Қаратаев

жолдан адастырып, халыктан алыстататын сурлеулер мен сокпактарра бурып э Kerri. Совет Одары Коммунист партиясынын ХХ-съез1- нен кейш эдебиетте басталран кауырт озгерю жумысты кайта курура, жазушылардын OMipfli зерттеп уйренуге, жеке адамра табынушылыктыц эдебиеттеп зардапта- рын жоюта, совет халкынын эстетикалык талаптарына сай келет1н с о ц и а л и ст реализмшн толык кунды шы- гармаларын жасаура умтылуларына жэрдемдесп. Казактын улкендКкниш акындарынык 1955—57 жылдарда тын туралы жазган азды-кепт1 влендерц Э. Тэж1баевтыц философиялык-лирикалык. елендер цик­ лы, А. Токмарамбетовтын жана мысалдары, Т. Жаро- ковтын OMip тынысыныц леб1 айкын есетш жана елен- дершщ жинагы «Эн канаты», Ради Ормановтыц жана социалист1к ауылдын адамдары туралы жылы лирика- лык елендершщ жинагы «Бакыт жолы», I. Мэмбетов- тын лирикалар жинагы, Ж . Молдагалиевтщ «Жыр туралы жыр» поэмасы (Муса Жалил туралы), Ж. Саин- нын «Азамат» поэмасы, К,ажым Жумалиевт!н «К,ырда- ры курес» поэмасы, X . Ерралиевтщ «Жас ана» жэне «Оралдагы отты тун» (Чапаев туралы) поэмалары, Д. Эбьяевтщ «Отты толкындар», К. Бекхожиннщ «Ин­ женер Актаев», жас акын С. Сейтказиншн «Бакытты жол» поэмалары, жас акын Рафу Кайырбековтщ «Дала конырауы» атты Ыбрай Алтынсарин туралы тамаша поэмасы, сол сиякты еленд1 жана жазып журген жас акындар Е. Ибрагимнщ, Т. Молдагалиевтщ, Ш. Муха- меджановтын, 0 . Жайлауовтын, С. Жиенбаевтын лири- калык елендер никлы — осы шырармалардын 6api Ком- мунист1к партиянын ХХ-съезд трибунасынан жар салган ундеуше тжелей жауап болып табылды. Сонры ж ылдардары шырармалар заманымыздын та ­ за ж е л ш н леб| айкын се зш п отырран к азак поэзиясы туралы о п т и м и с т кортындылар жасауымызра толык непз бола алады. ¥лы Октябрь с о ц и а л и с т революциясынын кырык жылдыры — улкен белес, совет адамдары осы белеспн бшгшен ез! етаен жолга кез ж1берш, алдында ашылран алые киянрэ карайды.

0 M ip курылысыныц жэне идеологияныц — мейл1 фи­ лософия немесе эдебиет болсын, рылым немесе керкем- внер болсын, енеркэсш немесе ауыл шаруашылыгы бол­ сын — кай саласындары да жетчспктер мен кемшипктер осы тарихи белес бшгшен анык квршедк Маркстж-лениндпс дуние тану рылымымен карулан- ран совет адамдары, коммунизм курылысшылары 03i еткен кырык жылдык жолына кез ж 1берш, кол жеткен табыстарына куанбай, мактанбай тура алмайды. Везде жас казак поэзиясы еткен киын, 6ipaK жем1ст1 жолра кез ж1берш, занды мактаныш сез1м1мен былай дей ала- мыз: я, еткен уакыттарда кеп кател1ктер1М13, ж анса к- тыктарымыз, байкамарандыктарымыз, шалалыктарымыз болды, 6ipaK Heri3iHeH алранда жэне ен басты, uieuiviui мэселеде кайта еркендеген казак халкынын поэзиясы онын рухани eMipiHiH ен 6ip жаркын KepiHici болды, маркетж-лениндж идеялардын арнасымен журш отыо- ды, Казакстанра рана емес, одан сырткары алые же>- лерге де аян болган керкемсез енершщ ешпес улплерш турызды. Жамбылдын Чехословакияда немесе К ы тайда басылып шыккан ъптабын колымызга алранда, еткен жолымызра epiKci3 айналып карап: «Я, будан кырык жыл бурын бул мумкш болмаран болар едП» деп ой- лаймыз. Революция кайта тугызран халыктыц ен тандаулы тмрлер1 мен сез1мдерж ез бойына ciHipreH казак поэ­ зиясы ез елшщ шекарасынан аттап етш, буюл халык- тык поэзияда онын уш айкын есплди Абаймен жэне Жамбылмен 6ipre б!здщ улкенд1-к1- ш ш кептеген акындарымыздын елендер1 орыс тш н д е жэне баска тьпдерде окылып жур, муны жете багала- маура болмайды, ейткеш осы улкен майданра косылуы казак поэзиясын канаттандырып, онын алдында niKip- лер мен сез1мдердщ KeHidiriH, epiciH, теренд1гш аша туседе B ip кездерде казак поэзиясы тек лирикалык еленд1, эндц жырды жэне толрауды рана бкпетж. K,a3ip- де б1зде еленмен жазылсан романдар, эпикалык, лири­ калык, сатиралык поэмалар, кемшркосак Tapi3Ki кеп туст1 , кеп сырлы, кеп бояулы алуан-алуан лирика, мол салалы эн жырларынын жанры, ораториялар, мысал- дар, еленмен жазылран пьесалар мен киносценарийлер, еленмен жазылран публицистика, пародиялар, эпиграм- малар— кыскасы, акындык сездщ барлык, куралы бар. 26-м. Ка 401

Казак поэзиясы еленмен жазылран роман, трагедия сиякты монументалдык ipi кесек формалар турызу, фи- лософиялык сонеталар сиякты бигктерге кетершу дэре- жесше жегп. Bip кезде казак акындары Абай Кунанбаевтьщ эсе- р1нен баска Пушкиннщ, ептеп Маяковскийдщ де ыкпа- лын алган едь Каз1рде казак акындарынын квркемсез усталарымен рухани байланысы ескеш соншалык, енд1 Пушкинмен катар, Лермонтовты Тихоновпен, Крыловты Демьян Бедныймен, Некрасовты Твардовскиймеи, Шек- спирдк Гейнеш, Бернсты, Муса Жэлилдк Пабло Неру- даны, Назым Хикмегп жэне кептеген баскаларын да мысалра алу керек болады. ©те-мете маныздысы сол— казак поэзиясы енд1 ез1 рана баскалардан эсер алмай, ез! де баска ттдердег1 поэзияра эсер етед|, оларра ез мотивтер1н, ез турлерш енг1зед1 . Bip кездерде казак поэзиясы кыррыз, туркпен, кара­ калпак, калмак сиякты ез жазу-сызуы жок халыктардын поэзиясымен FaHa катар койыла алатын, украиндардын, армяндардын, грузиндердщ жэне мэдени MypaFa бай баска халыктардын поэзиясы алдында солры н, кораш кер1нет1н. Каз1рде казак поэзиясы кеп ултты, кеп Длд1 Совет Одарынын улкен, поэтикалык оркестрындары ас- паптардыц 6ipi боп ез унш шыркап отыр. Bip кездерде казак халкынын акындары ете аз едн оларды саусакпен санап шырура да болатын едк Ka3ip- де б1зде тын куштер1 у зд ж а з косылып отырран, 6epiK топтаскан дарынды акындардын улкен отряды бар, ул­ кен мшдеттерд1 орындаура да булардын шамасы эбден келедь Козак поэзиясы эрдайым халыкка жакынболды, ха- лык букарасы арасына тамырын терен жайды, халык енерпаздырынын кайнар булагынан нэр алып отырды. Ол эр уакытта да коммуниста партиянын идеяларына адал боллы. Енд1 каз1рде де, совегпк курылыстын елу- iHUii жылынын табалдырыгынан аттаран кезде, казак поэзиясы 63iHin тандаулы еюлдершш аузымен Ленин icine, ол курган партиянын iciHe, халыкка, коммунизм- ге адал е т ш г ш е ант етедь Казак поэзиясынын мунан былай да гулдене 6epyiHiR кепш де осы. 1957

ЭДЕБИЕТТЕП ПАРТИЯЛЫК, ШЫНДЫД ЖЭНЕ КЭРКЕМД1К Империалист^ реакциянык шэу1лдек етлдер! мен осы кунп дуние жуз1 ревизионистерппк неше сакка жу- ripTin толып жаткан OTipiK, есек, жалган сездерд! гу- леткенде коздейтш максаттары 6ipey-aK— ол кепултты совет эдебиетшщ касиетп туы — с о ц и а л и ст реал и зм aflici мен партиялык принцип™ аяк асты ету. Совет эде­ биетшщ жаулары бул принциптерд1 Teri искусствоныц жаратылысына жанаспайтын, жуыспайтын жат прин- циптер деп танытуга тыраштанады. Ал шын-шынында, осы жана—тыраштанудын ecici тамыры бар: ол кэдуынп Г. В. Плеханов кулш кокке ушырран «искусство искус­ ство уыин» делшетш суйрет1нда буржуазиялык теория- мен сабадтасады. Искусствонын партиялыкпен уш кайнаса сорпасы ко- сылмайды-мыс деп байбалам салушылардын «дэлелде- рш» 6ip кезде Лениннщ взьад •кул-талк.ан кылран болатын. 1905 жылы «Партиялык уйым мен партиялык эдебиет» деген данкты макаласында Владимир Ильич партиялык эдебиет туралы мэселе KofiFaHFa карсы шуылдаушылар болатынын б!лin, оларды былай мыс- кылдаган-ды: «Ау, бу не дегешщз1 — дер айкай салып epiKTiniKTi acipe кызу KopFaFaH интеллигент 6ipey турып алып, — бу не дегенйпз? Ci3 эдеби шыгарма сиякты же- ке бастыд дара нэзж iciH коллективке банлндырмакшы- сыз ба!> Ленин макаласы мундай даурырулардын буржуазия- шыл-интеллигентпк дарашылдыктан туган парыксыз- дык екенш жыты корсетумен катар, социалиста проле­ 403

тариат эдебиепнщ партиялык принцитнщ кандай бо- латынын жан-жакты, терец дэлелдеп бердк Бул принцип туралы Ленин айткан жайлар искус- ствоныц ерекшелжш жокка шыгару ниетш кездемейдГ, кайта оны айрыкша бетке устайды, ерекше ескертедн’ «Пролетариаттын партиялык iciHiH эдеби бел!мш про- летариаттын iciHiH баска бел1мдер!мен шаблондык тур- де б1рдей деп санаура болмайтындырын» ашык айтады. Бул былай турсын, эдебиеттщ партиялыры женждеп мшдетпн, «кен, алуан жакты, алуан турл1 эдеби icri социал-демократиялык жумысшы козгалысымен тырыз жэне айыррысыз байланысты турде уйымдастыру мш- детМ н «жалац-жадагай» Miидет емес, киын, курдел! Miидет екенш де айрыкша айта келш, Владимир Ильич былай дейдн «Б1 3 кайдарыб!р б1ркелк1 системаны неме- се мшдеттерд1 6ipHeuie каулылар аркылы шешуд1 уа- гыздау niKipiHeH аулакпыз. Жок, бул салада схематизм туралы энпме ете аз болура тшс». Тек кездерш ревизионизм шел1 каптаган кер-сокыр- лар рана осындай анык нускаудыц енш айналдырып, социалиста реализм эдебиетше, acipece, онын партия басшылырына, бул эдебиет агымын «бегейдЬ деген се- Kinfli жалган жала жаба алады. Муныц барып турран eTipiK екенш, совет эдебиетше деген коммунист^ пар- тияныц дана басшылыры, экел!к камкорлыгы, кунбе- кунп KOMeri совет эдебиетшш Ленин нускаган партия­ лык жолмен y3fliKci3 де жем1сп ecyimn 6ipfleH-6ip neri3i жэне себепкер! екенш ap6ip eci дурыс адамнын айтып беретЫ анык. Партиялыкты коммунист!к биш идеялык деп уксак, бул Ленин мензеген соииалистш эдебиеттш жаратылы-^ сына ?кат емес, кайта сонын жаны, жанды езеп, вйткеш социалисту эдебиет Лениннщ топшылауы бойынша шын марнасындагы нагыз epiKTi эдебиет, себеб! ол «ел- дщ гул!, онын куип, онын болашарыболатын миллион- даран, он миллиондаран екбекиллерге кызмет етедБ>. Совет эдебиет! мен онын непзп творчестволык oaici социалисту реализм багытындары жазушы коммунисту партиялык аркылы эрдайым максатын айкын тусшедц KOFaM eMipiHin шым-шытырык окиралары мен кубылыс- тарын дурыс та терен пайымдаура мумкшшшк алады. Сондыктан да партиялык принцип™ совет эдебиетшш жаны, социалисту реализмшн адастырмас компасы деп

тауып айткан. Мунсыз дуние жуз!ндег1 ен озат эдебиет деп танылган совет эдебиетшщ социалиста реализм эд1с!нен бшк идеялылык пен терец шыншылдык табу киын болар ед1 . Жазушынын маркстш-лениндш философия мен ком- мунистж партиянын даналыц саясатына непзделген урым, TyciHiKTepi онын kofhm даму зандарын тануына ж эн е адамнын мшез-кулыктарын жаксы ажыратуына кемепн типзедй Ал кунды корнем шырарма жасау унпн бул ен кажет шарт. Нагыз керкем шырарманын Tioeri дурыс идея екеш, бул идея ем1рдщ шынайы кесюшн айнытпай KepceTin, булжытпай танытатын кудфвтп творчестволык эдгске мол жарык TycipeTiH унамды озаг и д ея болуга т т с екеш кашаннан мэл1м нэрсе. Бальзак болсын, Гоголь болсын, Лев Толстой болсын — олар oj- дершш улы шырармаларын кейбф Tepic реакциялы ; урымдарына кираш жасады. Осы урымдар кезшде олач- дын творчестволык данышпандырынын толык жузесе асуына аз кедерп жасамаганы да белгмп. Жалган идея мен нагыз коркем шырарма 6ip жерле консы кона алмайтынын 6ip кезде Плехановтын 03i жаксы айткан болатын. Сол туррыдан Караганда, ка- 3ipri заманлагы Батыстын реакциялык идеялармен бат- таскан буржуазиялык адебиетш т штен идш-жшпп, адам баласынын коркемдж мэдениетше ешкандай пай- далы улес коса алмай, Kepi кету ce6e6i езшен ез1 Tyci- Hhcri. Шырарма партиялык болу унпн жазушынын козка- расы коммунист!к болуы, эрине, мшдетп шарт. BipaK жалан осымен рана ic тынбайды. Коркем шыгарма на- рыз партиялык болу унпн ол ен алдымен шыншыл жэне коркемд1г1 женшде жетшген шынайы шырарма болуы керек. Екшин созбен айтканда, OMip ш ы н д ы р ы н ы н бай материалымен шындалран автор идеясы акикатты бей- нелейтш айкын образдарра болену1 керек, ярни мазмун мен тур жымдаса киысуы керек. Эйтпегенде жазушы­ нын кезкарасы каншама дурыс болганмен, шындыкты ол каншама кен камтыганмен, нарыз коркем шырарма болмак емес, коркем болмараннан кейш ондай шырар­ ма партиялык та бола алмайды. Элеби-сын енбектержде жш кездесетш жэне байкау- сыз ддрдыеа айналган 6ip елшем бар. Бул елшем бо- йынша шырармага 6aFa бергенде: мына шырарма идея- 405

лык мазмуны женжде жаксы, 6ipaK к еркем дт женжен нашар, я болмаса, керкемдИ жаксы, 6ipaK идеясы устамсыз деген секмд1 топшылаулар жасалады. Ойлап карасаныз, бул TinTi кисапсыз, Kici танкаларлык елшем. Мунда 6ip 6ipiHeH айырура болмайтын ею нэрсешн ею белек алынганын керем1з. Ол керкем шыгарманын маз­ муны мен Typi. Егер мазмун жеткшюп турде керкем бейнеленбеген болса, дурысырак айтканда, керкеменер шыгармасына аркау болып турмаса, онда оны жаксы, терен мазмун деуге болмайды. Сондай-ак, тур дегешм1з жаксы, терен мазмунды керсетпесе, яки eMip шындырын ол уст1рт немесе TinTi бузып керсетсе, ондай турд1 же- тмген, колайлы тур деуге тары да болмайды. Miне буран мысал ретжде тын игеру такырыбын алып караныз. Мундай заманымыздын романтикара ай- налран керемет окирасына ун коскан жазушы аз емес. Алайда, тын жерд1 игеруил тамаша совет адамдарынын образдарын жасаган жаксы шырарма зл1 жоктын касы. М. Эуезовгын, С. Мукановтыц, И. Шуховтын, М. Иман- жановтын кейб|р очерктерж былай койтанда, бул такы- рыпка жазылран очерк, энпме, елендердж кепшшп-ак алрашкы уйрену, байкап керу дэрежесжен аспаган. TinTi туркан бойы ши*ю шыккандары да бар. Сондык- тан бул жерде алгашкы адымдары сэтазджт! айтура болады, менгержмеген такырыптын к и ы н д ы ры н , автор HHeTiHiH жузеге аспай калрандырын жэне онын себебш айтура болады, шспеген, шындалмаран, кызыксыз да суреназ шырарманы сез кылура болады, ал 6ipaK тек кана жазушынын ниел жаксы екен деп, шырарманын мазмуны жаксы-ау, 6 ipaK эттен Typi жеп'спеген деуге болмайды. Шьжармада шырармадан тыс мазмун жок, шырармада кержген, орын тепкен рана мазмун бар. Сондыктан энпме осы бар мазмун туралы болу керек. Айталык, журтшылык С. Мукановтын «Тындагы толкын» романынын кемшшктерш сынаран екен. Сонда жазушынын идеялык барытынан баттиран кате тапкан- дыктан емес, образдарынын, сюжеттж курылысынын, Т1лiniH тары баска керкемдж куралдарынын желспеген- д !riне байланысты творчестволык сэтазджтер!- болган- дыктан сыналды. Шындыкты кей жерлерде ycTipT бей- нелеудж салдарынан элп айткан жеке тараулардагы с эта зд ж eMip кубылыстарын Tepic суреттеуге экеп сок- тырраны да бар. Ал енд1 муны жай рана керкемдж тур-

Д1 Н кемшшп деуге болмайды. MiHe, сондыктан да каз1р жазушы езшщ романын непзшен кайта жазып жатыр Fofi. Осы сыкылды орыс эдебиетшде болсын мейл!, ка­ зак эдебиетшде болсын яки баска да туыскан елдер эдебиетшде болсын, OHAipic пен колхоз eMipi такырыбы- на жазылран, 6 ipaK калын окушы кабыл алмаган жэне сол себепт1 есте калмайтын коп-коп шыгармаларды этап айтуга болар едь Мундай шынармалардын такы- рыбы туралы, авгорыньщ ниет-максаты туралы жаман- дап ештене айтуга болмайды. Эйткенмен оларды пар- тнялык шырарма дей алмаймыз, неге десешз, мунда коммунистке партиялык коркемонер тшмен бейнелен- беген, солай болгандыктан ол окушыга унамайды, eiuKiMiiiH журегш тербетпейдй угылмайды. Жэне де бул секши cypeHci3, сургылт, схемалы шыгармалар кат- кабат OMip шындырын жалац-жайдак niniiHMen бузып корсетед!. Мысалы, F. Слановтын «Дон асканынык» алрашкы нускасы осындай болатын. Автордын алдына койран такырыптын жаксы да кызыкты максаты кер- кемд1’к жуйемен жузеге аспай калган, схема бойынша дурыс белпленген образдар кансыз, кунарсыз болган- дыктан айкын, жанды образдар емес, сургылт, комеск! коленке боп шыккан. Ал I. Есенберлиннщ «Адам тура­ лы эн» деген, Н. Кузьминшн «Авария» дегеп повесте- р1нде шындыктык KecKiHi одан эр! булд1 рш п корсетка- ген. Бул жерде авторлардын тиянаксыз, Tepic тусМкте- pi «елел1 коркем шырарма жасаура созс1з KecipiH типзген. Ал енд! совет эдебиетшщ кернекп шырармаларын алар болсак— мунда тштен соз баска. Оларды халык cyflin окиды, жаксы багалайды. Олар Kicire эсер етедЕ журепн билейд1; санада онеге боларлык 13 калдырады. Мысалы, А. М. Горькийдш «Анасы», А. Серафимовичтщ «TeMip таскыны», А. Фадеевтщ «Тасталканы» мен «Жас гвардиясы», Н. Островскийдш «Курыш калай шынык- тысы» мен «Дауылда турандары», М. Шолоховтын «Ко- тершген тыны» мен «Тынык Доны», А. Толстойдыц «Петр BipiHiuici», А. Твардовскийдщ «Василий Терки- Hi», В. Лацистщ «Балыкшы баласы», М. Эуезовтын «Абайы», С. Мукановтык «БотагозЬ, F. Мусреповтын «Оянран олкесЬ т. б. нелштен окушысына эсер етедк несiмен окушы жанын тербетед!? Бул суракка жауап

ретшде айтсак: айкын бейнелеген коммунист идеясы- мен, шырарманы тутас мендеген жэне жене образдарра рух берген партиялык сез!мпаздырымен жэне жалынды максаткумарлырымен дер едш. Анырырак айтканда, авторлардын терен идеясымен сез!мппн керкемдж турде жаксы жузеге асуымен дер едш. Эйтпесе, эдебиеттв керкемлж тш н таппаган ой мен сез1мнщ моральдык та, эти*калык та, эстетикалык та acepi болмак емес, efiTKeHi олар керкемвнермен кайта жасаран ем1рдщ жа- ны мен каны емес, квркем образдардын жулыны емес, жай эншейш бос сездщ, куррак топшылаудын, жалан схеманын TeTiri мен т у й м тэр1зд1 квршедь Mine, осы себептен де В. И. Ленин Горькийдщ «Ана» романын Г. В. Плеханов сешлдй керкемдшке кигаш келетш саяси тенденииянын штабы деп 6ip жакты баралатан жок, жумысшы табынын улы рево- люциялык KypeciHiH шын болмыска айналгаи жанды идеясынын квркем KepiHici екешн квре бШп, бул шы- рарманы жумысшыларра пайдалы жэне дер кезшде шыккан кунды К1тап деп жорары баралады. Совет эдебиетшщ елеул1 шырармаларынын кай-кай- сысын алсаныз да, онын партиялыры каншалыкты кун­ ды, шыншыл, талантты шырарма бо.тып шыккандырымен бараланады. Ал сондай-ак онын к(ндылыры мен шын- ш ы л д ы ры OMipAiH катпар кубылыстарын каншалыкты терен кврсете алрандырымен жэне партиялык идеяны каншалыкты айкын тяппк образдармен бейнелегендт- мен бараланады. Н. С. Хрущев жолдас езшщ «Эдебиет пен искусство- нын халык eMipiMeH тырыз байланысты болсын» деген былтырры макаласында шырарманын партиялыры жазу- шынын партияда бар-жорына байланысты емес, такыры- бына байланысты емес, онын ком м унист урымына бай­ ланысты екенш ашып айтты. «Квркем творчествосында,— дед1 Хрущев,— партиялылык суреткерд1Н партиямен формальды табысуында емес, кайта онын сешмше, идея- лык позициясына байланысты». К ом м ун и ст урымдары суреткер упин «ем1'р кубылыстапына деген кезкарас мейлшше айкын, ол eiUKiMre де бешмделмейдк езш ез! кыстамайды, eMipfli коммуниста партиялык туррысынан дурыс керсету онын жан -rtaeri болып табылады, ол бул позицияда бер!к турып. ез творчествосында оны сактап коргайды». 408

Мунда eMip ш ы н д ы ры н коммуниста партиялык тур- рыдан суреттеу жазушынын «жанллеп» екенш дэлдеп айткан манызды программалык карида бар. Бул карида, б1ршилден, партиялык принцип таланттын шабытына, шынайы жан кубылысына зиянын типзедьмш деген шетелдердеп жаулар мен ревизионистердщ acipe Кызыл сездершщ жала, жалран екенш эшкерелейдн екшппден, партиялык принцип пен «ем1 рд1н ш ы н д ы ры н керсету» принцип! 6ip 6ipiMeH тамырлас, сабактас принциптер екенш анык дэлелдейдн Коммунист^ партиялыктын KyflipeTi неде десек, ол — жазушыны ец озат идеямен, ен озат кезкараспен кару- ландыруында. Ал, озат идея мен озат кезкарас eMip кубылыстарын дурыс танып, дурыс yFHHyFa жэне дурыс суреттеуге нэрыз керекп шарт. Егер жазушынын eMip ш ы нд ы ры н суреттеуде сэтш здт болса, ол партиялык принциптш кемшшп емес, партиялык принцип™ иге- рудш кемшшп, eMip фактыларын бьлудщ яки творчес- тволык тэжрибешц кемш ш п немесе таланттын нашар- ЛЫРЫ. Сондыктан шырарманын партиялыры женшде жал- пылама турде емес, накты icKe аскан туршде рана сез кылура болады. Жузеге аскан, •керкемдш тш тапкан, эмоционалдык эсер беретш партиялыкты рана шын бар партиялык дей аламыз. Будан туатын кортынды: совет эдебиетшде коммунистiK идея шынайы, квркем шыгар- маныц жаны болса, ондай шыгарма нагыз партиялык, шытарма, ал нагыз партиялык; шыгарманыц 6api — шын- шыл, квркем дм жаты ж еплген шыгарма. Осыран байланысты жуырда болтан 6lp эн п м ет еске TycipefiiK. Москвадан А. Сурков акын келш, Алматы и » теллигенциясымен кездесерде оран М. Эуезовтык «Абай» романын осы заман такырыбына жазылиан шыгармалар- дьщ катарына доджа бола ма деген сурак койылды. Бу­ ран Сурков мынадай жауап кайырды: иэ, эбден болады, неге десешз бул роман тарихи такырыпка жазылранмен, ондагы шындык осы заманныц жарыры тускен, осы за- маннын совет жазушысы туррысынан суреттелген шын­ дык. взШ н терт ютаптык эпопеясында М. Эуезовтын алдына койып, тамаша шешкен 1зН мчндеп— тарихи шындыктыц шынайы суреттерш жасап Отырып, казак халкынын бойында 1 штей шегш келген мол рухани куш- куатты керсету едр халыктын мойымас рухын, жаркын

келешеп унлн тайсалмай курескен саркылмас кайратын корсету ед1 , сонымен 6ipre орыс халкы мен казак хал- кыныц тарнхи калыптаскан улы достырынын кайнар булак кезш керсету ед1 дедк сен керкемсез me6epi болрандыктан Эуезов алга койран мшдетш аброймен орындап шыкты. Бул онын к о м м у н и с т ceHiMi мен эдебиегпк талантынын ерен ку- rniii дэлелдей алады. Ал ещц осы куш совет адамдары- нын коммунислк, интернационалдык тэрбиесше, к,ыз- мет ететш нарыз Ka3ipri заман рухында жазылран кере- мет корнем шырарма жасалуына мумкшдж турызды. Mi­ ne шырарманыц партиялыры дейтЫм!з де осымен тырыз байланысты. Бул жвшнде Н. С. Хрущевтык былтыргы тарихи енбегшде оте анык жазылран: «Егер коммунизм идеалдары жолындары, оз халкынын бакыты жолында- ры курес суреткердщ OMipaiK максаты болса, егер ол ха- лык муддесш, оныц ой-армандарын жактаса, онда ол кандай такырыпты алса да, ем1рдщ кайсыб1р кубылыс- тарын бейнелесе де онын шырармалары халыктын, пар­ тия мен мемлекегпн муддесше сай келедЬ. Эрине, осыдан келт, 6yriH ri совет такырыбына жак- сы шырармалар ж азу мшдет1м:з бэсенсщй екен деген урым тумауы керек. Ол Miидет б1зде em6ip элс'фемеуге raicT i. Партиямыздын XX съезшен кешнг! OMip тану ушш аттанган жазушылар жорыры оз заманымыз, ез замандастарымыз туралы лайыкты шырармалар беру максатын мол жемш берумен тындырура тшс. С онры 6ip-eKi жыл ш гадё туа бастаран, шет-жарасы Kopine бастаран шырармалар, коптеген жаца бастамалар бул жон1нде улкен yMiT кугпруде, сешм арттыруда. RipaK, тек аты жана такырып екен деп, шырарманын ойсыраран кемшшгше, шикшгше KemipiM, женшд!к жасамауымыз керек. Сондай-ак аты тарихи такырып екен деп, улкен шеберлжпен жазылран шын партиялык туррыдан жазылран кунды, керкем шыгарманы тары шеттетпеу!м1з керек. Кыскасы — Ka3ipri совет заманы- нын такырыбына Ko6ipeK шурылдану м!ндетш эрдайым бетке устай отырып, кай такырып болганмен, эдебиет шырармасына койылатын H eri3ri талаптан ешкашан тай- мау керек. Ол талап уштаскан уш принцшгпн туйМнен туран талап: партиялык, шыншылдык;, квркемдгк. Бу- лар совет эдебиетшде, со ц и а л и с т реализм непзшде 6ip 410

6ipiMeii ажырамастай кайнай бгпскен туракты да жетек- uii принииптер. Сайып айтканда, кепултты Советтер Одарынын жа- зушыларынын, онын кшнде бгадщ Казакстан эдебиетии- лер отрядынын алдары жазушылар съезше эз1рл1к ус- тшде, кеп т1лд1 совет эдебиетшщ коммуниста курылыс- TaFbi улы мждетш талкылау устшде айрыкша зер салып, кешл аударатын мэселесшщ 6 ip i— эдебиет шырарма- ларынын коммунистке идеясы мен максат-мудделершт ашык, айкын болуы жешнде де, OMip ш ы н д ы ры н терец бейнелеп, керкемдт касиеттершщ MiHci3, мултжаз шы- руы жоншде де нарыз марнасында партиялык, болып шы- руын карастыру болып табылады.

СЫН КЕРЕК Совет Одагы Коммунист партиясынын XX съезшен KeftiHri дэу|рде казак эдебиетшде туран улкен ерлеу каз1рде алеашкы жемктерш 6epin, кернеюл табыстарын керсетш отыр. Сонры exi жылдын тэжрибеа XX съездщ: халык eMipiMeH тырыз байланысты болу, ол вм1рде бо- лып жаткан процестерд! егжей-тегжешне дейш терек бйпу, толыккунды керкем шырарма турызудын ен басты шарты деген дана нускауларынын дурыстырын да, дер- кезшде берыген нускау екенш де эбден ыспаттады. Осы дэу1 рдм ш ш де туыскан коммуниста партиянын шакы- руына жауап есебш де поэзияда, прозада, драматургияда туран шырармалар каз1рде казак совет эдебиетшщ онан сайын улгайып, терендеп бара жаткан арнасына тын да соны aFbiH боп куйылып отыр жэне таяудагы уакыт ш ш де будан да зор табыстарга жетер деген умгг туры- зады. Республиканын акын, жазушыларынын жэне кино сненаршн жасаушыларынын тын игерунй данкты ерлер жешндеп кептеген елендерк очерктер1 мен энг!мелер1, фильмдер1 , Муктар Эуезовтш Индия туралы жана очерк- Tepi, С. Мукановтын «Тындары толкын» романы, F. Мус- тафиннш «Дауылдан кейш», X. Есенжановтын «Ак Жай- ык», 3 . Шашкиннщ «Жет1суда» атгы Азамат соры сы ту­ ралы романдары, Т. Актановтын «КаЬарлы кундер», Э. Нурпеи1совтын «Куткен кун» атты Отан соры сы такы- рыбына жазылран романдары, 3. Кабдоловтын «0M ip ушкыны», Т. Нуртазиннщ «Мурат» атты совет жастары- нын OMipiHeH жазылран повестерк Т. Жароковтын «Кум- дагы дауыл», Бекхожиннш «Инженер Ахтаев», Э. Тэж1- баевтын , «Портреттер», К. Жумалиевтщ «Достык пен Махаббат», Ж . Молдаралиевтш «Жыр туралы жыр», 412

Д. Эбкпевтш «Таудагы ту», М. Эл1мбаевтыд «Курбым- нын кунделИ», F. Кайырбековтын «Дала конырауы», Ж- 0м1рбековтын «Батырдын калыддыры» атты поэма- лары, сол сиякты F. Ормановтын, С. Мэуленовин тары баскаларыныд жада лирикалары, 9 . Тэж1баевтыд «Май­ ра», «Жалрыз араш— орман емес» атты жада пьесала- ры, Э. Эбдаевид Ka3ipri заман такырыбына жазылран «Kim менщ экем» пьесасы орлеп ecin келе жаткан казак эдебиетшж алга карай орасан tarepLnen бара жатканы- на, осу жолында мол мум'кшшшг! бар екешне толык айрак болып отыр. Алайда осында аталранныд 6api б1рдей, осы куш жа- зылып жаткан дуниелердш 6api б1рдей идеялык-керкем- дж жагынан MiHci3, кемелше келш тур деуге болмайды. Бул эбден табдри нэрсе. ©Mipre, оныд курдел! кат-ка- баттарыныд бурын мэл1мЫз болран соды салаларыпа бойлай Kipy мждеп жазушыларра осы киын енерпаз- дык жорырында ерегкше комек керсеилуж талап етедд Партиямыз, оныд лениндж Орталык комитет! жэне «Эдебиет пен керкеменер халык OMipiMeH тьжыз байла- нысты болсын» деген макалаларымен Хрущев жолдас Совет жазушыларына осындай жэрдем етудж тамаша улгжерж керсепп отыр. Осымен байланысты эдебиет сыны да ерекше мадызды роль аткаруы тшс. Эдебиет сыны ем1рмен тырыз байланысты болудыд коммунистж идеясын, эдебиеттщ партиялык жэне халыктык эдебиет atenfliri жвнждег1 идеяны жазушыларра накты эдеби материалдарга, корнем шырарманыд езше тэн кубылыс- тарыиа суйене отырып, зор бш мдш кпен, шебер тусшд1 - pyi шарт. Эдебиет сынынын мадызы олш еуаз арта тусужж тары 6ip ce6e6i — Эдебиет сыны колжеткен та- быстарды пркеп кана отырмай, жазушыныд шыгарма- сындэры олкылыктарды, кемшшктерд1 кврсетш кана коймай, сонымен 6ipre онерпаздыктыд нелер сыннан ет- кен дурыс кубланамасы боп табылатын содиалиснк реа­ лизм принциптерш терен де жаи-жакты талдап 6epyi мждет, сейт1п осы принциптерд1 жазушылардыд тугелдей етене менгеруже комектесу! кажет. Айта кету керек, К,а- закстанныд эдебиеп сиякты, эдебиет сыны мед эдебиет тану ici де Совет Одары Коммунист партиясынын XX съезжен кейж осы багытта белгйп табыстарра жетн. Е. Ысмайыловтыд акындар туралы, И. Сильченконын Абайдыд енерпаздык ом1рбаяны туралы монография-

лык енбектерк казактын корнекп жазушылары жоншде: М. Эуезов туралы А. Нуркатовтык, С. Муканов туралы Т. Нуртазиншц, F. Мустафин туралы С. Кирабаевтык, F. MycipenoB туралы Т. Актановтыц эдеби-сын очерктер1 жарыкка шыкты. Казактын тукрыш эпопеясы — М. Эуе- зовт1н «Абай» жэне «Абай жолы» романдары жайында жане корнем аударма жоншде Казакстан сыншылары- нын такырыптык макалалар жинары басылып шыкты. Улы Октябрь со ц и а л и с т революциясынын кырык жыл- дырымен байланысты жэне жазушыларымыз бен акын- дарымыз — М. Эуезовтщ, F. Ормановтын, Э. Эбшевтщ, К- Жумалиевтщ ,С. Омаровтын, Ш. Хусайыновтын, тары баскаларынын юбилейлерш этап отерде, б1здщ эдеби сыишылар туыскан совет эдебиеп yuiiH куаныш, мак- таныш сез1мдерше беленген коптеген макалалар жазды. Бурынгыдан калган эдеби муралар жешндег! мэселе бойынша каз1рде айтыс етш жатыр. BipaK эдебиет сы- нынын Ka3ipri epeci мен д эр еж еа оран койылып отыр- ган вскелен талаптарды канараттандыра алмайтынын да этап керсету1м1з THic. Турасын айтсак, эдебиет сыны эдебиет!Mi3fliH дамуынан элдекайда артта калып отыр. Бул жардай эдебиет1м1здщ жауынгер жанры — сынныц жайы.кум yuiiH б1зде KayinciHy сез1м!н мыктап турыза- тыны эбден занды да, вйткеш эдебиет майданынын ал- д ы н ры шеб1нде болмаска, эдебиет пронесши дамуына белсенд! эсер етпеске эдебиет сынынын Tiirri де правосы жок. Эдебиет сынынын артта калып келе жатканын ай- ту — бул, эрине, жаналык емес. BipaK тэжрибеге Кара­ ганда, мундай жалпылаган жинактаган кортындыдан icne ешкандай пайда жок кершедо. Сондыктан эдебиет сынынын 6 yriH ri KyHri кокейтесп мэселелер1 туралы, сында не жетпей жатканы жайында накты сез кылуы- мыз керек, ceftTin, дэл осы мэселелерд1 катеру, шешу iciHe барлык назарымызды аударуымыз кажет. Казак эдебиетшдег! сыннын кемшшктер! жайлы айт- канда б!з казактын эдеби сыншылары жеткшкс!з, олар- дын енбектер! аз демекпл eMecni3, эсте олай емес. Bip жаксы жер!, Совет uayipiaae ол ондай тапшылыкка кездескен де жок. Эдеби сыншыларымыздын каз!рде кандай мш детп де аткаруга кабшеп жететш тэжрибелГ кадрлары бар жэне талантты жас кадрларынын эжеп- Tayip улкен отряды бар. BipaK, жазушыларымыз сиякты, 414

кептеген сыншыларымыздары кемшшк с о л — олардын eMipfli терен зертеп б1лу1 жеткшкЫз, мше кем-кетжтщ ce6e6i осында. Ал мунын м а ш а — ондай сыншылардын гиюрлеу жуйесшде, сез туйждеужде эдеби шырарманын 6Mip шындырына сай шыккан-шыкпаранына талдау жа- сайтын, 6aFa беретж басты влшем, басты тиянак жок деген сез. Сыншы ем1рдж озж жазушыдан артык бшме- се, кем бжмеуге THic, тек осындай сыншы гана uibiFap- мага дурыс талдау жасай алады, авторра пайдалы нус- кау бере алады. Б ул— талассыз карида. «Евгений Оне- niHfli» орыс eMipiHiH энниклопедиясы деп тапкан, бул данышпандык шырармага аса терен талдау берген Бе­ линский сол OMipfli Пушкиннен кем б1лмегеш айдан анык. Ал б!зде сыналгалы отырран шырармада бейне- ленген объект^ бжмейтж, copFa карай, ©Mip материал- дарын зерттеуд1 кажет деп те таппайтын б1рсыпыра сын- шылар шыгарма туралы пЫр айтады. Рас, ондай жаланаш батырлар саны барган сайын азайып келед!, 6ipaK ew ip кубылыста'ры жвншдел бш ммен каруланган сыншылардын саны да кебейш отырран жок. Кайран калдыратын 6 ip нэрсе— партиянын XX съезжен кей!н, ©Mip TepeKine бойларалы, калын букарамен араласкалы колхоз, совхоздарра, тын жерлерге, onaipicTepre, жана курылыстарра барып, кайтып жаткан жазушыларды KopeciH де, амал не, ондай сыншыларлы кору киын. Егер шыгарма жазу ушш осындай жерлерге барура сыншы- лар руксат пен каржы сураса, Жазушылар Одагы ондай сыншыра ан-тан боп, сеншюремей карайды, бейне мат­ рос орнына кемеге тургысы келген зоотехник болар ма ол 6ip! Ал онын бержарында ©Mip кубылыстарын 6uiMeyi немесе жеткшкшз 6uiyi сыншылардын эдебиет койFaн накты, толгагы шскен мэселелерлен корка сорып, тай- кактауына, эдебиет сынынын актуальдк жауынгер мж- деттершен бултаруына ен басты тиянак, алдын ала себеп болады. Шынында да, казак прозасынын cokfu жылдар- да acipece Ka3ipri заман такырыбына жазылран елеул1 шырармалары: Ахтановтын «КаИарлы кундер», 3. Шаш- киннж «Уядан ушканда», 3. Кабдоловтын « 0 M ip ушкы- ны», X. Есенжановтын «Ак Жайык», Э. Сэрсенбаевтын «Толкында турандар» романдары, F. Кайырбековтыц «Дала конырауы», Д. Эб1ловтын «Таудагы ту», X. Бек- хожиннж «Инженер Ахтаев» поэмалары тагы баскала- ры жоншде эдебиет сыны жумган аузын ашпай, немку- 415

райды карараны н не деп туе!нуге бо л ады ? М у н д а й рет- терде аз рана адамдар тобы шырарманы секцияларда талкылап, эдебиет сыны Ж азуш ы лар Одарынын кабыр- расынан сы ртка ш ы кпай ты н ы яки ен эр! кеткенде сез е т ш п отырран шырармара кенкарымды тал д ау беру ор- ны на ж аттанды, даусы з корты нды лар шырарып, керкем эдебиет шырармасы н б 1ры«рай даурыра мактайты н неме- се ж ер-ж еб1рше жете ту к ы р та ты н суркай, су й ы к рецен- зиялар баспасез бетГнде пайда бола кетеп'ш байкалып жур. Ж а н а ж аза бастаран жас талаптардын баспасез- де жарияланран ты рнак алды шырармалары женшде ж азы лран м акалал ар мен рецензияларда да осындай сы нарж акты к кем ш ш ктер бар. Ж алпы эдеби дэрежеш темен осы м акалалар ж ас авторлардык сыншылардан ecririci келетш yM irrepiHe ж а у а п бере алмайды, олар м уктаж боп отырран акыл-кенесп айта алмайды, шы­ рармара ж ан ж акты талдау жасай алмайды. Мэселен А . Б айтанае вты н « Ерденнщ ба.сынан кешкендер1», 3. К абдоловты н «© M ip уш к ы н ы » повестерк К.- Кешш ев- тщ , А. Ш амкеновтын, Т. Ш опаш евтш тары баскалары- нын олендер жинары женшде жазылран макалалар осындай. Б улар д а шырармара берьлген бара бар да, на- FU3 эдеби талдау жок. Эдеби шырарманы сынауда бы- лай ш а ф актура ж а зу э д ган колданура OMipflin курдел! процестер1н бш мегендщ 6ip себеп болса, осы процестео- д! керкемвнердш е зш е тэн куралдарым ен бейнелейтш эдебиеттж к убы лы с зандары н б ш м е у ш ш к — екшин се- беи болып табылады. Ш . Хусайыновтын «Ерт!с жарасын- да» пьесасы ж енш дегк Б. Уа х а то вты н макаласы осын­ дай эстетикалык дэрменаздж тш , бейшаралыктын айкын у л п с ь Рас, бул ш ы рарманы драм а тургты н кернеу сэт- а з д ж к е у ш ы р ау ы деп есептеп, м акаланы н авторы да керермендердш жасаран кортындысына косылады. B i- р а к мундай кор ты н ды ны он ы н не нэрсеге нег1здеп ж аса- Ранын TyciH y акы л ж етпестж 6ip ж умбак. М а к а л а пьесаны н авторы н м адактап, К аза к ст а н д а театр мен дра. м атурги я ны дам ы тудар ы о н ы н рол1 мен м аны зы н дэрш- теуден басталады. О с ы л ай ш а ж ар ам саксы п, KeuiipiM 0TiHin алран ю р к п е д е н кей1н пьесаны н м азм уны дереш- л е у тур д е кай та айты лады , м акал ан ы н у ш тен 6ipi осыган арналады. Осыдан сон м акала авторынын сез топшыла- уында, ой талрауында булж ы м ай колданылатын «эстети. калык» каридалар мен влшемдер баяндалады. «Социа- 416

л и с т реализм туындысын шырарма ететж — eMipre тэн ш ынды к, драм а ететш — eMipre тэн тар ты с» дейд1 бул «кагида». б зш е н e3i белгми, мундай сауатсьп кагида сынауга да турмайды, 6ipaK бую л макаланын сипаты осы «кагида» бойынша белпленш отыргандыктан, бул былык формуланын марнасын аныктамаска лаж жок- Аталран «кагида» бойынша, с о ц и а л и с т реализмде шы- гарм а деген 6ip угы м да, драм а деген баска урым, eMip ш ы н д ы р ы деген 6ip у гы м да, курес деген баска урым бо- л а ты н сиякты. Бейнеб1р: пьеса, ш ырарма емес те, курес eMip ш ы н д ы ры емес секшдь О сы урымдардын шекара- сын «терен ойшылдыкпен» сызып керсет.п, сыншы дереу б!ркатар сурактар кояды: «Ендеше «EpTic жагасында» пьесасында сол ш ындык пен тартыс кандай? КаЬарман- дардын м ш ез-кулкы мен каракет-кылыгынан керш етш идеялы к м эн-MaFHa, философиялык концепция к ан ­ д а й ?» — дейд1 де, ез сурагы на e3i ж ау а п 6epin « Б у л ш ын. ды к емес!», « Б у л курес емес!», «0м1рде булай болмай- ды!», « О лай болура тш с емес!» — деп, с ы нш ы ш орт кесе- дь Мэселен, ол авторга совет емм етш щ кас жауын касар ы скан кайсар ж а у eTin керсегпн, ту тк ы н орында- рында кай та тэрбиеленш ш ы к ка н адам eTin керсетпедщ, деп кш э тарады. «Керкем шырарма заны бойынша, Асыл. разы тип тулга — тузелмейтж кисыктыц, жазылмайтын мерездщ бейнесп Со н д а осындай ту л га 6i3fliH eMipre тэн ш ынды к па екен? Эрине, жок». Сыншы ны н ой жуйесш щ аркауы осы. Ш ыны нда Асылразы образынын кш аратты- л ы ры , сыншынын айтканындай, кайта тэрбиелеуге кен- бейтш кайсар ж а у eTin керсет1лгенд!пнде емес, Kahap- м анны н ic-apeKeTi, к ы л ы р ы , керкеменер тургы сы нан дэлелденбегендтнде, драмалык ситуациялардын жасан- ды лы гында, осы ны н салдары нан тек Асы лразы FaHa емес, пьесадары персонаждардыц барлык характерлерМ ц ашылмай калрандырында. Шырарманы б1ртутас туынды есебшде, ал оны н жеке элементтерш 6 ip 6 ipiMeH езара байланысты турде талдау орнына, сыншы жеке образ- дарра: «Бул кандай ш ындык — жалпы ш ынды к па элде ж алкы ш ы н ды к п а ?» — деген сиякты кай дагы 6 ip дерею де epci елшем туррысынан бага бередп М а кал а авторы- н ы ц т ш де, оны н п ш р л е р 1 сиякты, ерескел даракы , то- пас тйл, дэл осы туста ту р д щ м азмунра сайма-сай келге- HiH TinTi айкы н ыспаттайды. М е н бул макалара эдей1 Ke6ipeK те егжейлеп токтал- 2 7 -М . Каратае 417

дым, неге десешз кунделштч баспасез бетшде оКта-текте ж ар ия лан ы п журген сын ецбектерш щ к е п ш ш п н щ -а к дэ- р е ж е а осы м акалам ен тектес. Ы ры сы м ы зга карай, мун- дай ецбектердщ саны кау ы р т азайы п келедц 6 ipaK, 6 ip OKiHiuiTi жай, осындай д у м б ы е з м акалаларды ыплсты- рып ш ы гар аты н салуалы , б ш г ш к п эдеби-сын енбектер! аз ш ы гы п ж ур. Эрине, эдебиет зерттеуцйлер1и ш д щ соц- гы ж ы лдар да каз а к ты н кернект» ж азуш ы лары н ы н енер- пазды гы на арналган эдеби-сын очерктер1 ту р ш д е п мо- н ограф иялы к ецбектерш щ ж а р ы к « e py i куан арл ы к жай. Э ттен, осы енбектермен ж арыса, эдебиет еибрж щ аса мацызды кубылыстарына деркезшде ш ир ак YH косатын, атсалы саты н, эдебиет1м1зд щ д ам у процесше белсещц ы кпал ж асайтын encip де к а ж е т макалалардын шыгып ту р м ай ты н ы -ак жам ан. О сы д ан келш, профессионал- сынш ыларымыз эдебиет тарихын академиялык зерттеу- Д1Ц ж а н га ты н ы ш м екеншен орын теуш, ж ауынгер эде- би с ы нны н алды н гы ш ебш э л а р е тш алды бипем деген ой туады. Ал, расында, сыншылардын куш бупн терец тал- дауы н, ж и н ак тап кортуы н, эдебиет процесше белсене араласуын талап етш отырган Ka3ipri замай эдебиеп дам уы н ы ц актуальды, зэру мэселелер! каи ш а десещзшЛ П р о з а н ы ц Kiiui формалары , лирика, роман, поэма, са­ тира, эдеби м ураларды енерпаздыцпен пайдалану, кер- кем аударма, эдебиет1м1зд1Ц дам уы ндагы басты бей1мд1- л ы ж е ш н де п мэселелер кййртпей ш еш уд1 кутш отырган мэселелер; бул мэселелерд1 шешуде сынш ылар басты роль атцар у га THic. Эдебиет мэселелерш б!з аз талкы - лаймы з, аз егесем1з. Т уы скан эдебиет1м1здщ тагдыры, онын проблемалары, жанрлары, шыгармалары жвшнде ш ы н ы кластан, ж а н теб1рене сы рласу ж агы б 1зде жет- к ш к а з . Эдебиет!м1зд1 адал журекпен суйетш, оныц эр- 6 ip ж е п с тш ш е куан аты н , ap6 ip сэта зд ш ш е куйш етш сы нш ы ны ц ы кдасты , эдш , ж ан ы те б 1ренген yHi ест!лген- дей ж ал ы н д ы да, к у ш тар л ы м акалаларды сирек окуы- м ы зга тура 'келетпп де осыдан. Расы нда, тек осындай ун гана окушыныц журепнде от тутатып, жазушыга куш л ы кп а л ж у р п з е алады foA. ©Mipfli бейнелегенде ж азуш ы - н ы н iin пы сты р арл ы к, солгы н суреттер ш им айлауы на хакы жок, сол сиякты, керкем ш ыгарма туралы сыншы- ны н да iiu пы сты ры п сал кы н да солгы н ж азуы н а хакы жок. Ж а ксы да кы зы к ш ыгармалар туралы да, иашар нэрселер ту р ал ы д а ж азган ы цды о ку ш ы вз кезш ен ке- 418

pin, колымен устарандай, теб1рене, толки сезшгендей, сы нш ы ны н куш тар лы сез1мен ж алындарандай боЛсын. Ж а н д ы да ш ир ак ж азу — даурыга ш аттан у иемесе ел1ре аш ы н у деген сез емес, эрине; ж анды да ш ирак ж азу — эдебиет кубылыстарына немкурайды, самаркау болмау •керек, оган бы лты ргы карды ц ж айы н сез кы лгандай ка- р амау керек деген сез. Мэселен, М . Эуезовтьщ терт том- д ы к эпопеясынын аякталуы сиякты эдебиет1м1здеп куа- ны ш ты у аки га тур алы немесе III. Х усайн о вты к «EpTic ж агасы нда» пьесасын жазып, творчестволык сэтаздш ’ке ушырараны туралы калайша немкурайды, сылбыр жа- зуга болады! Солай бола турса да, М. Эуезовтщ «Абай» жэне «Абай жолы» романдары женшде сыншылардын жазгандары тур алы « К а за к эдебиет!» г а зе п н щ былтыр- ры 6ip есеп-хабарында сыншыларды жазрыру сарыны байкалды; газет шырарманын касиеттер1 туралы азырак та ынсаптырак, ж азуды, к е м ш ш п туралы ‘кебiрек те катты рак жазуды талап erri. М. Эуезов — улкен жазу- шы, мактауга м уктаж болып отырган жок, сыннын кан- дайын болса да кетере алады, сондыктан оны кеб1рек сы нау керек ед1 деп дэлелдеуге ты рысты газет. Газеттщ устанран осы барытында 6ip Fana дурыс дэн бар: ол — сынш ы сы науы керек деген талап. Ш р а к тутасы нан ал- ганда бул барыт «сын» деген сезд!н м агнасын 6ip ж акты Tycinin сыннын мшдеттер1 ж е нш де п Tepic niKipre непз- делген. Б1р;ннйден, сыннын M a m ci— ш ырарманы м ш де гп турде балагаттау, микроскоп аркылы онын шынайы жэ­ не ж орамал к е м ш ш кте р ш кайтсе де i3flecTipy керек де­ ген сез емес. С ы н дегешм1з — шырарманы тутасы нан алып, терен де ж ан -ж акты зерттеу, тутас эстетикалык туррыдан шырарманын образдарымен онын керкемдш ком поненттершщ , букнп ж уйесш тал д ау деген сез. Б1рын- рай «кем ш ш ктерд!» рана (здеепрмей, шырарманы тек осы туррыдан талдаганда рана онын шынайы касиеттер! де, 'кем ш ш ктер! де аны к ашылады. Екшипден, сын тек жазушы унйн жазылып поймай, окуш ы унпн, журтшы- л ы к уш ш де жазылады. Сондыктан шырарманы марк- систш-лениндш эстетика туррысыман сындарлы талдау- дын, жазушыра тшелей жэрдемдесетМ былай турсын, сонымен 6ipre корамдык-тэрбиелш улкен манызы да бар. Пушкин, Лермонтов, Гоголь туралы журтшылыкты ау- зына караткан макалаларын В. Г. Белинский э л п атал- FaH ж азуш ылардан repi де nopaMFa арнап ж азган бола-

тын. ¥лы ж азу ш ы л ард ы н енерпаздыгына 6 aFa беру, ту- ciny, ол ш ью арм аларды хал ы кка та н ы ту юшде, олардын узд!к шьюармалары аркылы талай-талай ypnaicrapFa эстетикалык, тэрбие беру iciHfle бул м акал ал ар ды к ора- сан зор роль аткарраны ж уртты н бэрше аян. Сондыктан «Казак эдебиетЬ редакциясынын сыншы эрдайым жа- зуш ы ны бетке устаура тию, «ж а зу ш ы сы нга м ук таж ба, м у к та ж емес пе?», « Ж а з у ш ы сын кетере ала ма, кетере алмай м а ?» деген принципке суйену! тию , деп теория- ш ылауы мейлшше саяз да сы нарж ак кисын. «Сы н ш ы сынау керек» деген дурыс та накыл тужы- pbiMFa кай та оралып ай ткы м ы з келгеш: сы нш ы лар 6i3- де аз сынайды, нашар сынайды. Эрине, сыншылар жана ш ы рарм аны онды -солды ж ам анд ай берсш демейм1з, тек эдебиеттщ кептеген кекейтестк зэру, жанды кубылыста- ры жешнде олардын ундемей калатындарын айтамыз. Б уд ан б!рнеше ж ы л эдебн муралардары жэне Ka3ipri советт1к эдебиет1м !здеп ен тац д аул ы ш ырармаларра на- дандык, нигилистж шабуылдар жасап, дулей белсендшк KepceTin келгендердш ундемей кал у ы эбден т у с Ы ю п (он- д ай л ар ездер! де аз бо л аты н ), 6 ip aK лаж . не, эдебиет сы- ны нда тал ай ж ы л д ар бойы на пайд алы да керекп мак'а- лал ар ж а зы п журген с ы нш ы л ары м ы зды н да кеб1-ак осы куш ундемей K erri. Сы нны н кенжелеп калуы нын баска себептер1мен катар, эдебиетиллер арасы нда сынга тез- б е у ш ш к, сынды жек керу эдетш ш epic алуына мыкты себеп осы болы п отыр. А к ы н д ар д ы н зэрл! эпиграммала- рыныц бэр! дерлж сыншыларра арналатыны, акындар­ дын бул эпиграммаларын тандамалы шырармаларынын ж и н ак тар ы н а е н п з ш оты рраны куп ия сыр емес. Сы н- ш ы л а р д ы н ездер!нде он ер пазды к ж о к, олар ездер! ш ы р ар м а тур ы за алм айты н, тек- дары нды л арды кундейтш адам дар деген ке зк ар а с э л ш е бар. С ы н ш ы эдебиеттег! ж аксы нэрселерд! анык Kepin, бар даусымен осы туралы тайсалмай айтканда да ж е кке р й н ц т болып^ калатын ж ай л а р бар, неге десеш з осы ж акс ы н ы н 03i кш Ш реулер- д! куан тп ай , ы засы н келт!рет!н кер ш едь О л — ол ма. Эдебиетш!лер арасында ыкпалы зор жазуш ыныц сынды мойындау ормына, сынш ынын элегш аспаннан келлре ж азд а га н ы си якты ф акты л арды да б!лем!з. Тжелей ме, ж а н а м а л а п па, oftTeyip осы лай !стелгеннен кейш, с ы нш ы ­ нын бастан кеийрген мундай «ракаттарын» кайталагысы келмейтш! де тусйншл. 420

Таяуда сы нш ы лардын М о скв ада етк1з!лген кенесшде белорусе сы нш ы лары ны н 6 ipi осы ж е тн д е : «Сы н ш ы сы- HayFa тш е, 6 ipaK OFaH OMip суру де *керек!»— деп тым катты айты. б зш е н 03i белг!л!, аж арра карамайтын, турашыл, жауынгер сыннын э л а ре п кетуш е себеп болган да осы сынды суймеу жардайы; онан сон ешуакытта да «кате- леспейтш, ейткен! e3i ешкандай niKip айтпайтын, ешюмд! «рёнжггпей», жы п-жы лмарай м акала ж азаты н «типыл» сынш ылар тигпнщ кы рналуы на да себеп осы. B ip a K сын­ ды суймеупллердщ сынга карсы козкарастарынын жай- сыздыгынан коркып, сыншылардын ез ерюмен курал тастауы н актаура Tinfi де бйлмайды. «Ш епрткеден ко- р ы к кан eriH е кпейдЬ дегендей, ез басы ны н камын коз- деген адам сынш ы бола ала м а? Туы скан совет эдебие- TiniH тардырына жаны ашитын сыншы шынмэнешде ж аксы нэрселердк немел!не келген корнем ш ырармалар- ды суйш пенш ш кпен этап OTeTiHi сиякты, эдебиет!м!здег1 соракылыктарды, жалрандыкты, ж асанды лыкты да кер- мей тура алмайды, мундайларра кэзш ж ум ы п отыра ал- майды. Сы н ш ы н ы н кызмет! ж уртты н бэрш е б1рдей жара бе рм е йтМ бесенеден б е л г ш акикат. ЭЫресе ж азуш ы ны ырза кы л у киын. Сы н ш ы н ы н талайы осы. Алайда совет- TiH эдебиет сынш ысына бул коркы ны ш ты талай м а? Ж ок, коркы ны ш ты емес. Каласаныз, бул Tiirri кы зы к та, к у р м е п ! талай. К о м м у н и с т партия б!здерге, совет адамдарына, к о р э м д ы к мудделерд! ез басыннын мудде- лер!нен жогары кою ды уйретедь ешк!мн1н де аж арына карамастан, жумысымыздагы кемшш ктерд! батыл сы- науды, езд1 03iMi3fli сынауды талап етед!. К о м м у н и с т партиянын бул уставтык каридасынын эдебиет' да мыту iciHe де ерекше макызы бар. П артия совет эдебиетшде сынды ер;стету керек деп уйпетумен 6ipre, адал кызмет- керлерд! меш андык менмен1шлд!ктщ , уса к данккумар- лы кты н ш абуылдарынан коррай отырып, сын мен озара сынды ерштету жардайларын кам там асыз етедй Сон- ды ктан жазуш ы лар арасында корнект! эдебиетш!лер тарапынан cbiHFa торы ш арш а тозбеуш!л!к к е р М с т е р М н 6 iJiiHyi эдебиет сынынын ж ауынгер де. ип'л!кт! мшде- TiH аткаруына кедерг1 бола ала м а? Ж ок, бола алмайды, болуга TnicTi де емес! Эрине, осымен байланысты Ка- закстан жазуш ы лар О дарынын партия уйымы улкен, ж ауапты мшдеттерд! орындаура THic. О л о з Ы н тэрбие- 421

л к жумысын ecti, жолдастык сынды ерютетуге колай- л ы келетш icKep, партиялы к жагдай жасауга, жазушы- лар ортасыны н ауасын: «сен тимесен— мен тимеймш, бады рак кез!», «бэлесшен аулак», «достык, агайыншы- л ы к катынасты бузы п кайтем1з» деген сиякты nripix, при н ци пкз салттардан, ж ас та деш таза эдебиет1м1здак еркендеуше зиянды жайлардан тазартуга багыттауы THic. BLnriniKTi, идеялык, эстетикалык ж агы н ан ж е т к ш к п каруланган, эдебиет кубы лы стары н угы н у тэ с ш н д е ком- мунист1к принниптерд1 колданатын; партия уйымдары мен совет о кы рмандары ны ц калы н топтары унем1 кол- дап оты рган эдеби сын кейб1р м енм енш м эдебиетайл дерден анагурлым кушэтрек. EcTi де эдкпегп сынга карсы бас кетеретш ж азу ш ы каз1рде табы лм ауы м ум кш деп те ойлаймыз 6 i3. Б ар пэлекет мынада: б1зде, сын макала- лары, кейде буйрек бурма сынарж ак болатынын былай койганда, кебшесе сапасыз, би й м аз, немесе сауатсыз жазылады. Сыналган жазушынын наразылыгын тугыза- тын, ызасын келт1рет!н де кебшесе осындай макалалар. С он ды ктан эдеби-сын енбектерш щ дэрежесш элдекайда ж о гары кетеру1м1з Miидет, бул енбектерде зор б ш м д ь лж пен социалистж реализм нш ж огары эстетикалык та- лап тар ы тургы сы нан ш ыгарма терен талдануы керек. А к ы н К- К е ш ш е втщ елендер ж и нагы туралы Ш . М уха- меджановтын, яки А. Байтанаевтын балаларга арналган noeeci тур алы А. Н ур като вты н « К а за к эдебиет!» газетш- де ж арияланган м акалалары туралы не айтуга болады? Б у л а р — KiTanKa ус пр т, кекейге конымсыз бага берген- нен баска т у к айтпаган, титы м дай хабар эншейш. А м ал не, к еп теген сын м акалалары мига да, журекке де н эр бере алм айты н осындай рецензия дэрежесшде жазылып жур. Сы н макалаларында эдебиетп дамыту- д ы н п р о б л е м а л ы к мэселелер1 ш еи й лм е й тМ былай тур- сын, TinTi к е т е р ш п те оты рган жок, елеул! коотынды- лар, жинактаулар да жасалып отырган жок. Партиянын X X съечшен кей1н э д е б ч е т 'М 'з д щ дам уында epic- алып отырган багыттар мен беШ мдктердк жазушылардын ка- 3ipri заман такырыбына бой уруын, улкен полотнолар тугы зуга талаптануы н, поэма, сатира ж анрлары ны н ер- кенлеуш, у с а к такыры пш ы лды кты, проза мен поэзияда Kiiui ф ормалардын кенжелеуш 6ipTe-6ipTe ж ою жайла- рын мысалга алайык. О сы -курдел! процестердш бэршде

де коммунис-пк паптиялы к п ри н ни тл бейнелейтт элеби сын белсенд! де барыттауш ы роль аткаруы THic, болып ж атк ан кубы лы старга дурыс 6aFa 6epin. дурыс талдауы Кажет, олардары д е т таза, ж аксы бастам алаоды дер кезшде байкай 6Lnyi керек, жарымсыз ш ылауларды де- реу, epicin узартпай тойтарып, emipin отыруы шарт. С вз жок, жазушыларымыздын Ka3ipri заман такырыбына бой уруы — тамаша кубылыс, бул бастаманы мейлшше колдап, баянды eryiMi3 кажет. B ip aK осымен 6ipre кор- к е м д ш ш т нашарлырына эсте KeiuipiM етпеуге THicni3. А ктуальд! гакы ры пка жазылран екен леп, ш ырарманын керкемдЫ жары жетйлмегендтн суркайлырын, нашар- лырын ж уы п-ш аю га эсте болмайды. Ш ы н ы н айтсак, га- тап басуш ы орындарымыз бен редакторларымыз кыз- рылыкты шырармалармен катар мулле нашао, сопрын ш ырармаларды да жариялап, осындай кеилр1м паздык ктеп отыр, сыншыларымыз мундай жарлайра тозш, ы мы раш ы лдык етуде. Мэселен, ты н жерлерд1 игеру та­ кы рыбына олен, очерк, энпмелер турш де нелер стерео­ ти п а к, натуралды к нэрселер баспадан шыкты. Ж а зуш ы С. М ук ано в ты н «Тын.лары толкындар» атты осы такы- рыптары романы журналда жарияланды; бул романнын елеул1 олкылыктары, к е м ш ш кте р 1 бар,— сюжет-компо- зициясы болбыр, стил1 KepiKci3, образдары керкемдЫ жарынан nicin жетшмеген. Т ы н жерлерд1 игеру такы ры ­ бына сценарий де жазылды, осы сценарий бойынша, ул- кен такыры пты мулле жудетш, беоекееш KeTipin *копсет- кен «Б1з осында турамы з» деген кинофильм де жасалды. Эдеби сын осы кубылыстарра дереу кш пп'п, елеу-ni кем- ш ш к т е р ш кепсету аркы лы оларра дер кезшде лайыкты бара берген болса, кандай и г ш к п ic Ытеген болар еде О сы ны н о зi сын тарапынан авторларра да, окушыларра да. керсетшген комек болып табы лар елi, осынын 03i эдебиет iciHiH жанды пронесше белсене араласканлык та болар едг Эттен не пайда, ic жузш де булай болмай шыкты. А л еши ж азуш ы лары м ызды н ул'кен полотнолао ту- рызура талаптануы н жам ан ниет деп kim айта алар? М у - н ы ц жаксы eKeni былай турсын. TinTi куаны ш ты ла жай рой бул, неге десешз монументалдык алып шырарма- лар — кай ялебиеттш болса да маокайып, ержеткешшн белпсц B ip aK мундай талап «арыстан аГгра ш ауы п мерт болыптыныц» кебш келт1руге тш с емес. Б ул ж азуш ы ны н

творчествосындары ic ж у зш д е э з1рлеш лген ен жорарры кезенн1н' бейнес] болы п та бы л уы тш с. М у н д а й кезен, эдетте, ж а зу ш ы н ы н енерпаздык, ж о л ы н ы н бас кезшдё емес, eiuip материалын кеп ж инап, мол творчестволык тэжрибеге ие болгандырынын нэтижесГ ретшде ж азуш ы­ н ы н та л ан ты еркен де уш щ са к а дэу{р!нде туады. А. С. П уш ки н ш н «Деревнядан» «Евгений Онегинге», Н. В. Гогольдш «Диканька манындары хуторлардары кештерден» «0л1 жандарга», И. С. Тургеневой «Аншы- нын энпмелершен» «Экелер мен балаларра», Л. Н. Тол- стойды н «С евостополь энпм ел ерш ен» « C o f h c ж эне бей- б ^ ш ш к к е » , А. М. Горькийдш «М акар Чудрадан» «Клим Самгинге», М . А. Ш олоховтын «Дон энпмелершен» «Ты- ны к Донга», М . Эуезовтш «Коррансыздардын -кутнен», А бай туралы эпопеяра, Б. М а йлинш н турмы сты к усак энпмелерден «Азамат Азаматычка», С. Мукановтын « К о н ш м е ден» «Ботагозге», F. М у с р е п о в тщ « К о к уйдеп кериилерден» «Оянран елкеге» дейш KOTepwyi — мше корнем соз усталарынын усак жанрлардан улкен полот- HOFa к о ш у д е п табири ж о лдар ы осындай. М у н д а й белес тв о рчестволы к дам уды н едэу1р ■ кезенш камтиды. Сон- ды ктан жана ж аза бастаран жас жазушылардын, «элше кар ам ай», б 1рден «улкен к а л и б р л Ь шырармара ж абы су- ы н немесе сован карай карруы н макулдаура болмайды. М ундай эрекеттердщ табыска жетшзе коймайтынын тэж оибе керсет1п отыр. Э Нурпеи1совтын «Курляндиясы», С. Ш аймерденовтын «Болаш акка жолы», С. СеШтхазин- ш н «Ал раш кы адымы», К. М укы ш евт'ш поэмалары си- я к ты та л ан тт ан кур емес, эж еп тэу1р ш ырармаларда да с э та зд ж табы бар, ойткеш бул шырармалар ж ас акын, ж а зу ш ы л а р д ы н « у с а к ж а н рл ар д ы » аттап етш , б 1рден ш ы р к а у б ш кке mbiFyFa талпы нран эсырыстырынын €tti- HimTi ж е м 1стер-1 боп табы лады. С ой тш , эдебиетте 6yFa- насы катпаган жастарра «алыппен алысу» онша тш мд1 бола коймайтын семлдй Б1зде очерк, энпме, новелла, с ю ж е гп кы ска елен тур леш н щ анагурлым баяу еркен- деп келе ж атк а н ы н ы н ce6 e6 i де, cipa, осы дан болса ке- рек. О л а й болса, эдебиет сы ны осы ндай мэселелермен неге ш уры лданбай ды деген ой туады. Ш ы н ы н д а бул ic с ы нн ы н тж елей м ш д е н рой. А м а л нешгк, к а з а к эдебие- лнд е мундай накты. сала-салага болшген, дербес жанр- мен ш уры лданран сын эл1 epic ал а алмай отыр. Коркем- д ж бейнелеу куралдары мен мумшнджтерше байланыс- 424

ты эдебиеттщ ap6ip жанрынын, ap6 ip ту р ш щ езш е тан езгешелжтер! бар екеш белгш . Прозанын, поэзиянын, драматургиянын кандай да 6ip шытармасын талдаранда бул езгеш елжтерш еске алм аска болмайды. Кейб1р кул- Kuai мысалдарды былай койранда, б 1зде кейде сынш ылар роман мен пьесаны, энг1ме мен елендй повесть пен поэманы 6ip елшем туррысынан сынайды. Сындары мун- дай тэсш м азмун мен ту р 6ipfliri, керкем эдебиеттщ езж- д ж езгешел|'(^ ж е нш де п маселелерд1 елемей кетуш ш ж ке экеп соктырады, ал коркемдж формаларын елемей кету, сайып келгенде эдеби шырармара 6 aFa бергенде тур- пайы, вульгарлы к кателжтерге экеп соктырады. B ip кез- дерде М . Эуезовтщ «Абай» романы, С. Мукановтын «Сырдария» романы женшде солай болран-ды, Э. Тэжи баевтьщ «Майра» пьесасы туралы да былтыр осындай болды, пьеса идеялык-эстетикалык туррыдан талданба- рандыктан, корчем ш ырарманы н 03iHe тэн © зге ш е лтн е ле уаз калдыррандыктан, ол женде кым-кираш, 6 ip 6ipiHe мулдем карама-карсы, кайш ы келетш п ш р л е р айтылды. Эдеби пронесли езш е тэн ерекшелжтерщ елемеу салдарынан жазушылардын онерпаздык дара касиетте- piH елемеу фактысы туады. Коптеген эдеби-сын м акалалары былай турсын, эдебиет зерттеушшер!м1здщ кейб:р монографиялык енбектеошде ле гпеби кубылыс- тарра осындай ш аблондык, yfipenuiiKTi, б 1рсарынды, ка- ш аннан калы птаскан тэсшдерд! колд антанд ы к i3.aepi бай- калады. Каншама жаксы ж актары бола турса да, казак совет э д е б и е т тщ 40 жы л iiuiHfleri еркендеу жолдары ту ­ ралы кЬ ап тар ы н д а да елеул| кем ш ш ж тер бар. Б у л Ki- тын М . Эуезов туралы, Т. Нуртазиннщ С. М у к а нов ту ­ ралы ютаптарында да елеул1 кемшшжтер бар. Бул кЬ таптардагы схемалык шолу, эдебиегп талдауда жазуш ы 6 iTKeHHiH бэрш е б1рдей, Teric колданылран тэсш, ш ы- нында, эр ж азуш ынык онерпаздык дара бейнесш жэне оларды н енерпаздырынык езгеш елжтерш аш ып корсет- пей ж аба токы п четкен. Ж ур налдарда окта-текте керше- т ш эдеби ш олулар да кебшесе проблемалык сипаттан ropi де статистикалык (есеп-санактык) сипатта жазы- лып жур. Адамдардын, шырармалардын аттарын атау, шыгармаларды сырткы белгшер! бойынша — шыккан мезгшдерк такырыптары яки жанрлары бойынша жж- теу турш де эдебиетке ш олу ж асау коп реттерде эдеби-

ет процестершщ дамуын, онын зэру проблемаларын тереннен толгай KapayFa м ум кш дш бермейдь Теориялык проблемаларды талдап ш еш у саласы казакты н эдебиет тан у гылы м ы нда шетт ж иыры лмастан ты н ж аткан сала екеш н кы н ж ы ла э тап етуге тур а келедц М арксиста-ле- ниндщ эстетиканын мызрымас Tiperi болып табыла- ты н с о ц и ал и с та реализмнщ принциптерш тусшумен, менгерумен байланы сты кептеген проблемалар, керкем- е нердщ Typi мен м азм уны ж эне ул тты к врекшел^п же- HiHaeri мэселелер ж азуш ы л ар съездер! карсанында здебиет зерттеуиллердт теориялык макалалар жария- лауы н м ш д е г п турде та ла п етедк Б1здер унйн. ягни ка- закстан эдебиетиплер1 yuiiH бул алыстары дереказ про­ блемалар емес; е нерпазды кты к кунбе-KyHri icTepiHe ка- ты сы жок, элдекайдары б!реулер 6i3 yuiiH талкылап, талдап беретш мэселелер емес. Б у л — б 1зд ш эдеби емл piM i3fliH ен зэру мэселелерг, реакция мен ревизионизм е ю л д е р ш щ каз1рде дэл осы мэселелерге кастеш н Tirin оты руы да кездейсок емес. Сыншылармен, эдебиет зерт- Teyuii.nepiMeH катар К а зак станн ы к кернект1 ж аэушы ла- ры: М . Эуезов, С. М уканов, F. Мусрепов, Э. Тэж1баев, X. Бекхожин жолдастар, бурын жазып жургеншдей, ка- 3ip де эдебиеттщ теориялы к мэселелер! ж еш нен м акал а ­ лар ж азса. эдебиет:М1зге у ш а н те ш з пайда келт1рер едп К а з а к эдебиетш щ материалы непзш де со ци ал иста реа- лизмшн, там аш а ж ешстерш, ар ты кш ы л ы ктары н корсете отырып, советтш эдебиет тан у рылымына 6i3 6aFa жет- пес улес косамыз, ревизионизмд! б 1рж ола талкандап, ту ы с кан совет эдебиетш одан эр! дам ы ту iciHe кемекте- с е м 1з. Совет Одары Коммуниста Партиясы X X съезшш та- рихи нускаулары жэне Н. С. Хрущ ев жолдастын «эде­ биет пен искусство халы кпен тырыз байланысты болсын» деген м акаласы улы коммунист1к курылы ста совет эде­ биетшщ алдында турран курметп мшдегп орындауда аса каж е т болаты н жауы нгер каруы м ы з — эдебиет сы- ныныц дэрежесш мейлшше жогары кетеруд1 мшдеттейдк Ж азуш ылардын республикалык жэне Буюлбдактык съездерше э з1р л ж ici ж эне осы съездердеп ж умыстары- м ы з партияны н эдебиет саласындагы жэне совет адам- дарына коммуниста тэрбие беру саласындары лайыкты к е м е к ш ю болып табы латын Казакстан эдебиет сынын ка у ы р т котер удщ ку а тты демеуипа' болуга тшс.

АСКАК АК.ЫН Б !зд ш Т айы р биыл елуге келед! дегенге нанбарын ке- ледг А ж а р ы н а кар ап турып, ж арты расырлык ем1р етке- л ш арты на тастап, егде тартты деуге аузы н бармайды. Нан баска да себеп бар, ейткеш осыдан ж иырм а ceri3 ж ы л бур ы-н 03iMi3 кор ген Тайы р ал1 кунге сол калпынан танбаган сиякты. О л кезде Тайыр Алматыдары ка зак педагогика институтында окитын едь Бойын ку а т кео- неген, жуз1 ж аркын, к е н М ак, п ы сы к Тайы р Н ауш абай- ды н Н у р ж ан ы айткандай, «калай алы п сплтесе дайын efli бэрше, eKi жузд1 кы лы ш тай», Т айы рды н отты ке- зшде «кусам» жетемш, умтылсам устаймыннын» ны- шаны бар едй Кырпуыттанып мурты ш ы ры п калган Т а­ йырдын тал бойынан баладай балауса кызык мшездер де табылятын. О сы н ы н 6api оны езгелерден езгеше кер- сететш. Казактьщ халы к эндерш макпалдай жумсак коныр дауыспен сазына келт:Ып шыркаранпа. баска ба- лалар 6 ip тебе, Тайы р 6 ip тебе болып KepiHeriH. М ш е елу ж аска келген Тайыр эл| кунге сол куй:нде сиякты. У а к ы т uiipKiH ж алы на кол типзбей ете шыгв- тыи тулпар Fofl, сол тулпардын туягы тиген жазыктай, Тайырдын жаркын ж узш е аж:м де туеin улпрдк Баягы- да будырап желкесше Tycin тураты н .кою кара ш аш ы енд! суйылып сиреп, самайын а к та шалды. BipaK та, сол эж1м мандай а к самай акыннын бойына бггкен зор куат эл1де сыртка Teyin, бергенш б е р е р :тн мол екенш дэлел- деп туррандай. О рта ж аска келгенде, еткен eMip тэж ри- 6ec.i суым ас ж у р е п мен саркыл мас тал ан ты н ы н epiciH кенейтш, cepniMiH зорайтатын T»pi3fli. О лай болса, осы «7

жерде акы н ш ы р ар м ал ар ы ны ц е зге ш е л М мен мэн| жай ы нда да 6 ipep свз ай та кету ор ы н д ы -ау деймш. Елеул1 куш, ipi топка айналган казак совет акын- дары нын арасында Тайырдын езшдйс кернекп езгеше орны бар. Ж а сы биыл елуге толды, отыз жыл бойына отты еленш, уздш даусын Отаннын и гш п н е жумсап, совет зам ан ы нд а болтан ал у ан оки гал а р д ы н алды нгы ше- бш де ж у р д 1, дегенмен, Т айы р ды н ж о га ры д а айты лган ез. геш е ор ны н ы н м эш с арк ы л м а к емес. в з ш ш е 6 ip ерек- ш е там аш а таланты бар десек те ж е ткш кЫ з, демек сол таланттын куатын, езгеше касиетш акын поэзиясынын эсем саз, аскак у н ш камти сейлеу кажет сиякты. Б1з бул нысанага Тайырдын 03i басып еткен акын- д ы к ж о лы н зерттеу гана емес, он ы н ш ы гармалары нын ту п казыгы н, бас а р ка уы н та лд асак Кана жетем1з. Та- йыр канш ама ж анашыл, айрыкш а акын болганмен, онын поэзиясынын туп тамыры казак эдебиетшн сонау терек шынырауында жатыр. Сол шыныраудын тубшдеп асыл казынаны актара бастасак, 6i3flin эдебиет1м!зде дем ократиялы к езек, реализмге, х а л ы к ты к касиетке бей!мд1л1к т 1 б 1лд!ретш б е л п бар екенш керем13. Казакты н революциядан бурынгы эдебиетшде ко- га м д ы к саяси м эш бар ipi мэселелер басы м ж ататы ны б ай калад ы , бу л он ы н бойы на б 1ткен ерекше 6ip касиет1 едь М ы с ал ы , акы н дар ды н айтыстарында, толгау, терме- лерш де озб ы р л ар д ы н айы бы н ка с кай ты п оты рып бе- тгне басаты н, к и п а к т а у мен ж а л та р у д ы биш ейт;н ектем елен, eTKip свздерппн аркауы асылында когам мудде- ciniH Te.Mip казы гы н а т1релетш. К е ке йк е сп арманны н кы л ы н ш ертетш болган ды ктан бул ж ы рлар ж у ртка мэ- л 1м, кепке п аш болып, ел inline тез тарайтын. А кы ндар- дын аузына алдымен ел-журтынын тагдыры, когамга KacipeTiH т и п з е т ш кеселдер, еткен зам ан мен ез уакы- ты н д агы толганды рар, Te6ipenflipep окигалар тусетш, оларды н саяси, патриотты к елендер1 осы тещректе ай- тылатын. Х а л ы к поэзиясы ны н пуб л ици сти кал ы к осы касиет1 он тогызыншы гасырдын алгашкы жартысында ез хал- кы н ы н кам кор ы , баты ры , ipi акы н ы М а х а м б е г п тугызды. М а х а м б е т т щ о тты елен!, ж а л ы н д ы ж ы ры кайра- уы ж еткен а к алм асы м ен к а б а т ж умсалы п, к а з а к ау- л ы н а Kipin етек ж айяан феодалдык отар ш ы лд ы к тэр-

т!птщ босагасын солкылдатты, канаушыларра карсы куреске х алы кты кетеретш уран болды. А за м а тты к поэзияны н М а хам б е т ескен ар кауы он торы зы нш ы расыр ортасынан ауран сон, А б ай мен Ы брай д ы н тусы нда онан api, ш ирай TycTi. Рас, казак- ты н ж азба эдебиетш бастаран улы Абай мен Ы брай шырармаларын Махамбет шырармаларындай буркан- саркан таскы ндай тт р е т е , куш ренте келген ж ок, 6ipaK казак халкынын революниядан бурынры eMipiHiH ж ж - ж акпар ы н жете ашып, тереннен толгай, кеншен камти келд1, корамны н ежелден 6epi козгалм ай ж атк ан калы н кы рты сы н кетере ю рд к А бай д ан KefliHri дэу1рдщ атакты лирик акы н ы Сул- танм ахм ут Торайрыровтын ш ыгармасы ка з а к эдеби- е тш щ атасымен KefliHri урпарыны н арасындагы дэнеке- pi болды да ылриына саяси, корэмдык муддеш н кы лы н aieprri. Саяси е тш р л ж жарынан алранда, к а з а к хал­ кы н ы н 1916 жылры у л т азаттыры Kypeci карсанында ш ы к кан олендер онан бетер eTKip, онан бетер салмак- ты шыкты. Совет эдебиетшщ алдында ертеден калган ул п, аза­ маттык, когамдык, саяси поэзиянын традициясы бар екенш, совет заманындары акындарымыз сонан нэр ал- ранын, алаты ны н да айта, революцияда буры нгы эде- биеттщ кейб1р кезендерш эдей1 ш олып еттж. Совет OKiMeTi орнаганнан KefliHri он ж ы л М н д е к а з а к совет эдебиетшщ ipreciH каларан Сэкен, Байм а- гамбет, 1лияс, Бешмбет, Сэбит, Иса, Ш ол пандар ¥лы Октябрь социалистж революциясын, казак аулында- ры советт1к ж а н а ем1рд1 ж ырларандары, ауы з жэне ж азба эдебиет1м1здеп халы кты к-букарал ы к сарындар- ды онан -api дам ы та тускендер1 м эл1м Бул жорыктан Тайыр да KaFac калган жок. BipaK ага акы ндарды н i3iH басып, сондарынан ергенде, боска елшлдемей, езш ш е Т айы рш а ере бш дк Т айы рды ц бул езгешел1г1 сонау 1926— 28 ж ылдарда ж азы лран елен- дершде-ак байкалган болатын. Тайырды акы нды кты н ул*кен дангыл ж олы на экел- ген ж ш ш к е сурлеудщ ©3i езге 6 ipey баспаран ез сур- леук ез жолы. Улкен топка тыннан ж ол салып, ©з сур- леу1мен келiп косылу совет зам аны нда ш ы ккан ж ас акындарра тан едк.. Тайыр Ж ароков 1908 жылы^ 26 сентябрьде осы кун- 42»

п Батые Казахстан облысы, Орда ауданы, Жеыбай ауы лы н да кедей ш а р у а н ы н семьясында туды. Тайыр дуниеге келген Телпрбек де й тш жер Н а р ы н кум ы мен Ж а й ы к даласы ны н туШ скен ж ерт Bip -кезде Исатай мен М а ха м б е т ту xirin, ж а с а к ж и наган осы еш р екен, сондыктан Махамбетт1к жалынды жырынын жауын- герлтк рухы, баска ж ерлерге Караганда, осы жерде ете- моте басым болтан. Тайырды бала кунш щ озшде елж- fipreH, кы зы к ты рган сол гал ам ат ж ы рд ы н куд1рет! едт Б а лды рган дай б алан ы н ба ла уса ж асы хеш и ел ау- зыида аныз болтан ардагер акыннын, атакты батыр- д ы ц алы п тулгасы н кезш е елестетт, арманы, мудде- ci М а х а м б е т болды, ы кы ласы мен ансары соган ауды. Т айы рды ц у л ы атасы М а л та к а н деген KiciHiH урпагы ш етш ен энни, елеш ш с ау ы к келед1 екен. М а л та кан ез'| де, Тайы р ды н экеЫмен 6ip туы скан агалары С а п о к пен Хал1м де api акы н, api ай ткы ш болиан адамдар. ©з- ;iepi ш ы гар ган еленмен 6ipre баска акы ндардын блен­ дер! н, acipece, М а х а м б е т елендерш коп айтады екен. А та с ы мен агалары н ы ц ауы здары нан ш ы к ка н асыл сез- дер зерек балан ы н зердесше кона берген. Т айы р соларга елш теп ж е тьс е п з ж асы нд а-ак елен ш ыгары п, улкен акы н болуды арман еткен. Рас, Т ай ­ ы рд ы н тал абы орындалып, ел акы ны болып ш ыруы да ы кти м ал едд б 1рак, ба ла н ы н б акы ты н а карай совет erxiMeTi о к у мен б ш м г е ж о л ашпаса, акы н кага з таны- май, карапайым халде калатыны даусыз-ды. Совет мектеб1 о куга ундеген сон, Т айы р алые калаларга са- парды шепп, Орынбор, Кызылорда, Алматы, Ленин- градта окыды. А кы н сол кездеп ез басынан еткен аху- алды ж ы рлап, « А л га ш к ы адым» деген еленш жазды: Басканда алые жолга алгашкы адым, Тулымым желк1лдеген жап-жас шагым,— ЕЫмде: жетш тайлак еркеилне Жарбиып каршадай боп жармаекапым... Тайыр 1920 жылдан 1923 ж ылга дейш бастауыш мектепте, 1923 жылдан 1928 жы лга дейш казактын агарту институтында окып, казак эдебиетш imiHapa А б ай ш ьтар м ал ар ы н е к у былай турсын, тшт1 орыстын классикалык поэзиясымен танысты. Абай, Махамбет- термен катар Пушкин, ^Лермонтов, Некрасовтар жас

акы нны ц v CTaabI. ул п, енегесше айналды. Тайырдыа е н д т ыкы ласы осы акындарра ауды. Тайырдын 1926 ж ы лы акындар жинарында басыл- FaH «Кул1мдед! к у м ю кун де», 1928 ж ы лы ж азы лган «Аэроплан», «Каспий» деген елендершде казак; пен орысты н улы акы ндары ти п зген эсер сез1лед1. М у н д а казакты к халык поэзиясына тэн татымды жаркын, керкем tui, Абайра тэн салмакты саф алтындай таза сездер, орыс поэзиясына тэн угымды, байыпты, ернек- Ti влекмен уш тасы п, 6 ipre ecin, б 1те кайнап жатады. О ктя бр ь революциясы орнаганы на он ж ы лдан ас- кан н ан кейш 18 ж асар Тайы рды н ал гаш кы блендер! ж ар ы к ка ш ы кканда, казакты к советтж ж ас эдебиет1 ж ан а бек1п Сэкенн1н «Советстан», «Квкш етауы », Сэ- битт1н « О ктя бр ь еткелдер!», «сул уш аш ы», И с а н ы к «К у- ралай сулуы», 1лиястын «Заводта», «0HUiici» сиякты атаулы шырармалардыц керш е бастаган кез1 ед1. Б ул ш ы гармалар ка з а к поэзиясын ж ана с атька кетер1п, оны н болаш ары ны ц зор екенш дэлелдеп берген1не дау бола коймас. Буыны беюп болмаран жас акын Ж арсков Тайыр­ д ы н т ш и е н ш ы к кан лепт1 сездер азат хал ы к поэзиясы- ныц эсем багы на косылган ж ас ж апы рактай болып кер1нд1. Тайыр шырармасынын сапасы ез республика- сымен 6 ipre ест1, б1те кайнады, бу к1л совет поэзиясы- мен 6 ipre есейд1, 6 ipre ер ж етт1, куан ы ш пен ренжшке ортак болды. А кы нн ы ц ой-epici терендеген сайын ш ы ­ рармасынын да epici кещп, сапасы жорарылай берд1. ©лен жазуды орта мектепте окып ж урш бастаран Та­ йыр, ж е ти се п з ж ы лдай арарту институты мен Ленин- градтары тарих, философия, эдебиет институтынын аспирантурасы нда жургенде де ж аза берд1. А кы нн ы н ж ал п ы 6 iJiiMi мен эстетикалык мэдениеы ескен сайын акы н ды к таланты да eceflin беки берд1. 1932 ж ы лы «Ж у л д ы з жарыры» атты ту н гы ш елен- дер жинары ж ар ы к ка ш ы ккан сон, акы н ipi шырарма жазура ке ш т, «Нефтстан» (1933), «Коммунизм таны» (1933) поэмаларын жазды. Бул шырармаларында соци­ ализм куры лы сы ньщ улы дэу1р ш акы н ды к сезбен сурет- теп беруге талаптанды. Бурынды-сонды ка з а к поэзия- сында болып кермеген эд1ст1 колданып, ты ннан ж ол са­ ла кимылдады. BipiHiui бесжылдыкта е.п1м.зд1 ауыр 0 нд1р1ст1 дам ы туга байланысты болран корам вм!р!ндег1 431

улы езгерштерд! осылай ж анаш а ж ырлау отызыншы жылдары елек жазран талай акыннын тэжрибесшде боллы. ©naipic такырыбына курт бетбурыс осыдан бас- талран болаты н. С э б и ттщ «KeMip коммунизм!», 1лияс- ты н «К уаты », © тебайды н « К а р а алты ны » мен « А к ал­ ты ны », Э б д м д э н щ «Олкылыры» тары баскалар осы бет- бурыстан туран жемютер едь А лайд а, ай та ке те тш 6 ip ж ай: сол кезде eimipic такы ры бы на жазылран Тайы рды ц поэмалары болсын, баска акы н дар ды н ш ы рармалары болсын, асырыс жа- зы лранды к, с о ц и а л и с т а кур ы л ы с ты ц сан-килы кезен- дерш ycTipT натуралист/к турры дан сипаттаран еда. Сон- ды ктан «Нефтстан» да, «Коммунизм таны» да шын шабытпен жазылран купит жерлер! бола тура жалпы алранда наш ар, ni жетпеген, 6 ip ка й н ауы iuiiaaeri ш а­ ла-ш ик! ш ырарм алар едк Соны мен 6 ipre бол аш ак зор табыстардын туп-там ы ры сол, сэтс!з деп саналган шы- р арм алард ы н ездаде ж а тк а н ы айкы н болатын. Содан 6 ip ж ы л вткен сон, Тайыр, совет адамдары- ны н стратосфераны менгеру жолындары ep.nin icTepiH м адактап, « К у н т1л к а т ты » атты поэмасын ж азды. Бул акыннын урд!с кимыл жасап, зэул!мге бой ура wrepi умтылран ш э р ы ед!. Б ул , бнршшщен, накты лы совет баты рларынын ерл!г!н жы рлайты н аз рана поэмалардын 6 ipi’ ед! де, е кш ш щ ен , бул поэма ш ы н а кы н д ы к ш абы т­ пен М а хам б е тш е сьптеген ш ырарма едь Схематизмге урынып, риторикалы сезге араласатын сэтаздж тен бул поэмада акы ннын арыла 'бастараны кершедь Поэманыц азын-аулак кемшшктер! акыннын казак поэзиясына салран улкен олжасын арзандатуга болмайды. TinTi 1934 ж ы л ы ш ы к к а н «М отор ж ы ры » ат­ ты ©лецдер ж и н а г ы мен 1935 ж ы лы ш ы к кан «©Mip сей- лейд!» атты жинарын салыстырып кврсешз, акын та- л а н ты н ы н аз у а к ы т пш нде кеп ескен!н, 03iHiH ой-сез!м!н сарка айтып беруд1 арман етш, жана жол, жана тур !здегенш байкайсыз. Челюскинпллер жорырына арналган «М уз туткыны» (1935) атты поэмада !здену, тай ы н ба у ж олы нда акын тары б!р ады м ijjrepi баскан ы кэр!нед!. А к ы н шырарма- сын алрашкы рет нактылы сюжегке курды. BipaK осы салада акы нды к тэж рибеш н аздырынан, жазгалы отыр- ран ж э й т н козбен кермей, сырттан жобалагандыктан онын уст!не мейл!нше асыгып жазылрандыктан, бул

шырурмасы кёркемдп; ж аяи иан д а т жердей ш ы га ал- мады. 1934 — 36 ж ы лдар да Л енииградта аспирантурада окуы Тайырдын Пушкин, Лермонтов шыкармаларымен 'ж ете таны суы на м ум кш д щ бердк ¥лы акы ндарды н га- жайып мураларына enirin, Тайыр сол жылдарда A. С. .П уш киннщ «Цнгандар». «Кавказ туткыны», «Ко- ломнадары шшкене уй», «Арайыпды каракшылар», «Граф Нулин», « К ы ск ы кеш», «К ы скы ертенг!л 1к шы- рармаларын, М . Ю . Л ерм онтовты ц «Черкестер», «К,ыл- мысты» сиякты ш ырармалары н к а з а к т 1л 1не аударды. Одам кейшп жылдарда да аудармадан кол узбедк Ол Грибоедовтыц « А к ы л азабы» пьесасын, Ш о т а Руставе- л и дщ «Ж олбары с Tepicin ж ам ылган батыр» дастаны ныц ,б1рнеше тарауын, Шевченко, Некрасов елендерш, B. В. М а як о вски й дщ «В. И. Ленин», « Ба р дауыспен» атты поэмаларын да аударып бастырды. Тайыр бул шы- рармаларды аударранда орыстыц улы акындарынан уй- peiiin кана койган жок. Ражайып муралардын байыбы- на барып, терец моиin жете урынды. А йта кету керек, аудармара тап осылай ш урыл Kipi- cin, ciKipreH коп енбектщ acepi акынныц оз творчество- сына да тимей калган жок. 1937 жылы ж арынка шык- кан талантты жазылран, тамаша «Таскын» поэмасы осы уйрену, осы ыкпалдыц нэтижесшен туран болатын. «Таскын»— казактын республикасынын астанасы А л­ маты жайында, ж ана ®Mip ж асауш ы адамдар жайыида жазылран поэма. П о эм ан ы н бас кей1т<ерлер1— Кайсар мен Ж а м ал халыктан ш ыккан карапайым адамдар, со­ вет зам аны олардыц бойга б 1ткен касиеттерш сыртка шырарура мумш ндж турызбаса, улан-байтак бакытка кешнен ж ол ашпаса, ем1рдщ «14т сш к п е с ш е » Tycin свз- Ыз мерт болатын жандар. О л кездег1 Верный кал асы елдщ киыр ш етш деп Kimi-ripiM ж удеу каланы н 6ipi болатын. Кошелер толы уйдей тастар, кай •куш жер с ш б н е д к кай Kyui сел кап- тайды деп кала тургындары унем! урейленш журетш. Сол Коп сел, сансыз таскы ндарды ц 6ipin Тайыр акын там аш а суреттеп, коркем поэма жазды. Тайыр бул туста 03iHin акы н ды к куатын, аскан uie6ep.niriH таны та б1лд1. Зш екей -сурет, эдемi созден куралган осы поэмада А. С. П у ш ки н н щ « М ы с салтатты» поэмасынын ocepi 'бар ексиш байкау о кай .. Алатауды ц ал и и деиесш, эсем та-

биратын ке л ш Н р ш керсете 6 Lnc«, оны н « К авк аз туткы- ны на> тж елей байланысы бар. Алыстан мунарлаиып тау манайы, Шалынып кезге буйра карагай, Ак булттык ак торгындай астында вскен, Сулудай тур буралып саядагы. B i3 Ж а роков ты н бул поэмасында тек табигат суре- TiH Fana емес, ж анарып, eni Kipren с о ц и а л и с т Алма- ты н ы н б у к ш тулгасын, бар д ун ие сш керем13. Алматы, сымбатты осы гурысында, Бурканран куннш болат курышында, Курсанган камалдагы сен карауыл, Одактын Кызыл тулы шырысында. Т айы р е з ш щ «Таскы ны нда» акы н ш а cepnin аскак- тап, эарелеп, дэрш теп, ж е л п т р ш , ж елд!рш, ектем сей- леп, о за ш ауы п, кейде е з ш щ ж а зы п отырран такыры бы - н ьщ та м аш а керцйстерш е ел1гш , таскы ндай тасып, ж а- уы нд ай несерлеп оты рса да, кенге с 1лтеген кулаш ы н р еали стж шецберден ш ырармай, ш ы н ды к ка арка суйей бнвд. MiHe, осынык аркасында «Таскын» б1здщ поэзия- мыздагы 6 ip белд1 асу болып калды. Дегенмен, туяры бутш тулпар жок, бул поэманын да азды-кепт1 кем ш ш - ri, несерлеп келе ж аты п, Myflipin, арып •келе жатып, баяулайтын жерлер! бар. Кей тарауларынын орынсыз узындыры, ы спаттаган eMip ж о л ы ны н дастар кан н ы н бе- тш дей теп-Teric, кед1рс1з, буды рсы з болы п кету!, адам бейнелерш щ тастан со ккан суреттей болы п келу1, эы- ресе ж ары м сы з кей!пкер О рд абае вты ц т а п осындай бо- луы на сенбестей, окуш ы ке ц Ы нд е куд ж калуы — тамаша ш ырарманын тэнш е танба Tycipin туррандай. Тайырдык «Н ары н» атты поэмасы 1937— 40 жылдар- дын арасында жазылды. М уны ц аркауы — тарихы — р еволю ци ялы к та к ы р ы п ед!. А к ы н бул поэмасында ез1 туы п, 63i ескен ата м екенш Kerneri И с а та й мен М а хам - бетт!н т у кетерш, то п ж инап, «Ад ы рн асы н ала ег!здей м ен1’реткен» ж ерш , ка з а к ты ц к ан куй лы хандары мен п а тш а н ы н о тар ш ы л терелер! ж ай ы л ы п ж атк ан ж ал п ак м омы н елге э н п р т а я к орнаткан, бал ан ы н жет!м ж арды т у л еткен ж ерд! суреттейд!. Тарихи болмыска акы нды к ш олу жасап, Тайыр бар ыкыласын ¥лы Октябрь соци- алист!к револю циясы мен А з а м а т cofucu кезш де Нар ы н. 434

да болтан окигаларды суреттеуге аударды. EcK i менен ж ан ан ы ц не елуге, не женуге кесюлескен керемет кезе- н ш адам зат баласына атар танны н осы да 6 ip шурыла- сы ед1 деп жырлайды. К а за к даласындары феодализмнщ корранын бузран колхоз курылысын да камтиды. Туран ж ердщ табираты, ел у ш ш енбек еткен ерлер, болыие- BHKTiK партияны ц даналыры сез болса, акын, шын ж уйр ш ш е бауы ры н ж азы п, к о с ш п кететш ш корем1з. Мумк1н, ж ас кезшде кулагы на ciHin, ойына уял аган алу- ан аныз, коп •кенескен акынра дем берген де болар. B i - р ак 6 ip OKiHiui бар: ол — ражайып окиранын жел1с1 ду- рыс тар ты лм ай ем1рдегг алуан кубы лы стард ы н imiHe бойламай, сыртымен жылжып, эр заманра бой урып, айтайын деген адал ойын 6 ip жерге туйш , топш ылай ал- май, ш аш ы раты п алганы та п осы ж аксы шырарманьщ коркемдж жарына келенкесш TycipreH сиякты. Kerneri 1941— 45 жылдары дуниеш кушренткен ¥лы О та н сорысы басталран сараты нда-ак Тайырды да те- 6 ipeHrri. А лансы з акы н бар ©MipiH О тан KopFay жолына барыштап, майданра аттанды. К ал ы н ел тутеген тут1нге камалып, жасанган жаумен арпалыскан киын-кыстау ш а к та б1зд щ акы н бес каруды мойнына асып, майданра барды да, миномет батареясы на саяси колбасш ы болды. О дан кай ты п оралып, елге келген сон эскерлш борышы- нан ажырамай, аудандык эскери комиссар болды. Сол 6 ip аласапыран кезд!ц оз1нде Тайырдын калам ы колы- нан тускен жок. Акы н сол кысащыылык жылдардын ез!нде З о я Космодемьянская туралы поэма жазып, ке- ш т р е к оран патриогты к ж алы нды ж ырларын косып, 1945 жылы «Зоя туралы жы р» деген жинарын шырарды. С орыс думпу1 eTin, зенб1рек даусы басылран сон акы н Тайыр в з М н жаны суйген поэзияра жен сыбанып, кол койды. Со л 6ip ш акта кеш еп сергелденде imiHe жи- налран зырыр шенбер1н бузып, сыртКа ш ыккандай бол­ ды. А ш ы н ы п келген акы ннын алдынан ж ана такырып, озге езектер шыкты. Совет адам дарынын 6eft6iTmi,niK ж ы лдардагы берекел1 енбег!, сорыстын ш арпуы тш'п, куйзелп'п кеткен халы к ш аруаш ы лыгы н калпы на келп- ру жолындары улы шабуыл, зор жорык, социалиста отанны ц бурынрыдан бетер шурыл гулдену!— MiHe осы- нын 6эр1 Тайыр поэзиясынын ж ана аркауы, кен epici болды. Сой тп ' де, табиратты менгеру, шел даланы суланды- 435

РУ, ты н ж эне ты цайран жерлерд1 игеру, ж а н а курылыс- тар, халыктар достыгы жайындары сан-алуан шырар- :м.тарынык тууына уйткы болды. «Даланы орман ж ан ры р тты » (1949), « К ы рд а туран к у р ы ш * (1954) поэ- м алары О сынын жен1с1 едь Б ур ы н ж азы лран «Таскын» мен « Н а р ы н » да, ке й ш ж азы лран элг1 eni поэма да акын басып еткен 50 ж ы л д ы н елеул1 кезендер! сиякты. Соны- мен катар, б у к 1л казак-со ве т эдебиетше кернект! олжа салран ш ырармалар. Елеул1 о ки гал ар туы п калган сэтте Тайыр талай каламдастарынан бурын кимылдаи, татым. ды ш ырармалар 6epin тастап отырады. М уны сы танда- нарлы к та, суйс1нерл1к те жэй. Т айырдын тамаш а тап- кырлырын, тотенше кезенде тетеден ш ауып жедел ш ы р ар м а туд ы р а б 1л е тш д 1гш мен оз басым улкен ерлГк дер ед!м. ¥лы Октябрь социалистах революциясыныц 40 жыл- ды к мерекес1 карсацында акын «Кумдары дауыл» атты келемд1 поэмасын б1т!рд1. Б аты е Казакстанд ары азамат сорысы та к ы р ы б ы на арналран бул поэма большевиктер п артиясы ны ц кэр не кт1 ка н р атке р 1, тар и хты н тар кезе- н ш д е ел{ у ш 1н кан ы н тоге б 1лген, х а л к ы н ы ц адал улы 1Бейсекешт! бейнеледк Тайырдын бул соцры поэмасы идеялы к-черкем дж ж ары наи карарапда, байы бы на кел- ■ ген, тулрасы тугел ш ы рарма деуге болады. «Кумдары д ауы л» поэмасы Т айы р тал ан ты н ы н ж ан а белеске асып, ерлеп келе ж атк а н ы н ы н айрагы. Б уд а н Т айы рды н акын- д ы к алы е сапары м у л т ж а з, кед1р-будырсыз, теп-тег1с бо лы п ж ы л ж ы д ы да оты р ды деген урым тум аска керек. Ш ынш ебер, нагы з еу ре тш щ щ вм1р ж о л ы ойлы-кырлы келед1 рой, ендеше Тайы р ды н ж о л ы да тактадай т е п е бо лган ж ок. Корнем соз шеберлер1нен кол жазбай, уне- Mi уйрене оты ру, ар ы м ай -тал м ай ж а н а тур, ж ан а тулга, ж ан а тэстл 1здеу, е эгп е ш е с у й 1нбей, сэтстзше куйшбен, ер!нбей енбек ету, ж а з у ж олы нда аз кездесет1н жалрыя ж ар ы м к е д е р гЫ ж ал ы кп а н ж оя б 1лу, поэзияны н ш ыны- на бой у р у ы н бэсендетпей, осы ж о лд а гы арпалыс ж у- лыска ж аны кум арлы к — Тайырдын 6ip тамаш а каси- ет1, элен десе олермен о ж е т акы н н ы н ан а сустмен бо- йы на б 1ткен 6 ip р аж ап м ш езк -■ Тайыр поэзиясы такы р ы п жарынан жедел, саяси ж арынан о тк1р, е кш нд к арынды ж эне белсенд1 болып келедг Керенаулык, салрырттык, н ем кур айл ы к дегендер огни жат. О пы н поэзиясы — адал коммунист, ардакты

азамат акыннын отапында болып ж аткан улы owiFa- ларра ш ы я журегшен коскан улесц куатты yni. M in e Т айы р поэзиясыныц азам атты к еркеип ш ырыцкы келе- TiHi осыдан. Эрине, осы поэманын Q3in -талдай жвнелсец, ор ке- зевде, эр сатыда акы ннын эр тустан алран эсерлержщ i3iH табуга болады. М у н ы н 1шшде api байтак, api эсем, api керкем, api бай халы к TijiiHln урыры да, туткиылдан тэнген несердей дауы лдата келетш М ахам бет ce3iniH уш кы ны да, ку м кте й сыцрыраран Абай е ленд ерпш эсем эуеш мен aye3i де, П у ш ки н н щ алмастай жаркыпярян асыл романтикасынын эшекей ернеп де, М а яковскийдщ революциялык патетикасынан ж уккан е ж егп к те бар. Осыны н 6 api де Тайыр поэзиясында бас косып айыра танырысыз, етене болады да кетедк А кы н Тайырдыч е згеш е лш М н 6 ip талы осы деуге болады. K o 3ip Тайырдын кемелже келш, толыксып турран шары, ©скелен таланты етюр туягын турырына мыктап кад ап отырран м езгш , демек, ой сункары канат какса, элде де неше алуан керкем ж ырларды О таннын 6ocaFa- сыпа 1ле алады-ау осы деген у м 1тке сенд1ретпп дэлел. CyfliKTi акыннын елуге кел генш м ер екел еп отырран миллиондараи окырмандары осыны кутедк

РАЛЫМ ЭР1 АКЫН (Кажыгали Жумалиевпц 50 жасца толуына) Т ек 1957 ж ы л д ы н езш де FaHa 6i3 Эуезовты н, Кенес- баевтын, Ж убановтын, Балакаевтын, Ха-юмжанованыц, Ормановтын,, Мусабаевтьщ, Омаровтын, Эбш евтш , Эбж евт.н мерекелерш тойладык. Ж а с казак мэдениетЬ нщ будан кырык жыл бурын ¥лы Октябрь соци алист р еволюциясы -кетерген ты н ы ны н партиям ы з бен хал- кы м ы з суй|спенш ш к пен ecipreH мол eiiiMiHiH жем!с1н таты п оты р уы м ы з эбден-ак занды. Той иел ерш ж Ti3iMi- нен Октябрь ояткан халыктын алгашкы урпактарынын е ю л д е рш ж эне революция дау ы л ы жа'ца OMipre экелген а у ы л д ы ц ж а с ж 1г1ттер1 мен кы зд ары н ке р ш отырмыз. 9келер1, ата-бабалары арман ете де алмаран киыр ки- я н ны н та м а ш а KepiHici б улард ы н алдында бала ж лсы- н ан -ак аш ылран-ды. О с ы у р п а к ек1лдер1н1н 6ipi К,ажы- рали Жумалиев. К,ажыгали Ж умалиев Баты е Казакстан облысында- ры К а р а то б е ау д ан ы н ы н Ж а н р ы з aFaui аулы нд а орта ш а р у а семьясы нда туран. А та -ан ас ы н а н ж астай жет1м калып, агалары ны н колында тэрбиеленген, тек он ею ж а с к а келгенде рана ©з1н 1н тал ап ты л ы гы аркасында оку-ж азуды уйренген. Б ала ж асынан-ак ол халык енерпазды ры на к у м а р т а кызырып, ка за кты н ауы зек1 поэзиясынын кептеген улгьлерж жазып жзне жаттап алран. З и р е к п г ь талапты лы ры, табанды лы ры ж эне Mi- н е зЫ н турашылдыры аркасында К аж ы м ауылдары кур- б ы -к ур д а с та р ы н а н эл декайда у зд 1к те о зы к керж етж . 1923 ж ы лы казак ж астары алыстары ауылдардан к ал ал а р га арылран кезде, он алты ж а с та гы К,ажым да 438

Орынбурга женелдй Ж асында окудан махрум калган ке н д е л тн 'ш ececiH толтыру тш е п оны зор талапка же- теледк Алда бураланы кеп тженекп киын жол, таныс емес кала, мэл!мс!з киыр-киян жатты. Калтад а кек тиы н акш а жок, о куга ешкандай эз1рл!к те ж ок. К ам ко р женгесд дайынпап б е т е н б :п доп*.-* п>‘с- кен сек пен козы кар ы н май— MiHe К аж ы м н ы н барлы к жол азыгы осы гана едг Арм ан еткен каласына К аж ы м 6ip неше жуз кило­ метр жерд1 ж а я у ж уп in ж е гл . Келе сал а-ак алгаш сэт- азд ш ке ушырады. BuiiM жетпегендштен 6ip,ie-6ip оку орнына тусе алган жок. Осындай сэтшздшке ушыра^ан жолдастарынын 6epi ауылга кайтып Kerri. 6ipaK К а ­ ж ым Kepi ш епнбеске м ы ктап бел байляды: мшез!ч1н кайсарлыгы оган бул жолы да жэрдем erri. Окуга тусу м у м к ш ш ш п н лздест!рш ж урген К аж ы м 6ipcbinbipa уа- кы т калада TipiuuiiK етерлж каржысыз калады. Binneuie айдан кейш ересек балалар у ш ш арнаулы мектеп аш ы- латы ны н ес1'ткеннен кейш ол С а к м а п евеншде сал бай лап агаш агы зуга ж ум ы сш ы болып Kipeai. Бфнеше айдан кейш акыоы онын тш еп орындалды: ол окуга Tycin, ш эк!рт болды, кеп узам ай комсомол Mynie.niriHe де алынды. М ен алгаш рет Каж ы мды 1930 жылы К азак педаго­ гика институтынын 6ipiHiui курсына окуга тускен кез1м- де керд1м. Ж ум али ев «п н и л куоста окып ж ур екен. Одан бурын ол Ш ымкенттш ауылшапуашылык технику- мында окыпты. Айта кету керек. 61'рсыпыра елендер мен «Ер гож а мен Е п зб ай » атты э й г ш поэманын автопы Кажым, жогаргы курстарда окып журген акындар Эб- дш дэ Тэж1баев пен Тайыр Ж ароков сиякты сол кезд:н езш де-ак ж астарды н зор купмет.ше беленген-ди Институтты б тр г е н н е н -кейш, Ж ум алиев бес жылдай О ра л каласында сабак бередц одан сон жиырма жыл бойына дерл!к, куш бупнге дей1н езплн уш к ан уясын- да — А бай атындагы Алматы педагогика институтында aye.ai доцент, одан кейш профессор жэне к а з а к эдебчет! кафедрасынык унем1 MeHrepymici болып кызмет ктеп келедг Рылми, педагогикалык жене элеби кызметшш шипек гасыры irniHae К. Ж ум алиев ж узге ж у ы к гылми енбек, елендер! мен поэмаларынын у ш жинагын. энпмедер жинагын жэне елецмен жазылган «Канды асу» рома- 439

нын ж азы п, жариялады. Э н г 1ме, эрине, енбектщ саныи- д а Fa на емес, олар ды ц улкен корамдык-эдеби кунды- лырында. К- Ж ум алиев эдебиет теориясынын казак тш ндеН TyHFbmi окулы ры н жазды, к а з а к ж астар ы н ы н 6 ip емес, элденеше буыны эдебиет теориясын вз ана тш н д е осы окулы ктан окыды. Орта мектептщ сепзш нп жене tofh- зы н ш ы кластарына арнап, казак фольклоры мен казак эдебиет! ж е нш д е Ж у м а л и ев ж азган, 1 9 4 0 — 1951 жыл- д ар да А л м аты д а басылран жэне мектептер1м1зде турак- ты о ку к 1табы болы п отырран ал га ш к ы о кулы ктарды н да осындай манызы бар. Торызыншы класс окулырынэ н е п з бодран бай мате- риалра суйене оты р ы п К . Ж у м ал и ев X V I I I — X I X Facbip- лардагы казак эдебиетш т даму тарихы туралы улкен рылми-зерттеу енбепн жазды. Бул енбек филология рылымдарынын 'кандидаты деген рылми атак алу уш'ш ж азы лр ан диссертация болы п табылды. 1941 ж ы лы ол осы диесептацияеын узд1к кор pan шыкты. Осымен бай- ланысты К азакстанд а эдебиет зерттеинплео япасында тунрыш рылым кандидаты болтан да Кажым Жумалиев екен1н э тап корсету каж ет. А бай поэзиясынын т Ы туралы 1946 жылы жазран зор ры л м и м онограФ иясы р э л 1м н ы н улкен табы сы бол- ды. Б у л енбег1 у и пн автор филология рылымдарынын докторы деген жорарры рылми а та к алды. С о л ж ы лы К Ж ''м я д и е » К а з а к С С Р рылым А кадем и яеы ны н муше- корпеспонденты болып сайланды. К а ж ы м Ж ум алиевт1н c o h f h он ж ы л л агы енбектеп1- HiH iiniHfle к а з а к эд е б и етш щ А байря aeniH-i naviniHneri eaiHfliK о а г е ш е л Н м о л ш еш ен акы н М а хя м б е т втем ш о в - Tin eciMiMeH бай лан ы сты енбектер1 ай ы ры кш а назао ау- дартады . К а з а к эпосы мен казак эдебиет! тарихынын баска да кептеген манызды проблемаларын талдау iciHe К а ж ы м Ж у м а л и е в аз б Ы м , аз куш ж ум саган Ралы м К. Ж ум алиев эдебиет тарихынын, эдебиет сыны ны н ж анж акты , копкырлы кызмет!н езше тэн ак ы н онеппязды уы мен у ш т аст ы п я жупг1’ ед1. Ж а с акынчын алгаш баспасозде жапияланран «лею «Баты- р ак Балиаскар» комсомолдык «Ленинилл жас» газетш- ро ба-ы зды . Г о п я н кейш « Ж а н а эдебиет» (Ka3iori «Ж улды з») ж урналында ауылдагы шиелен!скен тап 440

KypeciH бейнелейтш «Ер гож а мен' Ег1збай» атты онын ул*кен поэмасы жарияланды. Ж а с акы ннын сол ш акта- Fbi кунделж™ зэру такы ры пка — байлардын мал-мулкш конфискелеу такыры бы на жазылран тун гы ш поэмасы, сол кездеп Эбд!лдэ Тэж|’баевтын « К у м а р а » , 1лияс Жансуг1ровт1к «Конфиске» поэмалары сиякты, казак совет эдебиетшдегГ елеул1 кубылыс болып табылды. Каж ы м Ж умалиевтщ тацдаулы елендерк «Алатау», «К ай наган енбек», «Аттан, трактор, маршка!», «К ы с пен ж ы лкы ш ы», «Кеш е 613 ш м едж, еши 6yriH ю м бол- ды к» тары баскалары казак аулындары улы элеумет- TiK езгерш тердщ актуальды такыры птары на, азат ен- бект1 жырлаура арналран. Б ул елендепшле акы н социа­ лист;',< K0F3M о рнатуш ы лапды к кунделжт1 каЬарм андык еабеп’н, л 'р ц л л т н суреттей отырып, зор шабытпен, ке- Hia толкытарлы ктай к у и т турде ж ац а ом1рд1 жыр- лайлы. К а ж ы м Ж ум ал и ев тщ т ун гы ш елендер жинэры « Ш а - буы л» деген атпен 1933 ж ы лы ж ар ы к ка шыкты. К а за к эпосынын там аш а б1лг1р! Ж ум алиев алрашкы елендер ж инарын басты рып шырарраннан •кей!н кеп кеш1кпей улкен эпикалык келемдеп' шырармасын — «К ан ды асу» деп аталган романын елекмен жазады. Ром аны ны н бас- ты каИармяны Сэл1м — зор ж1гер. кайрат neci, кайсар м ш езлг табанлы Kici, халы кты н калы н ортасынан ш ык- кан, 1916 жылры кетер1л1ст1н. О ктябрь революниясы- нын. к а з а к даласынлары А зя м я т сорысынын от ж алы- нынан еткен коммунист, кейшнен жаца колхоз е м т ш щ белсенд1 кайраткер1 болран купескер. «К анды асу» — К азакстандары элеум егпк курест1ц улкен 6 ip кезенш камтыран, к а за к эдебиетшле совет адамынын жэрымды образын жасаудын бастамасын салган ini сюжеттш поэтикалык шырарманын 6 ipi екен1'н айы ры кш а этап KepcPTv кажет. 1938 жы лы К аж ы м Ж ум алиев « 0 м т ж ы пы » атты елендернпн еюнил жинарын бастырып тырапды. Акын 1944 ж ы лы жеке ж и нак болып ш ы ккан б1рсыпыоа 3Hri- мелр\"\"'н ж язып. ез куп о н капасвзде др б\">йкап кепдц Жумалиевтш копкыплы жяпкын яяпыны драматур- гияла да кяпш дк Э<зу Сяпсенбаевпен 6 inirin ол паоти- зандар OMipiHeH «Арбасу» атты каЬарм анлы к дпяма жазлы. Казактын акалемиялык драма театры «Апбасу» пьесасын ез сахнасында керсегп. К аж ы м Жумалиев 441

С т а л и н д к с ы и л ы к алезн « Б 1рж ан — С е ра» операсынын либреттосын да жазран болатын. Каж ы рлы гылми жумыстарымен байланысты акын- лык енерпазды гында 6ipa3 у а к ы т у з ш с болганнан ке- Й!н акын таяул а е з 'н 'н еж елп cyftiKTi iciHe — поззияга кай тад ан оралып, ем 1рден алган мол тзж рибе мен 6i- л 1м ш н ар касы нд а дары ны то л ы к есейш, кемелденген'ж кврсетть Биыл акын е зШ н еленмен жазран «Канды асу» романын «Кырдары курес» атты поэма етш кайта ендед1 жэне булан баска «М ахаббат пен достык» атты ж ана поэма жазды. «Д осты к пен махаббат» проблемалаоын акын ком­ м у н и с т ^ м ораль турры сы нан nieiueni П а с ы к сез1мдерге непзделген тураксы з, опасы з д осты кты акы н ш ы н кв- ш лмен аяусыз шенейдь Осыран орай, улы м аксатка же- т у ж олы нд а б 1рлескен енбекпен, куреспен баянды ет1л- ген, eMip сы нд ары н ан муд!рмей откен калткысыз, i3ri до сты кты акы н зор ш абы тпе н м ейлш ше ш ары ктата ма- дактайды: взеп бул еленнш — достык жыры, Достыктын да саналуан. терен сыры. Тот баспас сэры алтындай нарыз достык — Бакыттын eMipfleri кызыл гуль А кы н ез каЬарм андары Сарынай мен Тарастын достырын жалы нды свздермен жырлайды: Табылран киын кезде достык кандай? Елж1реп ет журепн жапылранлай. «Ел1м!» — детей журектт шугыласы — Емес пе жол кврсетер жарык шамдай? 03iH iH с у й ж л соии али стж О тан ы н те сш твсеп кор- рарян кос ж ауынгердш достыры мше осындай улкен патр и отты к сез1м' м ен нупланды па жырланран. Б улар- д ы н yDbic м айландапы нла ш ы ндал ран достыры ел1м 1з- д щ х а л ы кта р ы н ы н эЫресе у л ы О та н сорысы кезшде ай- кы н коо1нген улы лостырын бейнелейдь Д осты кпен ка- б а т поэм ала м ахабб атты н ку ш т1 ж зн е таза сез1мдер1 де ©те o c e l li суреттелген. А к ы н осы ек1 сез^мдк Сары най мен Тарасты н досты­ ры н w an e Т ап»сты н ка п ы н л а гы Ни ня'-а С.арынайдыц м ахаб б аты н эдей|' какты ты сты рады . П о эм а да тарты с Tepic тусшьлген 6 ip ж ан ы лы с тан туады. О л ж анылыс- 442

ты к мынадай: Нинара рашык боп журген Сарынай майданиа кетершде е зш щ cyfliKTi кы зы Нинара ренжш кетед1, ce6e6 i — Н и н ан ы н баска 6 ip ж ас ж ш тп е н Kerin бара ж атканын Kepin калады. А л бул ж ас жшгг, Тарас, кеш н м айданда Сары найга кездесш, oceyi дос болады. Нинамен кетш бара ж атк ан ж ас xciriT осы Тарас екенш таны п Сарынайды кун ш ш дж , кы зр ан ш акты к сез1мдер[ билейдь К,атеден бакталасы м деп ж урген адамымен майданнын киын-кыстау жардайында достасуы арка- сында С агы най кы зр ан ш акты к ce3iMiH ж е н ш шырады. Кейшнен Тарас Нинанын агасы екеш аныкталады. Поэ- манын композиииялык курылымына непз болган тар- ты с жел!с1 осындай. А кы н н ы н Kefl6 ip тэсишер! мен кер- кемдеу-суреттеу кур ал дар ы 6ipa3 есшрген, дзетурл1 тэ- сшдер тэр1здн Осы к е м ш ш к ш ырарманын ж урек тебК рентерлш эсерш б е л г ш дэрежеде бэсекс1те тусе тш си- якты. Кажым Жумалиевтщ тандаулы поэзиялык шыгар- малары к а з а к эдебиел мен керкеменерш н М осквада болаты н о н к у н д т н е арнап к а з а к жэне орыс тьлдершде басылып шыкты. Ж умалиевтщ жорарыда аталган еш поэмасынын -екеуш де орыс т ш н е Константин Алтай­ ский аударды. Ж умалиевтщ тандамалы шырармалары Казакстан- да жэне одан сы рткары жерлерде де алрыс ce3iMiHe кенелген мол окуш ы ла ры н табаты н ы кум эназ. Егерде акы н е з ш щ ш еберлшш унеил жэне каж ы р- лы табанды лы кпен дамыта, кемелше к е л п р е берсе, онын дары ны есейе Tycin, акы ннын эл1 де талай керкемдш дэрежеа жорары ж ана шырармалар бере алатынын К а ­ жым Ж умалиевтщ сонры акындык шырармалары ай кы ' ыспаттайды. 1957

Мазмуны «Кызыл ат» жэне социалисты реализм . i >4 Казак эдебнег сыныныц мшдеттер! . 18 l a w да «Кызыл суикарлар» туралы . ' 61 «fcp Таргыи» тамаша табыс R7 УКлелРеЛр1Н ‘ Тартысыэ жэне мебиеттЫ кейбф -асе-' Жуз жылдан кейжп Пушкин . сл Пушкин мен Абай . ' 110 Акындар аксакалы . : ■ М. Ю. Лермонтов : : : iso «Орыс эйелдери казак Илжде . . ’ 173 I . В. Плехановтын эстетикалык кезкарасы isq Сын туралы сез болтаида . . . 212 Казактыц тунгыш эпопеясы . . ' ' ' 994 1лияс Жансупров :: ; Zri Жомарт дарын in Кеменгер ойшыл : . : : • Г 321 «Тынык Доннын» Казакшага аударылуы жэне керкем аудлрманыц кспбiр мэселелер1 . 327 Кырык жылда ................... ' 358 Эдебиеттеп партиялык. шындык жэне квркемдж' ' 403 Сын керек ..................................... ' 412 Аскак акын 427 Ралыы api акын ' •' ■ '• 433 ДУМЫ О РОДНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ ( С б о р н и к статей)