Қаратаев

кеп, niKipi ус пр т, риторикалы, нанымсыз елендер де бар. М у н д ай елендер, эс.ресе, акы ннын ал гаш кы Aayipiti. де эйтпесе ш ыгарманы ani Hrepin болмаган тын такы- рыпка газет тапсыруымен суы т ж азган peTTepi де тугаи. Тутас алганда, 1лияс поэзнясы терен ойдын, улкен ce3iMHin поэзиясы. О л ерен ж уйрж , аскак акыннын те- re yp im i таланты нан туган ж огары идеялы, шыншыл, ушкыр киялды, куатты поэзия, ыстык журектен корга- сындай балкып те гш п , алуан сырлы образдар корыткан салмакты, саликалы поэзия; бул поэзиянын мазмуны замам кубылыстарын камтиды, м уны н ж ы рлаган Heri3ri геройы. — халкы, сол халы кты кОммунизмге бастаган даны ш пан ко м м ун и ста партия. Сонды ктан 1лияс поэзия- сын казактын халыктык, партиялык багдарда дамыган совет поэзиясыныи, кезш де манызды 6 ip тармагы болды д е й м 1з. 1лияс Ж а н с у пр о в драматургияда «И сатай — М ахам - бет» сыкылды талантты пьеса жазган, прозада он жыл бойындагы кептеген очерк, энпме, фельетондарын, «Ж олдастар» сыкылды кернекп реалиспк романмен туйген кеп кырлы ж азуш ы . Алайда, 1лияс эдебиетте поэ- зиясымен таны лган жэне 63iniH елмес ш ыгармаларын кебже поэзняда калдырган жазушы болгандыктан, оны 6i3 алдымеи акы н деп багалап, ка за к совет эдебиетш- д е п орны мен ерекшелжтерш кебше-кеп осы жагынан алып караймыз.

ЖОМАРТ ДАР ЫН вн е рп а зд ы к к ы з м е т ш н ж е тш с бес жылдыры 1938 ж ы лы б у ю л хал ы к ты к мереке бон е тк 1з1лген ж у з ж аста- Fi>i Ж а м бы л Ж а баев тан баска ка за кты н к е р не кп калам - гер шеберлер1нен тек Э уезо в кап а алпы с ж а с к а тол Faн мерегкесш той лады. А бай Кунанбаев пен Ы бра й Алты нсарин алпыс ж ас ­ ка жетпей кайтыс болды. С ултанм ахм ут Торайрыров- тын QMipi TiriTi ж ас ш агы нда уз1лдй Сэкен Сейфуллйн, Бей1мбет М айлин, 1лияс Ж а н с у п р о в елу ж а с ка да жет- кен жок. 1957 ж ы лы Совет ж у ртш ы л ы гы ен ж о гаргы екмет наградасын — Ленин ордешн алган М уктар Эуезовтын алпыс жаска толрзн юбилейш куанышпен этап erri. Ж ам бы лды н чюбилейш ен кеййн бул к а з а к здебиетК н щ ен елеул1 мерекес1 болды. Ж ем 1сп енерпазды к кызмет1н1н кы р ы к ж ы л ы ш пиле М у к та р Эуезов ондаран anriMe, повестер, здебиет зерт- теу м акалалары н, монографиялар, отызра ж у ы к пьееа- лар, либретто мен сненарийлер ж азды, орыс жэне дуние ж у з1л 1к классиктер ш ы рармалары нан к а з акш а га аудар- гандары да аз емес. К а за к ты н бiрiн ш i эпопеясы деп 6 ip ауыздан танылран кеп томдык тарихи роман Эуезов внерпаздырынын ш ы ны боп табылалы. А з рана жазуш ы ларм ен 6 ipre Э уезов кы р ы к жыл eMip cypin дам ы п келе ж аткан к а з а к совет эдебиетш жасауш ы ларды н 6ipi боп келед1. Эуезов ш ырармалары ны н тандаулы лары к а з а к совет эде би етМ н алты н коры на енд1. Ж а зу ш ы н ы н ipi дарыны туран эдебиеттш дам уы н ы н кек аясы нда кемел1не кел- 301

д!, оны н ж а к а ш ы л д ы к 1зденулерш бейнелеп, кеп реттер- де дам уы н ы н беш м дш терш де аны ктап, белгьпеп отыр- ды. Карасез устасы драматург, эдебиет зерттеупй галым М у к т а р Эуезов ка з а к эдебиетшде курметт! орынга не болы п отыр. О н ы н eciMi, оны н ю тап тар ы туран жер1м1з- д ш ш екаралар ы н ан элдекаш ан аттап eiTi. Эуезовты н туран к а з а к халкы н ы н даккы н асырран кеп кырлы, езш дж е згеш е л т мол енерпаздыгы ултты к мактанышы- мыз болып кап а коймай, сонымен 6 ipre б у ю л совет мэ- де н ие тш ш и г ш п болып отыр. Ж а зу ш ы н ы к эткен ж олы на кез ж1бере отырып онын бул ж олы курдел1 де киы н болганын этап етпеске бол- манды. Онын aMipinin алгашкы жиырма жылы казактыц улы акыны туралы романнын 6ipiHUii ш табы нда Эуезов- ты н 63i сонш алы к дурыс та кеш л толкытарлык е т т су- реттеген А байд ы н бал ал ы к ш ары мен ж а сты к шарын еске ту а р е д ь Е к е у п й к де ескен жер1 бэз-баяры сол д а­ ла, сол ауыл, сол орта. М у к тар бала жасынан-ак улы акы н н ы ц eMipi ш ырарм алары н енеге е т т тэрбиелендк Абайды Эуезовпен, устазды шэюртпен рухани байланыс- тырран аркаулар осылайша табнри турде туды. М у к т а р д ы н атасы Э у е з А б ай д ы н курбысы FaHa болып коймай сонымен 6 ipre п М р л е а де болды. О л ез немересш эуел1 д ш медресесше, содан кеш н орыс мек- тебше окура бердь © з ш т рухани устазынын поэзиясын ана сут1мен бойына cinipren ж ас М у к т а р орыс мектебш- де тж елей ж а н а зсерлерге кун ы га кенеледь О н ы н ал- ды нда у л ы орыс э деби етш ж казнасы аш ылады. Tin ri со- н ау ж ас кез1нде-ак ен ж ар кы н арман — ж азуш ы болу арманы онын киялын билейдй Эуезовтын эдеби кы зм етш щ туп шыганары аса кы- зык. 1917 ж ылы жиырма ж аска да толмаран ол езж щ тунры ш эдеби ш ырармасы н — «Енл1к— Кебе-к» пьесасын жазды. Эуезовтын бул тунрыш пьесасына тардыр улкен роль аткарура жазыпты — ол болашак казак драматур- гиясынын жэне ултты к драма театрынын алгаш карлы- рашы, ж ар ш ы сы болды. «Егиик — Кебек» тунры ш рет А б айд ы н cyftiKTi ж убайы OflrepiMHiH ки1з уйшде ко- йылды, содаи кей'ш б ар лы к жерлерле кен ер1стеген енерпаздар у тр м е л е рп й н сахнасы нан 6epiK орын алды, Ьэм мунын сонында 1926 жылы ашылран тунрыш казак драм а те атр ы ны н репертуарына енд1. Б ул театр отыз

eKi жыл бойына eMip cypin келедк О л адам таны мастай боп ecri, енерпаздыгы нырайды, совет елш щ белил! театрларынын 6 ipi болып алды. Ы р а к к а з а к драматур- гиясынык тунрышы «EiuiiK — Кебек» пьесасы театрдыц дам уы ны ц барлы к кезендержде де оны н сешмд! де ай- нымас cepiri бола отырып, осы кунге дешн сахнасынан туспей келедк Унем1 ж анара, кемелдене отырып, « Е ш п к — Кебек» спектакл1 казак керермендерж эр дайым к у ш и теб1рентумен келедь О нда хал ы к аны зы ны н ешпес об- раздары: ез халкынын ауыр тагдырына жаны ашыран дана кария Абыз; каратунек феодалдык-аксакалдык дэу!ршде epiKTi м ахаббат ж олы ндаты ез праволарын е рж ур ек тш кпе н корраран аса к у ш и кайрат, улкен се- 3iM адамдары — там аш а сулу кы з Е н л ж пен ер Ж1п т Кебек батыр ом!р суруде. ¥ л т сипаттарын дурыс бейне- леген пьеса каЬармандары курес романтикасына белену- лк А дал мшез куий мен с ул ул ы к Е ш п к пен Кебек ж а- рында олардын кайрылы хал устшде каза табуы осы сарынды анрартады жэне осыны этап керсетедк «Сонау 6ip зам ена м ыкты лары ны н» образдары мей- лш ше реалистж жоспарда жазылраи. Кенпрбай, Еспем- бет, К,арамекд1 билер пьесада керкемдпс ж и нактауды н та м а ш а куилмен тарты м ды бержген. Ж эрымды, ж а- рымсыз кейшкерлерш щ айкын бейнеленген образдары, уакиралардын терен драмалыры, кунарлы, кеш л толкы- тар лы к эсем ти п — осы ны н 6api « Е н л ж — Кебек» пьеса- сын ш ын мэшсжде ултты к, cyfnkTi пьеса, 1917 жы лдан бастап казак керермендершщ б 1рнеше урпары суйш келе ж атк ан пьеса erri. Театрларды былай койранныц ез1нде, совет ек1мет1н1ц ал таш кы ж ы лдары нан бастап бул пьесаны сахнага коймаран б 1рде-б1р енерпаздар уй 1рмес! жок. А затты к алган казак эйелдер1н1ц алрашкы буыны- нын кернекп кайраткер1 Сара Есованыц бул жендег! естел1ктер1 аса кызык. С о л Kiel айтады: «ж иырм анш ы жы лдарды н бас кез1нде-ак « Е н л 1к— Кебек» пьесасы Ве р ­ ный (каз1рг1 А лм аты ) каласы ндагы казакты н ха лы к арарту институтыныц клубында койылды, спекталь зор табы сты боп erri», дейд1. Е н л ж ролжде сол кездег1 губер- ниялык «Тинш » газе тШ н редакторы Есова ны н ез1, Ке­ бек ролшде кейжиен там аш а акы н болтан 1лияс Ж а н - cyripoB ойдарыдай ойнаран. Ж иырманш ы жылдарда М у к тар Эуезов эшнмелер мен повестер жазды, бул ш ырармалары оныц.кэркем сез зоз

у стазы болып калы п таскан ы н ы н afiFaFtj боп табыллы. « К оррансы зды н к у ш » (1921), «KiM юнэл1» (1923), « Зорл ы к» (1921), « Б а р ы м та» (1925) энпмелершде жэне «Ке к серек» (1926) повестшде к а з а к ауы лыны н eMipi мен турм ы сы ны н cyperrepi тарты м ды ш ындыкпен бейне- ленед1. Ж а зу ш ы карапайым, бакы тсы здыкка ушыраран адам дарды н тардырына назар аударады. О л жет1м К.а- сымнын, ж ы лкы ш ы Калр^байдын, eriHiui Ж аксылы кты н, аншы Бактырулдын образдарын жасады, — булардыи 6api де ем 1рде кеп ж эб1р, ко р л ы к керген адамдар. Алай- да, ж а зу ш ы ны н дуние та н у ы н ы к ш э р ы н д ы ры , пролетар- лы к емес идеологиянын сол ж ы лдарда бул ез1 ж ен1п кете алмай журген ы кпалы Эуезовты н халы к OMipin онын революциялык жолмен даму болашары туррысы- нан коруше, советт1к куры лы м ны н ка за к даласына экел- ген ж ан алы ктар ы ны н бэрш мейлш ше толы к куй 1нде урынуына кедерг1 болды. Сонын салдарынан Эуезовтын бул жылдардары внерпаздырында кате урымдар да бол­ ды, ем|'рде болып ж атк ан ж айларды с о ц и а л и с т турры- д ан yFbiiia алмады. Р ев олю циялы к ш абыты ж е т к ш к а з болды. Ж а зу ш ы н ы н осы идеялык жэне коркемд1к жан- с акты ктары , acipece, ж орары да атал га н «Енл1к — Кебек» пьесасында анкын кершдь Б у л пьесада, ocipece, оны н алрашкы вариантында, элеуметтгк курес жэне аксакалдык-феодалдык ауылдын кай ш ы лы к тар ы тым анайы керсет!лген. Р уш ы лды к ку- peci « ж аксы » билер мен «ж ам аи» билер арасындагы какты ры с ту р 1нде, i3rm iK пен зул ы м ды кты н арасындары элдеб1р дерекс1з курес тур ш де суреттелген. Буран автор- д ы н кемелден1п жетпегеш, дуние тан у ©piciHiH ш эры н- flbiFbi себеп болды. Жиырманшы жылдардын ею нш к жартысында, Р АП Г 1 басш ы лы гы ны и кател1ктер1 оте-моте терендеген кезде, М у к т а р Э уезов дурыс позиниядан тары да алы- сы р ак кетт). Б у р ж у а зи я л ы к ултш ыл ды кты н ыкпалына epin, квмесю'-ром антикалы к хиялдардын туткыны болран ол тарихи ш ы н ды к ты бурм алайты н «К ар аке з» пьесасын ж эне «К.нлы зам ан» повест!н ж азды. Б акы тка карай, дарынды жазуш ынын бул идеялык адасулары узакка созылрэн жок. Коммунист1к партия мен совет журтшылыры ж азуш ы ­ нын идеялык б улталактары н ж е ну1не, социалист1к ре­ ализм Hill асылын, iniKi сыры н урынуына жэрдемдестц

сейтш Эуезовтын жанж акты дамуына кен epic ашты. О ты зы нш ы жыллардын бас кезш де-ак Эуезов e3iHiH бурынры шырармаларына (« Е ш п к— Кебек», « Е с к ш к келенгкестде», « К ар аш -караш ») елеул1 ендеулер е нп з- дк Сонымен кабат ол жана шырармалар: «Курес», «Айман-Шолпан», «TyHri сарын», «Шекарада», «Алма багында», «Абай» пьесаларын, «Ш аткалан», «Бжекке б1лек», «Касеннщ кубылыстары» жзне кептеген баска энпмелер жазды. Bip aK булардын 6api б1рдей тен кунды боп шыра берген жок. Казакты н тунгыш музыкалык драмасы «Ай м ан— Ш олпанны н» carri либреттосымен к а ­ тар Эуезовтын каламынан «Алма барында», «Ш екара­ да» пьесалары сиякты суркай, кер-кемдж ж арынан на- нымсыз драмалык жасанды дуниелер де туды, бул — е ю ш 'ш л асырыстыктын, eMip материалдарын уст1рт зерт- теудш нэтижеа едк Эуезов езж ш идеялык кателжтерж калай жойган- дырын «TyHri сарын» пьесасынын жасалу тарихы айкын ыспаттайды. Ж иырманш ы жылдардын аяк кезжде осы такырыпка — казактардын 1916 ж ы лры к е те р Ы а тура- лы — ол «К и лы зам ан» пОвестж жазран едк К а з а к хал- кы ны н 1916 ж ы лры улт-азатты к козралысынын кескш- дер1 бул повеете ж алган бурмаланып бейнеленген-дк Идеялы к-нуксанды сол повест1нен кешн жет1 жылдан сон, 1934 ж ы лы ж азган «TyHri сарын» пьесасында жа- зуш ы e3iHiH кезкарасын езгертш, хал ы к ’ке те р ш е ш щ сипатын, козраушы куш терж, элеуметпк куш тердж ор- наласуын дурыс jyciHin, дурыс багалай бж дй О сыны ц аркасында ол халы к козралысынын драматизмра толы, реалиетж cyperrepiH, козгалы ска катнасуш ыларды н ж з ­ не бастауш ылары нын образдарын жасай алды. Пьесада к е те р ш е п н басшылары, халы кты н ез 1шж ен ш ыккан кайратты да ержурек ад а м д ар — Тэнеке мен Ж анта с суйкпенпплжпен, шындыкпен бейнеленген. Дулей да- уы лды н е-кпппмен кетерш ске езджжен кеп косылран Бойбермес пен Бер!басардын образдарын, олардын ха- рактерлерж, сипаттарын ж азуш ы ете шебер корсегкен. Х а л ы к козралысына карсылык ж асау у ш ж е т1ржтен де, алдаудан да тайынбайтын айлакер, зулым эйел Ж узтай- лактын образы жэне баска да жагымсыз кейжкерлер сомдап согылран. Ж узтай лакты н сипаттарында казак драматургиясындары айел образдарында бурын болып кермеген сипаттары бар. 20-М. Ка 305

Ж у з тан л акты н epi, айлакер, топас, опасыз, дерой, капыпезер, кор как. М а й к а н болыс — Ж у зта й л акка сай- масай партнер. О л революциядан бурынры казак ауылындары енбекин халы кты уне-Mi алдап, сатып кетш отырган шонжарлардын типтж е к ш . Ею ж узд к суркия адвокат Кэкен дэлме-дэл ж эне нанымды бейнеленш, М а й к ан н ы н е т т сынары е т т кэрсетьлген. Б ул дш мэрдщ демогогиялык топшылауларымен ултш ылдык кылымсу- ларыньщ астары нан байларды н жы ры нды идеологы (батагеш ), патша е ш м е тМ н малайы айкын ацтарылады. Мшез-кулкында, жаратылысында толып ж аткан кайшы- л ы к кираш ты ктары бар мурал1м Сап а н ы н образы да с э тп ш ыккан. О н ы н кейб1р кескш дер1 С. М укановты н «Ботагез» романындары ауылдык муралш Аскар Доса- новты еске туаред к Сапа сиякты ол да аз уакы т казак- ты к буржуазияшыл ултшылдарыныц жалран патриоттык насихатынын. ыкпалында болран-ды. Exeyi де акыр-ая- рында ултш ы л урандарды н eripiK екенше кез1 жетш, х ал ы к мудделерш щ коррауш ы сы болады. B ip a K бул еке- у Ш н айырмашылыры сол — С. М укановты н романында А ск ар Д осан ов н е п з п каИ армандарды н 6 ipi е т ш п ipi ж оспарда 'керселледк ал М . Эуезовты к пьесасында С а ­ па eKiHuii дэрежел! рана роль аткарады. П ье сан ы н ж арымсыз ке й тке р л е р ш щ арасында уезд начальниг1 Казанцев ерекше орын алады. Казакты н жас эдебиетшде патша экшдерш катал, тасжурек делкулы е т т , зо р л ьты н да, зомбылырын да жасырмай, ез ектем- д т ш а ш ы к тан -аш ы к ж у р г1зетш ж а у ы з тэре етш керсету дэстурге айналган-ды. Образдарды булай талдау пла- катка экеп соктыратын, жанды адамдар орнына кут уш ы раты н, зэре ке п р е т1н ж асанды, схем алы к кейткер- лер туатын. А л Э уезовты н пьесасында К азанцев импе- риянын отаршыл мекемесшщ тересше тэн кесющц си паттары н сактай отырып, е з ш ш дара кесюндер!мен, езгешел.*ктер1мен к ы з р ы л ы к т ы етш керсетшген. Х ал ы кты жеккврсе де, к а зактар д ы адам ка тары н а санамаса да, Казанцев сырттай эдетт, устамды, ол либерал жэне «зиялы » болы п кершуден де Kerapi емес. О л енбекийлер- д 1 баскару, кан ау е зш е женьп болуы у ш ш казакты н т ш мен эдет-рурпын да уйренш алран. Реалисгпк «Тунп сарын» пьесасы Э уезо вты н енерпаздывында 6 ip кезен боп табылды. Д рам алы к тума шырармалар турызумен кабат, Эу-

езов д у н и е ж у зш к жане орыс драматургиясы нын кляс- сикалык шырармаларьш казак тЫ н е керкем аудару женш де де ж е м ю л енбек erri. К а за к ты н драма театры- пын сахнасында В. Ш експирам Эуезов ауларран «Отел­ ло», «AcayFa тусау», жане Н. Гогольдщ «Ревизор» пье- салары койылумен келед1. К. Т реневтщ «Л ю б о вь Яровая» пьесасын Эуезовты н сэтт1 аударуы онын енерпаздык тары 6ip табысы болды. Э уезов аударран бул пьесалар осы кунге дейш театрымыздын сахналарынан туспей келедн М. Эуезов Леонид Соболевпен 6ipirin жазран «Абай» трагедиясы А бай eMipiHiH зорлы кш ыл феодалдар тара- пынан кеп кугынра уш ы р а га н co h fh д эу1рж камтиды. М ун д а улы акыннын, к а з а к халкы нын ерен ойшысынык, туран елкесшен TipmiairiHaeri жаналы к, прогрессивен атаулынын коррауш ысы А байд ы н образы шындыкпен, ул- fcen журек тебрентерлж куш пен керсеелген. E x i ж асты ц — А байд ы н дарынды ш э ю р е Айдар мен А жар кыздын тардыры кайрылы халге ушырайды, булар epiKri м ахаббат жолындары ез тещ иктер1 у ш ш куресте феодалдык-рушылдык салт пен эдет-рурыптардын Кур­ баны болады. Оларра болыса отырып, улкен элеуметтш ж анж алдармен уш таскан бул куреске А байд ы н 03i де катысады. Алайда улы Абай туралы кеп томдык эпопеяны жа- сау Эуезовты н eM ipaix ici eKeHi де даусыз. «Абай» романынын 1940 ж ы лы ш ы ккан 6ipiHuii ю та* бы окырмандар алдында жас Абайдын образын, казак халкынын cyfiiKTi чзкынынын ержету процессш, еткен расырдары к а з а к даласындары ем 1рдщ ж аркы н сурет- терш аш ып корсете. Содан былай он бес жыл бойына Эуезов А бай Кунанбаев туралы «Абай» (6ipiHuii жэне ею'нип кггаптар), «Абай жолы» (6ipiHuii жэне екш пп Ki- таптар) деп аталран романдар циклын бйршен сон 6ipiH турызды. Б ул кеп салалы керкем эпопеянын ка за к мэдениее уш1н манызы кандай екенж асыра баралау киын. Э п о ­ пеянын манызы сол — мунда Эуезов казакты н улы акы- нынын OMip шындырына толы кеменгер образын жасап, оран м эн п лж ескертюш салып кана койран жок, казак халкы нын жарты расыр iiuiHHeri болмыс Tipmi.niriniK энциклопедиясын жасап кана койран жок. Эпопеянын манызы сол — ол ез1 шын мэнюшде халы кты к шырарма

болып табылды, мунда казак халкынын еюжакты ауыр тепк1 жардайында улттык характер! калыптаеуынык npouecTepi терен бойлай зерттелген, кырка койнауында- ры алтын жулгешндей, халык бойында узак уакыт жа- сырынып ж аткан жэне акыр-аярында оянып, оныц жар- кын бопашарынык Kenwi боп табылран бай рухани куштер ашылран. Романнын cokfu ютабынын эпилогш окыса, SftrepiMHiii ен coiiFbi энше кулак турсе, Абайдык Ka6ipi алдында Дэрменшн берген коштасу антын тында- са, Ka6ip басына жиналган халык букарасын ойша шалып етсе, халык кайрысынын улы жыршысыныи шэ- KipTTepi мен табынушыларынын жуздерше ушлсе, sp6ip окушы, TinTi тэжрибеа аз окушы да, халыктык куатты куш1н, тарихи кайратаерлж кушш, оянран халыктык куш ш толык сезше алады. Эп о пе я н ы н басты каИарманы накты тарихи адам А бай Кунанбаев бала турса да, ондагы бастаушы, жетекип, козраушы куш — халык, А бай образыныи шындыры, eMipre жанасымдылыры журек тебрентерлш сез1мге толылыры, оньщ халык пен тьшыз байланыстылыры — 6api уштастырыла керсеттлген, езш ш ic-эрекетшде, ку- ресшде, енерпаздык шырармаларында Абай халык бука- расына суйенш, олардык етене мудделерш бейнелейдь «Абай» романыныи ею ютабында халык ёюлдер1 аз KepiHce, халык eMipiHin KepiHicrepi узш -узш суреттелсе, бояуы кемесюлеу жатса, «Абай жолы» романында ха­ лы к ©Mipi мейлшше кен керсеДледй мунда 6efiHeci3, куатты букара FaHa емес, халыктан ш ыккан жагымды каЬармандардык тутас 6ip галлереясын кврем1з, жэне ен тамашасы сал — халык тарихында тунрыш рет канау дуниесше карсы, зорлык-зомбылыкка карсы курес майданына тайынбай ш ы ккан CeftiT, Эбен жэне баекала- ры сиякты казак жумысшыларын керем1з. «Абай» р о манынын 6ipiHuii жэне екшпл к!таптарындары рушыл- дык тартыстарынын, дала axiMi катал Кунанбайдын зорлык-зомбылыктарынын керкем суреттелген керпйсте- pi, ауыл ©MipiHiH cyperrepi все келе элеумегпк курестщ кеп салалы KepiHicTepine айналады; мунда кырдагы ау- ылдын Рана емес, сонымен 6ipre каланын да, затонный да SMipi,— тап кэйшылыры кыркыстырран кбрамньщ барлык кат-кабаттарынын, кыртыс катпарларынын Tip- ш ш п — бадырайта керсетшген. Осы курестш ызрарлы аясында халыктын у м т мен

арманынын шам-шырагы болып Абайдын жаркын об­ разы бшктен кёржедн Онын врен акылы. дарыны, адам- repuiiAiri кезге керппмд1 боп байкаларлыктай-ак ecin, тудеалана береди кайраты шындалады, казак даласын- дакы адалдын, жаканын, жастын, uirepi басканнын — б э р М н е к ш болган тандаулы адамдар соган карай умтылып, сонын тошрегше топталады. Тагдырдан жэб1р кергендер, т1рш Ы к етуге, бостан- дыкка, суюге правосы жоктар, аш-жаланаштар, баспа- насы жоктар, 6ipaK куресуге, б Ы м мен енбекке талабы барлар А б айд ан— данышпан акын api композитор, журен улкен, жаны эсем осы адамнан — корраныш, суй- ешш табады. Жэб|'рленген, корлык-зорлык керген, ©Mip- д щ кызырынан макрум етшген адамдарра Абайдын кан- дай жаксылык icTereHin б1здер, окырмандар, эпопеядан айкын керем1з. Абай 03iHiH тамаша акындык енер1мен букара халыкта адамдык касиеттерш оятады, бакытты болура хакысы бар е*кенш угыну санасын оятады, ендн ешй туып келе жаткан жаналыкка суш сп ен ш ш к сез1мш, куш 0Tin бара жаткан ескш кке еш пендЫ к сез1мш тэрбиелейди Ж ана мен есшшн катал куресше Абай рухтандырушы сез1мен рана емес, iciMeH де, колма-кол 03i де катысатынын айкын керем1з. Б1здщ алдымыздары K ic i— дэстурл1 «ка11арман» емес, автор acipe дэрштеген адамнын кун бурын нобайлап койран a3ip кескш-келбеп, кыры мен сыры бар схема емес, кайшылыры мол, ез за- манынын сыры мен бояуына малынран мейлшше шын- шыл, жанды да нанымды характер, сындарлы тулра екешн керем1з. ©3irAi3 суйетж, ©MipiHiH елу жылы бо- йына кырсонынан калмай 03iMi3 бакылап отырран нарыз шынайы адам — Абай, баскалар сиякты, ол да кумэн- данады, толрэйды, бел байлайды, 1здейди табады, OMip суреди -KYpecefli. Bi3 Tipi Абаймен танысканымыздан лэззат аламыз, онын бай рухани эсем iuiKi дуниесже eneMi3, онын i3ri, кайратты жанынын суйк1мд1лiriH, ул­ кен адамдык акыл парасатынын кунп'н — осынын 6api- н:н ез1м1зге эсер еткешнен еезжем1з. Сез1мтал, ноуетек, эсернпл журеп бар бала Абайдын жанжуйес1 куйзелгеш кандай кыска жане сонымен 6ipre кандай терен де ду- рыс суреттелген: оз экеа Кунанбайдын еш жазыксыз eKi аламды — Кодар мен Камканы — ракымсызларра аска- нын коргенде Абай ауырып калган! Ж азуш ынын кемел- Ai шеберл1гже суйсже отырып, 6i3 экесЫ н ыр1шмен

окудан кол узген Абай ауылда калып, Кунанбай тутан- дырран рушылдык курестж ерж аз Kyaci болады, езжген, жэб1р-жапа шеккен букарара Длеулестж ce3iMi кушейе ту седi. 0KeciniH ектем ыркына кенуге мэжбур болтан Абайдын 631 суймеген Д в д э р а уйленгешн керем1з. А в­ тор акылды, зирек, ак пейж, жас ж .пт Абайдын б1рте- 6ippe, астыртын, 6ipaK удеме-ii кайсарлыкпен феодал гжесжщ ыкпалын женш, канаушы Кунанбаевтардык жексурын дуниесже еш пендш к кезкарасы барран са- йын нырая бергенж дэйектшкпен керсетедк Абайдын кеменгер акын боп калыптасу жолы аса курделк езждж езгеш ел т мол, киын процесс, осы про- несте онын адам герш ш к Kacnerrepi 6ipTe-6ipTe айкын Kepine бастайды. Осы iuiKi npouecTi ашуы — Эуезовтын енерпаздык ж еню . Абайдын Пушкинге, Лермонтовка бойуруын Эуезов жылы шыраймен, шыидыкйен, терен бойлай зерттеген, сол снякты улы акыннын кейб1р блен­ дер! мен эндержж туу npoueciaaeri енерпаздык актыла- рын, онын философиялык толрануларын сондай шебер- лжпен кайта т1ржткен. Абайдын iuiKi дуниесж суретте- генде Эуезов ешжерде де онын мейлжше нэзж акын жанынын байлырын, сол жаннын кереметтей сарындары мен кулпырран кубылыстарын кврсетуде сарандык, iiu- тарлы к кылмайды. «Кез1 жасаурай, epui жыбырлай отырып, Акшокынын кос 6niKTepine анда-санда квз тас- тайды. BipaK караган нэрсесж бул халде vepin отырран кез емес. О л каз1р ойдын кезн Тербеле толкыран акын толрауынын K63i. Колы |шек-пернеш термелеп, жебелей беред1. Кешке жатарда да осы 6ip сарынды, алые 6ip ызындай, зейЫ шалып кап едк Ka3ip сол саз есже де. домбырасынын шепне де тап Tycin, орала Kerri». Ж ас Абайдын Торжан мен Эйгер|мге деген терен ле таза махабблтында поэзия мен эсемдж каншалык бол- са, осы келт|'р1лген жолдарда да поэзия мен эсемдж соншалык. М . Эуезов Абайдын туйсжуждег! Пушкин Татьянасынык образынын буюл керкемд1гш ашып кор- сеткенде немесе акын енерпаздырынын психологиясын сипаттаганда. Абайдын лирикалык монологтарын окы- ганында акын туралы тек акын Fana осылай жазуы мум- кж екетн ce3iHeciH. Дана эжеш Зере, MeftipiMfli анасы Улжан, халык жы- раулары мен акындары, халыктын Дэркенбай мен База- ралы снякты адал, ак пешл, карапайым, ержурек 310

еюлдер1 аркылы акыннын туран халкынан ез бойына cinipreii там аш а сипаттары А б ай образы нда 6 ipre ecin, 6iTe кайнап тулраланды. Ултты к сипатты н тандаулы кескшдер! мен касиетте- piH мура етш бойына ciHipren А бай бул касиеттерд! оз мшезшде FaHa емес, достары мен ш эю р тте р ш щ м ш езш - де дамыта туседь орыс эдебиетшщ ыкпалы аркылы, Павлов, Александра Яковлевна, Михайлов, Долгов сиякты а д а м г е р ш ш п мол, е тю р ойлы, демократияш ыл- ды к дэстурлерге адал, озат орыс адамдарымен достасу аркылы бул касиеттерш асылдандыра туседй Эпопеянын аякталаты н co h fu *к1табы нда 6i3 Абайдын керемет блендер мен эндер шырарран, е зш щ эдеби мек- Te6i бар сака акы н болранын Kepin кана коймай, соны- мен 6 ipre п рогрееш ь к а з а к ж астарын бастатан, орыс достарымен кол устаса отырып, феодалшыл байлардыц, мусылман дш руламаларынын, патша ею метш щ кара куштер1мен курес ж ург1зген курескер азамат, улы ойшы болранын да керем1з. Эуезов акы н образында адамнын ж ан а 6 ip кы ры мен сырын, он ы к корамдык-саяси кыз- мет1н аш ып керсетедн оны н м эн п ешпес поэзиясынын азаматтык, актуальдЬсаяси унш баса айтады. А байды н коп yMiT арткан ен дарынды, кереген шэ- KiprrepiHiH 6ipi, ж ас акы н Дэрмен де осы тургы да кер- сетилген, Абай ен cohfh сырын тек coFaH рана айткан. Ром ан н ы й эпилогында Д эрм еннщ мына сездер!мен жас JKirin-iH антын, бо лаш ак ба кк а 63i еккен дэндердщ тагды ры туралы А байд ы н олер алды ндагы ой л ары н ао н ы н берген ж ауабы н Эуьзов бы лайша суреттейдн «Абай ара, Кад1рл1м! О л дэндерщ елген жок. Рас, бул кунде 6ip apaFa б1ткен дум торай болмасын. Улкен б а к боп тур- масын... B ip a K ен дала, мол сахранын бар бойында ол дэндер1н ecin келедн.. Ke n ecin, кектей ecin келедк.. 0 с е бермек кун санап та ж ы л санап... Со л унйн де ез OMipiMfle, еле-елгенше асыл сез1нд1 сактармын, ата тэр- биешп актармын, асажан!» А байды н душ пандары нын KyuiTepi мен м у м к ш ш ш к - repiH кемгге керсетуден Эуезов у зш д ^ к е е й ш бас тарт- кан. А б ай реакцияшыл лагердщ ездерж ш е к у и т , ер мжез адамдарына карсы койылранда, А байды н 6 ip ту- тас, дамып бара ж аткан м ж ез сипатынын eMip орнык- тыррыш xyuji мен Tepemiiri, байлыры мен е зш д ж езге- ш е л М ете-мете нанымды керсетшедк

BipiH iui шталта жас Абай б1рте-б|рте ез экесше. даланын жырынды султанына, ез колында ш е к аз бил1к устаган ек акылды, ен айланер феодал Кунанбайра карама-карсы койылады. Эпопеянын кортынды белiMде- pi нде Оразбай, Жиренше, Акишан, Тэкежан, Майбасар жэне баскалары сиякты акылды да арам ойлы, каны- пезер жаулардын тутас 6 ip тобырына Абай карама-кар­ сы койылады. Курдел1, кесек кейшкер Кунанбай 63iHiR дара обра- зына б е л гш 6ip тарихи жакдайра ете-мете тан азулы канаушынын, зорлык-зомбылыкшыл жырткыштын кепте- ген сипаттарын сирыза алран болса, ал Суйшд'ш, Бай- сал, Каратай, М айбасар образдары бул орталык кейш- керд1 эралуан штрихтарымен калайда толыктыра тусетш болса, олардын 1збасарлары, бул сипаттарды нег1зшен менгере отырып,. сол менгергендерш баска жардайлар- да, анарурлым айлалы турде керсетш отырады. Мэселен, Тэкежан да экес! сиякты зорлыкшыл, 6ipaic одан элде- кайда усактау; ол анарурлым кекнпл, комарай бола турса да, ой epici, кулаш cepMeci экесшен элдекайда темен. А л Эз1мбай, улы атасы мен экеа сиякты араны ашылран комарай, ашкарак, ешжузд! сум, суркия, 6ipaK анарурлым арам, сужурек, усакшыл. Осы туррыда Оразбай мен Ж иренше ете 6ip кызык кенпгкерлер. Оразбайды Кунанбайдын сынары деуге болады. О л да сондай катыгез, акылды, айлалы, 6ipaK тепнде анарурлым зулым, анарурлым жауыз жэне ол сауда капиталымен байланысты баска 6ip элеуметтш ортада ескен. А л Ж иренш е ез тектес ж з р ы м с ы з кейш- керлердщ катарында да окш ау турады. Тулш сиякты айлакер, жен тапкыш, жылан сыкылды улы Жиренше е з ш ш ойын, ниетш буркей бшедк дос боп журш, андау- сызда, астыртын ш эры п алуы мумкш яки сырттан сатып кету1 мумкш. Абайра ол талай рет осылай iorefli де. Осы 6ip феодал-бай шонжарлардан баска окушылар алдынан Абайдын баска да алуан турл1 душпандары: ожар, надан байлар, саудагерлер мен алып сатарлар, казнаны жеуиплер, бандиттер, билер мен молдалар кезектесш етга жатады. Осы жагымсыз кейшкерлердщ 6api де сол заман уш ш типтж -кейшнерлер, олардын об­ раздары ете куш т1‘ турде жинактап берьлген. Эуезовтын каламынан толып жаткан, алуан-алуан типтер туды, олардын психикасында рушылдык, феодал-

ды к катнастарга тэн кескшдер мен е здерш щ каиталан- б'айтын, дара KecKiaaepi уш тасы п жатады. К ар ангы тунек кауымындары бул тиггпк кейшкерлер А байд ы н да, дуииеш Абайш а танитын, Абайш а туйсшетш адамдар- дын да — Дэрмен, Ербол, 06iui, М агы ш , Кэкггай, Эбен, Мэкен, Айш а тары баскаларынын — сыр-сипатын, мшез- хулкын толырырак, айкынырак аш ып керсетуге мумкш- д ж береди А вторды н буларга деген т1леулест1п оларды ж аркы ны рак сэулелеширед1, А б ай касиеп', асылдыры, прогресиллд1г1 оларды 6ip 6ipiM§H туы с етедй B ip a K бул каИармандардын козкарастары б1рдей болуы оларды 6ip сарынды, 6ip эуенд1, 6ip Tycri етпейдй Ж о к , олар кон- Kperri: эркайсысынын ез тардыры, ез сипаты, ез мшезь ез дардысы, ж алгыз езш е рана тэн сейлеу мэнерк сез саптасы бар. Ocipece, бул жайлар романнын сонры ю табы н да аны к кершедь Мш екей, мэселен, «Тем енп» хал ы к букарасы- нын саналы е к ш , бостанды к жолындэры кайсар да батыр курескер, абактыны, cypriaai басынан Kemipin, еши кайтадан куреске ш ы к кан Базаралы; немесе Абай- ды ц баласы, европалыктарш а б Ы м алган, ж ан ы мелдйр жас ж т т , экепнш кемекнпа, акылшысы, ойшыл, демо­ крат, ем1рдш е с к ш к и л л л р е у л е р ш щ 6 iTicnec жауы , зор- лык-зомбылыктын, надандыктык кас жауы, мезгшшз кай- тыс болуы Абайды жэне онын достарын катты куйзелткен, терен лирикалык, журек елж 1ретерлж, ж ан толкытар- лы к образдагы 96im ; эйел образдары ны н ж ар кы н тобы: А байд ы н дана i3ri ж анды эжеЫ Зере, акы нньщ акы лды да ж ан ce3iMi сёргек анасы ¥ л ж ан,— А байд ы тэрбиеле- ген, Абайра а д ам ге р ш ш ктщ ен тан даулы касиеттерш: адалдыкты, эд ш ик п, ана тш н е сушспенш Ы кт1 дарыт- кан MiHe осылар. М у н д а те гш керген, езшген, 6 ipaK Зере секы ш , MeflipiMfli де дана H ie к е м т р , ж ас А бай ­ ды н алрашкы, таза жэне елж 1реген м ахаббаты ны н neci, р эш ы ры , KepiKTi, аж арлы к ы з Торжан, с у й п т ару Эйге- piM бар. Ж а гы м ды кейшкерлер катарында, эр тулганы к взж е хас дара езгешелштер1мен керш ген, Абайды туткыннан босатура калткы сы з да ж 1герл1 катнаскан, а д ам ге р ш ш п жорары Сал та нат кыздын; акылды, суду, шыншыл, акы н кы з Куанды кты к; кайыспас кайсар, ер- журек кыз Кер1мбаланын жэне А й ш а мен М экен си- якты моральдык, рухани .касиеттер! ж орары там аш а кыздардын образдарын М . Эуезов ете шебер жасаран. 313

А байд ы н 6 afi6 imeci Д !л дэш н образы е зш д ж езгеш елМ - мен ерекше шебер суреттелгеи; epi оны суймеши, 6ipaK езппн балаларынын анасы болрандыктан. оны курмет- тейдй Д ш г э т н образы, кан ауш ы л ар семьясыныи nefli- лш , м оралш бойына c iH ip ren , м ш ез1 терю, адуын, ой epici uiaFbiH э й е л д т образы. К унан бай ды н эйелдер! Кункен!, А йрызды жэне баскаларын да автор олардын ездерш е тэн сыр-бояумен суреттеген. Э п опе я н ы н ж ары м ды каЬарм андары н 6 ip 6 ipine туыс ететш не? О л ар д ы н бэрш де де, б1реулершде айкынырак, екм пш лсрш де кем ескы еу анрарылатын нэрсе сол — оры сты н улкен модениеззмен, о зат ойлы ж уртш ы лы гы - мен араласуд ы н тарихи ф акторлары ны н ы кпалы мен осерлерИпн аркасында казакты н ултты к сипатында ту- рян ж аналы ктар азд ы -когт осы жарымды каЬармандар- да бейнеленген. О с ы арада А б а й д ы н e3iHin: — Б у г ш ci3 маран, ерекше 6 ip кад1рл1 сипатта та- нылдыцыз, Евгений Петрович! Мен азд1 тек орыс хал- кы н д агы е нердщ ойы мен т ш деп б ш п ед1м. 03iMfli белек елкешн, а зд е н алые ж аткан, сахра ке лп ш деп б ' -пп ем. А л каз1р ci3, бейне 6ip Meni колым нан жетелеп, би!к бел уетше ш ырарып турсыз. Бар замандардыц, бар халынтардын коныс-коиысын, epic-ж э й ш с ш керсеги- ni3. А л ы с та н болса да бар адам баласы н тутас 6 ip тай- падай анрарттыныз. Енд1 баксам дуниелж б ш м н е н сырт ж атк ан х а л ы к ж о к сиякты Fofi. 0з1мд1 к а з а к баласы Fa- на емес деп сезшгендей 6 ip к у ан ы ш та турмын. О с ы ме- н;ц улкен о лж ам болса ке р ек !— деген co3i ергказ еске туседь А б а й д ы н достары мен niK ipnecT epi Б а зар ал ы мен Дэр- кембайдын, С е Ш т пен Э б е н н т халЬ!к букарасы ны н етене тел мудделер1 упи н ж ан ки ярлы к nypeci, Э б ш т т , Дэр- мен мен М а г ы ш т ы н адам ны н бас бостандыры уш ш , ре- акнияны н дулей кара KyurrepiniH зорлырына, зомбылы- Fbina, озбы рлы ры на карсы, э д м е т т г к жолындагы, енер, 6i.niM ж о л ы нд агы Kypeci — 6apiH де А бай колдап, де- мрп, p y x C epin оты р ган курес — « Аб ай ж олы » романы- ны н n e ri3 ri ©3eri боп табы лады. Эпопеянын авторы 6 ia,ii жетелей оты ры п, 6 ipece ж айлаура, 6 ip e c e кы стауга, б ’п рсе калага, 6 ip e ce затонга, 6 ip e ce Ж е т'1сура, Ж а м бы л ж ы раур а epTin экеледп О й ергам !зд1, 6 w iM iM i3Ai байыта- ть 'н оул с а я х а т та 6i3 кептеген ж а н р л ы к суреттерд! таби- рат керш етерш , катысушы, эрекет етунл адамдарды зм

кездеепреиш. Автордыи шын eMip болмысын камтуы- нын, кары мы ны н кен ауматына ма, с у р е тте р ш т ш ы- найылыгына ма, э пи кал ы к баяндау шеберл1гше ме, образдарды сомдап сокканы на ма, лиризмш е ме — кай- сысына танданарынды бЬлмейсщ: романда 6api сайма- сай, 6api ш ын м эш сш деп сурегкердщ сыр-бояуы мол бояу каламымен сырланган. А бай туралы осы кггаптар эдетте тарихи роман деп аталы п жур. Бул, эрине, дурыс. B ip a K сонымен 6 ipre Э уезов ш ытарм асы ны н 6 ip езгешелшш атап керсетпеске болмайды. Былми тургы дан талданган, жете зерттелген тарихтын материалдарына суйенген тарихи романдарды емес, М. Э уезов эралуан кезкарастагы турл1 урп а к адамдарынын ауызем естелштерше рана суйенген, сон- дыктан, тарихи даталар мен ф акты ларта тэ у е л д ш к те н eaayip азат болтаны да табири. Кеп нэрселерд1 оз ойыммен Т1р 1лту 1ме, А байд ы н баска зам андастарыны и айткандарымен салыстыруыма тура келдй Б уларды к есте калган энпмелер! ж енш де ете кунттап, мэпелеп рамал ету -керек болды. Эл декаш ан кетш калган кеш тщ ж урты н а тым кеш келген ж о л ауш ы сен in улпрмеген ш аланы тауы п алып, е зж ш леб1мен отты ту тат п ак боп, сол .шаланы осылайша ептеп кана, ете аялап урлейд1 рой» дейд1 автордыи 63i де. M yc im u i саз балшырын, су- реткер сыр-бояуын калай емш -еркш менгерсе, ж азуш ы да ез материалын мейлшше еркш, енерпаздыкпен мен- герген. Ж а зу ш ы н ы н акы нды к киялы э пи кал ы к баяндау- ды н курделк Keij кегенд1 ж еЛшш тарта отырып, толы п ж атк ан тулралар мен бейнелердк образдарды сомдап сорады, толып ж аткан •KopiHicTep мен эпизодтарды су- реттейдь Сонымен 6 ipre ж азуш ы тарихта болтан факты- ларды н тар шенбер1не камалып калмай, ш ынайы бол- мыоты кешнен кайта TipMTin, ем ip ш ынды ты н эсте айнытпайды. Сонды ктан эдетте айтылып журген тарихи роман деуден repi муны езш ш е 6ip ерекше керкем-тари- хи, элеумегпк-турмыс эпопеясы деуге дэлел кеб1рек. Барж камтытан, карымы кен осынау эпопеядай, казак эдебиетжш б1рде 6ip туындысы революциядан бу- рынты казак eMipiH осыншалык терен, жанды да жан- жакты елп, кайта TipiaTe бейнелеген емес-Ti. Казак ©MipineH Эуезовтын эпопеясында бейнеленбеген 6ip де 6ip кыр мен сырды, турмыс.салты мен элет-гурыпты, адамдардыч психологиясыи, тещректеп табитат кернп- 313

ciii: «кап, мынау калып койыпты-ау» деп этап айту кнын. Суреткерд1н кырары K©3i казак даласында капи­ т а л и с т элементтерд1н дамуы, аксакалдык-оушылдык, феодалдык катнастардын езше тэн ерекше 6'ip жагдай- ларында жумысшы табынын куралуы сиякты тарихи манызы бар елеул1 кубылыстарды да назарынан сырт тастамайды. Бас каЬармапнын ез тардырын бушл халык емipiHiu сансыз кеп кубылыстарымен, уакираларымен етене уштастыру, айшыктау, мэнерлеп еру тек Эуезовка рана хас. Bip де 6ip эпизодты жасанды, ойлап шырарыл- Fan, эпопеяга колдан экеп коса салран деп айта алмай- сыз. Окуш ыны н кез алдынан калейдескоптарыша турле- Hin, кулпырып ©Tin ж аткан кубылыстардын, адамдар мен суретгерд1н алуан-алуан да ала-шубар сиякты боп кершушен унем1 олардын 6ip 6ipiMen езара Kipirin жат- канын, 1штей терем байланысын, сю ж етМ н тутастырын, сындарлы cyMFaKTbiFbiH анрарамыз. Шырарманык epici кем. аукымы мол екешн. Эуезовтын композицияра, сюжет жел!а'н KypyFa шебер екенш айтканда, оным кеп кырлы дарынынын баска да манызды жактарын: эпика- лы к тынысын, ноз1к лиризмш, ол суреттеген кептеген жайлардын терем де туткыр драматизмш этап керсет- пей болмайды. Эрине, осынын 6api бейнелеу куралда- рынын аса бай болуын: ун ыррарынын алуан-алуан жэне дол болуын, сездж коры мол болуын, халык т ш н мей- лш ш е кеп, ерк!н б1луд1 талап eTeTini эбден табири. Bip- есе баяндаудын байсалды, сэл кен1л толкытарлык ун! (мысалы, халык санарын алу уинн Кексенг!рдег! Ораз- бай ауылында етюзьлген улкен жиынды суреттеу), 6ipece сез1м теб!ренткен нэзш лирикалык шег!н!с, 6ipece харак- терлер ашылатын драмалык кактьггыс.— 6api де окушы- нын ce3iMiH кезектест билеп отырады. Басты каИармапдар былай турсын, Tinri eKiHuii дере- жел! кей!пкерлерд!м де характерлер;н психологиялык жарынан терем талдап жасау эпопеяны тартымды, са- ликалы uibiFapMa етедк Жарымсыз тнптерд! суреттеудег! катан реализм, жа- рымды образдарды, acipece Абайдык, 06iiuTiM, Шежен!м, Б1ржаннын акымдык образдарын, айелдерд!н — Зере, Улжан. Торжам. GflrepiM, Салтанат, Айша жэне баска- ларынын cyflKiMAi образын суреттеудег! романти-калык НГ-1КЫП' — Э '’р-iob эпопея-ы. стш ьш н ерекше 6ip езгеше- л!г1. Эпопеядары т!л байлыгы халыктык ауызеш енер- 316

паздыгымен тыплз байланысты. К азак фольклорынын 6uiripi, кундаушы сы Э уезов оны н казнасы нан эпитегтер мен тенеулердк афоризмдер мен накы лдарды , ча ка л д ар мен мэтелдерд! уы стап-уы стап алады. Э уезов эрбф кеГппкерге езше тан, тапкыр сез саптауын, сез сипатта- рын бере отырып, халы к накы лдары н вз каЬарм андары - нын свз жуйесже ш еберлж пен-.ертзш отырран. Автордыц баяндауларында да, психологиялык тал- дауларда да, суреттер мен адам бейнелершде де, табигат KepiHicTepiH суреттеуде де, эпопеянын т ш аса бай, оралымды nepiKTi-ак- Эуезов халы к т ш н щ у н-дест' г' не ты м -ак сергек. «Архаизм» сиякты боп бара ж атк ан кеп- теген свздер мен свз -пркестерш, свйлемшелерд1 кайта Tipurre, жанрырта отырып, Э уезов езйпн эпопеясында тьд ж е ш н де п талай жылдардан 6epi зерттеп тапканда- рын, бакы лап байкагандарын эбден орынды пайдалан- FaH. Эуезовтын эпопеясы казакты ц эдеби т1лiн байыт- каны сезаз. Бул шырарманын спили, т ш н тугел талдау ici ойланымпаз зерттеунлсш кутш отырран ж айы бар. Сездж корынын байлыгы, халык т Ы н ескелен жас ка­ зак эдебиетшщ т ш м е н уш тасты ра б!лу5 женш ен Э уезов­ тын тендеа ж о к деп |рк1лмей айтура болады. © з Kahap- мандарынын портреттерш дэлме-дэл, бедерлей суреттеу Эуезовтын керкемдеу шеберл1гШн манызды да езше рана тан касиет!; ол суреттеген портрет— фотография емес, каНарманныц психологиялы к сипаттамасы на етене боп енетш, кезбен керш туррандай кескшдер. Эуезовтын шсберл1гш сез еткенде оны н бул шебер- л ж и езшен бурЫнгы казак жазушыларынан, ек алды- мен Абайдан уйренш кан а коймай, сонымен (Ирге П у ш - киннен, Гогольден, Тургеневтен бастап Горькийге, Шолоховка, Л еоновка дейш бэрш коса, орыс ж азуш ы ­ ларынан да, сол сиякты Б аты е пен Шырыстын керкемсеэ усталарынан да уйренгенш есте устауым ы з керек. Эуезовтын nopTperri суреттеу шеберл!гше мынадай 6ip рана мысал келпрейж: « Э ке сш щ ат ж акты келген, узы н со пак басы ны н ку- лактан жорары ж ер1 к а з жумы рткасы ндай керше/и. Онсыз да узын, бетше, уп-узы н боп, денгелей б1ткен сакалы косылранда, басы мен бе и 6 ip ешрдей. Сонда, Кунанбайдын жалрыз сау K63i, онын кетершю жалтум- сырынык сол иырына шырып алып, калрымай, сакш ыдай басып осы eicipAi калт етпей кузе тш турран сияктанады . «7

Коя 6epciH, салрырттьгры жок, сергек катал кузепш. Ж алгы з квз шунейт емес, томпакша. Tecwe, сыздана карайды. Kipn iriH де сирек карады». Осы 6ip квркем суретте Кунанбай образынын барлык жырткыштыры бейнеленген, онын жауыз характерен бутил т у й е осы портрет аркылы бер1лген. Эуезов туран жердщ табират KepiHiciH эсем сурет- теудщ езin рана 6ip максат eTin коймаран: ол KepiHicTep эпопея кабармандарынын eMipiH суреттеудщ 6ip каж етп Teri боп енген. Эуезовтын шырармасында табират езш- rinen eMip суре отырып, сонымен 6ipre адам eMipine араласады, адамдармен байланысты болады. «Ай бат- кан, жулдыздар да сиреп, 6ip-6ipaen сенш жатыр. Боз квдешн арасынан уркш уш кан торрайлар аспандап ап, калыктап турып сайрай бастады. Абай журег1 де сыр мен жырра толы. Ж еш л тумак- тык 6ip куларын жымырайта киш, саржорра аттын жай- лы 6ip жур!сше салып; Ботаканра карай бетгеп кеде жатып эн бастады. Ауылдан б1рталай узап кеткен сон, Абай барлык аш ы к суду даусымен аса 6ip сез1мд1 ырракка салып, квп жырлады. Журеп'н толтырран куаныш та, назды мун мен толкынды ыстык ой да, барлык пердеаз, кы- тыксыз шынын осы энге табыс еткен. Сез де белек... Кайдан ш ыккан? К а ш ан айтылран? Кандай нэзйс жан осындай боп, бар шынымен суйе бшген. Мэл1м емес. Ш ы ркап келедь B ip токтамай, муд1рмей, соншалык 6ip шебер ж у й р ж t u i тауып, жыр самрайды». М унда айлы туннщ cypeTi, ce3iMHiH сонылыры мен вленнщ тууы — 6api 6ip 6ipiMeH астасып, Cipirin кету аркылы б 1ртутас ул-кен сурет жасайды, булан 6ip ши- май-сызыкты, сыр-бояуды, сарынды алып тастаура бол- майды. Суреткер квктемп айлы туш и де, журектш поэзиясын да, энш н тамаша ундерш де — бэрш 6ipiKTi- pin, тутастырып ж1бере бшген. С о ц и а л и с т реализм эд1с!мен каруланган, керкемсез- д!н ойлы устасы М . Эуезов еткен заман дуниес!не батыл enin, будан жарты расыр бурын еткен ecKinin купия сыр- лары мен терен тупюрш деп процестерш балап, талдап зерттеген де марнасын тусшген, бай тарихи материал нспзшде бурынрыны каз!рпмен байланыстыратын шы- рарма жасаран.

Эуезовтын осы эпопеясына непз болран тарихи заман- нын ен асылы, iuiKi сыры, е зш е тэн касиеО не e a i? О л ен алдымен К азакстанн ы н Россияса косы луы болатын. Б ул уакира казак халкынын тарихындары прогрессив- TiK yaKHFa болды. Э уезовты н енбег1 сол — ол осы уаки- FaHbiii казактар у ш ш манызды м эш болранын аш а оты- рып, бул тарихи актыны шындыкпен, керкемдш жарынан кею лге конымды етш суреттей б1лген. К азакстанн ы н Рос- сиява косылуыныц, к а з а к пен орыс халы ктары достыры- нын прогрессивок м акы зы болраны ж е н ж д е п niKip эпопеянын басынан аярына дейш окушылардын кекеш- не куйылып отырады, эпопеянын лейтмотив! болады. Орыс эдебиетжш классиктершен Абайдын окып-уйрен- reniH суреттегенде, орыстын элды нры катарл ы интелли- генциясынын е к1лдер!мен онын достасуын корсеткенде, Россия, туралы, орыс халкы туралы Абайдын вз ойларын айтканда, коныс аударып •келген орыс ш аруалары мен казак ж атактары ны н туы с боп 6 ipirin кеткеш, е г ш ш ш к мэдениетш менгергенде, Эз1мбай бастаFaH зорлы кш ы- ларра карсы куресте ж атактарра орыстардын кемектес- кен1 жешндег! там аш а ж азган эпизодта, — бэрш де де автор осы жетекш! niKipni айкын елестетш отырады. К а з а к халкынын etiipiiuieri улкен 6 ip беласар кезен- Ai керкем суреттей отырып, реалист ж азу ш ы ecni Россия «халыктардыц абактысы» болранын да умытпайды. П ат- ша екмеО усак халыктардын экономикалык токырауын, рухани кедейленуш, жудеуш , олардын б 1рте-б1рте елш 6iTyiH кездеген о тарш ы лдык саясат ж урпзген efli foA. Эпопеяда «nicKerf бас» майор, Тентек ояз Кош кин, К а ­ занцев сиякты жырткыш отаршылардын, болыстардын, старшиндардын колоригп образдары, казак енбекипле- piHiH eKi жактап, патша э ю м д е р ш щ — «Тэш кендш мыр- заларды н» тарапынан да, ел тонауда ешкандай зулым- ды к атаулыдан еО miMipiKneflTiH «вз» байларынын, билершщ, молдаларынын тарапынанда каналуынын жантурилгерлш cyperrepi берьпген. «Абай» романынын 6ipiHiui тотабында канауш ылык тап Kypeci ж е т к ш к О керсеОлмеген деп Эуезовты жаз- рырран сыншылардын niKipine косылура болмайды. Осы тап Kypeci, канауш ы лы к дегеш ш з романда катып, ceMin КалFaH куйшде керсеОлмей, диалект!.*калык дам у кал- пында керсетьлгенж yFy керек. Эрине мунда сарапка тускен тап Kypeci мен ашынран ызалы карсылык ani 319

жок. Эйткенмен 3o6ip керген енбекимлердж канаушылар- Fa карсы кабы ндай бастаган наразылыры, ояна бастаган тап ты к сана-сез1М1 сонын езжде аны к байкалатын. Адал суреткер Эуезов тарихи шындыкты суреттеуде уйренилкп дагдыларра, схемага, дауырыкпалы жарна- машылдыкка урынбай жанды суреттер мен образдар т ш м е н бейнеленген, онын шьтармасында eMip e3iHin бар калпынша, шындыкпен, курдел1 кайшылыктары- мен, курес устжде, даму устжде керсеткпген. Эрине, Эуезовтын бул алып шырармасындарынын бэ- pi б1рлей Minci3 демейм1з. Мэселен Абайлын, яки онын доетарынын 6ip жерде айткан 6ipep niKipiHin, топшы- лауларынын кайталануы сияктылар acipece сонгы ею ■ ютапта кездеседр, Абайдын орыс доетарынын жагымды образдарын кврсетуде тым тжелей тартып кеткендж байкалады: кейб1р эпизодтарды суреттеуде шубаландык бар. Эпопеянын сонры ютабынын. беттерж узартып, дш руламаларынын зулымдык. icTepi тым егжей-тегжейлеп кереетжген. Bip aK аса ул*кен, аумакты шырарма боп, бую л дуние жузжде окушыларын тапкан эпопеянын H eri3ri асылын бул кемиллжтер взгерте алмайды. Абай туралы эпопея казак эдебиетждег! улкен ку- былыс болып кана коймай, ол сонымен 6ipre кеп тжд1 буюл совет эдебиетжж алтын корына юрдь Оры с совет эдебиетж сез еткенде М. Шолоховтын «Тынык Доиын» алдымен ауызга алмяй болмайты\"Ы сиякты, к а з а к совет эдебиеД туралы айтканда М . Э у ­ езовтын «Абай» эпопеясын алдымен ауызга алмау мумкж емес. Эуезовты енбегже сай улы данкка белеген, туган Ка- закстаннын рана емес, советтгк Отанымыздын шекара- ларынан аттап еткен кеп жылдык енбек аякталды. Куш-кайратынын, енерпаздырынын эбден кемелже келген шарында жазушы алпые жаска толган мерекесж тойлап отыр. Ж ом арт жан жуйесжде туып жаткан жана енерпаз- дык ой-толгауларымен М. Эуезов романдардын тагы flip циклыи ж азура KipicTi, енд1 ол ез заманымыздакы eMiDfli камти жазатын болалы. Б1зджше, М. Эуезовтын жана енерпаздык, табыстарынын Kenmi де осы.

КЕМЕНГЕР ОЙШЫЛ Календарьга карасам, Белинский елгел! де П О жыл етштй Не замай! Басырдан астам уакытгын iiuiane не- лер келмедк нелер кетпед1?! Арада каншама асу-асу белдер, киын-кыстау еткелдер каллы, ел басынан кан- дай ауыр окигалар кештП BipaK Белинскийдщ алыста, тасада калгандыры се- з!лмейд1. влгендштщ, ешкендгктш нышаны да жок. Онын бейнесш конертерлж, немеем тарттырарлык еш- 6ip Kip6iH таппайсыз. Ол ол ма! Виссарион Григорьевич куШ 6yriH Tipi журген тэр|'здк Дэл кеше FaHa 6i3fli окы- тып, тэл1м-тарбие берген камкор, суйпш устазымыз сиякты... Б е л и н с к и й легенде, эрдайым кез алдымызра кэдyiлгi ардакты аЬамнын б1ртурл1 жакын, жылы, жар- кын бейнеа келедк атжакты. ашан жуздк жазык ман- дай, терен ойлы. кереген, -кеменгер Kici, канатын комдап, киянра кез ж1берген кырандай, эрзаман терен ойдын успнде, киялдын канатында дуниеш дамылсыз шарлап, кез1п, OMipaiH терен сырын (здегендей, жырак келешек- тен онын жыты назары адам баласы унл'н нурлы жарык, байтак жаксылык !здеп тапкандай болады да турады. Онын болашакка шека'з улы семи артып, тапсыз корам туралы топшылап жазран мынадай жалынды сездерт осыны куаттайды: «Ондай заман туады a a i — туатыны- на мен иманымдай сенемш— ол кезде eumiMfli eniKiм отка салып ертемейдк ешюм еп ш м н ш басын шаппай- ды... Бай деген болмайды, кедей деген болмайды, патша 21-м. Кара 321

ла, опын барыныштысы да болмак. емес, тек 6ip-6ipiHe арайын, жамагат адам баласы рана болады...» Мундай корам туралы Белинскийдш болжалы бос- арман, куррак киялра курылран емес. Ол сониалис-уто- пистердщ дэйеказ тар шенбершен ш ы р ы п , озык ойымен алдары мудлел1 KOFaMFa революниялык 03repi<rrep ар- кылы Fana жетуге болатынын жаксы yFbiHFaH. Осы улы озгерютерде озiнiн туран орыс халкы мен суйпсп Отаны Россиянын аткаратын тарихи жетекип рол in де Белин­ ский жуз жыл бурын накты турде болжалдай б1лген. 1840 жылы жазиан макаласында: «Россиянын 1940 жы- лы б у к и б ш м п аз дуниешн басында турып, ры л ы м н ы н да, искусствонын да жон-жобасын корсеткешн жзне бу­ к и *K03i аш ы к адам баласынын i3ri сый-куометшен сыбара алранын керетш немерелер1м1з беи шеберелерР м1здш арманы ж ок»,— дейдь Не деген керегенд1к, не деген жытылык дейНз! Бул саздердщ дол, айтканындай-ак айнымай келген1н 613 ез К0з1м1збен корген жокпыз ба?! Эрине, мунда ешкандай эулиелж жок. Тан каларлык та маша тапкырлык, топшыларыштык, болжагыштык бар. Ол адамра тэн данышпандык. Белинскийдщ аскан данышпандыры мен 1зг1 адамгериилгк касие-rrepi Рос­ сиянын оны енсесш узак уакыт басып кел^ен крепостык тунек замаиынын сонры дэу1ршде туран ен жары к жул- дыздарынын 6 ipi етш жаркыратты. Сондыктан да данышпан ойшыл Kici езш щ осы аскар би1к мунарасы- нан карап, кеп нэрсеш коре б1лд1, дурыс тани б ш й ; ол оз катарынан узд1к озып ш ы р ы п , олеуметт1к куресте улы революционер-демократ дэрежес1нс жетть Белин- скийд1н революниялык-бостандык KypeciHiH тарихында алатын улкен орнын ете жорары бараларан В. И. Ленин оны крепостык кулдыкка карсы бас котерген кара ша- руа табынын муншысы деп б!лген. Белинскийд1н корамдык floyip сурген кез! еткен ра- сырдын отызыншы, кыркыншы жылдары болатын. Ол кезде Россияда революцияшыл пролетариат эл1 курал- MaFan. Сол себепт1 В. Белинский марксизм бшгше кэгерне алган жок. Алайда, ол заманнын ен озат ой- niKipiHiH алдында болып, революнияшыл-демократтар- дын туын 6epiK устады. Б ул TypFbiFa Белинский б1рден, оп-онай жете койран жок. Кулды кка карсы «Дмитрий Калинин» атты пьеса 322

IN жазып, окудан куылган *еэ)нен бастап, флот фельдшер!- IIiн баласы Виссарион Белинский еле-елгенше талмай талаптанумен, шаркурып (зденумен вткен. Сондагы i3- дегеш — шындык, акикат, эдшеттж. Бул жолда улы I кайраткер кателест! де, жанылды да. BipaK 6ip калыпта катып-ceHin калмады. 1здене берд!, есейе бердi, муддел1 максатына жакындай бердк Философнялык, саяси-элеумегпк дуние тану саты- сында идеализмнш талай баскыштарынан втш, мате- j риализм турплсына жету, бас болып революцияшыл- демократтык кезкараска жету — керемет ойшылдыктын, уздгк ерлштщ, саркылмас кайрат, ж1гердщ нэтижеа ед!. I Белинскийдщ кателесушш езжен онын алып тулрасы, % адал журен, ю р и й к а з таза адамгершшг1 байкалады * Онын алмасша жаркылдаган ойы жансак айткан niKip- ден тез кайтып, жана дурыс барыт 1здеумен тыным тап- паранын кореаз. Ж еке басынын намсынан шындыкты, акикатты эр- ( дайым жогары койран Белинский кей кездерде Tepic I агымра тускенш езьа к б ш п , улкен экш ш пе н мойын- I даура ерл1г! жеткен жэне сол философнялык арымнын I aFarrbiFbiH, TepicTiriH терен сынаушы да, жендеупп де I e3i болран. Белинский алдары нысанасынан ешуакытта ауыткы- | ран емес, тайсалып шегшшектеген емес. Арман еткен I муратына жету ушш, взш щ дурыс деп кез1 жеткен сен1- Mi мен урымы уш ш жанаямай курескен кайсар кайрат­ кер едг, acipece, душпанына келгенде ал мейр1маз катал, арыстандай рзулы болатын, карсы келген душпа- нын жулып, шайнап, жаншып тастайтын. Сонысы уш ш де оны замандастары «кайсар Виссарион» дейд1 екен. TereyipiHfli философ, шешен публицист, кажырлы KOFaM кайраткер1 бола тура, «кайсар Виссарион» oci- ресе, эдебиет сы н ш ы л ы р ы женшен уздш танылран улы тулра. Орыс мэдениепмен тунрыш рет жанаскан адам «акын» (поэт) деген урымды Пуш кин eciMi аркылы бш- се, ал «сыншы» (критик) деген урымды Белинскийдш eciMi аркылы б!лед) дей аламыз. Акын мен сыншынын KyHiperrici кандай болады легенде де ауызга осы enceyi алдымен тусер ед1. Шынында да 93iMi3 орыс эдебиенн- де K93iMi3fli Пушкинмен, Белинскиймен аштык кой. Олардын 6i3re, казак эдебиегаплерше, устаз коршетш ce6e6i де осы болу керек. 323

Пуш кин мен Белинский сыкылды алып адамдардын еамдерш катар алуда б ел гш зандылык бар. Бул exeyi замандас, мудделес, бастас. П уш киннш эдебиет тари- хында алатын орны онын жана орыс эдебиеп мен эдеби т ш н щ непзш салушы аталык рол1мен аныкталса, Бе- линскийдщ орны да coFaH тырыз байланысты. Пуш кин творчествосын ен алгаш дурыс танып, дурыс багаларан сыншы В. Г. Белинский болды. О л Пушкиннщ Россияда бурын-сонды тумаган улы данышпан акын CKeniH дэлелдеумен катар, орыс эдебиетшш жана барыт, жана арнада дамуына уш ан теш з м ум кш ш ш к жасара- нын ш аттана да куана айта б и ш , Пуш кин поэзиясынын керемет сырын, та маша керкем касиеттерш ашып кор­ сете алды, op6ip шырармасына нэзш эстетикалык талдау жасап шыкты. Сондай-ак данышпан сыншы ез тусында- fi>i эдебиеттш баска да кубылыстарын кен камтып, Гоголь, Лермонтов, Кольцов, Гончаров секмщ! зралуан, эркилы акын, жазушылардын шырармаларына толымды да терец сын енбектерш жазып улпрдк Эаресе, булар- дын 1ш шде жана реалистш арымныц ipre тебу'1 ушш, acipece, Гоголь творчествосынын анрыкша манызы бар екешн Белинский тамаш а тауып керсегп. Улы сыншыныц Гоголь туралы асыл niKipiHe ун коса, Чернышевский, берепректе «Орыс эдебиетшш Гоголь турызран кезеш» атты енбек жазуы жай емес. Белинский олгеннен кейш революцияшыл-демократтык эдебиет сынын алга апар- FaH Чернышевский мен Добролюбовтыц Белинский кагидаларын кад1рлеп устараны да белгш . Сондыктан, кай жарынан алганда да, Белинский данышпан Пушкин непзш салран эдебиеттш улы сакшысы, насихатшысы, классикалык орыс сынынын нагыз атасы деуге сияды. «Эдебиеттш арман» деген алгаш кы макаласынан бастап, Белинскийдш елген жылы жазран сонры эдеби- erriK шолуына деЙ1нг1 кыска мерз1м ш ш д е туран шеказ кеп енбектер1 — улаибайтак байлык, асыл мура. Мунда 6i3 улы кайраткердш эдебиет саласында api сыншы, api тарихш ы , эр! ралым рслш катар, кныстыра аткарран се- пзкы рлы кызметш керем13. Философиядары езш ш арпалысы 1зделу аркылы жеткен материалистш -квзкарастарына сай Белинский эдебиет теориясын жана материалистш непзге курып, реализм эд!с!н ту етш кетердк эдебиеттш корамдык мэнш кастерлеп, онын халыктык барытта элеумет мак- 324

сатына кызмет ету1 керек екешн кулшына уаяаздады. Сейтш, ол 93iHiH материалиста, демсгкраттык эстетика- сын жасады. Бул эстетика орыс эдебиетппн халы ктык н еп зд е , озат идеялар мен дэстурлерден нэр алып кау- лап ecyiHe epic жасады; сонымен катар, Белинский ipreciH салып, Чернышевский, Добролю бов, Некрасовтар жет1лд1рген революциялык-демократтык эстетика Рос- сияда маркстгк-лениндж эстетиканын калыптасуына алдын ала эз1рл!'к жаядай болып табылды. Эдебиегпн кандай кубылысын алса да, кай жазушы- нын кандай шыгармасын сынаса д а, кенколтык, кенна- зарлы сыншы мэселеш жан-жарынан алып, егжей-тег- жейше жете, шынырауына ушле, бшгше шарыктай отырып шешедй ол кай кубылыстын болганмен, еткеш мен K33ipriciH, K33iprici мен келешегш уштастыра оты­ рып, орыс эдебиет! тарихынын качелькелел! мэселелерГ нiн шеишмш табады. Мысалы, Пушкин творчествосын алсын, мейли Гоголь творчествосын алсын, мейл1 — сыншы езш щ накты тарихи туррысынан таймайды да, осы жазушыларды турызган жардайды, олардын эдебиет тарихында алатын орнын, эдебиет агымынын будан бы- лай дамуына тиг1зетш acepi мен ыкпалын жан-жакты шолып алып, тиют1 кортындыга келедк Ал енд1 Белинский енбектершщ кен epiciH, рылыми, философиялык бшк дэрежесш, жалын агкан сез!мтал- дырын, революциялык escniwii сарынын былай койган- да, сыннын e3iHin сан-алуан жанрын ербггкенш cyftci- Hin айтура болар едк Онда тужырымды, дэл 6aFa бере коятын кыска келе{ш рецензия да бар, терен тунриык- ка экететш талдау д а бар, кен алкапты эдеби егп к шо- лу да бар, рылыми, тарихи зерттеу, философиялык туй- iHAi топшылау, саяси етю р памфлет, очерк, портрет тур- лер! де табылады. ¥лы сыншынын керкем uibiFapMaFa 6eprici3 макала- ларын окып отырьш, онын осы ■ кунге дейш тендес! ж ок тамаша талантына\", тапкырлырына, т1л ж е тю а з сын- шылдык шеберл!гше тан каласын да тэнт! боласын. Белинский макалаларынан нарыз поэзия шытармасын окырандай эсер аласын десе артык болмас... Туран елдщ эдебиетшдег! эр б1р табы ска калай куа- над десешзип! 9 n 6ip кем ш ш кке, MiHre калай Kyfli- иед! десешзшП Шын жанымен, улы, адал, эд1л ж уреп- мен куанып, куйшед! foFi. Кандай уа ж , кандай ун, кан-

дан tui, кандай бояу — epiKci3 елктейсад, сенес'т, эсте- тикалык лэззат аласын... Белинский— курескер, каЬарман. Осы марнада ол— сыншы, Виссарион Г ригорьевичей «саяоатшы болу уш ш туып ем, амалсыздан эдебиетий бол дым» деген э з т сезш д е осы магнада у рУ керек. Шынында, «кай- сар Виссарион» не туралы жазса да, юм туралы жазса да, ешкашан езш щ саяси-элеуметтш сешмшен, б игл туррысынан тайран емес, ешкашан ужданына д ак тусГ pin, усакталран емес. Р ас, жорарыда айткандай, Б ели н ски й д т философия- лык кезкарастарынын калыптасу жолында, жанылыс- кан, ад аскан кездер1 д е болды. Соран байланысты А . Гри- боедовтын «А кы лдан азап» комедиясы сиякты кейб1р эдебиет шырармаларынын барасы да агат айтылран жай- лары болмай калган жок. BipaK ондай жай данышпан сыншыда ете сирек кездеседь Ж алпы алганда, Белин­ ский айткан niKip, Белинский берген 6aFa эдебиетте мул- Tii<ci3 дуры с, беделд1 де баянды 6 aF a болып калды. ¥лы орыс халкы мэдениетШ н мурасы бук'|л коп улт- ты Совет халкына ортак мирас екеш йпн 6yriHri социа­ л и с т а GMipiMi3flin т э ж р и б е а айкын керсетш келедй Сонын iiu iaae улылыгы, данышпандыры женшен Пуш­ кин дэреж елес кеменгер ойшыл, каЬарман сыншы Вис­ сарион Григорьевич Б ели н ски й д т де мэнп елмес асыл мурасы барлык улггарра ортак кымбат казна екеншде дау жок. Б елин скийд т ж аксы niKip, керемет ойлары еткен Fa- сырда казак халкынын Ш окан Уэлиханов, Абай Кунан- баев сиякты саналы улдарын оятып, ип эсерш ти п згет журтка аян. Ал 61здщ K a3ipri С оветтж с о ц и а л и с т за- манда, халыктар достыгы 6epiK беюген заманда, Белин­ ский сыкылды д ар кан д ан а адамны н шырармалары б:з yuiin еш пес ул п де, ез басы — елмес устаз, енеге.

. т ы н ы к ДОННЫН.» KA3AK,UJAFA АУДАРЫЛУЫ ЖЭНЕ К0РКЕМ АУДАРМАНЫН КЕИБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1 (Керком аударма жвшнде вткШлген Орта Азия жзне Азербайжан республика аралык, кецесте жасалеан баяндама, январь, 1958 ж.) Б 1здщ ел1м!зде аударм а ic ihih. мемлекеттж зор ма- нызы бар. А уд ар м а iciH куннен кунге ул гайта беру, жак- сарта беру ел1м1здеп халы ктар достыры салтанатыныи жэне К о м м у н и с т партиянын лениндж улт саясаты сал- танатынын жаркын •KepiHici болып табылады. Будан кырык жыл бурын, д ун и е ж у зш к эдебиет туындыларын былай койганда, орыс эдебиетшщ 6ip д е 6ip тутас шы- рармасы каза к т ш н е аударылран жок-ты, ал каз1рде жуздеген ю тап аударылды. Осы фактынын e3i-aK тек ¥лы Октябрь с о ц и а л и с т революциясынын аркасында рана орыстыд ж эне дуние ж узш щ мэдениетше казак халкынын колы ж еткендтн ыспаттайды. Осы еткен кырык жыл казак совет эдебиепшн тол шырармалар турызу ж еншде рана емес, коркем аудар­ ма женшде де к ау А ш оскен, гулденген дэур1 болды деп |'рюлмей айтура каз1рде толык дэлел^мв бар. К азак окушылары бул кунде А. С. Пушкиншн уш том боп ба- сылган, М. Лермонтовтык ею том боп басылтан Mauri ешпес шырармаларын, И. А. Крыловтын мысалдарын, А. С. Грибоедовтын «Акылдын азабын», Н. В. Гоголь- дщ «Ревизоры» мен «0л1 жандарын», И. С . Тургенев- тщ повестер1 мен романдарын, И. А. Гончаровтык «Обломовын», А . Островскийдщ пьесаларын, Ф. Достоев- скийдщ «Бишараларын», Н. Г. Чернышевскийдщ эде- би-сын макалалары мен «Не icrey ■ керек?» романын, Н. Добролюбовтын екбектерш, Л . Н. Толстойдын «Анна Каренинасы» мен «Арылуын», А . П. Чеховтын энг1меле- pi мен пьесаларын, тары баска коптеген шыгармалар- 827

ды вз ана тш н д е оки алады. Д ун иеж узш к эдебиеттщ классиктерг. В. Ш експирдщ, О . Бальзактын, В. Гюго- нын, Сер вантестщ , Г. Гейненщ ж эне баска жазушылар- дын шыгармалары д а казакшара аударылды. Соны мен катар орыс совет жазушыларыныц ж эне Совет Одарын- д эры туыскан халыктар жазушыларынын аса кернехт' шыгармалары, А. М. Горькийдщ eHriMejiepi, пьесалары, повестер1, «Ана» романы, Маяковскийдщ елендер1 мен «Ленин» жэне «Бар дауыспеи» поэмалары, А. Фадеев- Tin «Тас-талканы » мен «Ж а с гвардиясы», А . Толстой- дын «BipiHmi Петры» мен «Азапты сапардасы », М. Шо- лоховты н «Тынык Доны» мен «Кетершген тыны», Н. Островскийд1н «Курыш калай шыныктысы», В. Ажа- евтын «М осквадан алыстасы», езбек ж азушысы Айбек- TiH «Н оваи» романы, татар ж азуш ысы Баш ировтщ «Намыс» романы, тэж1к жазушысы Садриддин Айнидщ «Б ухарасы », кыррыз ж азуш ы сы Сы дыкбековтын «Б1з- ДШ заманныц адамдары», латыш ж азушысы Л ац и сп ц «Дауылы» тары баска да кептеген шырармалар Казак тш и е аударылды. Э ар есе сорыстан кешнп жылдарда Казакстанда коркем аударм а орасан ерютедг, бул ж ум ы с к аз а к эде- биетшш тел ici болып алды. Керкем аударма казак окушыларынын калын кеп ш ш п ш н баска халыктардын эдебиет1мен таны суы на ж ол аш а отырып, олардын ру- хани казнасын байыта 6epeTiHi былай турсын, сонымен катар к аз а к э д еб и ет ш н e3inin кандай дэреж еде екен- fliriH ы спаттайды, api онын будан былай д а карыштап дамуы на мыктап эсер етедь Революпиядан бурынры дэу!рде керкем аударма женшде б1зде ешкандай дэстур болмаса да совет заманында казактын керкем эдебиет аударуш ы лары мол тэж рибеге ие болды. Керкем эде­ биет аудармасы ж енш деп ез поактикамызды дурыс урынып байы птау yiuiH, жумысымыздары c o r n табыс- тарымыз бен сэтазд1ктер!м1зд1, жансактырымызды д у­ рыс багал ай 6inyiMi3 у ш т , осынын Heri3inae ез эдебн- eTiMi3fleri там аш а 6ip кубы лы с болып отырран *керкем аударм ан ы н сапасы н мейл1нше кетеру женшдег1 аса манызды MiHaeTTepiMi3fli аны к белг1леп ал у уш ш , осы мол тэж рибем!зд! зерттеу, керкем аударманын аса бай материалын теориялык жарынан корытып жинактау каз1рде аса кажет. Мен бул баяндамамда М. Шолоховтын «Тынык До- 328

нынын» казакш а аудармасын талдаумен байланысты керкем аударманын кейб1р мэселелерше а з д е р д щ на- зарынызды аудармакпын. «Тынык Донды» казакшара 1955— 1956 жылдары 6ip топ аудармашы аударып, еткен жылдын б а с кезжде торг штабы да ж ары кка шыкты. Айта кету керек, «Ты­ нык Доннын» 6ipiHuii кггабын казакшара Ньшмет Бай- мухамедов 1951 жылы аударран болатын, 6ipaK бул ау- дарма кернеу сэтаздж ке ушырады, керкем аудармара койылатын талаптарды к TinTi ен онайына да сай кел- мей шыкты. Содан 6epi бес-алты жыл e iri, бул уакыт- тык шлнде республикамызда аударм а жумысы кеншен ер1стетш п, -керкем аударманын сапасын ж аксар ту же- шнде де, аударманын эдютер1 мен принциптерш теория- лы к жарынан туй1ндеу жеш нде де едэу1р ьпгермедж. Сондыктан «Тынык Доннын» 6ipiHmi кггабын кайта аударран кезде де, тунрыш рет аударылеан баска уш кгтабынын аудармасы нда д а 6ipiHmi штапты алгашкы аударранда ж1бер1лген кател1ктерд1н себептерш жэне керкем аударма жумысында cohfh жылдарда жинал- Fan мол тэжрибеш мыктап ескеруге мум кш дж болды. Бул жарынан алып Караганда, «Тынык Донды» казак- шара аударушылардын мшдеД б!раз ж ещлдеген сы- кылды. А лайда, шынын айту керек, совет эдебиетш щ клас- сикалык шыгармасы деп танылган бул курдел1 эпопея- ны каза к т ш н е аударуш ы лардын алдында аскар тау- дай киындыктар да турды. Бул ез1 кулаш жетпес эпикалык келем1, философия- лык-психологиялык Tepewtiri, керкемдж-эмониялык ку- шшщ ес кетерлжтей э с е р л ш п жен1нен тацражайып монументалдык шыгарма екен1 былай турсын, стшпщк, т ш н щ сыр-бояуы мен накыс к е ст ес ш т ез1нд1к езгеше- jiiri женшен тен д еа ж ок шыгарма — бар ic мше осын- да, демек, осынын 6api казакш ара аударуда айрыкша киыншылыктар тугызраны сезс1з. Сонын уш ш де Го- гольдщ «0л1 жандарын», Гончаровтын «Обломовын», Тургеневой романдарын, Л. Толстойдын «Анна Каре­ нина» жэне «Арылу» романдарын. казакшара аударран кезде туран проблемалар М. Ш олоховтык «Тынык, Дон» сынды, соииалистж реализмн1н ез алдыиа 6ip ерен де ерекше шырармасын аударумен байланысты онан сай- ын курдел1 де киын проблема болып табылды. 329

Бул проблемаларды калай да болса шешу ушш ек алдымен керкем аударм а тэжрибесш де жалпы орын тепкен eaeyai кемш ш ктерге, acipece жогарыда аталган шыгармалардыц аудармасы нда кездескен •кемшшктер­ ге сокпай ету, оны кай галам ау керек болды. Бул кем- ш ш к те р кандай? О л 6ip-6ipiHe карама-карсы eKi уш карылы к: 6ipeyi — аударманы женллдетем1з деп анайыландырып Ж1‘беруге, екшшкп сезбе-сез аударуга бой уррандык сарыны.\" Шырарманын тупнускасы нан ауытку, окуга «же- шл», каза к окушысына «TyciHiKTi» ету деген желеумен аударушыньщ тупнусканы ез калауынша бурма- лауы — Mine аударманы анайылакдыру дегешм1з осы. Э ар есе жиырманшы, отызыншы жылдардары аударма- лар осындай болатын, оку га «женил» казакка «тусжйс- Ti» етем1з деп тупнусканы к бейнелеу жуйес1н бузу вы­ дай турсын, кейде rinTi тупнусканын мазмуны да езге- pin, 6Hi айналып кететш. Мысалы, Горькийдш «Ана», Серафимовичтщ «TeMip таскын», Ф а д е е вой «Тас-тал- кан», Лермонтовтын, «Заманымыздын каЬарманы», Фурм ановты ц «Бул ж», Дефонын «Робинзон Крузо» ат- ты шырармаларынын. тары баскаларынын алрашкы аудармалары осындай болран-ды. «Тынык Доннык» 6ipiHini ю табы нын 1951 жылы шыккан казакш а аудар­ масында да осындай анайыландыру кеп орын алды. А л cohfu ж ы лдарда сезбе-сез аударма деп аталатын, cipecTipin аудараты н практика шыкты. Сезбе-сез ау- даруш ы лар: аударм а тупнускара сай келсш, нерурлым дол болсын деген талапты сез оонына сез тауып салу, TinTi болмай бара ж атса, ж асанды сездер колдану деп тусш ген, осынын нэтижесш де казакшара аударылган ш ы рарм аларды н 1ш1нде тупн уска автордын керкемдж стш пне де, ез эдебиет1м1здщ Ka3ipri бар стил!- не де уксамайтын ерекше 6ip «стилый» шырармалар пан­ да болды. М ундай «туындылардын» езге шырармалар- дан ала-пеле айырмашылыры сол олар керкемджтен ж урдай, татымсыз келед1, т ш котыр, жасанды, кейде адам TyciHrici3 болады. Алексей Толстойдык «BipiHiui Петр» романынын казакш асы дэл осы айтылран сезбе- сез, мимырт cipecTipMeHiH барып турран айкын улпЫ, мунда 6api де бар: ж еке сездер мен сез т1ркестер1 де орнында, абзацтары мен тыныс белгшер! де сакталган, мунда тек Алексей Толстойдык тамаша керкем сез ус-

тасы екенш, «Bipinini Петр» романынын керемет кер- кем шыгарма екенш танытатын нэрсе рана жок. Эйтседе 6ip-6ipiHe карама-карсы осы eKi сарын эй- Teyip кандай да 6ip, тым курыса ж алган кезкараска болса да, непзделген теориялык тиянакка суйенед1 рой, ал б1зде ешкандай принцип™ колданбайтын, мэде- ниетшздштш, арсыздыктын туындысы болып табыла- тын аудармалар да бар. Тупнусканын т ш н жаксы бш- мейтш, коркем эдебиетке ешкандай катысы ж ок екенш былай койрэнда да, Tirrri 83iHiH ана т ш н ж аксы бьл- мейтш адамды (мейл! ние™ кандай и гш к п -а к болсын) баска тш дш керкем •шыгармасын ез ана тш н д е кайта турызу сиякты аса киын енерпаздык мш дегп орындау- ра шамасы келед1 деп есептеуге бола ма? Керкем эде- биет аударушысынын осындай ек каж егп касиеттершен де журдай адамдар, кейде баспа кызметкерлершш жан- ашырлырын пайдаланып, А. Толстойдын «Bipinini Петр» романы, Салтыков-Щ едринш к «Губерниялык очерктер1» сиякты классикалык шырармаларды аударм акка тыраш. танып, колдан келмес енбекке жармасады. Мундай дэр- MeHci3 аударушылардан думбшез балдыр-батпактан баска кандай нэтижел1 енбек кутуге болады ? Эрине, кутуге болмайды. А. Степановтын «Порт Артур» (ау- дарушы Г. А ккул ов), К- Фединш н «Алгаш кы куаныш» (аударушы Б. О маров), В. Беляевтш «EcKi корран» (ау- дарушы Соппеков), М. Кальманнык «врескел неке» (аударушы Э. Кепбаев), А. Барбюстын «От» (аудару­ шы Мадиев) ро^андарынын думбьлез аудармалары осылайша туран. Кептеген шырармалардын аудармасы нашар болуы- нын тары 6ip ce6e6i — Kefl6ip аударушылар ездер1 эде- биетип бола турып, eni тшд1 жаксы бше турып, аудар- ма енбепне атус™ карайды, тшсш ш е мэн бермейдп аударылатын шырармада суреттелген халы ктын eMipiH, турмысын, салтын, эдет-рурпын жаксылап зерттемейдп шырарманын идеялык керкемдш езгеш елж терш айкын ацрармайды. Сондыктан да олардын аудармаларында тупнусканын рухы сакгалмайды, марнасынан, накты- тарихи мазмунынан беле-ж ара, окш аулап алынран, формалистш туррыдан тусш л ген ж еке сездер мен сез TipxecTepi рана бар. Улкен енерпаздык енбекп керек кылмайтын онай к а с т деп танып, керкем аудармара менсшбей кар ау салдары нан А . Ф адеевтщ «Ж ас гвар-

диясы» романынын. аудармасы мулде нашар шыкты. М у­ ны аударсан жазушы Рабдол Сланов, ал оны т1л б1лмей- Д| яки керкемдж талрамы, сезг1рл1г1 жок, деп ешюм де айта ал маса керек. Сайып келгенде, керкем аударма тэжрибесжде орын алран кем ш ш ктердш , олкылыктын ce6e6i кан- дай болса да ж эне кандай сипатта болса да — онын бэ- pi, шырармада форма мен мазмуннын жарастыкты 6ip- л iriн бузады, шырарманын керкемдж езегш, образдар ж уйесш куйретедк с е й т т шырарманын керюн жояды, ал мунсыз кер-кем енер де жок. Ж огары да айтылран Tepic кониепциялар мен прин- циптердш epic алуы, сол сиякты керкем аударма iciH- д еп салды р-салакты к, уст1ртт1к, TinTi ca rri шыккан аударм аларра да кырсырын тиг1збей койган жок. Мэсе- лен, «Анна Каренина» романы мен «0л1 ж андар» поэ- масынын аудармасында образдардын психологнялык мш ездемелершщ дурыс б е р тм ей кеткен жерлер1 бар: «Капитан кызы» мен «Заманымыздын кайарманы» ат- ты шьюармаларда авторлардын баяндауындары ун ыр- рактары кей ж ерлерде толык сакталмаран; «Карсанда» романындары кейнжерлерд! суйюмд! ететш автор cesi­ um эсем сары ндары , HOUiTepi кеп жерлерш де жойылып кеткен; аударушынын тупнусканы нерурлым дэл беруге умтылуынан «Кетерьлген тын» мен «Шегрен бьишары- нын» аударм асы нда ж екелеген сейлемдер ете комакты курылран, окушынын TyciHyiHe киын cOFbin, каза к т ш синтаксис!не б:разсэйкес келмей кеткен сез TipKecrepi бар. Осымен байланысты, он бес жылдан кешн eKiHmi рет кайта басы лган кезш де «кетерьпген тыннын» тэж- рибел:' аударуш ы сы X. ©зденбаевтын кеп ж аксарта тус- кен аударм асы , сез жок, баска с э т п аудармалармен ка­ тар «Тынык Дон» аудармасынын табысты болуын ал- дын ала белгм еп 6epfli деп (рюлмей айтура болады. «Тынык Донды» аударуш ы лар мен «Кетер1лген тык- ды» аударушынын алдында ортак мшдет турды, ейткеш бул ei<i ю'таптын да авторы 6ip Kici: ютаптарла сурет- телген TipuiLniK жардайы, жер жардайы (бейнеленген уакиралар со в е гп к Доншина eMipiHiH эртурл1 ею *кезе- Hin камти турса да) бфдей; Ш олоховтын е з ш т сез сап- тауы, ез стши екеуж де де 6ip. Сондыктан керкемдж- стильдж ор та к мж деттерд1 шешуде «Кетерш ген тын» аудармасынын тэжрибеш «Тынык Доннын» аударушы- 332

ларына кемектесуге тш с болды жэне кемектест! де. «Кетер1лген тыннын» аударушысы X. взд ен б аев «Ты­ нык Доннын» терт ютабынын да аудармасынын редак­ торы болды, аударушыларга жумыс усп'нде консульта­ ция 6epin отырды, eniHuii кггаптын кей тарауларын e3i де аударды. «Тынык Дон» аудармасынын оидарыдай болуына бул жардайдын да мол ceriTiri т и г е т даусыз. Аударманын жаксы касиеттерш де, кемшшктерш де талдаудан бурын айта кету керек болатын тары 6ip жэйгг бар. О л — осы ieriH уйымдастырылу жары. Слрэ, терт ютапты к эпопеяны 6ip-eKi жыл ш ш д е аудартып, басып mbiFapyFa ниеттенген болу керек, К азакты ц мемле- кегпк керкем эдебиет баспасы «Тынык Донды» аудару- ды ceri3 Kicire жуктеггп. Ж умы сты былай уйымдастыр- ранда, эрине, тсеркем эдебиет баспасы кеп уакы т уткан шыяар, 6ipaK сонымен катар аударманын сапасы женшен де утты деуге бола кояр ма екен? Б 1ртутас шыяарманы б1рнеше кесекке белшектеу, канша маман аударушы болранымен эр аударушыра 6ip кесектен бел in аударту стиль жарынан ала-кулалы к турызатынын, аударманын керкемдж дэрежеш б'фдей болмайтынын осы icTiH иэ- тижес! айкын керсетш отыр. Рас, тэжрибел1 редактор X. ©зденбаевтын адал en6eri кеп ретте аударманын кед1р-будырын тепстеуге, стиль ж енш дег1 ала-кулалык- ты жендеуге кемектескен сиякты, 6ipaK бул енбек те аударма cmnianeri кернеу алалыктын i3iH мулдем тепс- теп ж1бере алмараны эбден табири. «Тынык Доннын» аудармасын сынауды осы жайлар едэу1р киындатып 'отыр. Романнын ушшнп ж эне тертш- uii ютаптарынын аудармасы жайлы сез кылу ж е к ш - рек, ейткеш ол кггаптардын эркайсысын дербес 6ip-6ip аударуш ы аударды , сондыктан 6ip ю тап келемш- де мунын ез1 тутас енбек боп табылады. Б5рак 6ipiH- rni ютаптыц, acipece ютапты белшектеп, эр белшегш жеке-жеке аударушылар аударган кур ак есебшдег1 eKiHmi ютаптыц аудармасы туралы сын айту ки- ынырак. Эйтседе «Тынык Доннын» казакш а аудар­ масынын жалпы д эр е ж е а туралы, Ka3ipri замандары орыс эдебиетшщ ере-кше курделц е з ж д ж езгешел1г1 мол, ыктимал, аударура да киын соккан осы 6ip шы- рармасын аударумен байланысты туран езект1 пробле- маларды шешудщ neri3ri принциптер1 туралы айтура эбден болады.

«Тынык Донда» М. Ш олохов: «Дон казактарыныц ехйршен эпикалы к тулралы, туран ж е р д т н а анкыран, корнем Kopiiiicrri кесек сурет ж асады . Б'ф ак романный улкен такырыбын бул сурет тежеп отырран жок. Tiai, шын ыкластыры, орамдылыры женшен «Тынык Дон» жалпы орысты к, ул тты к, халы кты к шырарма»1I— деп жазды орыстын керкем сез устасы Алексей Толстой. Б ул там аш а керкем , халы кты к шырарманы Typi мен мазмуны б1ртутас боп, Kipirin жататындай етш казак т ш н д е айнытпай шырару yuiiH онын орыстык, улттык, халы кты к рухын урына (Илу каж ет. А. Толстой айткан- дайын: « тш , каЬармандарынын образдары, характер- .'iepi, таби гаты , турмы сы , эстетикасы — 6opi халы ктш » болып отырран бул улкен суреттщ барлык егжей-тег- жейлерш де толы к бейнеленген ком м ун и ста партиялы- лыкты, адам герш ш кп айкын тусш е б1лу шарт. Сондык- тан ауда р м ага б ага бергенде н еп зп таразымыз мынау бол уга THic: шырармара eMip мен KepiK 6epin отырран халык ж урепш н тамыры токтаусыз соруын аударушы- нын aKFapa 6ijiyi кандай болды екен, жэне ен бастысы сол, муны езш щ ана тш н д е калай бере алды екен,— мше осыны аныктауымыз керек. Н. А. Добролюбов бул таразыны баярыда-ак белплеп берген болатын: «Ауда- ру унлн,— деп ж азды ол,— тупнусканын марнасын сак- тап, т!л д 1 дуры с колдану, т1л тазалырыи бере б1лу — бул рана аз; ау д а р у уш ш тупнускадары е м 1рД1 бере 6i- л у керек2». Б уд а н туаты н кортынды сол — eMip шындырына шырарманын каншалыкты сай келу! со ц и а л и с т ре­ ализм туындысына 6aFa б ер уд еп елшем1м13 болады де­ сен, аудары лып отырран шырармадары eMipfli дурыс бере б1лу дэреж еанде керкем аудармара берйгетш ба- ранын таразы сы болура THic. 0м1рден, тупнусканын ру- хынан ж урдай аударм а — керкеменер емес, вл\\ сездер мен матнасыз сез TipKecTepiHin жиынты ры болады. 1 А. Н. Т о л с т о й . Совет эдебиетшщ жиырма бес мушелЬ ССРО рылым академиясынын ыерекелш сессиясында 1942 ж. !8 ноябрьде жасаран баяндамасы, «Советский писатель» баспасы, Москва 1943 ж. >Н . А. Д о б р о л ю б о в , шырармаларынын толык жинары. II том. Москва. Мемлекеттж корнем эдебиет баспасы. 1934 ж. 643-бет: 334

«Тынык Доннын» т Ы халы ктык тш екеш Tiirri таби- FaT cyperrepiH бейнелеужен де керж ед1 деген niKipiH куа та у ушж. А- Толстой «Тынык Доннын» тертж пл Ki- табынан мынадай KepiHicTi мы салга келт1р д г Наталья спиной чувствовала, когда набеж авш ая тучка заслоня­ ла солнце; на миг становилось прохладнее, на бурую дышащую жаром землю, на разветвленные арбузные плети, на высокие стебли подсолнуха стремительно л о­ жилась серая тень. О на покрывала раскинутые по косо­ гору бахчи, разомлевшие и полегшие от зноя травы, кусты боярышника и терна с понурой, испачканной птичьим пометом листвой. Звонче звенел надсадный перепелиный крик, отчетливей слыш алось милое пение жаворонков, и даж е ветер, шевеливший теплые травы, казался менее горячим. А потом солнце наискось про­ низывало ослепительную белую кайму уплывавш ей на запад тучки и, освободившись, снова низвергало на землю золотые, сияющие потоки света». Мунын казакша аудармасы мынадай: «Ж енюлген кара бултты н кун кезш каптаганын ба- сын кетермей-ак Наталья аркасымен сездй сэл уакыт салкын бола калды, ыстык леп шашкан куба ж ерд1, тармактанган карбыз щырмагын, кунбагыстын бойшан сабактары н сургылт коленке жедел ж ауып e rri. О л ка- бактары бакшаларды, тамыздан талыксып кулап кал­ ган uienTi, жапырарына кус сангып, ластап, басын то­ мен иген долана |Чен шомырт буталарын буркемеледь Бодененж ож ет кикылы к у и т р е к сынрырлады, бозтор- райдын суйк1мд1' эш ашырырак естж дц тшН жылы шоп- Ti тербеткен анызак та аса ыстык сиякты сезжмейдь Ал сонан сон батыска карай жузш кетш бара жаткан кара булттын коз шагылыстырарлык аппак жиегш кун киташтай жарып OTTi де, босанып алып, алтындай жар- кыраран сэулесш жерге кайтадан носерлеп т оп п ж1- бердЬ. М унда созбе-сез аудару туррысынан К араганда кей- 6ip жеке создер мен соз орамдарына таласуга, сыншы- ларымыз бен ренензенттер1м1здж ж ан таласа дэлелдейт1- нждей, бул сездердж орынды немесе орынсыз колданы- лып отырранына ушы-киыры ж ок д а у айтура болар ед'ь Мэселен, тупнускада ж ок «басын котермей-ак» деген сезд! кыстырып «i6epinciH деп, аударушыцы жазрыру- 335

Fa да болады. Ал шынтуайттап келгенде, тек с ер т ка- расак, коркемдж жарынан да, контекст жарынин да бул «кыстырма» эбден орынды, неге десеш з Наталья- нын е н к е й т (басын кетермей) жумыс icren жатканы окушыра бунын алдынры жагындары абзацтан аян (бултты н кун кезш каптаганын аркасымен ce3yi де сондыктан Fofl), демек, сейлем курылысына элг1 соз орамын енг1зу Натальянын кимыл-эрекетш кезбен ке- pin тургандай етш , керкем суреттеп 6epin отыр жэне тупнусканын рухына сэйкес казакш а сейлем курылы- сын айкын TyciHiKTi eTin отыр. Ал эстетикалык туррыдан Караганда бул узп ш н щ аудармасы Шолохов суретте- pin айнытпай туар ге н , бутш куш нде бере алган, т ш де шурайлы деп суйсше айтамыз. «Тынык Дон» тура- лы А. Толстой: «Ш олоховтын т!лi дэл осы «бозторрай- дын cyfiKiMfli з т н е » , жылы ш ептш Heine толы тип, ж э­ не осынын 03i онын романын керне'кт! орынра, орыс эдебиетшш 6ipiHiui дэрежел1 шырармаларыныц катары- на кояды» деген болатын. «Тынык Доннын» X. Есенжанов аударган TopTiHuii ютабынын жаксы касиет) мынада: бул аударма жога- рыдары узш дщ е келт1р1лген к е р М с п Ш олоховтын 03i суреттегендей eTin: Натальяны, жвнюлген кара булт­ тын кун кезш каптаганын, кабактагы бакшаларды, бв- дененш еж ет кикылын, бозторрайдын суйк|‘мд1 энш, жылы швпт!н HciH. аны закты, алтындай жаркыраган кун сэулесш, кеиип бара жаткан булттын аппак жиегш кезге айкын елестетедк Айта кететш 6ip кызык жай: улан-байтак кен дала мен езендерд1'н, адыр-кыркалар мен таулардыц, шокы- теб ел ер мен сай-салаларды н, жел мен дауылдын, найза- Fafi н есердш , шыжыран ш !лде мен теш здей толкынданран д ал а селеуш ш пейзаждык керМ стер ш , казак eMipiHiH эдет-рурпы мен турмы с салтынын cyperrepiH барлык аударуш ы лар да мейлшше corri шыгара алган. Мун- дай ерекш е с э т т ш к т ш ce6e6i, cipa, баска себептермен кагар дон казактары мен б1здш каза к ауылдарынын табират уксастырынан, турмыс салттарынын кей&р жак- тарынын уксастырынан да болса керек. Т и ш жаксы 6i.ny жэне шырарманын керкемдш езгешелштерш, ерек- ш елжтерш TyciHy, ш т ей кабылдап, игеру былай тур- сын, сонымен 6ipre бейнеленш отырран шынайы eMip- дщ асылына, сырына, катпар-кыртысына канык болу

аудармамын тагдырын шешет!н ен басты ш арт деген n.KipAi осынын е з Г а к растайды. «Тынык Доннын» ушшгш \"к1табынан алынган мына 6ip мысал д а муны куаттайды. Осы штапта Ш олохов Дон жылкысынын таза тукымы— Мальбрук деп ата- латын айрырды былай суреттейдк «У него маленькая сухая змеиная голова. Уши мел­ ки и подвижны. Грудные мускулы развиты до преде­ ла. Ноги тонкие, сильные, бабки безупречные, копыта обточены, как речной голыш. З ад чуть висловат, хвост мочалист. Он кровный донец. М ало того: он очень высоких кровей, в жилах его ни капли иномеси, порода видна во всем. Кличка его М альбрук. На водопое он. защищая свою матку, бился с дру­ гим. более сильным и старым жеребцом, и тот сильно зашиб ему переднюю ногу, несмотря на то, что жереб­ цы на попасе всегда раскованы. Они вставали на дыбы, грызли друг друга, били передними ногами, рвали один на другом кожу...» Кандай гажап, жанды, тужырымды сурет! Орыс казактары сиякты, eMipi жылкы макында етш келе жаткан казактар да жылкынын тукымын, касие- тш , сын-сыпзтын, м1нез1н, эдетш ж аксы таниды. Бул ж урттын барж е мэ-niM жай. К азак эпостарындагы ба- тырлардын тулпарлары туралы айтпаганнын ез1нде, Абайдын «Аттын сыны» туралы тамаша еленшде кере- меттей бейнеленген ж аксы’ аттын тендеа' ж ок реалиспк cypeTi де осыны •ыспаттайлы. Сондыктан да ж огарыда келлрш ген жылкы суретшш аудармасынын ойдагы- дай шыкканы таныркарлык емес. «Басы жыланнын басындай К1шкене, аш ан. Кай- шылатыш камыс кулак. Омырауынын булшык eTTepi мейлшше шымыр. Ж ш нш 1ктер! ж ш 1пже, мыкты, ба- кайларында тук каяу жок, туяктары, езенн1н такыр таскндай. м1но'з кашалган. Сауыры сэл салыккы, кул- те куйрык Нагыз Дон жылкысынын тукымынан. Ол ол ма: мунын каны т тт ! асыл кан, тамырларында бе- тен каннан 6ip тамшы да аралас жок, таза нэсиглен екен1 барлык мушелер1нен де керш ш -ак тур. Аты оныц Мал«брук. Суат басында ол, ез биесш кызганып, баска 6ip куш- TipeK картац айгырмен таласкан-ды, жазгы жайылымда 337

тагал ары алып тасталганы мен, ан ау г.йгыр мунын ал- дынгы аягын катты теуш , аксатып тастады. Айгырлар арткы аяктарымен TiK турып алып, 6ipiH -6ipi шайнап, элдынры аяктарымен тарпысып, 6ipiH i« 6 ip i TepiciH Tic- теп, жулкыскан-ды...» К азак ем!р|нд£ аттын аткараты н кызмепмен байла- нысты кептеген метафоралар мек тенеулерд1 613 эпо- пеянын букш ен бойында кездеотр ш отырамыз. Бул метафоралар мен тенеулердщ казакш асы д а ж аксы шы- рады, енткеш олар казактарды н д а дуние тануына тэн нэрселер. Мэселен, сондай метафоралар мен тенеулер­ д щ аударм асы мынадай боп шыккан: «Михаил... следил, как пасомые ветром, странствую т по небу косяки опушенных изморозной белью туч...» (III, 29); казакш а­ сы: «М ихаил... аспанда ж ел багып, жиИан кезген, ак кыраудай улпаланган кешпе булттардын ушрлерше ка- райды...» Немесе «Выбил он ногами в снегу глубокую яму и еще бы бил, как добрый конь на привязи, если бы не докончили его сжалившиеся казаки» (II, 240); ка­ закш асы : «Ол аярымен тепю леп кардан терен шункыр жасады, жаны аш ьтан казактар онын демш бтрм еген - де, ол байлаудагы аргымактай, тебш уш кепке дешн коймаган д а болар е д Ь . О рысшасында: «Дуняшка... стала посреди база, раздувая ноздри, как лош адь перед препятствием» (I, 23); казакш асы : «Дуняшка... ургккен жылкыдай, танауын делдитш, коранын ортасында тура калды». Орысшасында: «Стоило на минуту снять узду с услужливой памяти, и перед глазами её вставала жи­ вая, улыбающаяся Наталья» (IV, 156); казакшасы: «Алып-ушып турган ойынын т1зпнш б ф минут еркше ж1берсе-ак болганы, кез алдына Tipi кунш депдей жы- мия кулш , Н аталья ш ь та келед)». Мундай мысалдарды кептеп кел^ руге болады. К азактарды н дуние тан у yFU- мына жакын. тусшчктт керкем-суреттеу куралдарын колдана отырып жазылган «Тынык Доннын» езшдщ езгеш ел1п к а з а к ткчшде е те ж аксы бер тген д ш ш осы келттрйлген мы салдардын 83i-aK айкын керсетедь Отардагы жылкылардын Tipuitoiri, Kapi айгыр Ба- харьдщ жирен байталга «ынтыктыгы», жазгы несердщ, найзагайдын. ак селеул! иен даланын, Доннын мангаз агысынын, кырдагы корган шокынын, каракусты н кере кулаш канат кагысынын KepiHicTepi, — кыскасы, Дон казактарынын ем1рш депден дал а казагынын eMipiHe 338

уксайтыннын 6api казакшара дурыс, бейнел! жэне дэл аударылрак. Мунымен кабат «Тынык Доннын» барлык кггабында д а (екпшн штаптын Kefi6ip тарауларынан баскаларын- д а) тупнускадары автор свзш ш у н е к т ш , ыррары д у­ рыс сакталган. Ocipece Ш олоховтын кереметтей лирика- лык шепшстершде бейнеленген авторлык лирикалык ун екшш казакшасында да мейлшше кешл те£ирентерлш- тей боп шыккан. Ш олоховтын халыктык ауыз эдебиет1 нускасынын туршде бейнелеген осындай 6ip лирикалык oieriHici мынадай: «Рви, родимая, на себе ворот последней рубахи! Рви жидкие от безрадостной, тяжкой жизни волосы, кусай свои в кровь искусанные губы, ломай изуродованные работой руки и бейся на земле у порога пустого куреня! Нет у твоего куреня хозяина, нет у тебя мужа, у дети­ шек твоих отца, и помни, что никто не приласкает тебя, ни твоих сирот, никто не избавит тебя от непосильной работы и нищеты, никто не прижмет к груди твою голо­ ву ночью, когда упадеш ь ты, раздавленная усталью, и никто не скаж ет тебе, как когда-то говорил он: «Не го­ рюй, Аниська! Проживем» (II, 17 2 — 173). Осы 6ip акындык толгаудын жан теб'фентерлщ куш! мундагы ун екпшдершщ кешл толкытарлыктай акикат- тыгында, сез1мшн терец шындырында жатыр, бул сез1м адамнын жан жуйесше, кешл сырына бойлай 61лет1н автордыц тангажайып дарынды касиетшщ аркасында окушыныц ж ур епн сонш алык тербетш , теб1рен тт Ж1бе- редг Осы y3iHfliHil, казакш асы н окыранда д а кощл тол- кытарлык эсер аламыз: «Актык квйлегшшн омырауын жырт, аяулым! Азап- ты ауыр турмы стан селд1р тарткан шашынды жул, Tic батып канталаган ершщй тютеле, бейнеттен кус баскан колынды кайырып, каныраран yfiinHiH босарасында жа- тып жер тепшле. Енд1 yftiне тулра болар бас ие жок, сенде куйеу, балаларында эке жок, ecinne болсын, енд! сеш де, жет1м балаларынды да еркелетер ешшм жок, эл жетпес бейнет пен кайыршылыктан сеш куткарар ещк!м жок, шаршап, талып жырылранда тунде басынды бауырына басар ешк!м ж ок ж эне бурынры 6ip кездеп- дей: «Камыкпа, Аниська! Bip TipintoiK етерм1з!» деп кв- киг жубатар да ешшм жок». Мунда Аниська дейтш эйелдщ атынан баска орыс

сезш щ 6ip де 6ip б е л п а жок, сондыктан, мунын аудар- ма екенш айы ру д а киын. Гоголыин се з1мен айтканда: «аударма сондай: аударушынын e3i бул арада KepiHin те отырран ж ок; аударуш ы ны н 63i м елд1р шыны сиякты болыпты да, ал шынынын бар-жоры б е л п а з боп кетш- Ti». М ш екей, нарыз енерпазды к аударм аны н у л п п осы. Мунда тупнусканын марнасы да, керш де, тартымдылы- гы д а сакталран ж эне «тьлмаштын» соракы т ш емес, казактык жанды, кунарлы, халыктык тш м ен жазылган! Ж азуш ы ны н лирикалы к ш епш стерш е езгеш е эмоция- лы к сы р-бояу, нор беретш поэтикалык сезд'ш барлык т э а л , куралдары казакш асы нда д а шебер берьлген. Мы- салы, «рви», «кусай», «ломай», «бейся» деген еистжтер- ДЖ дардылы т э р н б ш езгер ту, алм асты ру аркылы неме- се «нет», «никто» деген сездердш баскы эрштершш ка­ тар келш отыруы аркылы курылган каратпанын катан ыргактары казакш асы нда да толы к кунды е тш п «жырт» «жул», «петеле», «тепкше» деп, еиетжтерд! бадырайта б е л у аркы лы берьпген; тек сейлемнш б а с жарында емес, к а з а к т 1л 1 CHHTaKCHCiHiH талаптары н а сэйкес, сейлем шц аярында бершген, сол сиякты: «жок», «еш им» деген сездер сейлемнш бас жарында б е р ш п отырран. Ал ка­ ратпанын эндж, ж октау елендж, музыкалык эсем ундес- Tiri (эвфониясы) «актык», «аяулым», «азапты», «ауыр» немесе «еацде», «еши», «еркелетер», «ешюм» сиякты кезектесш келетш , ж азуш ыны н сез eKniHiHiH сарында- рын айкындап керсететш сездердш катары, б1ркелш дауысты дыбыстардын кайталануы, синтаксистж кай- талаулар аркылы аударм ада д а ж аксы келпрьпген. Т упн уск ад ар ы марнасына, ун eKniHiHiH ыррарына карай сездш кулакка жагымды еенлетш музыкалык ундесп- rin (эвфониясын) аудармада да беру проблемасын осылайша шешу, б1здшше, эбден дурыс сиякты. Талдан ы п отырран у з ш д М apin куган сезбе-сез а у ­ д ар м а туррысынан карайты н бол сак , мунда д а б1рсыпы- ра «сэйкесазджтер» кездеспруге болады. Мэселен, «Н ет у твоего куреня хозяина» деген сейлем: «EHfli yfli- не тулга болар бас ие жок» деп аударылран, аударушы мунда «бас ие» деген сездш алдына «тулга болар» де­ ген ан ы ктауы ш сез TipKecrrepiH енпзген, ал тупн ускааа ондай сез жок. Spin куган байбалам сыншы: «Бэир-ау, жанынызлан сез косканды к кой мынауыныз» деп, дау салып, дабыл KaFap едь Ж ок, жаннан сез коскандык 340

емес, тупнусканын марнасына кайш ы келмейтш, кайта они баса керсететш казакты н сез орамынын ыргактык курылысына каж егп болып отырран ж анам а сезбен то- л ы к ты р у foh бул. Осы арада Гогольдш мынадай тамаш а сездерш тары да еске алмай болмайды: «Кейде, — деп жазды улы ж азуш ы ,— тупнускара нерурлым жакын болу ушш эдеш тупнусканын сездершен кашыктау керек болады. Сезбе-сез аударсак, орыстарра TyciHiKri болатын сиякты боп, б1здерге, малороссиялыктарра, осылай кершеД.ч сездер, сез TipnecTepi мен сез орамдары Tirrri кептен де кеп, 6ipaK олай аудару кейде тупнусканын кушш жартылай жойып ж1бередк Тупнусканын куш и , тужы- рымды айтылран жерлер1 орысшасында эрдайым дерлйс TyciHiKci3 боп шырады, ce6e6i бул жерлер! орыс т ш ш н рухына сай келмей калады, сондыктан ондай жерлеош жасырып калганнан repi бую л аумарын он сезбен бер- ген элдекайда ж аксы рак болады... А ударм ада ж еке сез- ге нерурлым аз байланысу керек, нерурлым майна, ninip жарына кеб1рек шукшию керек...» Бул каридада керкем аударманын туйшдц торапты проблемаларына жарык сэуле Tycipin турран терен теориялык мазмун, ман жа- тыр. «Тынык Доннын» казакша аудармасын зерттеп, талдаранда д а кубыланама есебшде осы кариданы кол- дан у кажет. Ocipece сез ж уй е а карапайым, тужырымпы келш, онын 63i терен де дэлме-дал, айкын д а ущты, eTKip пМ рлердш сомдап соккан бей н еа болып табылса, сейтш тупнусканыц бар кушш, пэрменш керсетш турса, Tiirri оп-онай-ак сиякты боп кершетш осындай сездерд1 аудару курдел!, кесек курылран сейлемдерд! аударудан элдекайда киын болады. Мшекей, тупнуска осы куш- пэрменшен айырылып калса-ак, аударм а сэтаздш ке ушырайды, мулде нашар боп шырады. «Тынык Доннын» екшпп ютабынын аудармасыида ж1бершген кемш ш к- терд1 сипаттайтын кептеген мысалдар мен фактыларды рецензент дурыс келт!рген. Сол мысалдардын 6ip-eKeyiH мен де келп'рейш: 1) «Полуголая женщина, с лицом Магдалины, томи­ тельно и порочно улыбаясь, смотрит на свою обнаж ен­ ную грудь» (II, 7). С у р е т и п л д т , э се р л ш п соншалык куигп осы кыска сейлем казакшага калай ауларылтан? «... Бет бейнес! Магдалинанын бет бейнес'шдей, жар- 341

тылай жаланаш эйел, жаланашталган емшепне телмь ре, кеселдене кул1м арей карап калыпты». Осынач сол- гын д а сылбыр сейлемде «бет бейнесЬ, «ж аланаш » де­ ген сездерД1 дэрм ен аз кайталау, «порочно» деген сездш енш айналдырып «кеселдене» деп аудару тупнуска- нын KepiKri сейлемш эбден кансыратып, мулдем куар- тып тастаган. 2) «Листницкий свесил ноги, долго растирал розовой мягкой подушечкой ладони пухлую грудь» (II, 4). Дэл десен дэл, айкын десен айкын, барып турган карапайым, оп-онай сойлем гой! К азакш асы нда кандай куйге ушы- раган десешзип?! «Листницкий аягын салбыратып, тырсиган омырауын ж асты ктай ж ум сак, кы знллт алаканымен кепке шешн сипап отырды» деп аударылыпты. Б ул ар ад а «дэлме- дэлд!к» аударм ага нуксан келтпрш тур. «Подушечкой» деген сезд1 аударушы «жастыктай» деп сезбе-сез аудар- FaH. А л шынында «подушечкой» деген сез тупн ускада жастыкка тенеу ретшде емес, алаканнын теменп жум­ с а к ж ерш ай ту уш ш алынып отыр. Сезбе-сез бул арада аудармашыны тупнусканын магнасынын енш айналды- pyFa экеп сокты рган. Сол сиякты «пухлый» деген сез «тырсиган» деп, бурмалап аударылган, «тырсиган» де­ ген сез «пухлыйдын» магнасын бермейд1, «дутый», «набитый» деген сездерге сэйкес келед1. Сезбе-сез, spin айнытпай аударуды н осындай «ж ем !стерЬ роман-эпо- пеянын барл ы к к!таптарынан да, acipece 6ipiHiui, екшип ю таптары нан кеп кездесед г EipiHmi ю таптан мынадай 6ip мысал келт!руге болады. Осында «Григорий качнул­ ся, теряя равновесие» (1. II) деген карапайым оп-онай иана сейлем бар. Тепе-тендш (равновесие) деген!м!з де- peKd3 (абстракт) угым, казак тш ндеп жана, эл1 ка- лыптасып ж етпеген угым. Гылми-силлогизмд|'к магнасы тургысынан бул сездш «тепе-тенд!к» деп аударылып ж ургеш рас. BipaK журттын турмыстан колданатын угы- мынын магнасын бул термин дэл осы арада толык бере алмайды. Сондыктан бул сейлемд! «Григорий тепе-тен- fliriH сактай алмай, шайкалы п кепч» деп ау д а р у spi со- ракы , opi кул ю келт1рерлгк болып шыккан. Сонымен М. Шолоховтын «Тынык Донынын» аудар- масы тутасынан алганда елеул! табы ска жеткен творчес- тволык аударма болып табылганымен мунда да сезбе- сез аударуды н , ж асан ды сездер колданудын салкыны 342

жок емес. Соракы халтура, карадурсш аударма, жана- малап аудару керкем аударм а iciHe кандай зиян келть pin отырган болса, жалран д э л д ж те керкем аударм ара сондай зиянды; осы жалран дэлдж дейтш зиянды кон- цепциянын зардаптарын жедел жою ушш аянбай куресу — керкем аударманын сапасын арттырудын басты шар- ты жэне кш р п лм ей тш мшдетамйз. Ill М. Ш олоховтын ез1нщ осы тамаш а эпопеясына жум- caFaH енерпаздык, баты рлы к екбепш н тым болмаса 6ip белшегш кайта турыза аларлыктай болу ушш аудару- шылардан улкен де курдел1 енбек талап eruuii; олардын алдында енерпаздыкпен дуры с шешуд1 керек кылатын кептеген мэселелер туды; acipece Ш олоховтын зуйсшер- лжтей кунарлы, бай т ш жасаран Manri ешпес образдар- ды (бейнелерд!) кайта TipiflTe алатын болу ymiH аудару- шылардын кеп уйренук урынуы, ce3iHyi керек болды. Мундай езш дш езгешел1г1 ерекше мол шырармдны ка- закш ага аударатын адамдарра койылатын талаптарды бул аударушылардын кайсысы кай дэреж еде орындай алранын айырып ал у киын, 6 ipa K талассы з 6ip жай: М. Ш олоховтын образ ж асау ж у й е а мен тш ж уйесш менгеру жэне казак тш нде осы жуйеш кайта турызу- дын, ярни казакш алауды ч ж алпы проблемасын эйтеу1р осы аударушылар шешуге тш с болды. Сондыктан осы* 6ip е з ек п мэселеге 6ipa3 токтала кетуге тура келедк М . Шолоховтын тш нде орыс тш н щ барлык байлыры, Kymi, aceMfliri, керш толык бейнеленш отырранын. «Ш олоховтын баян д ау т ш , адамдарынын сейлескендег1 т ш — жанды, халыктык тш, эркашанда керегендлкпен бакылай б1луден, суреттеп отырган ду- HHeciH api терен, api сез1ммен б1луден туаты н шыншыл, дал Tin» (А. Толстой) екенш журтты н 6api мойындайды. «Тынык Доннын» аудармасында осы тип проблемасы калай шешшген? Шолохов стал in коректенд1рген Heri3ri кайнар булак- тардын 6ipi — халы к поэзиясы. Ш олохов се з М н кепте- ген сыр-бояулары мен накыс-peHKi орыстын халыктык- поэтикалык лураты мен сез жуйесшен куралады . Сон­ дыктан казактын халыктык ауыз эдебиетшщ бай 343

керкемсез казнасын шеберлжпен пайдалану Шолохов- тын С03 байлыгынын осы сыр-бояулары м,ен накыс-ренк- TepiH, сарындарын казакш а берудщ ен дурыс жолы бо- луга тшс. Барлык, халыктардын, сонын ш ш д е орыс халды мен каза к халкынык д а ауыз эдебиетшде: niirip- леу образдарында, суреттеудщ поэтикалык куралдарыи- да, халы ктарды н сан расырлар бойры тэжрибесш , дана- лырын бейнелейтш м акалдар мен мэтелдерде барж е ортак, уксас, туы с ж эшттер кандай коп десещзшЦ «Ты- нык Д онда» толып ж аткан м акалдар мен мэтелдердк эртурл) накыл сездер мен идномаларды жасанды сездер- мен калай болса солай аудара салмай, булардын бала- масын, телеу сезш казак т ш ш н саркылмас булагынан 1здеп, «Тынык Доинын» аударушылары, сез жок, эбден дурыс жасаран. Халыктык бейнелеу сездерш аударудын бул т э с ш аударуш ыларды к агаз кеипрушш ердж i<ici. кулерлж соракылыктарынан аман сактап калганы бы- лай турсын, бул тэсш казак тш н д е Шолохов каЬарман- дарынын дараланган сэз сарынынын айкын колоритж де сактау, сол аркылы Шолоховтын кайталанбайтын керкемсез образдарын кайта турызу женшде аудару- шыларра кеп кемек керсеткен сиякты. Орыс тш н д е де, казак тш н д е де бар, бейтарап идиома деп аталатындарды аудару б1рсыдырры жен1л болды, ейткеш буларды дэлме-дэл, TinTi сезбе-сез дер- лжтей етш аударура мумкшдгк бар едк Мысалы; и вол­ ки сыты, и овцы целы» (II, 20) — «каскыр д а ток, кой д а аман», «чем богаты, тем и р ад ы »— «барымен базар» деген сиякты. ¥лтты к ез бояуы, е р е к ш е л т бар идиома- ларды аудару анагурлы м киын болды. Азербайж ан ра- лымы Д . Азимов эбден дурыс айтады, сезбе-сез ауда- румен мундай идиомалардыц магнасын беру мумкш емес. Сонды ктан оларра каза к т!л!нде сэйкес келет!н балам аларды , уй л еам дерд! 1здеп табура тура келдь Мы­ салы, «мать ее курица» (III, 138) «ой, eneci байтал», «чума его знает» (IV , 1 8 ) — «кыррын rarip fli KiM 6ine- д1», «туда и дорога» (IV , 4 0 9 ) — «барсын барар жерБ не», «земля пухом» (IV , 3 6 1 ) — «топырагы торка бол- сын», «царство ему небесное» (IV , 1 8 ) — «жаны жэннет- те болрыр», «аж чорт их хмылом возьме» (III, 243) — «кагар оларды н сайтанын», «туды ж е его в перемет» (III, 2 9 9 )— «кара баскыр антурран», «наведут ухлай», (III, 3 0 3 ) — «сазайларын тарттырар», «а какой мерой 344

меряете, тою и воздастся» (III, 383) — «nicire не ютесен, алдыка сол келер». Осы принцип бойынша 6ipiHuii кггапты аударушылар ауыз эдебиетшщ белил! сез орамына лайыкты телеу сез тапкан: «Ловись, ловись, рыбка, большая и малая» (1, 10) — «Ала бура, а к кайран, кармарыма кап кайран» деп аударран. А уы з эдебиет1н1н, дэстурл1 сез орамыныц марнасын мейл!нше ж аксы бейиелейтш тамаш а тапкыр- лык емес пе! Эттен, не пайда осындай ж аксы тэжрибеш колдау орнына, казакш а аудармада аталран балыктар- дыц аты тупнускада ж ок кой дегенд! ж елеулеп, осы аударманы мшеген сыншы д а табылып отыр. MiHe, на- рыз эр тш ш дгктщ барып турран « у л п а » деп осыны ай- тура болады. М унда icrm TeTiri балыктардын атауында емес, кармакка балы к капса екен деген аушыныц ткле- г1нде екен1н рецензент ацрармапты. Эрш тщ аржарында создщ марнасы ж атканын кермейтш мундай сыннык кер. кем аударманы одан opi дамы ту iciHe зияннан баска келпрер! ж ок екенш айтудык каж ет! бола кояр ма екен. Кейб1р идиомалар мен накыл создерд!н уйлес келе- TiH баламасы, телеу c©3i каза к т!лiHiH. корынан табыла коймаран реттерде «Тынык Донды» аударуш ы лар иди- омалык сездерд!н езше тэн б е л п а боп табылатын накыл сездер туршде казакш а ж ана идиомалар немесе мэтел- дер курастырура талаптапран. Б!рнеше мысал келт1- рей1н: «Тоже не велик в перьях» (IV , 278)— « С е т и де аскан ак иыктырыц ш амалы»; «Скоро р о б я т — слепых родят» ( II, 205)— «асыкканнын ici ш ала, дуниеге келер сокыр бала»; «И хочется и колется, и маменька не ве­ лит» ( I II, 2 14)— «Т1лейд1 де, туйрейд! де, эжем р ухсат бермейд!»; «Д о царя далеко, до неба высоко» ( I II, 278) — «Патшара сезщ жетпес, кудайра колыц жетпес»; «Нынче на коне верхом, а завтра в грязи Пахом» (IV , 382) — «Б упн ат ойнаткан П ахом, ертен батпакка баткан Пахом»; «Сучка не захочет, кобель не вскочит», (I, 69) — «Каншык кенбесе, тебет тенбес е д Ь ; «Дураков не сеют, сами родятся» ( I II, 6 ) — «Акмактарды eiuxiM екпейд1, ездер1-ак ®не бередЬ>; «Жизни решаетесь» (III, 10 9 )— «0л1мге бас байлап отырсыцдар»; «На каком полозу я должен ехать» ( III, 129)— «Кай табан- мен сырранауым керек»; «Этому д ел у решку наведут» ( I II. 30)— «Бул icTi онына келт1ред! эль». Романда осындай сейлемшелер кеп-ак. Бул сеюлд!

сейлемшелердщ, свз орамдарынын тупнускадары иди- омара сэйкес келетш-келмейтшц жанадан жасалранда- рыныц сэтт! шыккан-шыкпараны жайында дауласура болар, эрине, 6ipaK идиомаларды аударуда «Тынык Д он ды * аударуш ы ларды н колданран принцип! непзшен алганда 6i3re дурыс сиякты кершедь «Тынык Донныц» аудармасында шеийлмей калган проблема — диалектизмдерд1 аудару мэселеен Диалек- тизмдер ж эн е д и ал ектш к-л окал ьд ы к евздер мен соз орамдары М. Шолоховтыц керкемдж-бейнелеу куралда- рынын манызды ком п онен тгерЫ ц 6ipi екенц бул оныц жазушылык стилш ш езш е тэн к е й т екенц Дон казак- тарыныц т!лi мен турмы с салтыныц, психологиясынык тан каларлыктай айкын ж е р гш к п колоритш жасаура авторра ж эрдемдесетш ! барш ара аян. Турасын айту керек, казак тш н д е бул колорит мулде дерлгк жойылып кеткен. Cipa, аударушылар казак диа­ лектизм! мен свз ерекшелжтерш аударудын киындыры- нан сескенсе керек, сонды ктан бул проблеманы ш ешудш кандай д а б!р жолын таб у мждетш олар шын мэшешде е з д е р Ы н алды на коймаган д а квр!нед!. «Тынык Д онда» жш колданылатын «баз», «курень», «гутарить», «зараз» деген евздер барл ы к к!тапта д а казакты ц кэду'ш п евз- дер1мен «кора» (двор), «уй» (дом), «сейлеу» (говорить), «каз1р» (сейчас) деп аударылран. Баска да кептеген д и ал ектш к-л окал ьд ж евздер д е т!келей заттык, контекс- Т1К магнасы нда аударылран, сейтш тупн ускада, осы евз- дерд! колдану аркылы туатын косымша сарын, ассоци- ациялар жойылып кеткен. Оныц бержагында аударушы­ лардын жумысын ж еш лдететш 6ip жардайды д а айта кету!м!з керек: казактардын турмыс салтындагы, таби- рат керМ стерш деп атаулармен байланысты диалектш к сездердщ казакш а атауларра сэйкес келетшдер! де бар. М ысалы, казактардын чекмен! — казактарда да шекпен, чирики — шэрке, бурсаки — бауырсак, каймак— каймак, куга — кога, чумбур — шылбыр, аркан — аркан, май­ дан — майдан, тарысын тагылар. Kefl6ip реттерде аударуш ылар транслитерация здеш , ярни к1рме свз алып пайдалану afliciH де колданран, он- д ай евздерге ж ол аярында т уе ш ж бер!лген. М ысалы, «круг», «лычко», «пернач», «связь», «полчок», «жалмеп- ка», «дончак», «атаманец» ж эне ба ск а д а аскер и термин евздер. 346

Транслитерацияны шамадан тыс колданудан кашу ушш, ана Т1л ш 1зд1 к)рме свздермен тым ш убарлап ж ь бермеу уш ш , б1здщ ойымызша, «баз», «курень» сиякты атауларды, Шолоховтын стилистикасында булардын ерекше мзш болгандыктан, казакш ага аудармай-ак олардын фонетикалык бейнесш сактай отырып, казакша нускасына сол куйжде ен п зу керек ед1. Ал енд1 казакта жалпылама колданылатын сездер мен аударылран сез- дерге келетш болсак, ондайларды казак тимнщ эралуан облыстык окшау сездер1мен беру керек ед1, яки аудары- лып отырран сездерге диалектж ренк беретш синоним- дерд1 колдану керек едк Keft6ip жерлершде аударушы- лар осылай ктеген де, 6ipaK, амал не, мундай жерлер1 б1рен-саран рана. Аударуш ы лар acipece диалектж сез орамдары мен сез т1ркестерш аударура мейл1нше дурыс амал колданран, бул yrniH халыктын, шурайлы сез жуй- елер1н пайдаланган. П ерсонаждардын сез1 элей1 диалек- TiK сипатта бер1лген, сондыктан жанды, айкын, анарур- лым nepiKTi болып шыккан. BipHeme мысал келт!рей1н: «Опять за рыбу деньги» (IV , 4 0 2 )— «Кашкан тузакка кайта оралу ма». «Ты что такое есть за кочка на ровном месте?» (IV , 307) — «Ж ерден ж ж ш ы р ы п , eni куларык TiK шыга калган, неме». «Ты мне муж или пришей-при- стебай» (IV, 303) «EpiM6iciH сен м е н т , болмаса салт басты, сабау камшылы 6ip жанбысын?». «Мелькнула жизня, как летний всполох» (III, 270) — «Ж аз елесшдей ж ар к етш пэни румыр етт1 де кеттЬ. «Раз два и божьи ворота» (III, 203)— «Э дегенше, жанын жайаннамра жн беру керек». «Вот мяса наш атают» (III, 352) — «Жай- ратар-ак». «Заворот кровям сделают» (III, 362) — «Канынды Tepic арызар». «Здорова-то здорова, д а не се­ менная (III, 3 2 9 )— «Сауы ca y-ay , 6ipaK урыксыздыры бар-ау?». «Жареный кочет вас еше в зад не клюнул» (III, 216) — «И тон суык тумсыры думдерже эл1 тиген жок кой». Мундай лексикалык диалектизмдер, шынайы тупю марнасын тус!нбестен, сезбе-сез аударыла салса не бо- лар едН K ici кулерлж соракы б1рдене боп uibiFap ед1. «Тынык Донды» жаксы аударран аударушылардын 6ipi X. Есенжанов та 6ip жер1нде осындай жансактык ж ь берген. «К ак хохол на отживе» деген казактарра тэн диалеклк сез орамын л’ келей магнасында TyciHin, «жал- ры з уй отырран хохол сиякты» деп аударран д а мунысы 347

жэй эншейш бос свз боп шыккан. М е н т аудармамда да осындай 6ip ж ан сакты к кеткен. YuiiHiui ютапты ц аяк жарында П антелей Прокопьевич Григорийге Михаил Ко- шевойдын «квпестер мен поптардын» уШн ертеп журге- HiH айта келш: «В от это голос?» деп тандана сурайды. К ей ш ан гарсам , бул оз! квп айтылатын диалектш лепт! сурак. керш ед1, «каков голос?» (К,алай, э? деген магна- д а ), «Вот так голос!» (П а илркш !). М ен осы сойлемшеш «Б ул саган ун бе, ун емес пе?» деп тж елей марнасында аударыппын, ceflTin марнасыз бос се з боп кетш тк Б алагат сездерд!н аудармасы эжептэу1р жаксы шык­ кан. ейткеш тупнускадагы баларат сездерд!ц алуан- алуан турлерш ез1ндей етш дэл беруге. «бакытка ка­ рай», к аз а к т ш н ш сезд!К коры мол ж ететш квр!нед!. BipaK мунын есесш е украинды к свйлеу ере’кшел1ктер!н аударудын жайы мулде нашар, мундай сездер квбжесе кэд1мп орысшадан аударрандай, эншей!н-ак аударыла салран, сондыктан онын сол ерекшелМ казакшасыида мукым ОШ1П кеткен; бул, эрине, eKiHiiirri жай, ce6e6i — образды н 03iH эмониялык куш1нен ж урдай етед1 рой мундай аударма. Григорийдщ украиндык Гаранжамен сэйлескен сез!нен Григорийге аса к у и т эсер еткен осы энпмеден 6ip y3iHfliHi мы салга алайык: «— Не тарахти! Не понимаю хохлачьего твоего язы­ к а ,— перебивал его Григорий. — О сь тоби! Щ о ж ты, москаль, не понимаешь? - - Реж е гутарь. — Я ж , мий ридненький, и т о балакаю нэ густо. Ты кажешь, — за царя, а шо ж воно таке царь? Царь — кап лю га, царица — курва, панским грошам от войны прибавка, а нам на шею удавка. Чуешь? Ось! Хвабры- кант — горилку пье — сол д ат вошку бье, тяж ко обоим... Х вабры кант — с бары ш ом, а рабочий — нагишом, так воно порядком и пластуеия... Служ и, казак, служ и! Щ е один хрэсг заробишь, гарный, дубовый...». О сы н ау 6ip ж анды, Ширак, табири диалогтан да жар- кын, татымды не бар? П атш ара карсы, помещиктер мен капиталистерге карсы , олардын тутанды рып ж1берген кан т вп с coFbic е р тш е карсы yrirriH кандайы украиндык Гаранжанын ce3iaaeri ракымсыз шындыкпен, халыктык логикамен тен тусе алар?1 А л тур ж агы нан сэл томы- р ы ктау LUbiFbin ж аткан осы там аш а диалог казакш ара 348

калай аударылган? Бул apaFa оны келт1рудщ де кажет! жок, айтура д а турмайды. А ударм ада осы диалогтын колориты (нэш-накысы), сыр-бояуы, тартымдылыры — 6api жогалраны былай турсын, TinTi адамдардын ыза- кек, ашыну купи де жойылып кеткен. Бар керюнен, касиетшен айырылраннан- кешн Гаранж анын C03i мулде солрын, KyHripT шыклан, ж ай дш марлы кка айналып, кеткен. Ен peHiumci сол — аударуш ы енер ж умсауды керек кылмайтын онай жолра тускен: украинды к сез ерекшел1г1мен байланысты диалектизмд! аудару пробле- масын шешуд! езш щ алдына мш дет е т т коймаран да, орысшадан аударрандай е т т , сылбыр, ж уд еу тммен аудара салран. А л дурысында украин сезш щ Kefl6ip езш е тэн сипаты барларын тура сол калпында сактау керек едг, персонаждардын французша сездерш сол ку- шнде 6epiti, аудармасын К1тап 6eTiHiH аяк жарына жа- затын Л . Н. Толстой, Тургенев, Салтыков-Щ едрин сиякты классиктердщ дэстурш колдану керек едь В. И. Ленин туралы осы эпопеянын екшип тотабындагы аныз-хикая д а осылайша кан-селден ж урдай етмген. Ленин Симбирлж емес, онын Ty6i казак деп ангырт ойлаган казак Чикмасов Бунчукпен erecin: «Чего уж там тень наводить! В Симбирской губернии таких и на кореню не бывает» дейд1 рой бул аныз-хикаяла. Славяндык сездердщ аудармасы туралы 6ipsieiiie сез айта кетелж. Славянизм Гришака атандын сезш де кез- десед1, мзселен, ол Григорийге таураттан узж д 1 окиды: «Возвестите во языцех и слышано сотворите, возопий- те и не скрывайте, рцыте; пленен бысть Вавилон, посра- мися Вил, победися Меродах, посрамишася изваяния его, сокрушишася кумиры их». 9n riM e осы узж дж е кандай марна бары нда емес (оны окушы TyciH6eyi де м ум кж ), Гриш ака атайдын таур атка cyfieHyi онын дуние тан у кезкарасын айкындай- ды, онын образын бейнелейд1, сондыктан бул узж д ш 1 жалпы текстен болш корсету ушш джи архаизмдермен шубарлап, муны т усж ж а з ету каж ет болтан сеюлдк Б!р кездерде казак молдалары эбден бурмаларан, о Hi айналдырылган араб создерж пайдалану бул максатка жетуд1н ен колайлы эдю1 болды, осынын аркасында то- лык кунды аударма жасаура мумкж дж туды. У зж дж ж аудармасы мыналай: «Ж аранларра ирлан етМ зд ер , баршара маглум бол- 349