше курыл­ ран, «Акбепе» — революциядан бурынры такырыпка, «Улы курылыс», «Он 6ip кун, он 6ip тун» Ka3ipri замен

такырыбына арналран. «¥лы курылыс» поэмасы акын- ныц сэтаз шырармасы, мунда схема, анайылык орын ал- FaH. Баска поэмаларынын 6api де романтикалык жос- парда жазылып, реализмнен кейб1р ауыткулары бола турса да, автордын ерен керкем сез iue6epi, ырракка, уйкаска шебер акын, композиция мен табират KOpiHiciH суреттеуге уста екенш танытты. Отызыншы жылдардын поэзиясында Бали Орманов, Жумагали Саин сиякты акындар кернеки орын ала бастады. Булар еткен он жылдыц ш ш де ездерше тэн езгеше yHi жэне дыбыс ыррагы бар дарынды лирик акын екенджтерш керсетп. Бали Орманов «Шэу1лд1р» (1934) поэмасын жазып, лирикалык-эпикалык жанрда да ез купли байкап кврд1. Бул поэмада ол бурынвы швлде совет OKiMeTi тусында тутас 6ip колхоз каласы салын- ранын керсетед1. Ж. Саиннын 1940 жылы басылран сКулэнда» атты улкен поэмасы онын отызыншы жыл- дардары внерпаздырыныц акындык корытындысы болып табылды. Иса Байзаковтын «Куралай сулу», Сэбит Му- кановтын «Сулушаш» поэмаларынын стилшде жазылран бул поэма казактын лирикалык-эпикалык поэмалары­ нын дэстурлерш ез1нше жалгастыра отырып, асылында социалиста реализм поэзиясына косылады. Отызыншы жылдар казак совет поэзиясы уш1н елеу- л1 жылдар болатын тары 6ip ce6e6i — бул жылдарда казак совет поэзиясы бумл одактык caxuaFa шыкты. Буран 1936 жылы Москвада етюзьлген казак эдебиет1 мен керкем енершш он кунд1г1 кеп себепкер болды. Казакстаннын азды-кепт1 елеул1 акындарынын 6api- н1н шыгармалары отызыншы жылдарда азды-кетч ке- лемде орыс тЫ не аударылды, сол аркылы советт1к отанымыздын баска ттлдерше де аударылды жэне шет- ел т1лдер1не де аударылып басылды. Орыс жазушылары мен акындары Л. Соболев, К- Алтайский, П. Кузнецов, Н. Сидоренко, В. Рожде­ ственский, 3 . Кедрина, Я- Смеляков, М. Алигер жэне кептеген баскалары казак поэзиясынын шын достары, насихатшылары болды. Содан api карай, жыл санап бул байланыс пен ез ара урынысу все бердк Казак поэ­ зиясынын ap6ip елеул1 шырармасы казак т1лшде рана емес, орыс тш нде де езш ш тамаша касиеттерш таныт­ ты деп ipxuiMefi айта аламыз.

Халыкаралык жардайдын шиелешсу1, фашиста мем- лекеттер тарапынан сорыс кауыпынык тену1 , Испания- дары халык-азаттык сорысы, Хасан кел1 мен Халхин- Голдары айкастар — мже осынын бэр1 , буюл совет эде- биетждег! сек1лд1 , казак поэзиясында да отан коррау такырыбынын жэне сопиалисик отаннын жауларынын имшкженулерже карсы кырарылыкты удету такырыбы­ нын epicTeyiHe себепкер болды. 'Тенш келе жаткан кауж- катерлер карсанында казак акындарынын coeerriK пат­ риотизм жэне интернационализм сез1мдер! поэзияаа толып жаткан елендер, жырлар, поэмалар турызды, бу- лардары халыктардын болаттай б!рлiri мен достырынык мотивтер!, ел1 м1здж корганымпаздырын нырайту, соци­ алиста отанды коррау мотивтер1 шыгармалардын жаны да, каны да боп табылды. Жамбылдын, А. Токмарам- бетовтыц, Т. Жароковтын, Э. Тэж1баевтын, Д. Эбшев- TiH, К.. Бекхожиннж, К. Сатыбалдиннж жэне баскала- рынын халыктык Испанияны KopFaypa арналран жырлары мен елендер1 букйл совет халкынын ойын бей- неледй Олар бейб1тшшктщ, халыктар достыры мен ту- ыскандырынын сездерж жетшздк Т. Жароковтын («Шекара»), К,. Аманжоловтын («Кузетте»), Ж. Саиннщ («Достыма хат»), Э. Сэрсенбаевтын («Отан кузетжде») поэмалары, сол сиякты Жамбыл бастаран халык акын­ дарынын жырларын советик отан коррау поэзиясынын активже ipKMiMeft косура болады. Сэбит Муканов S3iHiH эйгш елеш «Соз — Советик армия», Э. Тэж1баев «Акын батыр», 9 . Сэрсенбаев «влешм м ен т — граната» влендерж жазды. Бул влен- дер мен жырлардын 6api казак совет поэзиясынын тас- кынына жауынгерлж саяси лириканын куатты арынын экеп косты. Отызыншы жылдардыц аяк кезжде, кыркыншы жылдардын бас кезжде казак совет поэзиясы керемет- тей ecin нырайды. Ол барлык жарынан да: идеялык-кор- кемдж, такырыптык, жанрлык жарынан да есть Сол сиякты акындар кадрларын жэне олардын шырармала- рынын корын мыктап толыктыру женжен де -кеп ecTi. Отызыншы жылдардары казак поэзиясынын OMip шындырын терен де жан-жакты бейнелеуге, жана корам курылысшыларын реалиспкпен керсетуге, социалисик реализм эд!сж менгеруге умтылуы онын сапа жарынан дамуынын манызды факторы болып табылды. Поэзия

шырармаларынын кай-кайсысынын болса да табыста- рынын да, кемшшктершщ де себептерш осы э д й т менгеру дэрежесжен i3fley керек. Жалгыз поэзия шы- рармалары рана емес, баска шырармалардан да осылай i3fley керек! Бэр1м1зге мэл1м отызыншы жылдарда поэ- зиямен катар казак эдебиетшш барлык баска жанрла- ры да каулап еркендед), ал казак эдебиетг соц и али ст реализм эд1сш менгеру жолындары, керкем енердег1 пар. тиялык пен халыктык жолындары курес туы астында куатты идеялык куш боп ecin бара жатКан букйп кеп ултты совет эдебиетшш ажыраспайтын б о л т боп та- былды. Осы ту астында казак совет поэзиясы кыркыншы жылдарда дамудын жана ■кезенше ендй 1941—45 жылдардары совет жерже опасыздыкпен басып KipreH гитлер фашистерше карсы Совет Одары- нын ¥лы Отан co fhch ел!м1здш буюл eMipiH cofuc жар- дайына сэйкестеп мулдем жанадан кайта KypyFa мэж- бур erri. Коммунист1к партия баскарран б у т л совет халкы 031НШ со ц и а л и с т отанын KopFayFa аттанды. Халыкты каЬармандык ерл1ктерге рухтандырран совет- ык патриотизм Отан сорысы жылдарында ез1н1н мыэры- мас ем1рлж кушiмен эсемдИ н бурынрыдан бетер жар- кын да айкын керсегп. Советт1к патриотизмнж осы улы сез1м1, с о ц и а л и ст отанды корраушылардын тендес1 жок каИармандыры казак совет жазушыларынын улы сын жылдарындары шырармаларынын мазмуны болды. Эдебиеттш ете-мете «жедел» жанры болрандыктан, поэзия халыкты жаура карсы аттанура, жауды женуге шакыра отырып, сорыстын алгашкы кундершде-ак «жиын мунарасындары коныраудай» дабыл какты. Ен Kapi акьтн Жамбыл 6ipiHiui болып дауыс кетерш, партийный шакыруына кептеген жалынды, сез1м коз- дырарлык елендер1мен ун косты. «CyfliKTi ел*кем, туран Казакстаным, жаура карсы аттан!» деп алгашкы еле- ншде-ак ол туран республикасына жар салды: Олар фашист — сур жылан, Уын шашкан адамра! Денеге уын дарытпай, Жаныштап басын жыланнын Салайык, халкым, табанра. Патриот акын е з ш т кект1, ызалы «Ата жаумен ай- кастык» деген елешнде осылай дед1. Жамбылдын cofuc 390

жылдарындары жырлары мен толраулары: «©Mip мен eaiM белдестЬ>, «Москвага», «Кенес гвардеестерше», «Совет жауынгерше», «СуШкп отаннын улдарына», «Мызрымас дам ал», «Отан OMipi» тагы кептеген баска- лары coBerriK патриоттык поэзиянын тамаша ynruiepi болып табылады. Ал оныц атакты «Ленинградтык ерен- дер1м» атты олень Ленин каласын корраушы данкты ерлерге моральдык улы кемек болып табылран бул та­ маша документ — терец, шын ыкласты, жалынды, куш- тарлы саяси лириканыц шыны. Жамбылдыц осы елец! улкен плакатка бастырылып уйлердщ снарядтан шурк- шурк болран кабырраларына жапсырылранда, Ленин- градтыктар оны окып, жылады, ал майданда жана ерлеу туды деп жазды Всеволод Вишневский. Жамбылдыц бастаран жырын казактыц барлык жы- раулары мен акындары: Н. Байганин, С. Муканов, А. Токмарамбетов, Э. Тэж1баев, Т. Жароков, Ж. Саин, Э. Сэрсенбаев, К- Жумалиев, F. Орманов, К. Аманжо- лов, Д . Эбшев, X. Бекхожин жэне баскалары куатты хормен костап, ijiin экетть Осы тутаскан, ержурек акындар хорында жас акын Сырбай Мауленовтщ журек теб1рентерл!к, квц1л толкы- тарлык жас уш де айырыкша ест!лдь Батыл да сен'1мд1 бул ун акынныц лирикалык талантыныц елеул1 жакта- рыныц 6ipiH айкын корсете отырып, мейлшше к у н т шыкты. Д. Эбьпев пен 9 . Сэрсенбаев та жауды сез ка- руымен жайрата б1летш жауынгер акын екенджтерш Kopcerri, герман фашизмшщ айуандык кескшн мейлш- ше жаланаштай эшкереледь CoBerriK Отанымызра кас- терш т1ккен зулым жэне куштт жаура деген жалынды ешпендшк поэзияда ащы мыскыл, OTKip сатира туры- зып, шындай тусть Патриот акын, лирик, сатирик — публицист Касым Аманжоловтын куатты таланты сорыс жылдарындары патриоттык ерлеу кыркасында мейлш- ше толык ашылды. Абдолла Жумаралиевтщ жаркын образын жэне оныц каИармандык ел1мш зор акындык шеберл1кпен суреттеген «Акын eniMi туралы аныз» поэ- масы Касым Аманжолов енерпаздырыныц шыцы жэне ¥лы Отан соры сы жылдарындары поэзиянын улы жеш а болып табылды. Поэманыц окушыра берер эсершщ ку- ипн «Акын ол1м1 туралы ацыз» поэмасыныц бас Kahap- маны Абдолланыц кекке толы жалынды, мына соз- дершен де сезуге болады:

— Касиет Kyuii Улы Отапнык Кянатын бер кыран кустик, Ашуыи бср арыстаннын, Журегш бер жолбарыстын!! Кулл1 элемнщ ашу-Keri Орка MeHiH кеудеме кеп! Жау жолына атам сеж. Бомба бол да жарыл, журек! Акын Э. Тэж1'баев бул поэманы дэл жэне образды сездермен сипаттап: «Бул батырдын канымен жазыл- ран о п ти м и ст трагедия, мунын эр ce3i ок, лаулаган от»1— дед] ол. К,- Аманжоловтын бул шырармасына ка­ зак акындары мен жазушылары рана тупл, орыс акын- дары мен жазушылары да, солардын шинде Н. Тихонов пен Л. Соболев те лайыкты жогары 6aFa бердь Ж- Саиннын партизан елендерш т циклы сотые жылдарындары поэзияга тын арын енпздк Шын журек- тен жазылган бул акикат елендерд]н аркасында совет партизандарыныц eMipi сиякты соры с уакыты шынды- FbiHbiH буран дейш соны жаткан манызды улкен сала- сы акын тш мен бейнелендк 0 3 i Улы Отан c o f h c h ту- сында жауынгер партизан болган, жау тылыидары ку- pecTiH барлык ауыртгоалыгын бастап кенпрген Ж . Саин 03iiiiH cyfliKTi каЬармандарынык eMipiH, ойлары мен сез]мдерш жаксы б1лед]. Жаудыц алые тылында сорыс журпзе отырып, жексурын жауды женуд1 буюл совет армиясымен 6ipre камтамасыз еткен совет халкынын батыр улдарынык шынайы, умытылмас образдарын Жу- магали ез канымен жазды деп айтура болады. Ж . Саин- ныц, Э. Сэрсенбаевтын, Д. Эбиевтш, К,. Аманжоловтын жэне coFbicKa катнаскан баска акындардын тандаулы шытармалары майдан туралы шындыкка толы поэзия- лык шыгарма жасау ушш акындардын майдан eMipiH 6ijivi кандай манызды да, кажет екешн айкын керсетед]. Алайда шынлыкты б м у д т ез1 рана yueMi жеткшкп бола бермейд)', 03iHHin алиан эсерлер!НД1 енерпаздыкпен пайымдай. марнасын урына бьлут кажет. Кебшесе акындарымыздын ем]рд1 б1лушен repi ездер ш т керген жайлары туралы ойланып-толрануы, корытуы жеткшк- спз болып жуп. Эралуан cypiHicTep мен сэтазджтер осыдан туды. Мэселен, Ж. Сыздыковтыц «Кос кыран», Н. Баймуратовтын «Ер Телеген», К- Бекхожиннын ' «Социалиста Казакстан» газет], 18 май, 1948 жыл. 392

«Жиырма сепз», М. Хаимжанованын «Мэишук», Д. Эбьпевтш «Майданбек» поэмаларындавы кемшшк- тердш себептер1 де осындай. 0 M ip шындывыныц факты- ларын шала бшумен байланысты, ал кебшесе социалис- TiK реализм эднпн менгере (нлмеумен байланысты кемшшктер улкен эпикалык шывармаларда вана емес, лирикада да орын алды. Сондыктан совыс жылдарында imai мазмуны куыс, тек эншейш уйкастырыла салван дауырыкпа создерге толы елендерд! де кездеепруге бо- латын. Жаттанды пшрлер мен сез1мдерд1 кайталау, дишарлык арнау, толып кеткен леп белгшерк ауыз эде- биетппц орынсыз енг'Ылген элементтер1 мше жыраула- рымыз бен акындарымыздын, -кейб|'р шывармаларына тэн сипатгар осындай болды. Осындай жекелеген кемшшктерше карамастан, на­ зад совет поэзиясы тутасынан алванда уакыт сынына муд1рмей тетеп 6epin, бул сыннан нывайып, eceflin шык- ты. Буюл совет эдебиет1 мен 6ipre ол Отан совысы жыл­ дарында «Каламныц найзава тенелуш ттлеймш» дел В. Маяковский арман еткен курметл орынва ие болды. Отан совысы васырлар бойы ошпейтш данкты жен>- ciMi36eH аякталды. Совет эдебиеп, шынара казак поэ- зкясы алдында жана перспектива ашылды. Бей&1т OMipre кешу, ССРО халык шаруашылывын калпына келтк pin, одан opi еркендетудщ тертшпл бес жылдывыи жузе- ге асыру мшде-rrepi совыс жылдарында жаува карсы курес шецберьчен шектелген керкем эдебиегпц мшдет- Tepi мен такырыптарын кенейтш, улвайта Tycyai акын, жазушыларымыздан талап erri. Совет адамдарынын бейб1т уакыттавы жанкиярлык енбегш корсету, олар- дыц образдарын жасау, сол сиякты совет здебиетшЫ шывармалары аркылы оларда коммунизм iciHe мызвы- мас ceHiM тэрбиелеу букьл совет эдебиетшщ ен басты мждетт болды. BipaK, Отан совысыныц такырыбы кун тэрт1бшен альт тасталван жок, кунбе-KyHri зэру мэселе болып турмаванмен бул такырып эдебиетпен керкеме- нер алдына жанаша койылды, кэркемсоз усталарыиан социалиста реализм нег1зшде шындыкпен терец тал- дауды, зерттеуд1 талап erri. Осылайша, он жыл еткен- йен кей!н акын Кажым Жумалиев езМ к «Достык пен махаббат» атты поэмасында отан корвау ташрыбына

кайта оралды. Алайда бул поэмадагы басты такырып согыс емес, урыс уакиралары емес, мунда совет адам- дарынын моральдык бейнеа керсетшген. Поэманын каЬарманы CaFHafi фашистерге карсы ку- pecin кана коймай, окта-текте ез<Н1н жан сез1мшде ки- мылдап калатын караты , социалиста емес, менменплл сипаттарына да карсы куреседц Ол осы куресте жешп шыкканда лирикалык каЬарманмен, автормен 6ipre 6 1 3 де куанамыз. Алайда OMip койран мшдеттердщ курдель л!п'н урынура барлык эдебиетнплердщ кабшет1 жете берд1 деуге болмайды. Олардын кейб1реулер1 ордайым вм1рмен тырыз да терен байланысты болып келген жо- гары идеялы совет эдебиетшш жауынгерлш, тэрбиенйл- дж дэстурлершен бас тартып, бейсаясаттык, идеясыз- дык балдырына шырмала бастады. Горький айткан «келбакашыл», идеясыз поэзиянын сарындары Kefi6ip казак акындарынын елендершде де бш ндь БК(б)П Орталык комитетами 1946—47 жылдардары идеология- лык мэселелер жвншдеп белгш каулылары жазушыла- рымыздын Kefi6ip белели осындай зиянды беМмджтер- деи сактандырды. Партиянын нускауларымен каруланран казак жазу- шылары жана мшдеттер барытына кешш, социализмнен коммунизмге 6ipTe-6ipTe кешу дэу1р1идег1 ем'ф шынды- FbiHbiH курдел1 кубылыстарын нерурлым терен тусшуге, сейтш улкен шырармаларда бейнелеуге тырысты. Осы- нын нэтижесжде эдебиетпм1здщ барлык жанрларынык каулай дамыганы байкалып отыр. Прозада С. Мукапов- тын «Сырдария», «OMip мектеб1 », F. Мустафиншн «Миллионер», «Караранды», F. Мушреповтыя «Оянраи елке» жэне кайта енделген «Казак солдаты», М. Эуезов- т!н «Абай» романынын eximiii штабы, F. Слановтын «Кен'epic», Э. Нурпейшовтын «Курляндия», М. Иманжа- новтын «Алрашкы айлар» романдары мен повестер! сиякты кесек шырармалар туды. Сорыстан кейшг! дэуф- дег! казак эдебиетшш кен кулаш серией ескенд1гшш айрагы болран бул шырармалардын жарыкка шыруы прозанын отызыншы жылдарда-ак бш не бастаган ба- сымдылыры мен жетекшшк халш б1ржолата баянды erri, прозада отызыншы жылдарда-ак I. Жансупровтын «Жолдастар», Б. Майлиннш «Казак кызы» романдары мен баска энпмелерц С. Мукановтын «Жумбак жалау», «Балуан шолак» романдары, F. Муареповтын анпмеле-

pi мен noeecTepi, M. Эуезовтщ «Абай» романынын 6iplH- rni ютабынын кейб1 р тараулары, тюысын тарылар ба- еылып шыккан болатын. Сорыстан KefliHri дэу!рде драматургияда 9 . 9б1шев- TiH «Достык пен махаббат», 9 . Тэж1баевтын «Гулден, дала», М. Иманжановтын «Менщ махаббатым» атты пьесалары, тары баска пьесалар дуниеге келдк Прозанын бул талассыз табыстары драматургия- нын жандануы, эрине, казак эдебиетшш нэп жылдар бойы жетекнп саласы болып келген поэзиянын токырап калрандырын керсетед! деген свз емес. Кайта кершшше, поэзия бурынгысынан да repi жедел дамып келед1 жэне ен маныздысы сол — сан жарынан FaHa емес сапа жа- рынан да дамып отыр. Каз1рде, ел1м!з сорыстан кейш алып бейб!т курылысты кайтадан ер!стетш, совет адам- дарынан жорары саналылык, бмпрлш, жасампаздык енбекте улкен мэдениеттшк талап етш п отырранда ycTipT, салмары жешл, схемалык поэмалар жазу мумкш болмай калды: ескелен окушы оны кабылдамай тас- тайды. Окушылардын ескелен талабы поэзиянын сапасьгна да игш кп эсер erri. Акындар енерпаздыкты удете тус- Ti, жарнамалык сулу сездер мен кенйрме орнына жан- ды, ширак керкем образдар жасала бастады, енбек адамдарынын iuiKi асыл касие-rrepi ашып керсетьле бас­ тады. Осынын нэтижесшде сорыстан KefliHri жылдарда Т. Жароковтын «Жапанды орман жанрыртты», «Кырда туран курыш», X. Ерралиевтщ «Улкен жолда», «Б1здш ауылдын кызы», «Сенщ езенщ» поэмалары дуниеге келдь Бул шырармаларда акындардык Ka3ipri заман eMipi- нш аса манызды салаларына батыл сурына ■ Kipin, совет енбекиилершш, eHaipic жанашылдарынын образдарын жасауга талаптанганын байкамаска болмайды. Совет адамдарынын шел даланы суландырып, ке- галдандыру, орман егу жолындары Kypeci («Жапанды орман жанрыртты»), каналдар казу («Б!здщ ауылдын кызы»), жер койнауындагы байлыктарды менгеру («Кырда туган курыш») — мше акындарымыз социа­ листа реализм непзшде талдап жасаран кекейтесп та- кырыптар осындай. Тайыр Жароковтын мынау елек шумары емфге осылайша нэтижел1 араласудын ураны деуге болады:

Аз да болса, бул даусым,— 0Mip лебш берсе егер. Куп ал жырды, тыцдаушым! Таразынмен елшенер1 ¥лы орыс халкымен достык ce3iMi, кобшесе Москва- Fa деген махаббатта тулгаланган осы сез1м, казак совет акындарынын енерпаздыгынын жетегаш mothbi болып табылатын дана коммунист^ партияга шын берш-ендж ce3iMi сорыстан KeftiHri дэу1рде ете-мете терец жэне ай- кын бейнелендК К- Бекхожиннщ «Мариям Жагор кы- зы», Д. Эбнпевлн «Алтай журегЬ атты поэмалары сияк- ты елеул1 шыгармалар осыны ыспаттайды. Сорыстан бурынры жылдарда жэне co fh c тусында философиялык шарыктау елендер1мен, патриоттык олендер1мен, толгауларымен аты шыккан ж1герл1 та­ лант Heci, акын Калижан Бекхожин сорыстан кейшг1 «Мариям Жагор кызы» атты поэмасында кызык та ип- л ж л м ш детл— казак жэне орыс халыктарынын тарихи калыптаскан досты ры н корсету мш делн— ез1нщ алды- на койды. Кыр елше мэл1м, ом1рде шын болтан халык- ка кеншен таныс, елен мен энде жырланран казак ж1- riTi Дудардын орыс кызы Мариям Жагор кызына Fa- ш ы к т ы ры поэманык Heri3ri лирикалык багыты болды. Поэманын алгашкы вариантындары махаббат багыты- нын сынаржактылырын, жалпы элеуметтж мэселелер- ден жырак кеткендтн жойып, автор кайта ендеген вариантында 03iniH алдына койран мшделн дурыс ше- ше алган. Поэманын каЬармандары 1916 жылдын ке- тершстш кен элеуметтж аясында эрекет етед1. Бул уакигада казак жэне орыс халкынын ок1лдер1 (Мари­ ям, Дуйсен-Дудар, Алексей жэне баскалары) кол уста- сып f)ipre кимылдайды, ейткен1 олар жеке ез бастары- нын махаббатымен, достыгымен езара байланысты болып кана коймай, элеуметт1к-саяси мудделершщ ор- тактырымен де езара тырыз байланысты болады. Корлыктын жетт! шеН, бук1л кырда, Патшара карсы халык булкынуда. «Солдатка жан бермейкиз кыргын уимн» Деп, дала толды каз1р толкын тура. Кушл, толык, салмакты елендермен жазылран, дра- малык шиелен1с1 кушл, мейл1нше лирикалык бул поэма К. Бекхожиннын кернекл табысы жэне казак поэзиясындары елеул1 кубылыс болып табылады, ейт- 396

кеш «Мариям Жагор кызында» социалиста реализм dAicTepiMeH казак жэне орыс халыктарынын арасында- Fbi достыктын тууы жэне ныгаюы жешндеп улкен проб­ лема шепйлед!. BipHeuie рет кайта енделш, со нры жылдарда eaayip жаксартылган «Алтай журен» поэмасында Д. ЭбЬлев те осы проблеманы койып, езшше шешедь Мунда орыс жэне казак жумысшыларынын достыры советик Риддер ушш 6ipi*KKeH куресте, В. И. Лениншц дана нускаулары рухтандырран куресте керсеплед]. Акын талантынын толыскандырынын айрары болып отырран, табираттын жаркын cypeTrepiHe, лирикалык шспшстерге толы бул поэманын кундылыгы сол — Д. Эб1лев бул поэмасымен Владимир Ильичтщ лайыкты образын жасау iciHe мык- ты улес косып отыр. АДШтын империалист билеп-тестеуцллер1 жург1зш отырран «кыррикабак co fh c» саясатыпа казактык кер- нект) акындары С. Муканов, Э. Тэж1баев, Т. Жароков, К- Аманжолов жауынгерлж сатиралык елендер1мен жа- уап берд1, бул елендершде олар бурынры жылдардык тавдаулы дэстурлерш сактай отырып, жаца импери­ алиста сорыс вртш тутатушыларды кектене эшкерлед1, бейбпш ш к 5сш мейлшше куштарлана коррады. Акындарымыз корей халкынын оз елжщ бостанды- Fbi мен тэуелс1зд1п жолындагы каЬармандык Kypeci ту- ралы коптеген елендер жазды жэне улы кытай халкы­ нын халык-азаттык сорысындары жещсше елендер арнады. Енбек туралы, жана адамдар туралы ipi реалистж поэмалармен, публицистикалык елендермен, жырлар- мен катар сорыстан \"KefliHri жылдарда поэзияда махаб- бат лирикасы да табандылыкпен езш е жол салуда. Сорыстан кейшн алрашкы жылдарда эдебиетке келген дарынды жастардын басым кепш ш п кешеп майдандык жауынгерлер болатын. Олардын жешспен кайтып ора- луы, туран жерге, туран каласына, туран аулына келуь жакындарымен, туыскандарымен кездесуь суййсп адамдарымен кездескенше куануы немесе кездесе ал- май калранына торыруы — осыныц 6api олардын iuiKi жан жуйесш, сез1мш ашура мол корек болды жэне со­ рыстан KefliHri лириканыц ■кептеген шырармаларынын мазмуны боп табылды. Отан сорысына катыскан Т. Ж а­ роков, Э. Сэрсенбаев, К. Эбджадыров, Д. Эбшев, *97

К. Аманжолов сиякты белгш акындармен катар бурын 6e.nrici3 болтан Хамит Ерталнев, Сырбай Мэуленов, Му- зафар Элгмбаев, Ж убан Молдаталиев, Эбд1кэр:м Ахме­ тов жэне баска акындардын eciwflepi сорыстан кешн халыкка кек танылды, бул акындар да сотые жолдары- нан етш, «ок-дэрЬ Heine канык боп, эдебиетке вм1рден алган эжептэу1р эсерлер1мен келдн Олар патриоттык, махаббат лирнкаларына ©з улестерш косты. Поэзиядагы бул тын куштердщ дауыстары бартан сайын айкын да ашык есп ле бердн Мэселен, X. Ертали- ев аз уакыттын ш ш де езшше ©згеше жазу манер1 бар лирик екенш танытып кана коймай, сонымен 6ipre эпи- калык жанрды да менгерген, Ka3ipri заман такырыпта- рына б1рнеше кызык поэмалар жазтан акын екендпчн танытты. Ол поэзиядагы ез жолын кажымай-талмай са­ ла б1лд1. Бул жол киын да тженекл болды. Ол cypiHic- тер мен сэтазджтерге де ушырап журдн Сыншылар оны кебшесе т ш жасанды, суреттеу куралдары да жа- санды, TyciHyre киын, т ш н эдей1 ауырлатып ж1беред1 деп жазрырады, мунда шындык та жок емес. Сырбай Мэуленов нэзж те, терен лирик болып ка- лыптасты, мунын ун bipFaFbi арасы Еали Ормановтын поэзиясымен ундес, онын поэзиясында нэзж те, жаркын нэштер, дэл суреттер басым боп келедк Орманов сияк- ты, Мэуленов те совет адамдарынын улкен адамгерпл- Л1 к сез1мдершщ сарындарын, жарык жактарын, сол сиякты к©ленкел1 жактарын да суретгеуге шебер. Алаft- да Сырбай Мэуленовтыц лирикасында эз1рше филосо- фиялык терещик, акындык пйбрлер жетпей жатыр, дияпазонынын 6ipa3 тарлыгы акындык унш шектеп, те- жеп калатын секиш . Музафар Эл1мбаевтын да лирикасы езшше, взгеше- л!г;, бар, баскалардан айырмашылыры бар, акын niKipni 6eflne6ip ушып бара жаткан шарында устап калатын тэр1зд 1, онын лирикасы эп-сэтте жарк ете калатын, уш- кын шашатын пшрлерд1 унем1 KaFa3Fa Tycipin калады. BipaK бул niKip кейде дереказ формата бвленед! де, влен! ушталган, втюр болранына карамастан, кейде ойдан шырарылран дидактикалык шыгарма боп шы- рады. Ж убан Молдаралиевтш жтгерл! де екп!нд! поэзиясы саркылмас оптимизм рухына кенелул!, 6ipaK б 1здшше, акынга ceaiM елшемн ©м1рд!н кубылыстарын эстетика-

лык туррыдан кабылдауы жетншремей жаткан сиякты. Ал Ж- Молдаралиевке жетпей жаткан нэрселер сез!мшн наши cypenuici Токаш Бердияров лири-касынын езгеше ерекшел1г1 болып табылады, 6ipaK Ж. Молдаралиевке тэн пафосты, шабытты, екшнд! Т. Бердияровтыч менге- ре алмараны рана ею нш . C o fuc жылдарында публицистикалык елендер жаз- ран акын Кайнекей Жармарамбетов каз1 р де ете 6ip кызык формада сюжеттж елендер жазып жур. Сорыстан кеГинг! поэзиядагы кернекп кубылыстын 6ipi — мунда мыскыл жэне сыкак жанры epic алып отыр. Э. Тэж|'баев нэзж сыкакка толы б1рсыпыра елен­ дер жазды. Ол келем! онша улкен емес, етюр мыекылра толы «Шайтан> поэыасын да жазды. CoFbic жылдарын­ да Жамбыл сиякты, дабыл каккан тамаша елендер мен жалынды толраулар жазран кернекп акын А. Токма- рамбетов сорыстан кейшг'1 дэу1'рде мысалдар мен эпи- граммалар жазура KeuiTi, мунда ол 6i3 re жат буржуа- зиялык идеялогия мен моральдщ KepiHicTepiH, заман- дастарымыздын санасындагы феодалдык-аксакалдык курылым саркыншактарын етк1р де дэл келемеждейдь Бул жанрда жас акын сатириктер Телеужан Ысма- йылов, Мынбай Рэшев жэне баскалары А. Токмарам- бетовтын 1збасарлары болып отыр, булар да 6ip-6ipAen сатиралык елендер жинарын жариялады. Совет Одары Коммунист партиясынын тарихи XX- съезшш каулылары мен нускаулары буюл совет эдеби- ет1н еркендетудт куатты факторы болып табылды. Съезд эдебиеттщ заманымыздын ескелен талаптарынан кейш калу себептерш, жазушыларымыздын ем1рден кол узгенднш, сонры уакыттарда солрын, суркай шы- рармалардын пайда болганын этап керсетп. Съезд со- нымен катар И. В. Сталинит жеке басына табынудын эдебиет ушш зиянды зардаптары болганын да этап айт- ты. ХХ-съезде одак келемшдеп совет эдебиет! тура- лы айтылраннын бэр in тугелдей казак эдебиетше де, acipece жеке адамра табынудын зардабы ете-мете кен epic алран поэзияра да жаткызура болады. Шынында да eMipai жете бьпмеу казак акындары- нын кептеген шырармаларынын сотазджке ушырауы- нын басты ce6e6i болды. Тартыссыздык, 6Mip шындырын боямалап, жылтыратып корсету, турпайы баяндаушы- лык, eidHiiiike карай, кейб1р казак акындарын да улкен