Қаратаев

тестеген и де али ста консепциялардын бэрш е карсы шы- Fbin, олардын искусствора зиянды, жат, Keaepri екенш, «идеясыз таза» искусство дегендер1 барып турран пасык •идеялылык екенш, яки бурж уазияньщ идеялылыры еке- нш дэлелдеп Kepcerri де, м арксисту рылми эстетиканын сэра ж е л кш тартты. з ©зшщ букш эстетикалык системасын искусство'|Ын Teri мен тарихына курган Плеханов искусствосынын не- ri3ri мэселесшш 6ipi эстетикалык урымнын да кашан, калай туганын тарихи, материалиста тургыдан зерттей- ДЙ Бул проблеманы ол метафизиктерше искусствонын «мэнп-баки» зандарына апарып TipeMeimi жэне адамнын б1рыцрай тек жаратылысынан рана шырармайды. Онды- лык, э д ем ш к туралы урым эр ултта, эр тапта эртурль Онын ce6e6i адамнын жаратылысына емес, корамдык жагдайына байланысты. Соиымен 6ipre эстетикалык ce3iMHiH элементтер1 адамнын жаратылысында болады. «Ондылык ce3iMi адамра жэне тштт квптеген айуандарра тэн ceeiM, hfhh оларда б е л г ш 6ip заттар мен кубылыс- тардын эсершен ерекше («эстетикалык») лэззэт алар- лык кабитет бар» (XIV-t. .11-6.) дейд! Плеханов езшщ «А д р есаз хаттар» деген макаласында. BipaK бул— кабы лет кана, ал кабьлеттш ж узеге асуы жардайга байла­ нысты. «BipaK кандай заттар жэне кандай кубылыстар оларра мундай лэззэт беретпп — ол олардын эсер алып тэрбиеленген, eMip сурген, эрекет ж асаган жардайлары- нан болады» (XIV-t . 11-б.). Осы пМ рш аныктай келш, ол эй гш макаласында былай дейдк «Табират адамра к аб м ет беред1, ал бул кабшетт] куйттеу ж эне оны icice асыру адам мэдениеты н!н д ам у жолына байланысты» (X IV-t . 29:б.). Сейтш, эстетикалык сез1м мен эстетикалык урымды Плеханов 6ipbiHFaii биология, не б 1рынгай социологияра лремейдн О л бул ек1 фактордын eKeyiH де ез орнында, ез рол1нде дуры с алып, олардын эстетикалык кабш еттщ дамуына еткен эсер in диалектикалык тарихи тургыдан карап багалайды. 1912 жылы жазган «Искусство жэне KOF3M е м iрi» деген макаласы нда Плеханов: «Э демш к туралы осы кездег1, осы корамдагы яки когамнын осы 200

табындагы ен бшк арманынын туп тамыры б!рсыпыра биологиялык, ж агдайларда жатады... сосын б!рсыпыра э л п корамныц яки таптык пайда болган ж эне eMip сур- ген тарихи ж ардайларында жатады » ( X IV -т. 141-6.).— дейд1. Адамнын табияи жаратылысындары эстетикалык ка- бшеттщ анайы турлер1 корам ем1рш де рана дамып жу- зеге асып, шындыкка айналатынын, корам е м 1р1н!ц бшк мэдени сатысында рана онын ж етш н , кемел1не келетшш Плеханов ж аксы керсеткен. Осы аркылы д а ол искусс­ тво корам eMipiHiH бей н еа екенш дэлелдеп, эстетикалык сез1мн1н K0F3M eMipiHe катысы ж ок деупп и д е а л и с т теориялардын жалган екенш аныктайды. Эстетикалык сез1м мен кабш ет адамнын екбег1 мен корам eMipiHiH дамуына байланысты жетшед1 деген Плехановтын бул тезиЫ Энгельстщ мынадай программалы nixipin куат- тайды: «Ецбеклц аркасыида рана адамнын колы Ра- фаэльдщ картиналары мен Трэвальсеннщ статуяларын, Паганинидщ музыкасын б1ртурл1 сикырлыктын KymiMen турызгандай бшк шеберлш дэрежеге ж етп» (XIV- т. 141-6.). Искусство да, ондылык пен эд ем ш ктен туаты н эсте­ тикалык рахат пен лэззат та, максаттан ау л ак деупп и д е а л и с т теориялар искусствоны ойын деп есептеген, ал ойында пайда кездейтш ешкандай ниет, м аксат бол- майды деп Tyciwupren Кант пен Ш иллердщ бул теория- сына Плехановтан бурын Чернышевскийдщ ©3i карсы шыяып, искусствонын элеум егпк пайданы коздейтшш дэлелдеген болатын. Б!рак Чернышевскийдщ топшы- лауында ойын бос ермек деген уяым сынаусыз калган. Сондыктан Плеханов бул жешнде Чернышевскийдщ тезисше косымша жондеу eHri3in, ойыннын бос ермек емес, бе л гш максатты кездейтш мазмуны бар кубылыс екенш Kopcerri. О л унпн Плеханов алдымен Спенсер, Гроссе, Бюхер сеюлд1 буржуазия ралымдарынын ойын енбектен бурын шыккан деген niKipme карсы, енбектщ ойыннап бурын шыкканын долелдед!. «Ойын еибектеп тугаи бала» деген Вундтын корытындысына косылып, Плеханов ойын мен искусстводан бурын когамдык енбек туранын, корамдык енбек барып лоззэт пен рахаттын турлерш (яки ойын мен искусствонын турлерш) турыз- ран толып жаткан фактылармен андатты. Мысалы, ал- гашкы адамдардын билер «жумыскер адамнын дене ки-

мылынын анайы селдеЫ> (X IV-t. 63-6.). ал ойыннан алынатын лэззэтты алсак, онын сыры ермекте емес, енбек процеспш ез1нде. Сондыктан «©Mip каж егпг! кь ciHi енбек [стетедк ал енбек аркылы адам оз куш'шщ icKe асуына б1рте-бфте лэззэт деп караулы уйренедЬ деген Вундтын nii<ipiHeH Плеханов мынадай корытынды жасайды: «ойын адам куипшц icKe асуынан алынран лэззэтты кайтадан ал ура тырысудан туады» (XIV-t. 57-6.). Сейтш, искусствонын ойын емес екенш, ойыннын искусство сиякты енбектен Kiiui, енбектщ жемгс! екенш жэне искусствонын да, ойыннын да дамып, жет!лу ушш нэр алатын кайнар булак кез1 котам eMipi екенш П леха­ нов ж h i де шебер танытты. Сонымен катар ол айуан ойынынын биологиялык мэнш, адам ойынынын социоло- гиялык мэнш аж ы рата керсетш, ойын мен искусствонын да ез ш ш д е уксастыгы мен айырмашылырын ашып бердн «Адресс1з хаттар» деген енбегшде Плеханов Л. Н. Толстойдын искусствора берген 6ip ж акты аныктамасын калай толыктырранын б!з бшем13. Онда ол искусство адамнын тек сез1мш бейнелещй дегенге келкпей, «жок, ол онын ce3iMiH де, ойын да бейнелеГвд, бейнелегенде дер еказ турде емес, жанды образдармен бейнелейдЬ (X IV-t . 2-6.) деген болатын. Плехановтын бул форму- ласы кейш рылми эстетиканын классикалык аныктамасы болып алды. Ал енд1 осы терен, дурыс аныктаманы те- рен, дурыс TyciHy кажет. Кандай сез1м, кандай ой калай бейнелену1 керек, образ деген не, ондылык, квркемдшк деген не, оларды немен влшеуге болады деген тэр1зд1 сураулар туады. Плехановтын эстетикасы Mine осы су- рауларра жауап береди Былайша айтканда, искусство мен эдебиеттщ озше тэн ерекшелшш айкындайды, онын озше MeHiuiKTi материалдарын талдайды, проблемалы мэселелерш шешедк Сонын 6ipi — мазмун мен форма мэселеен Керкем шырар’манын мазмуны — онын imiHfleri ойы, идеясы. «Идеясыз искусство кун коре алмайды» (X IV-t. 77-6.). Сондыктан шырарманын мазмуны-идеясы— искусствода улкен роль аткарады. «Гегельдш кезшде мазмун дегеш- Hi3 оте-м отезор ic» (Х-т. 191-6.). Искусствода KOFaM eMi- 202

pi бейнеленетшджтен керкем шьжармада сол корам ем1- р iн iн ш ы н д ы р ы , корамдагы шын бар -илек, максаттар бейнелену1 керек. Б ф а к бул айткандар ж алан идея кал- пында искусствора мазмун бола алмайды. «Бул идея езшщ «дереказ» кушйде турран жерде керкем творчест- вонык i3i де жок» — дейд1 Плеханов. Сондыктан «сурет- mi ез шырармасына мазмун болатын ж алпылама жайды дараланды руы керек» (Х-т. 190-6.). О лай болса суретап- HiH шырармасында «дараланран» жалпылама идея, екшнп сезбен айтканда, накты образбен бершген идея кайткенде керкем болмак? Буран Плеханов мынадай ж ауап береди шырарманын «орындалуы онын. тупш ойына нерурлым сэйкес келсе, hfhh ж алпы сезбен айта- тын болсак,— керкем шырарманын формасы онын идеясына нерурлым сэйкес келсе, сорурлым ол сэ т п боп шыкпак» (XIV-T. 180-6.). Бул ж ерде П леханов Г е г е л ь д т «Логикасындары» «искусство шырармасына т т с п фор­ ма жетпей турса, оны шыиайы керкем шырарма деп есептеуге болмайды» деген niKipiH колдайды. Керкем шырарманын мазмуны мен формасынын 6ip- л iri, сэйкес келу1 коркемджтш б 1рден-б1р шарты екешн Гегельден кей!н Белинский де кеп уагыздаран-ды. Пле-. ханов сол тезисп материалистж непзде толыктырып, ж ети ш р 1п, оны шырарманын керкемд1гш багалайтын «объективтж елш еу1ш» ретшде усынады. Мазмун мен форманын б1рл1гш Плеханов диалекти- калык б1рлж деп карайды. Осы б1рлж бар шырармада рана керкемдж бар, ондылык пен эдем1л1к бар. Ф ор м а­ ны мазмуннаи белш алып, омы ез алдына кутпегеи жер­ дей шынайы керкем шырарма табылмайды. «М азмуннаи форманын басым туруы барып турран магнасыздык жэ- не ускынсыздык. неге десеш з эд ем ш к деп форманын мазмунга сэйкес келу1н айтамыз» ( X lV -т. 180-6.). Плехановтын мазмун мен форманын б!рл5г1 туралы nixipi шынында да ке р к ем д ш к п баралаудын «объектив- Ti M iueyiuici» боларлык, кунды niKip екеншде к а з 1р еш- к 1мнin дауы жок. Алайда марксист1к эстетиканын осы даусыз шынды- рын itasipre дейш тусш бей журген эдебиетнплер б 1зле ж ок емес. Искусство мен эдебиетте б1здщ совет зама- иынын улы идеясына сэйкес келетш жана керкем образ- ды форма табу мшдет1н бараламай, ездерш ж кунсыз шырармаларын «идеясы жаксы», «такырыбы жаксы» 203

деген сиякты татымсыз дэлелдермен бастырып журген жэне соны ездер.нщ «жаналыгы», «табысы» санап, бой- бермейтш жазушылармен катар сондай шырармалардын такырыбына бола керкем аздн ш кенпрш, ж еш лд1к жа- сайтын сыншылар да бар. • Плехановтын эстетикасында шыгарманын мазмуны мен формасына тыплз байланысты мэселе — онын ре­ ализм туралы айткандары. Плехановтын барлык ек- бектершде «искусство искусство унлн», «искусство деге- HiMi3 — ойын» деген сем лд! буржуазиялык теорияларга карсы Kypecin, енебойы искусствонын когамдык мэшн айрыкша насихаттагандагы кездеген максаты, алга устаган арманы — ж огары идеялы, реалистп< искусство болды. Ол замаинын нагыз озат, нагыз революнияшыл тап пролетариаттын ен эд1л, аса адамгернн'л, азаттык идеясымен каруланган жана искусствоны уагыздады, ейткеж Плехановтын Tyciiry1нде о з ы к и д е я Fana шын- дыкты терец, дурыс танытады жэне шын р еали стт шы- гарма тек осы идеянын непзш де рана жасалады. «Егер Ka3ipri суретгшлер буржуазияныц пролетариатка карсы куресшде буржуазиями жактарысы келсе, онын дурыс .идеямен шабыттануы мумкш емес» (X IV-t. 160-6.). Осы туррыдан Плеханов вз тусындары буржуазия- нын Kepi кеткен искусствосынын нешетурл1 формалист1к арымдарын катты сы неа алды. М аркс пен Энгельст!н «К ом м ун и ста манифесте» капитализм рухани мэдениет- Tin ж ау ы деп корсеткен тезнсппн данышпандык тезис екенш Плеханов искусство фактыларымен тамаша дэ- лелдеп шыкты. Ka 3 ip ri 1'штен ipin-mipireH, куты кашкан декаденгпк искусствонын кунсыздырын, «идеясыздырын» айкын жа- йып салу yuiiH, П леханов оны бурынры класснкалык искусствомен салыстыра талдайды. ¥лы класснктердщ творчестволарында ковам eMipiHe тура, батыл барушы- лык бар, сол ом 1рде курескен, талпынран адамнын тагдыры, арманы, кайры, куанышынын терен шыншыл- дыкпен суреттелу1 бар. Ол жогары идеялы, реалистж искусство едг А л енд! каз1рп кубистердтг-экспрессиона- листердщ, символистердщ жэне импрессионистердт фор­ мализм! мен натурализмш алсак, булар^ класснкалык искусствонын онды дэстурлершен журдай, реалнзмнен айрылран, KOF3M идеясы. корям адамы буларра мулдем ж ат— «геройлары» тек кара бастарыныц камын ойлайтын 204

ез1мш!л, пайдакунем пасык, не Kici елт1рпш жауыз, сум, уры-кары, кезеп, не ом1рден торыгып туншген, ум iTiи узген тусш ж а з куцпрт адамдар. Булардын шын магна- сындагы геройлары адам емес, нэрсерпн, кубылыстыц сырткы формасы: Tyci, дыбысы, nici т. т. Буржуазия су р е л ш сЫ ц ж уз1м жинау жумысын су- реттеген 6ip картинасын Плеханов мы салга алып былай дейдк картинада «жуз1м ж анш у биi корсеттген . Басты герой — аласа, кен кадкалардын ш ш д е ж уз1м жинап ж аткан эйел-ердщ аяктарын кызартып турган... Эйел- дердш 6errep i керш бейдь Тек комагайлана жу31м жеп отырган баланык касында турган ж ас эйелдш 6eTi гана коршедь BipaK, осы ж ас беттщ ©зшде ешкандай эсер жок. А л жуз1м жинау дегетадз — ол егшшшщ OMipiH- деП ж аткан 6ip окига емес пе!?» («Эдебиет мурасы» Ш -т. 265-6.). Коптеген осы се к т д 1 айкын мысалдармен сонгы кез- д еп буржуазия искусствосынын формализмге салынып азгындаганын сипаттай к е л т , П леханов француз нату- рализмш де мыктап шенейдк Формалистер сиякты нату- ралистер де ез шыгармаларында когамдык мэселелерд1 котере алмайды, адамды терец бейнелей алмайды, ейт- кен1 когам OMipiHin зандарын олар физиологиялык ж эне патологиялыц себептерге апарып Tipeftfli. А дам оларда когамныц Myuieci емес дара б1рдене ретшде суреттеледь Ka3ip натурализм искусствоны цам ауга ушыратты, сон- дыктан ешй искусствога 6ipiHuii кез келген шарап сату- шыныц 6ipiHuii кез келген майда-шуйде сататы н дукешш эйелмен сушспеншШ к байланысын энпмелеу гана кала- ды дейдр Плеханов. Формализм мен натурализмд) ж ан-ж акты зерггеп, талдаудыц нзтижесшде Плеханов коркемдж туралы проблемага тжелей катысы бар мынадай теориялык кортынды жасады: «Буржуазиялык Kepi кеткен заманныц шектен шык- кан д ар аты л д ьты шынайы шабыттыц кайнар булак кездерш суретиплерге тугел бггейдЬ ( X IV -t . 173-6.). Д екаден гпк искусствоныц «идеясыздыгы» дурысын айтканда, жалган, реакцияшыл идеясы коркем творчес- твога а'лтесш типзедк ©йткеш жалган идеялы бейнелеу деген соз «керкем шыгармада шындыкты бузып корсету деген соз. Сондыктаи коркем шыгарманыц шындыкты

бузып керсеткеш— онын сэтшз шыкканы» (X IV т 180— 181-6.). Бул жерде Плеханов ж алган идея искусствога зиян деген ой мен ж алган идея шындыктын да жауы деген ойды уштасты ру аркылы нагыз искусствонын мызгымас neri3i реализм деген езш щ программалы niKipiHe кайта оралып отыр. Озык, идеалы, реалистж искусствоны эр- дайым уран етш устаган Плеханов жалган идеяга кар- сы, шындыкты бузып корсетуге карсы куресте керкем- Д1ктщ шарты ет1п акыры шындыкты алады. М ш е осы тургыдан карап, ол Г. Ибсеннщ кате идея- лары онын шыгармаларынын коркемд1к сапасына Tepic эсерш тиг1зд1 дедь Ж алган идеянын искусствога типзе- т1н зиянын Плеханов ocipece К нут Гамсуннын «Патша какпасынын алдында» деген пьесасын талд ау аркылы айкын керсеттк Пьесанын и епзп геройы Ивар Карено пролетариатты жан-тэшмен жек коред1. Жумысшы табын кыру керек деген ой оган маза бермейдь Бул идея оган «жанкиярлык» кайрат беред1. «Стокман доктордын ба- ласы» деген макаласында Плеханов бул идеянын реак- цияшыл ж алган идея екешн, онын улы жанкиярлык адал сез1м емес, Kici влт1рг1ш арам сез1м тугызатын бур- ж уазиялы к идея екенш сол кезд1н езш де тауып айткан. «Пьесасынын нег1з1 ет1п К нут Гамсун шындыкка мулдем жуыспайтын кайшы идея алган» (XIV-t . 152-6.) деп, бул реттерде Плеханов шындыкты есшен шыгармайды. Сондыктан д а Плеханов езш щ жалган идеянын искус­ ствога зияны туралы котерген мэселес1н б 1ржакты шешпей, шындыктын теш репнде алып, осы шындыкты реалист1к тэс1лмен бейнелеген ipi талант езш щ кате идеясына кайшы келу1 де мумкш деген ойды дэлелдейд!. Мысалы, Глеб Успенскийд1н эдеби творчествода халык- шылдардык ж алган идеясынын ыркына тусш кеткен реалист1к эд1ст1 колданган реттерде ез1н1-н Tepic кезка- растарына кайшы келет|'н кунды керкем шыгармалар бере алганы керсет1лед1. Плехановтын реализм aaicin реакциялык идеяга карсы кою принцип! Энгельст1н Бальзак жен!ндег1, Чернышевскийдщ Гоголь женшдег1, JTeHHHHiH Толстой ж еш ндеп ба гал ау принциптер1мен сабактасады . Б ул принцип еткендеп искусство жене эдеби мурэны танып, дуры с багал ау уш1н советпк гы- лымга жетек боларлы к принцип екеш даусыз. 206

Искусство мен эдебиеттщ кундылытынын н еп зп шар- ты Плехановша, корамдык шындыктын расын корсету болса, шыгарманын керкемдшшш объективен M ineyiuii сол шырарманын мазмуны мен турш щ шындыкты бейне- леген 6ipjiiri, уй л еслп болса, ал енд! ондылык, э д ем ш к туралы yFbiM барлык заманра б 1рдей туракты ма, ж ок езгерш отыратын еткшип ме? Бул сурактык жауабын Плеханов алдымен арарту- шылардын кезкарасын сынап алып бередь Агартушылар ездерЫ н метафизикалык кезкарастарына сэйкес онды­ лык туралы урымды ешуакытта езгермейтш категория деп б|ледй Сондыктан кай заманда болсын, осы «мэнп- лш» категорияга уйлес шырарма рана керкем деп бага- лануы THic. Плеханов еткен замандагы искусство тарихынан алынган ондай «м энгш к» категориянын, ярки керкемдш тщ езгермейтш аб солю тен б е л п а бол- майтынын дэлелдеп бердй Эр заманньщ керкемдш тур а­ лы тарихи жардайга байланысты ез урымы болады дейд1 П леханов. ЭДысалы, алрашкы адам дарды н искус- ствосы б!зд!ганен мулдем баскаш а. А л енд! солай екен деп, элп искусствоны 6yriHri адам ез тургысынан карап жазрырса дурыс бола ма? Осыган байланысты 613ДШ Keft6ip «солакай» эдебиет- ш!лер!м1зд!н еткендеп эдеби мураны талдап баралаган- да, тарихи кезкарастан тайып, -riim баска заманда туып, ескен акын, жазушыларра Ka3ipri совет жазушыларына коятыи талапты коятынына epiKci3 т а н каласын! Плеханов барлык заманра 6ipaefi катып-сенген дог- малык елшеу1ш болмайтынын дурыс дэлелдей келш, бул мэселен! 93i де аярына шейш диалектикалык туррыда шешш шыра алмайды. Эр заманнын ез!не унайтын искусствосы болады, керкемдш жен!нде е з TyciHiri ез Урымы болады деген дурыс ninipfli шектен шырара енш айналдыррандыктан туйык кортындыра ер е л ед г эр з а ­ маннын искусствосы ез'ше жаксы, ендеше мынау искус­ ство артык, мынау искусство томен деуге келмейд!, сон ­ дыктан мынау керкем, мынау керкем емес деуге де бол- майтын Tapi3fli. Бул арада Плеханов тарихгары барлык заманнын искусстволарыныц арасында аспас бел жок, езара диалектикалык байланыс барлыгы, кейб1р угым, TyciHiKTep сурыпталып, сараланып барлы к кезендсрде 207

дамып отыратынын ескермей, философия типмен айт- Канда, эстетикалы к урымнын тарихи тэуелд ш гш , отно­ сительно шартты екендшн тым асыра багалап абсолют- ке айналдырган, сейтш диалектикалык тэсш н ен тайып, релятивтж кате жасап алган. -Лениншн отражение теориясынын туррысынаи кара- сак, Плехановтын бул к а т е а айкынырак керш едк Ленин абсолютты истинаны ж окка шырармайтыны мэл1м. Со- нымен 6ipre Владимир Ильич абсолютты истина деген урымнын эзш относительнолыкпен диалектикалык 6ip- л ж те алып отырады. О лай болса эстетикалык yfum мен эстетикалы к ел ш е уш т е р д е де б е л г ш абсолютты истина- ра айналран ж эйттер бар. Мысалы, искусство шырарма- сынын керкемдЫ онын шындыкты каншалыкты дурыс, терен бей н ел егетм ен бараланады, мазмуны мен Typi- HiH б1рл1пмен, уйлесппмен бараланады деген Плеханов­ тын 931 уагаздаран мэселе эстетикада абсолюттык истина болган жэйт екеншде дау бар ма? Сондай-ак, нурлы кун, айлы тун, жымындаран жулдыз, кулпырран меруерт, жаймараи гул, сайраган булбул, аскар тау, айдын кел, тунриык тешз, ну орман, саркыраран езен, сы лды раган бу л ак сек1л д 1 кубылыстар мен заттардыц KepiKTepi кай заманда, кай елде болганымен эстетика­ лы к эсер турызатын, онды деп таныдран квржтер емес пе? О лай бол са, эстетика саласы нда абсолю тты к истина ж ок емес. Тек соны Ленин туррысынан тани да талдай 6iлу каж ет. Квркемд'жтш б е л п а туралы Плехановтын релятивтж п ш р л ер 1 онын дуры с айтылран жалпы эсте­ тикалык системасына кайшы келедк Бул кайшылык онын, эа'р есе, искусство тарихы мен керкем сын туралы айткандарынан анык байкалады. Сыншы искусство тарихындары эркилы формалар туралы 6aFa бергенде, П лехановтын ойынша, сол ep6ip форманын нелжтен сондай болганын материалистж туррыдан карай тусж,щ- pyi керек, ал кандай болуы ти!с ед|' деген мэсележ ол козгамайды, себеб! онын баскаша болуы да мумкж емес, ейткеш искусствонын кандай болуы адамнын ер- кжде емес, тарихи жардайдын еркжде. К еркем дж ,ры лм и сын болуы керек, h fh h ap6ip шы- рарманы ол объективтж туррыдан карап, тарихи мате­ р и а л и с та тапты к TyciHiriH бере талдауы керек. Сыншы- нын ешюмге буйреп бурмайды: ол куанып «кулмейдж де, кайрырып «жыламайды» да.

Бул шюрлердщ дурысы да, бурысы да бар. Дуры- сы — сыннын м а т е р и а л и с т непзге курылган шын рылми сын болуы керек деук Бурысы — сыншынын бел- сендк революцияшыл, партиялык ролш бараламауы, сыннын искусствога TereyipiHfii ыкпалын тиг1зетшш мо- йыидамауы. Шынында сын ж енш деп Tepic пш р лер ш Плеханов тек теориялык, ж узде рана айткан, ал е з М н Г. Успен­ ский, К. Гамсун, Г. Ибсен т. б. туралы накты сын мака- лаларында ол элг1 айткан кате пш р лер ш колданбай, нарыз oreip м а р к с и с т революцияшыл сыннын ул п сш салды. М аркст1к рылми сыннын жалпы максаттарымен к а ­ тар Плеханов кейб1р мшдеттерш Kepcerri. 1908 жылы шыккан «Жиырма жыл ш ш д е» деген ж инакка ж азган юршпесшде Плеханов сында ею акт1 бол уга ти!с дегенд! айтты: 6ipiHmi акт — шырарманын идеясын ашу, hfhh идеяны искусство т ш н е н социология т ш н е аудару, еюнип акт — шырарманын эстетикалык кунын багалау, ярни идеянын керкемдж формара калай киысканын кор­ сету. Бул ею актчею баска айырма нэрсе емес, 6ip icTin, 6ip npoUeccTin eKi жары, 6ipi 6ipiHe «кажет косымша». Bipici3 6ipi ж ок, болса ол — эстетикалык сын емес. Б1зд1н Ka3ipri эдеби сын тэжрибем1зде, acipece, эстетикалык талдаудын аксап келе жатка ндыры белпль Онын ce6e6i, б1здшше, 6 ip жарынан кейб1р сыншылары- мыздын эстетикадан 61л1м1н1н шарындырына байланысты болса, еюшшден эстетикалык талдауды олардан осы кунге д е й т ж ете баралам ай, элдекалай Kiiui-ripiM мшдет деп келуше байланысты болу керек. Эстетика мен сын ж еш ндеп теориялык топшылаула- рын Плеханов искусство мен эдебиеттщ накты сыншысы рет1нде де насихаттаран Kici. Онын жорарыда корсеткен К. Гамсун мен Г. Ибсен туралы макалаларынан баска «халыкшыл» ж азушылар туралы б 1ркатар арнаулы ма- калалары бар, орыстын улы революционер-демократ сыншылары мен ж азушылары Герцен, Белинский, Чер­ нышевский, Добролю бов, Некрасов туралы жэне оз ту- сындагы улы жазушылардан Л. Н. Толстой мен М. Горький туралы енбектер1 бар. Сонымен катар П ле­ ханов XIX расырдын улы классиктер1 Пушкин, Лермон­ тов, Гоголь, Тургенев туралы да арнаулы ецбеН болма- FaHMeH, эр туста тиянакты п ш рлер айткан. 14-м. 209

Эстетикалык теориясына арнап ж азган атакты ен- бектерш деп ж\\Шел1 кезкарастары на сэйкес жэне кейде KHFaui Плеханов осы аталган жазушылар мен сыншылар жайында кептеген кунды ой, дуры с багалар айтты. М ысалы, «халыкшыл» жазушылардын идеясына карсы шыгып, олардын реализмш жаксы багалады , револю­ ционер-демократ сы ншылардыц макалаларындагы ис­ кусство мен эдебиеттщ ал еум етп к мэшн жэне керкем реализм э д к ш уран е т т кетерген концепцияларын кат- ты куаттап, Белинскийдщ «эстетикалык кодексш м адактады , Чернышевскийдщ «Ш ындыкка искусствонын эстетикалык катнасы» деген диссертациясын айрыкша жогары багалады , Толстойды «ж ана дш» ж асауш ы деп дауры ккан реакцияга соккы бердц Некрасовты когам- ды к дамуды н тутас 6 ip д э у1р1н бейнелеген акын деп танытты, улы классиктердщ данышпан реалистер екенш айтты, Горькийдщ талантты пролетариат жазушысы екенш мойындады, т. т. Сонымен катар, Плехановтын булар женшде терк бага, кате пш р лер ! д е ж ок емес. Революционер-демократтарды н агартушылыгы мен кейб1р метофизикалык тэсьлдерш П леханов ж ал ан жэне тым 9cipe багалап, оларды н эстетикасындагы таптык, революпиялык магнаны кермед!, сондыктан олардын «искусство eMipre ую м шыгарады» деген революпиялык кортындысын агартушылык, и д е а л и с т кортынды деп Tepic niKip айтты, орыстын, классиктер! ез замандары- нын элеум егпк шындыгын терец алып суреттеген улы реалист жазуш ылар екенш 6ip ж акты гана TyciHin, оларды тек дворян ортасынын жазушысы деп уепрт ба­ галады, сондай-ак «орыс революциясынын айнасы» бол­ тан Л ев Толстойды н творчествосын Ленин талдагандай дурыс талдай алмады, ал улы пролетариат жазушысы М аксим Горькийдщ улы шыгармасы «Ана» романынын революцияшыл пролетариат уш ш улкен тэрбиелш мэнш Ленин тусшгендей тусш е алмады. Сайып айтканда, Плехановтын осындай жеке кате, иемшшктер! . онык идеялык-философиялык жэне эстетикалык кезкараста- рындагы мшдер! мен кайшылыктарынан туган. ©MipiHiH сонгы кезеншде жумысшы табынын револю- циялык KypeciHeH жырылып ш ы гап, Плехановтын мень­ шевизм лагерш де адасуы , диалектикалык материализм багытынан кейде онын ауыткып, эстетиканын жеке мэсе-

лелерше келгенде Канттын агностицизмше, Ипполит Тонш «антитеза», «кайшылык» ж енш д еп позитивизм1не ойысуы, пролетариат искусствосынын партиялылырын жете угынбай, барзы 6ip реттерде объективизмшн шек- бершеи шырэ алмауы — онын eMip бойты 'каридалары - нан каланран зэул1м м а р к с и с т эстетикалык сарайдыц б1рсыпыра жерш е дак, жарыкшак, Tycipin, недэучр зия- нын типздй Плехановтын 1903 жылдан кейш меньшевизмнщ уйымына rycyi онын улкен саяси трагедиясы едк Ал, 6ipaK, бул кезде ол, Ленин сэз1мен айтканда, «меньше- визмнен талай рет сытылып ш ы р ы п , ерекше позиция устады» (X V lI-т. 353-6.). С ол себепт!, ол осы «ерекше позиция» устауынын аркасында cohfu кезд1н вз1нде м а р к с и ст эстетиканын келел1 мэселелерш шешкен та­ лай багалы енбектер берд1. Марксист1к эстетиканын одан эр! дамып жетш уй ке- мелше келу1 тек ленинизм непз1нде рана мумкш болды, ейткен! марксизчч1 Жака д э у1рде творчестволык жолмен дамыта тускен тек ленинизм болды, сондыктан рылым да, эстетика да жана с о ц и а л и с т революция заманында Лениннщ данышпандык енбектершен нэр алып, есу мен Энгельстщ искусство жэне онын жемкт1 э д ici реализм туралы айткандары мен образдын типт1г1 туралы niKip- лер1н жэне жер жузш де ен 6ipiHuii с о ц и а л и с т мемле- кет орнатушы данышпан Лениннщ отражение теория- сын, Толстой туралы жазран тамаш а макалаларын жэне эдебиетт1н партиялылыры ж енш деп «партия уйымы ж э­ не партиялык. эдебиет» деген арнаулы енбепн т. б. искусство мен эдеби м ура ж айында айткандарын соци­ а л и с т эстетиканын TeTiri ет1п алып, совет искусство- сы Коммунист!к партияныц жетепмен терен зерттеу • жумысы аркылы эстетиканын м арксист-лениндш тео- риясын ж е ти ш р е д е терендете бермек. Бул ретте советп'к со ц и а л и с т эстетиканын шешише- ген проблемалары эл1 де аз емес. Оларды шешуде Плехановтын мол эстетикалык мурасы, сын кез1мен пай- даланган жардайда, эл 1 д е кеп квмегш типзетш ! анык..

СЫН ТУРАЛЫ с е з БОЛРАНДА Э дебиет сыны туралы кеп э н п м елей и т. Сыннын максаты , мэш, Miидетi деген мэселелер талай талкыла- нып, талай ортага тускен. Б ул такы ры п ж айында acipece сонгы ею-уш жыл ш ш де кеб1рек сез бола бастады. Ка- ■ закстан совет жазушылар одагынын III съезшде де, жас авторлардык былтырры республикалык кенесшде де, «К азак эдебиет1» газет1 мен «Эдебиет ж эне искусство» журналынын, беттер1нде де К азакстан эдебиетш деп сын­ нын жайы, таяудары мшдеттер1 айтылып, бул женш де кептеген дур ы с усыныстар, ж аксы шк'флер ортага тустй О ктябрь революииясымен 6ipre туып, ел1м1здщ ем 1- piHe Lnece ecin, унем1 еркендеу, е су жолымен келе жат- кан к аз а к совет эдебиет1мен 6ipre онын сыны д а ecin келе жатканы даусыз. Коммунистж партиянын басшы- л ы ры мен кемепнщ аркасында к аз а к эдебиетш ф сыны- нык марксизм-ленинизмге ж ат идеологиянык барлык турлерш е карсы куресте буыны 6eKin, буранасы катты. .Осы барытта ол ш ы н ы ры п , ecefiin, атаулы д а елеул1 та- быстарра ие болды. Эдебиеттж дурыс бардарда дамуыиа эр кезенде 63iHiH улкен улестерш косты. А л еши коммунист!к партиянын тарихи XX съезш ш керкем эдебиетке берген барасы мен койран ioi талапта- рынын туррысынан алранда казак совет эдебиет сыны- нын б5раз артта калып отырранын ашык айтуымыз ке- рек. Съ езд жалпы эдеби егп н елнрден KefiiH калранын этап керсетсе, 6i3 К азакстан эдебиет сынынын одан да кейш калранын баса керсегш, мунын ce6e6i де сол съезд 212

аныктаган жайларра т!релетМ н талдап, жете тануымыз кажет. Сонда рана алда турран кауырт улкен мшдетте- piMi3, KtwiFa алып жедел ж узеге асыратын ш араларымыз айкындала туспек. Эдебиеттеп сапасыз, суррылт шырармалардын тууына басты себеп болып келген нэрсе — жазушылардын ©Mip- ден кол у зУ' екешн съезд айрыкша этап айтты. Ал эдебиет сынынын да э л а з д т ш н , кунарсыздырыныц, ка- нагатсыз м еш еулш М н де Heri3ri ce6e6i осы емес пе? Ж алпы искусствонын, онын бержарында керкем эдебиет шырармасынын керкемдш кунын аны ктайты в 6ipfleH-6ip курал онын ом ф шындырына сэй кеспп десек, осы ку- ралды колданушы шебер — эдебиет, сыншысы — 03iHin куралын жаксы менгеретш, 0Mip ш ы н д ы р ы н ©3i ж аксы бшетш адам болуы каж ет емес пе? «Евгений Онегин» орыс ©MipiHiH энииклопедиясы, «8л1 ж андар»,— нагыз шындык, «Б1здщ заманнын геройлары» — нагыз ©MipfiiH 03i, Л . Н. Толстой — орыс революниясынын айнасы деген шюрд1- айтушылар ©Mip материалын эл п шырар­ маларды н-авторлары нан— Пушкиннен, Гогольден, Лер- монтовтан жэне Л . Н. Толстойдан, артыгын айтпаранда, кем б|лмеген foh. Ендеше, мысалы, «Абай» романын сы- н ау уш ш сыншы XIX гасырдагы казак ©MipiH, Абай за- манын М. Э уезов сиякты б1лу керек деген шарт занды да орынды. Сол сиякты «Караганды » мен «Оянган елкеш », «Ш ыганак» пен «М иллионердЬ, «Сырдария» мен «Тын- дары толкындарды», «Тем1ртау» мен «Алтай ж урепн», . «Мариям Ж агор кызы» мен «Ш окан Уэлихановты», «Бо- тагез» бен «Майраны» тары баска этап айтарлык, кел- теген шырармаларды талдап, зерттеп, пайдалы пш р лер айтарлык дэреж еде болу унлн сыншылар сол шырарма- ларда суреттелген е м 1рд!н материалы мен фактыларын жазушылардай б 1лмесе сын биш аралы к пен мугедектжтен ш ыкпак емес деп ойлаймыз. Бьпудш де 6iflyi бар. Б1здщ сыншыларга ш арт рет!нде, койып отырран талабымыз — ©Mip материалын ж алан, уст1рт б1лу емес ж эне б1рденен! бш у унйн калай да соны м ш дегп турде квзж ен ©ткеру емес, ©Mip тунриырына терен бойлай, шындыкты кеншен камтып, игере бш у, ©Mip кезендерш api философтын, api тарихшынын туррысында шолып та толгай, мшездей де талдай бшу, салыстыра да сая бшу. Белинский Пушкин келген Орынборга келген жок, Л ермонтов барган Кав- казра барран жок, Гоголь журген ж ерлерде ж урген жок. 213

Алайда крепостык Россиянин ш ындыры н, Пугачев коз- галысынын тарихы мен себептер!н, К авказдагы тау ел- Держ щ улт-азатты к куресш , турмысын, патшалык Рос- сиянын чиновниктер ем !р ж ол кецшен зерттеп, молына'н бмген. Сол сиякты Чернышевский мен Д обролю бов та KOFaM OMipiH озат философиялык туррыдан терен танып, жете бжгенджтен заманынын эдебиет кубылыстарына дуры с 6aFa 6epin, эдебиегп н е су жолдары мен эд к , тэ- ал д ер ш айкын ашып корсете алган. Keft6ip эдебиет сыншыларынын енбектержде осы кун- ге дешн орын алып келе жаткан усп р гп к, 6ip жакты- лык, ж алтакты к еналдымен олардын осы OMip кубылыс- тарын ж эне корамдык дамудын зандарын ж аксы бйше- yiHe келш т1реледк Бул ж енж де сыншыларымызда ею жакты аксаушылык бар екеш кершедп б 1ршийден, олар OMip ш ындыры н, OMip фактыларын жэне ем1рдег! эркилы адамдардын алуан турл1 кылыктары мен мжездерш езде- pi жаксы бммесе, еюннлден, бжгендерж корытарлык, туйерлж философиялык бш к дэреже ж ок екен! байка- лады. MiHe, сол себенп сыншылар эдебиет шырармала- рына сын ж азудан тайсактайды, коркактайды, ал енд'| ар аю дж жазура бел байлай калса, Ki6ipTiKTen шырарма- нын шенбержен шыкпайды, терен философиялык оймен OMip Teni3ine ерк1н жузбегенджтен, niKipi шолак, тол- рауы таяз, тар epicre кала береди Сол себен п де б1зде% эдеби егп н дам у процесж котам OMipiHiH осу зандарына байланысты сыпаттайтын теориялык енбектер мен 6ip такырыпка жазылран б!рнеше шырармаларды жэне сол шырармалардары 6ip тнптес образдарды ем ip ш ындыры - н ы н туррысынан салгастырып, толык мжездейнн обзор- лык енбектер жоктын касы. Совет эдебиеннш кемшшк- Tepi мен мждеттерж, жеке жазушылардын жэне олар­ дын шырармаларынын дурыс, э)пл барасын, олардын жалпы эдебиетте алатын орнын кашан да дэл керсетш, тауы п айтатын б!зде к о м м у н и с т партия. Онын себебп партия eMip кубылыстары мен зандарын марксик-ле- ниндж философиялык биж туррысынан танып .б1ледь Сондыктан партиянын нускауларымен катар онын eMip ж еш ндеп осы ез б ш п б1здш жазушыларымыз бен сын- шыларымызра улкен ул п де енеге болура тик. Партиянын XX съез! мэселеш батыл да эдш шеш1п, марксизмге жат, к о м м у н и с т курылыстын барлык сала- сында знянын THrisin, улкен кырсык болтан 6ip кубы- 214

лысты эшкерелеп, аяусыз елт1ре сынады. О л кеп жылдар боны тамырын жайып, уытын шашкан кептеген Kecipi мен кедерпсш ж асаган ускынсыз кубылыс: ж еке адамга табынушылык, партия мен халыктык ролш к е м тп , олардыц творчестволык ынтасын туш руш ш к екенш керсетш, бул ж ат зиянды кубылыстын салдарынан ал- дары уакыттын йшнде тез1мд1, табанды курес аркылы арылу керект1г1н м1ндет етш койды. Ж еке баска табынушылык, этап айтканда, шындык- тан каш ы ктау фактылары эдебиет пен искусство сала- сында, scipece эдеби сын ж агдайында, айрыкша орын тепкеш мэл1м. Бую л О д а к келемшде эдебиет пен искус- ствонын дамуына кеп жылдар шырмау болтан кенф- ликтшздж, шындыкты. бояушылык, схематизм, жалак мазмун куушылык сиякты быксык теориялар мен болымсыз тэжрибелер элп жеке баска табынушылыктан туран, социалиспк реализмге бутшдей ж ат жайлар бо- латын, бул кырсыктар 6i3flin каза к эдебиетш де eaayip зиян келт1рш epic алды. Эрине, бул айткан зиянды ку- былыстар канш а KecipiH типзгенмен к аз а к совет эде­ биет!н мендеп экетш, оны соц и али спк реализмнщ д уры с, жем1с п жолынан' гайдырып ж 1бере алран жок- К азак совет эдебиетшщ н еп зп жанрлары, acipece проза жанры унем1 есуде, жетм уде, дамуда болды. Bi3fleri кеп аталып, 6ipaK аз талданран «Абай», «Бота- гез», «Караганды», «Оянган елке», «К азак солдаты», «Абай жолы» сиякты айта беретш шыгармалар осы есейгендштщ айгагы екеш, прозаныц келел1 табыстары екещцп анык. Жорарыда аталган жеке адамга табынушылыктан туран кептеген ерескел жэйттер казак эдебиет1 мен сы- нына б 1раз-ак зиянын типзгенш мойындасак, сол зиян- нын кай салада, кандай дэреж еде бойра дарыганын, оныц салдарынан, дагынан калай арылып, айырамыз деген мэселеш эдебиетнплер кен талкылауы керек кой. Ал ic жузшде не байкалады? Б1рсыпыра эдебиетпллер бул мэселеш жешл-желш мэселе деп уратын тэр1зд г бзд ерш ш бурын-сонды жаз- ган шыгармаларынан кейб1р адам аттарын алып таста- са, ещйп жерде онын атын еш жерге шрпзбесе, сонымен барлык Miидет аякталатын сешлдв Шынында, жеке адамга табынушылык сиякты марк- сизмге ж ат кылыктыц теркпп ем!рд1 и д еа л и ста кезка-

распен танушылыкка соктыратын зиянды концепция емес пе? Ендеше сонымен тамырын жайып, зарарын ти- пзген концепцияныц зардабын жеке жолдардан 1здемей, ем1рден кол у зУ. вм!р ш ынд ыры н багалам ау, eMip фак- тылары мен кайшылыктарын жасырып буркемелеу, кыс- касын айтканда, искусствонын Heri3i боп саналатын ко­ рам OMipiH б у л й р ш корсету принцитмен жазылеан кунсыз, суррылт шырармалардан i3fley керек болады. Ондай шырармалар б1зде болран ж ок па? C ohfu 6i- раз жылдар ш ш деп казак эдебиетшщ барлык жанрла- рына коз Ж1берш шолып ш ы ры ны зш ы . М унда лениндж ул т саясаты мен с о ц и а л и с т реализм непзшде гулдеп ескен, ж еплген каза к совет эдебиетшщ мактанышы бо- ларлы к айтулы шырармалармен катар, кептеген сурец- ci3, суррылт шырармалар туранын д а керес1з. Муныц себептерц X X съезд корсеткендей, кейб1р жазушылары- мыздыц eMip материалын жете б1лмеу1мен, зерттемеу1- мен байланысты екен| белгш . О ндай шырармалар оку- шыныц ж урепнен орын таба алмай, эдебиет корына косылмады. Озса дуние жузц калды, О дак келемшде ауызра ш н ге н к аз а к совет романдары мен пьеса, поэма- ларынын ж эне олен, эцпмелерш щ катары нда умыт ка- лып келдк М аксат бул жерде сонын бэрш этап, талдап жату емес, осындай кунарсыз, кансыз шырармаларды турыз- ран себеп л соз кылу, солардын осы кунге дейш бойдан шыкпай келе жаткан салдарын жоюра ат салысура тшс сыннын мшдетш айту. Дурысын айтканда бул мшдетш эдебиет сыны кен)лдепцей аткара алмай келеде Ж еке адамга табынушылыктан куш, нэр алып, коп жылдар бойы м а р к с т-л ен и н д ж теория мен сынга, со­ ц и а л и с т реализм эдшше кептеген зиянын типзш кел- ген турпайы социологизм мен ултты к нигилизмнен де эдебиет сыны эл1 арылып болтан жок. Булар 6ip кезде буржуазияшыл ултшылдыктын отына май куйран коз- карастар болатын. Ултшылдар эдебиет npoueciH «тутас 6ip арым» деп карайтын буржуазияныц либералдык теориясына суйенш, эрб!р улттык мэдениетте ек1 турл1 мэдениеттщ элементтер1 бар деген Ленин каридасын ж окка шьтаррысы келсе, социолог-нигилистер оларра карсы болрансып ул т мэдениетше ерескел турде «тап- тык» танба басып, еткендеп бую л халы к мэдениет’ш б а й лар д ш , ф еод ал дард ш eTin iiibiFapy аркылы совет

мэдениетМ н асыл мурасына киянат ж асаран. Мысалы Абайды ултшылдар жалпы «ел» акыны деген болып оныц каза к елш деп элеуметтж кайшылыктар мен ала- лыктарды эшкерелеген халыктык, демократтык кезка- растарын ж асы ру аркылы улы акынды устем тапты к MeHiuirine 6eprici келсе, турпайы социологтер ултшыл- дарга карсы болрансып, Абайды турадан-тура байшыл- феодалшыл акын деп шыгарран болатын. Сонда олардый карсылыры тек сы рт карсы лык та, ал шындырында куятын сарасы, табысатын жер| 6ip болатын: олар лениндж каридага кайшы келш, социа­ л и с т мэдениеттщ кымбат му’расын ж окка uibiFapypa тырысты. Сондыктан да турпайы социологизм РАП П пен К,азАПП-тыц урш'окпар каруы болды, эдебиет уйы- мын соракы кателерге душар erri. Р АП П пен К азА П П уйымы таратылранына 24 жыл втсе де, турпайы социологизм б1рден кури койран жок. Ол партиялык сыннан талай таяк жеп эларед1 де, 6ipaK кезецш тауып, маскасын взгертш кайта бас кетерумен келди Диалектиканын ж ауы — турпайы социологизм кей кез майданга Tycin, солакай, эпербакан, ур да ж ы к сыншылардын колына iJiiHin, эдебиет пен фоль- клордыц бурынды-сонды жасалран ж аксы улплерш ки- рата сорура кызмет кылды. Халыктыц тарихтары ролш, мэдениет1н, т ш н Tepic баралаумен шурылданран кез- дейсок кейб1р эдебиет тарихы мен сынын тон1ректеген аллилуйщиктерге б1рден-б1р колайлы курал болып та- былран турпайы социологизм каза к халкыныц еткенде- ri бую л ауыз эдебиетш, acipece халыктыц «Камбардан» баска барлык эпосын оп-онай сыбап бердй казакты ц ж азба эдебиет1нде ул ке н д ь ю ш ш орын алган акын- жазушыларыныц Абай мен Ыбрайдан баскасын тугел сызып тастады, эрберден сон осы кунп кврнект1 совет жазушыларына, олардыц «Абай» романы секкгш басты шырармаларына д а кымсынбай, uiiMipim eft кел1п ауыз салды. Эдебиет сыны мен теориясыныц Ленин нускаган, пар­ тия нускаран жолмен карыштап ocyiHe шырмау, кедер- ri болып келген турпайы социологизм, формализм, натурализм семлд1 социалист1к эстетикага ж ат т э п л , эрекеттер каншама Kecip жасаранмен, 6ip жаксысы, Tin- тен бел алып кете алмады. А л XX съезд осылардыц сал- дарынан мулдем арылура кец жардай турызды.

Б 1зд1‘н казак совет эдебиет теориясы мен сыны осын- шалык уза к уакы т езш е керше знянын типзш келген ж ат кубылыстардын керш стер ш накты ашып керсетер- л1к ic icTen отыр ма? Б ул айткан кубылыстар маркспк- лениндш диалектиканык жауы екенш, одар бай, курде- л1, шытырманы мол ем!р шындыгын дереы, жалан, жа- байы турде танитынын, eMipre, эдебиетке елекс! схема жапсыратынын Лёниннщ отражение теориясынын тур- рысынан керсел п сынаган енбектер бар ма? Ж ок, жоктын касы. KyHi былтыр «К азак эдебиетЬ газет1 «Султанмахмут кара хактара LniHin кала жаздаран акын» деп 6aFa берген макала басты. О л барып турран турпаны социологизмнщ рухында жазылран макала ед1. Эдебиет кубылысына накты тарихи туррыдан ка- рап талдау, материалиепк диалектика кезкарасымен егжей-тегжейше жетш, кайшылыктарды есепке ала отырып THicTi дуры с барасын беру деген турпайы со- циологизмге TinTi ж ат нэрсе. Турпайы социологизм — эстетиканык да ж ауы. Ол жалпы 9Mip материалына дорал, д ем р карайтыны сияк- ты эдебиеттш де ерекшел!пмен, образдылырымен са- наспайды, оныц керкемдшн жете бараламайды: тур­ пайы социолог жазушы шырармасыныц керкем емесп- riH нуксан деп бшмейш, ал турпайы социолог сыншы талдаура алган шырарманыц керкемдш жарын не Tin­ Ti елемейд1, не макаласынын соцында ол туралы 6ip- eKi сез айтумен рана канараттанады. Турпайы социологизмнщ К азакстан топырарында айрыкша орын алган ce6e6i, бул концепция не кеп 6i- л1мд1, не терец философияны, не нэзш эстетикалык сез1мд! керек кылмайды, сондыктан да муныц ма- нында халы к мэдениетше жаны ашымайтын, эдебиетп суймейтш кай-кайдагы жалган ралымдар, кырыпсал сыншылар курдай уймелеп, топас, шагын 6taiMAi адам- дардан пана тауы п келу1 табири нэрсе едь К азак совет эдебиетш XX съезд койран улы мшдет- тер дэреж есш е кетеру уппн эдебиет1шлер1м1з anri айт­ кан зиянды концепциялардан мумкш кадар тез ажы- рап эдебиет рылымы мен творчествосынын курдел1 проблемаларын шешуге жедел Kipicyi кажет. B ip aK съезден KeftiHri айлардын ш ш д е сыншылары- мыз ауызра аларлы к бул ж енш де елеул1 ештене icTeft койран ж ок. О ларда элде де Kefl6ip ж алтакты к пен ыр- 218

ралу бар сеюлдн Баспа сезд е ж ан а Соны п ш р л е р айтылраны, макалалар ж азылганы каж ет дейм1з, сын- нын жана жардайда жаксы, еркш дамуына кажет шара, кемек эрекеттерд1 жазушылар одары icne асыруы керек. Ал 6i3flin сынымыз артта калып келдк 6i3re озат идеялы, каИарман, шыншыл, эдш , партиялык сын ке­ рек, ол е и тм н щ бет-жузше карамайтын, бш к-п, тура- шыл, камкоршыл сын болу керек деген талаптар мен тшектерге элдекашан-ак ж урттын 6api кол койып, мой- ын сунып койган-ды. Ендеше мэселенщ туш ш сынныц кандай болу керек екеш йпн эдебиетпйлер1м1здщ тусш- беуш де яки Tepic тусшу1нде емес, ондай сынды шындап ecipeTin накты жардай ж асауга эдебиетиплердш жумы- ла ат салыспауында болып отыр. Бедел1 мен кызмет бабын пайдаланып, атакты, мыкты деген кейб1р жазушыларымыз ©3i туралы элде- калай айтылып калган сын п ш рлер ym iH байгус сын- шыны HiHiH тауып, не карпып, не тарпып калса, одан Keftin элп андаусыз сейлеген «сорлынын» кайтып бет- тем еу1мен катар, t оны керген баска ж уртты н д а жым боп ж ур етш белгип рой. Осындай фактылардын былтыр- Fa дейш болып келгенш кв31м1з кердн Мундай эдет, мундай тезбесп к э д еби егп де, сынды д а кегертпейтш кылык екеш МЭЛ1М. Сонды ктан Ж а з у ­ шылар Одары мен партия уйымы эдебиет ортасынын ауасын тазартып, ince пайдалы, деш са у нарыз партия­ лык сыннын канат жаюына кен жардай ж асауы керек. К азак совет эдебиет сынынын бупнп танда артта калуын тез жойып, кен квлемде каркындап ecin ж е и - луше улкен жардай жасалып, барлык мумкшшшктер туып отыр. Сынды кетерш экететш кадрлар б!зде бар. ©дебиеттщ бу п н п ем1рлш жанды мэселелерш талкы- лауга, теория, сын мэселелерш котеруге, тарих мэсе­ лелерш зерттеуге академиктер М. Э уезов пен С . М ука- новтан бастап, алдымен жазушылардын ездер1 жумыла ат салыса алады, б 1зде К- Ж умалиев, Б. Кенжебаев, Т. Нуртазин, Е. Исмаилов, М. Сильченко, М. Габдул­ лин, Э. Конратпаев сиякты эдебиет ралымдарын жэне сын тэжрибесшде 61‘раздан жоны кершген Т. Ахтанов, К. Ж армагамбетов, Т. 0л1мкулов, С. Сентов, 3. Кабдо- лов, К Шанрытбаев тары баскаларды былай койранда, А . Нуркатов, С . Кирабаев, К- Куттыбаев, Б. Сахариев, 219

М. Д уйсенов сиякты квптеген талантты ж ас сыншы- ларды н G3j raicTi басш ы лы к пен кемек болган колайлы жардайда сыннын кептеген мэселелерш кетере де ше- ше аладЫ деп сенуге болады. Сын туралы сез болранда тары 6ip айта кететш нэр- се сол сыннын теориялык д э р е ж е а мен iu m куш. Cohfh жылдардары сын макалаларында ж ана ав- торлардын аттары пайда болумен катар, онда жана каркын, екпш байкалады, акикат таланттын ушкындары кезге шалынады. С он а у 6ip жылдардары «сойып» сала- тын эдеттердш орнына саликалы, салмакты niKip ай- тып талдау ж ур пзетш сауатты енбектер туа бастады. Сыннын ж убантарлы к та, улкен ум 1т пен с е т и артты- рарлы к та -жары осы. BipaK сыннын жалпы д эр е ж е а ani д е кеп темен екен- д т н мойындамаура шара жок. Е. Исмаиловтын Халык акындары. Т. Ахтановтын, F. Мусрепов, С. Кирабаевтын F. Мустафин ж енш деп ж акында рана шыккан енбек- Tepi мен Т. Нуртазиншн С . М уканов туралы ертеректе жазран, кезшде кеп сынра тускен монографиясынан баска б1зде курдел! енбектер ani тумай жатыр. Жанр- лы к сын тым нашар. О бзорлы к макалалардын да жок екенш жорарыда айттык. Муньщ бэрш щ Teri непзшде сыншыларымыздын теориялык б ш м М н терен емес екею игш е тореледй Марксизм-ленинизм теориясына, рылым мэл1мет- тер1не, адам ем!рш е ж е п к болмаудын ycTine ж эне осы- ларра байланысты сыншыларымызда жуйелц терен эстетикалы к концепция табылмайды. C o r f u жылдары тип пен характер проблемасын козгаран К- Нурмаханов пен К . К утты баевты н м акалалары жарияланды. Унамды герой проблемасьпга арналран А. Нуркатовтын, Т. А х­ тановтын макалалары шыкты. Б1здш, сыншыларымыз­ дын О д а к келем ш деп теориялык проблемаларра ун ко- суы, эрине, суйсш ерлш ic. Сонымен катар К. Шанрыт- баевтын «Акын жэне eMip шындыры» деген сиякты макалаларды жеке эдеби талдау жасап 6aFa беру та- лабы бар. Ол жаксы. BipaK мундагы теориялык жат- тырулар эл1 сыншынын бойына сшген жшер куаты, табан ripep табиги Tiperi сиякты емес: онын кейде те- picTiriH, ycTipiririH мектеп окулырынын келемшдеп са- язды рын ез алдына койранда, ол талдап отырран шы- рармаларына етене кабыса бермейдь б1ртурл! жамау

сиякты, орыс т ш н д е шыккан м»акалалардын. жулынды аудармасы тэр1зд! боп турады. Берж философиялык-эстетикалык неНз ж ок жерде сыншыда сешмс!здж болу, бултактык, ж алтакты к болу деген тацкаларлык нэрсе емес. Эдебиет шыгармасынын табигатын, рухын ж ете тусшбей, арат талд ау, ж ансак бара беру, сыннын келем1 рецензия шенбершен аспау сиякты шарындыктар да осыдан туады . Сын макала- сынын суренс1з, нанымсыз, э се р а з шыруы да, айтылран niKipiHiH кемесш, KyuripT шь^уы да сыншынын анык, айкын концепциясыныц теориялык неп зш щ нашаолы- рына байланысты болады. Б1здш сын макалаларымыз неге кебш есе солрын шы- рады, неге кызыкты емес, неге елжт1рмейд1? Онын себебц сыншыларымыздыц ездер:нде калыптаскан эсте­ тикалык кезкарас ж ок, корытындылары дэлелдц ninip- лер! утымды емес, сыншынын суйшген, суйсшген, кын* жылган ce3iMiH макаласында кермейсщ д е сезшбейсщ. Сондыктан ол макала Окушысына эсер етпейдГ ауызга шнбейдц Сондыктан да кеп сыншымыз жаксыны тауып мадактай бммейдь Ж аксынын неге жаксы екеши та- ныта бишейдк Шйшында керкем шырарманын (егер ол шын керкем шырарма болса) керкемдшш тауып таны- ту, насихаттау, калын окушыларымыздын сол аркылы эстетикалык сез1мш тэрбиелеу эдебиет сынШысыныц нег1зп мтндет! емес пе! Грибоедов, Пушкин, Гоголь, Лермонтов сиякты керкем сездш даналарын ен алгаш таныган д а таныткан сыншы Белинский efli foA. Э сте­ тикалык концепциясы KymTi, сез1мталдыры бай улы сыншы поэзиянын асылы мен маржанын таба бйпген- джтен онын макалалары поэзията 6eprici3 эсерлц кер­ кем болып шыкты. Сол сиякты Стасовты ц музыка ту- ралы, Станиславскийдщ искусство туралы, Луначар- скийдщ эдебиет классиктер! туралы енбектерш окыранда алатын керкем эсердщ де Heri3i осы авторлардын терец эстетикалык б ш м ш д е екенш керу киын емес. Ж уырда «Лениннпл ж ас» газетшде ei<i окушынык Ерралиев X. туралы хаты жарияланды. Онда Ёррали- ев ^Х. поэзиясындары кейб1р буалдырлык, тусш ж ш здж жайындары фактылар дуры с керсетьлгенмен, акыннын жалпы поэзиясы туралы кате кортынды жасалып, те- pic, дею р сарыннын келенкесд тускен. Мунлай сыннын эдебиетке пайдасы эрине жок. Буран да 6ip жарынан 221

эстетикалык концепциямен каруланран шюрдщ бол- мауы жэне турпайы социологизм сыныныц сенсация суйпш дардысыныц салдары юнам болса, еюнин жа- рынан Ерралиев сиякты акынныц поэзиясын осы уа- кытка дейш журтшылыкка жете таныстырып, оныц жана соны жактарын жэне кемшшктерш екшеп кор­ сете алмаран жалпы поэзиялык сынымыздын эстетика­ лык дэрежесшщ темешпп юнэль Социалиста реализмнщ эстетикасын менгерген сын- шы эдебиет шырармасын зерттегенде оны искусствоныц epeKme.iirin алга койып отырып зерггейдг Эйтпесе бур- малаушылыкка, 6ip жактылыкка тусу киын емес. Ка­ зак эдебиет сынында жш кездесетш 6ip жактылык та, шаблон мен схематизм де осы искусствоныц табигатын танымаумен тырыз сабактасады. Мундай ретте сыншы- ныц берген багасы шырарманыц кунына емес, озМк калауына байланысты болады. «Казаншынын ерю бар кайдан кулак uiUFapca да» дегендей, 6ipbiHFafi мактай- мын десе де яки 1ске элрысыз етш жамандаймын десе де — киналмайды, «жарасы жешл». BipaK бул эд1л эде­ биет сыны боп табылмайды. Мундай сын эдебиеттм1зд1 ecipyre кемектеспейтш, жарамсактыкка, жакындык ка- рым-катынаска немесе бас араздыкка кызмет кылатын сын боп шырады. Искусствоны искусство ететш оныц жанын, рухын TyciH6eflTiH, эдебиегп суймейтш, 63i кы- ныр, G3i кырын сыншыда бедел болмак емес, ол оку- шысын ешнэрсеге нандыра алмайды, ейткеш ол шырар- манын inline терец бойлап талдаура дэрменаз окушы- нын шыгарманы жаксы урынып. керкемдшш тануына оныц жэрделп жок. Ж- Музапаров «Шокан туралы пьеса» деген макаласында драмалык шырармага 6aFa бергеЛ1 отырып, оныц драмалык Kacnerrepi жайында, сюжетц композициясы жэне драмалык конфликтер! жайында тук айтпайды. Бул мацаланы Шокан туралы жазылган nuecaFa FaHa емес, романга да, поэмара да та­ га салура болар едь BipaK будан оныц драматургия сыны емес екендт жэне жалпы эстетикалык саяздыгы езгерер ме?! TinTi тулгалы казак акыны Сэбит Мука- новтын поэзиясына эдей! арналран «С. Мукановтын экы ндыры » деген макаласында М. Хасенов толып жаткан сез айткан, 6ipaK С. Мукановтын экындыры, шеберлшц ерекшелМ, т ш тары баска ерекшелМ женш- де мардымды ештеце айта алмаран. 222

Былтырдан 6epi «К азак эдебиет!» ra3eTiHiH бетш де шеберлж жайында ninip алыскан б1рсыпыра макалалар басылды. М уныи 03i эдебиегпн керкемдж ерекше.ип, жазушынын творчестволык aflici, ш е б е р л т деген мэсе- лелерге шугыл кеж л аударылып, бет бурылрандырын корсетедк Сын тэжрибесшде де эдебиет шырармаларын барлык ездерше тэн керкемдж ерекшелжтер1мен алып талдайтын енбектер туа бастады. Сонын iuiiHfle А . Нур- катовтын «Шындык жэне шеберлж» деген, С. Кираба- евтыц «Замандастарымыздын образдары» деген мака- лаларын айрыкша этап айтса болар едй Мунда бурын- гы схем ага курылган ж адагай сыннын дэстурлерж ен э.щ де эбден кутылып болмаушылыкпен катар ж эне кейб1'р жалтактыкпен катар, ж акалыкты сарын бар: М. Эуезов пен F. М устафиншн шыгармаларын керкем эдебиет жемга деп танып, олардын барлык касиеттер1 мен кемш ш ктерш заман шындыгына уш тасты ра няк- ты, тиянакты талдаудык талабы бар. Бул ж аксы тэс1л- дщ бастамасын дамыта, ж ет1лд1ре тусу кажет. Сын макалаларынын деш рецензия турш ен шыкпай келедь Эрине, реи°нзия д а керек. Онын езшше орны бар. BipaK сыннын максаты шыккан ю тапка ж аксы не жаман деген 6aFa беру рана емес, TinTi сол бараныц толык дэлелш айту рана да емес. Сыннын, непзг) мак­ са ты — тэрбие беру, кекес айту, кемектесу. Марксизм - ленинизм теориясымен каруланран, eMipfli де, эдебиегп де ж етж б!летш кереген, сез!мтал сыншы эдебиет ic iнiк ралымы, устазы ролшде жазушыра да нэрсеж танытып тэрбие бередк Bip жарынан 63i де жазушы мен окушы- дан уйренген сыншы, екшин жарынан сол жазуш ы мен OKyuibiFa GMipaiH, эдебиеттш зандарын ж эне мораль- дык, эстетикалык пршшиптерш уйретуге тж етк Ж а з у ­ шы мен окушынын аралырындары осы ci<i ж акты кур- метп ролш аткарарлык дэрежеде болу ушш сыншы б|л1шц болудын устше кара кылды к ак жаратын, еш- юмшн бет-жузше карамайтын тайсалмай тек шындыкты айтатын, растыкты рана куаттайтын эдьп, тура болуы керек. Сонда рана сыншынын сез! окушыра о т ш бол- Faii сез жазушыра беделд| болады. Акикатын айткан сыншы рана журтшылыктын ойын табады , оны ж а з у ­ шыра жетюзедр халыктын ойын, тклепн, талабын тусш- ген жазушы рана ез шырармасынын кунын лурыс т а ­ нып, алдары мшдетш дуры с урынады. Бул ж урттыц бэ-

piHe б е л г ш энг(ме. Ендеше муны«жерден жет1 коян тапкандай» Hecine айтып отыр дейтшдер табылар. Айтпас ем, осындай сын б1зде ic ж узш де болса. Ашы- FbiH айту керек, мундай сын эл1 жеттшкен жок. Жсжа- рыда кейбф кернекп жазушыларымыздын сынга тез- бей ектемдж штейтшш Tepic мшез деп сскертсек, енд1 сжан 6ip ж агы нан сыннын терен, б ш к п , эд м eMecTiri де себешш екенш айтатын рет келдк Былтырры «Тас- кын» поэмасына жазылран сын ж еш нде осыны айтура болады . З д 1л д 1к бар ж ерде шамданура, екпе-аразга орын ж ок. Эд1л сы нга екпелейтш ж азуш ы шындыкты да, журтшылыкты д а , эд еб и егп де, сынды д а суймейд1, му- нын бэршен G3iHiH куы с кеудесш жорары кояды. Ондай «жазушы» еспек емес. Эдебиет сынына тез1мпаздык пен эдебиет сынынын партиялык эдигсегпл1п ушш б1рдей KypecyiMi3 кажет. Сонда Fana осы кунге дейш эдебиет сыиында орын те- yin келген ж алтактык, б!ржактылык «ауылжактык» сею лд! мшдерден арыла аламыз. Теориядан дэрменс1з, эдеби б ш п саяз, GMip туралы Tyciniri схемалы сын- ш ы ларда осы мшдер басым келед'1, олардын макала- лары уст1'р т, суррылт рецензия шенбершен шыкпауымен катар , б1ркелк1, 6ip типтес, 6ip-6ipiHe тштен уксас боп окушыны елш тфмек туг1л безд1рш ж1бередк Мысалы, талдаран шырармасын б!рынрай nenTipe мактау (ду- рысында, мактай а л м ау ), макаланы н «бкмьллэсЬ етш кернекп деген ж азуш ылардын атын Ti3y, олардын ай- та беретш шырармаларын Tipnen атау, содан талда- макшы шырармасыныц такырыбынын манызына ек! ауыз сезбен токтап, кейб1р «жетштжтерш» карпып етш , «сонымен катар» кем ш ш ктерж е ш уш лу сиякты эбден « у л гЬ боп алран схем алар жш уш ырасады. Коптеген сын макалалары н осы уш -терт ул г1мен елшеуге болар едь С ол ce6enTi де api суйсш ш , api толкып, api raiFa- нып окитын, ж аксы квркем шырарма окырандай жанды эсер, идеялык тэл1м-тэрбие алатын, эстетикалык се- З'1м щ мен бЫ м щ д 1 артты ратын соны niKipi ба.р, ыстык ce3iMi, онды t ijiI бар сын макалаСын тауы п оку киын-ак. CbiHFa койылатын талап бн!к, тьпек коп. Онын бэ- pin 6 ip макалада ай ту мумкш де емес, кажет| де жок. Ж ур т айтсын, ж етю зе айтсын. О ртак ic, кад1рл! ic ор- т а га Tycin, свз болып ж аткан кезеншде 6i3 д е бурып калмай, анысын андамай ашыктан-ашык кенш хйздеп- 224

Hi айтып, улы icKe улес, улкен xopFa ун косып калуды манул керд1к. Партия бэрш!зд1 осыран шакырып отыр. XX съезд in тарихи карарлары мен нускаларын ж узеге асыра оты- рып, cyfiiKTi совет эдебиет! мен оньщ етю р куралы — адебиет сынын халкымыздык ескен, таудай талабына сай ж ет1лд1ре, шындай тусей1к.

КАЗАК.ТЫЦ TYH,FbIlU ЭПОПЕЯСЫ в з д е р М з ге мэл1м, былтыр, 1956 жылы, Мухтар Эуезов жолдастын «Абай жолы» романыиын еюнип ютабы шыкты. Сонымен жазушынын жиырма жыл боны жазып келген енбеп эркайсысы eni к 1таптан eKi роман болып аякталды. Мундай 6ip жел1ге курылган терт томды кесек шыгарманын тууы казак эдебиетшде бурын-сонды болмаган api соны, api санлакты тамаша табы с екешнде, 6apiMi3 болып куанарлык, мактаныш eTin суйсшерлж зор уакига екешнде енд1 еш ммнш кудж- кумэн1 ж ок болу керек. Мен осы пш рд1 баса айткым капель Неге десеш з, бул — шын сез1м. К ептщ кемрегш- д еп сез1'м. Мунда л е т р у де, дауры гу да жок. TyFan ка­ зак совет эдебиетшщ кем-KeTiriHe куй1нбейт1н, ж е п сп п н е суйшбейтш самаркау, салкын канды 1луде 6ipey. болма- са, мундай табыска теб!ренбейтш совет окушысы табыл-' мае деймш. А л евдйп жерде, эдебиет1м1зде улкен уакига болып табылган, адебиет корына тен д еа ж ок улы улес кос­ кам бул сешлд1 келел1 шыгарманы кен1нен ойлап зерт- геу, талдау, онын терен сырлары мен касиеттер1н ашып, жете тан у — журтшылык сыныныц кезектеп Hri мж- д ет1 сиякты. Мен ез мшдет1мд1 маган жуктелген баяндаманьш такырыбына шакталган шекберден шыкпау деп угынып алты б 1рдей баяндаманык алдына койылып отырган кеп кырлы мэселенщ 6ip-aK тармагына токталмакпын. Атап айтканда, казакты н улы акыны А бай туралы жа- 226

зылып б 1ткен терт томды романнын алдымен сониалис- TiK реализм э д ю т н непзшде туран эпопея екенш жэне онын казак эдебиетжде тунгыш эпопея екенш, колдан келгеншше, дэлелдеп кермекшн. «Абай» ж эне «Абай жолы» деп аталран eKj белек роман, ал шындырында iiurefi астасып, тутаскан аумак- ты 6ip шырарма дерлш А бай туралы романдар, келем жарынан каза к эдебиетшщ тарихындары шырармалар- дын ен улкеш. BipaK мэселе шырарманын келемшде емес, яки, анырырак айтсак, тек келемшде рана емес. Бул мэселешн сырт жары, тыс белпси Элбетте, будан бар болганы кырык жыл бурын проза жанрында роман т уп л кы ска энпме, повесть TypiHiH 63i калыптасып, ж е тш п болмаран каза к эдебиетшде енд! келш тер т том- дык cy6e.ai, сом тулралы романнын жасалуы, 6ip Fana aniri тыс белп ам ен алранда да, айрыкша ауызга алар- лык, назар аударарлы к жэне б!здш э д е б и е т п з д т кан- шалыкты карыштап w repi кеткенджше 6ip жарынан болсада, айрак боларлык жэйт. Онын устше эпопеялык шырарманын келем! шарын болмайтыны белили Алай- да, шырарманын >уалрыз рана келем! онын жаксы- жамандырыныц б е л и а де, шарты д а бола алмайды. Сондыктан Ka3ipri талкыларалы отырран кос романды социалист!к реализмп!ц зор 6ip монуменгпк шырарма- сы, заманнын улкен 6ip эпопеясы депзерлш сипат пен касиеттер шырарманын келем!мен катар онын кебше- кеп iuiKi дуниес!нде деп 6iayiMi3 керек. Дэл1рек айткан- да, б!з бул сипат пен касиеттерд! шырарманын iuiKi дуниесшен мынадай елшеммен i3fleyiMi3 каж ет тэр1зд1: тавдап алран такырыбына байланысты жазушы eMip шындырын кандай туррыдан танып, каншалыкты кен. камтыды, калай керсете алды, eMip ш ындырын кен epicTe терен бейнелеп керсетерлш толып ж аткан уаки- ралар мен курес, тартыстар жел!сш кайтш шиелешс- Tipin, буран эркилы, алуан турл1 адамдар катыстыру аркылы ол каншалыкты айкын, кунарлы керкем образ- дар жуйесш ж асай алды деген сиякты сураулар ко- йылура керек. Бул ретте улг! yiuiH эуел1 ез!м1зге таныс орыс эдеби- ет!не кез ж упртш ал у жен болар. Bip кезде М. Загос- кинн!н «Юрий Милославский» атты, Ф . Булгаринн!н «Иван _Выжигин» атты, Н. Полевойдын. Бестужев-М ар- линскийдщ, А . К. Толстойдынт. б. жазушылардын тарихи 227

такырыптарга жазылран кептеген келемд! шырар- малары шыккан болатын. Бул шырармалардын ез тустары нда аткарран б е л г ш рол1 де болды. Эйткенмен, олар келешек урпактарра терен эстетикалык урым, эсер берерлж елеул1 керкем белг1 болып кала алмады. Онык себеСН — сол айткан жазушылардын дуние тануынык тарлырынан не тернгпгшен, колданган творчестволык gfliciHiH шалалырынан яки керкемдж талантынын ша- рындырынан келin олардын, eMip шындырынын манызды жактарын терен кере де, коркем образдарымен жете корсете де алмауында деуге болады. Ал eaai сонымен 6ipre мысалга Пушкиннщ «Борис Годуновын», Гоголь- д ш «Тарас Бульбасын», Л ев Толстойдын «Сорыс пен бейбггш ш пн», А. Серафимовичтщ «TeMip таскынын», Алексей Толстойдын «Азап жолы» мен «Петр 6ipiHiHi- ciH» жэне М. Ш олоховтын «Тынык Донын» алып ка- расак, мунда мэселе — баскаша. М унда 6ip тарихи асу, белестер мен кайрылыстар- дагы заман шындырын, халы к OMipinin ipi кезендерш жан-жакты камтып суреттеген кен байтак картиналар KopeMi3, мэнг! ошпес айкын д а коркем шынайы образ- дар корем1з. Айта кету керек, элИ аталган шырарма- лардын бэрше тэи тары 6ip касиет бар: ол тарихтын нарыз козраушы куш-Tiperi халык деген урым. Осы урымра сэйкес жанагы !ргел1 шырармаларла нег131нен халыктын кимыл-козрэлысы алынып, халык бейнеа суреттеледи халык еюлдершщ образдары жасалады. Эрине, бул шырармалардын эркайсысынын озше тэн ерекшелжтер1 де коп: ол эр заманда OMip cypin, тарих­ тын эр кезенж такырып eTin алган жазушылардын элеуметтнс козкарасынын, философиялык туаш гнйн, творчестволык aaic, айла, т э с ш н т , эдеби талант, тэж- pn6eciHin айрыкдпалыры мен эр дэрежел1гше байланыс- ты ерекшелжтер. Эйткенмен, осыншалык ерекшелжтерш ез алдына койганда, элп шырармалардын, жорарыда айткандай, 6ip-6 ipiHe уксас, бэрше б1рдей тэн жалпы белгк касиеттер1мен-ак ipi эпикалык шырармаларра жататынын ескерте келе, М ухтар Эуезовтын Абай eci- MiHe байланысты ж асалган жиырма жылдык en6eri де осылардын катарынан орын алатын эпопея екенш айт- пакшымын. ©здерниз бьлеаз, эпопея эдебиетпн баска жанрла- рымен байланысы ж ок дербес, ерекше 6ip дара жанр 228

емес. О л эпикалык жанрдын, кебше романный, 1ргел1 6ip Typi- Романный баска турлершен, мысалы, когам- дык-философиялык, элеуметтж турмыс-салт, психоло- гиялык жэне киял-ражайып романдардан мунын ерек- шелЫ-ак: мунда эпик жазушынын тарихи уакирага яки тарихта болтан узд ж адам дарга байланысты заман ш ы н ды ры н , халы к OMipiH кен epicTe жэне терен арнада тутастыра алып Kepceryi шарт. * «Абай» мен «Абай жолын» кабырралы улкен 6ip швггарма деп алсак, 6i3 онын жылымы терен, айдынды, кеп сапалы корнем эпопея екенж е коз1м1з ж етедь Бул эпопеянын такырыбы: казак халкынын откендеп аскар- дай биж ардагер адамы Абайдын OMipi Foft. Романнын 6ipiHuii кггабында балрын ж ас шэюрт Абаймен жары- сып ауылра кайтсак, акырры кггабында алпысты ал- кымдатып кайтыс болран ж урт агасы-акын ара Абайдын жаназасына катысамыз. Сонда елу жылдай OMipfliH айрары боламыз. Ж арты расыр вм!р! Ж эне кандай OMip дейазТ «Акын мен'аш ура шырак ж аккан», «ерте оянып, ойланып», 6ipaK арманына жете алмай, «елден етек бастыны кеп корген» шадман, кеменгер адамнын траге- дияра толы OMipi, дарынды дана акыннын поэзиялык куш -куатка толы, керемет сыр, ражап сары ндарж то­ лы бай творчестволык OMipi. Егер жазушы осы OMipni 6ip салада, тар сурлеуде 6ip ж е л т е тартып кана алран болса, «Абай» мен «Абай жолынан» эпопея шыкпас едь М ухтар Эуезов Абай OMipiH керемет кен opicTe алып, оны жарты расыр, ишндеп калын халы к OMipiHe улас- тыра суреттеген. Халык OMipiH жазушы тутас 6ip тарихи дэу1рдщ шындырына сай кыруар уакира, кубы- лыс, кым-кираш курес, тартыс аркылы KOpceTin, сол дэу1рдеп букара халыктын аткарран тарихи ролш та- ныту максатын коздеген. Романнын басты геройы Абайдын poai д е осы максатка барынышты. ©3iHin оскен, тэрбие алран ортасынан жырылып шырып Абай халык ортасына ауысады Fofl. Абай се к и ш канаушы таптан шыккан дара адамнын оз табына карсы, онын iuiiHfle о з ш н туган экесше карсы турып акырын- да олардан кол узш, калын букаранын муншысы болуы, окай шенплетш ж алан мэселе емес. О л улкен, курдел1 ку.былыс. Бул кубылыстын дуры с керкем niemiMiH табу уппн де Эуезов оны улкен ш ьтарманын 03eri етш алып, заман агымынын сипаты болып табылатын ipi элеумет- 229

TiK кубылыстар мен кайшылыктарра уштастыра кер- сеткен. к Сондыктан да казакты н тунгыш эпопеясы деп отыр- FaH колымыздагы тер т ш тап енбект1 XIX раеырдын екшнй ж артысындагы бую л казак eMipiHia айнаеы яки энциклопедиясы десек артык болмас. Неге десеж з, мун- д а сол тарихи кезендеп елу ж ылдык ем 1рДщ терен ш ы н д ы р ы бейнеленед1, толып ж аткан онын манызды салалары суреттеледи Абай осы улкен шындыктын те- Tiri, туй!н! тэр 1зд1. Абай образын айкын, дурыс беру уш ш , заман ш ы н д ы р ы н Heri3 етш алу кандай кажет болса, заман ш ындырын дурыс керсету ушш де Абай образын барлык_ yaKHFaFa ар кау eTin алу соншалыкты каж ет болрандай. Бул ж ерде ойдан пш кен ул п жок. Ш ым-шытырык сыры мен шытырманы кеп, кым-кираш к й й ш ы л ы ры кеп кэд1мг1 eMip бар, осы ем1рдш орта- сында, «соктыкпалы сокпаксы з ж ерде ecin>, кеп ойланып кеп талпынран, м п л егп к пен адам герш ш ктш , халык- шылдык пен букарашылдыктын, б ш м мен е н б ек т т туын к е т е р т е с к ш к к е карсы курескен, «бойы былран, ce3i жылман> сумдарра карсы «журектен тербеп>, «тол- рауы токсан кызыл т ш н » безеген, улы сиясын теккен хал*1к агасы , халы к акыны кэд1мп ардакты Абайдын жанды образы бар. Сез жок, Абай образынын earn шыруына, кунарлы, кунды образ болып шыруына халык суйген Абайдын шындыктагы прототип! жэрдем ету1 тшс. А л, 6ipaK, романдагы Абайдын образы ем1рде бол- ран Абайды н квнлрмеЫ, фотографиясы деген пЫ рден а у л ак болуымыз керек. Абай тарихи адамнын образы болганмен жазушынын творчестволык кер1гшде жаса- лып, нэры з типтж дэрежеге жеткен образ. Искусство занымен ж асалран типтш образ, сырт алганда, прото- типтен кашыктаран сиякты Kepi недр А л акикатында оран ен жакын, ен сэйкес образ, шындыктын ш ындырын керсететш туй iши образ осы типтш образ болып табы- лады. Егер жазушынын колынан типтш образ жасау келсе, онда ол образды болмыста кездесетш кейб1р ма- нызсыз, парыксыз усак-туйек, майда-шуйделерден арылтып, онын есесш е шындыктын келел! жактарын кемелже келыре, творчестволык киялмен толыктырып, к е м -к е тт н жет!лд1ре керсетедт Сол себепы мундай об- разда 6ipHHFafl тек бар рана сипаттар емес, сонымен катар болаш ак, не болура тш с сипаттар д а камтылуы 230

мумкш. Екшнл свзбен айтканда, реалистж сипаттар типтж образда романтикалык элементтерге ж ат емес, кайта ондай элементтер реалистж образды канаттанды- ра туседй жайната да, жаркырата д а туседк Абай обра- зынан 6i3 осыны кврелйз. М унда типтж образ деп отырганымыз ж аксы касиеттердщ жай рана ж иы н т ы ры емес, ол тек Абайга рана тэн, Абайдын дара тулгасына рана сиран касиеттердш кайнап б1ткен косындысы. Сон- дыктан д а ол нанымды, эсерлк А бай бойындары каси- еттер 6ip жарынан тжелей OMip ш ы н д ы р ы турызран Дэйекп касиеттер болса, екшнл жарынан алдагы арман турызган муддел1 касиеттер. Е ю жарынан д а бул каси­ еттер халыктын Абай тусындагы накты eMipi мен келе- шек жаркын арманына сабактас. Абайдын акыл-ойы, MiHe3i, адам герш ш ж касиеттер!, узд ж озат квзкарастары узак OMip жолында, куресте калыптасып шындалады, халык ортасында, халык е ю л д е р е н тжелей эсер1мен толырып жетш едл Абай бойына уяларан i3ri касиеттер буюл халык 6ойынд? ры барлык жана, жас, жаксы деген жэйттерден куралып, жазушынын творчестволык каза- нында куйма алтындай корытылтан касиеттер. Сондык- тан Абай ха ра к тер ен дамуында буюл казак халкынын калыптаса бастаган улттык х а ра к тер ен бейнеа бар дей аламыз. Абай образы типтж дэрежеге жеткен образ дейтш ce6e6iMi3 де сол. Шынында Мухтар Абай харак- TepiH Heri3ci3 жардайда алып, айрыкша туран адамнын элдекандай елден ерек кылыктарын куып кетсе, онда ол типтж, реалистж образ емес, автордын кара басынан туран, шыидыкка жанасымы ж ок дарашыл образ бо- лып шырар ед1 Абай заманы казак eMipiHe улкен езгерютер экелген заман. Казакстаннын улы Россияра косылуы, казак даласында калалар, тем1р жолдар салына бастауы , ба- зарлар ашылып, сауд а кап и тал и зм ен канат жаюы, казак халкынын кернл халыктармен, scipece, улы орыс халкымен шаруашылык жэне мэдени карым-катнаста- рынын етек алуы сиякты елеул! элеуметтж езгерютер казак аулынын бурынгы натуралдык, патриархалдык ipreciH cere бастауымен катар, казак корамдык сана- сез1мше де санлаулар Tycipai. Онын устше, Ленин айткандай, «бурынгы «пргелерЬ тез, ауыр, катты б у л е п » жаткан Россиянын 6ipiuuii орыс революииясы карса- ныидары тарихи жардайы турызган прогрест1к идеялары 231

алыстары казак даласына да ж елт, орыс когамында кабындап вскен революциялык-демократиялык рух бас- па сез ж уз 1нде ж эне тардырлас улы орыс халкынык алдынры катарлы адамдары аркылы келш, казак хал­ кынык Ш окан, А бай , Ыбрай секций озат еюлдерш тап- ты. Сондай-ак патша еюмет1 мен ж е р г ш к и феодал- дардын ею ж акты кысым, канауынан кан каксаран жалпы к аз а к енбекийлер1 прогрест1к идеяларды сергек кабылдайтын кабш етш та н ы л ы . MiHe А бай образы мен жалпы Абай эпопеясынын AsyipjiiK мэш осы заман aFbi- мы турызран ж ана тарихи езгерю тердщ шындыры терек бейнелеуден шырады. Бул р е л е 6 i3 «типтж характер типт1к жардайда» ж асалсын деген Энгельс кагидасына сай Абайды н жэне А бай тобынын ic -эр екелер ! мен ар- ман-мудделер1 т у п ю л т н д е д э у1р л т мэш бар ipi элеумет. Т1к себептерден тэуелд! екенш KepeMi3. А бай кемелше б1рден келмейдь О л езш щ сэулет- •пк бш к дэреж есш е шытырманы мен киясы кеп киын жолдардан етш жетедь Ж эне ол жалрыз емес. Онын теш репнде топ эуелде селд1р болганмен, келе-келе ул- рая тусед к М унда д а элгшдей заман агымына, тарихи шындыкка байланысты езшше зандылык бар. Мысалы «Абай» романынын 6ipiHuii ютабы нда киян-KecTi кыр- кыс — кэдеуш п ру тартысын кереаз. Ел арасын ала- тайдан будщ рш a6irepre салган, ру намысын козлы- рып, сабылыс, сергелден бар жердей е з ш т кара басы- нын камын, кулкынын кездеген коркау каскырдай ру басшыларын кереаз. Menipey, каран сум заманда дши кара зулымдык пен MeftipiMci3 жауыздыктын курбаны болран Кодар мен онын келш! Камка сиякты жазыксыз жандардын iurre кеткен кепи K©peci3. А р а -к ш к кедей, ж атак ауылдардын ауыр турмысы мен бай е а п н д еп жалшы, малай, кул-кутандардын тарткан азабын, кай- гы-KacipeTiH Kepeci3. Осынын бэрш ез кез1мен Kepin, се- зш, жаны TypuiiKKeH ж эне сорлынын, элс1зд!н, зэб1р шеккен мундынын шагымына к ул ак койрыш, сез1мтал. э д 1летш 1Л, адал ж урек уылжыран ж ас Абайды кереаз. Онын ж урепн е эсер етпейтш нэрсе ж ок: озбыр экенщ сансыз эдьпетазджтер! де, ж ас нэресте жэне карында- сы К а м ш а л ы н Kici колында аянышты в л Ш де, суйме- ген Д1лдара эке ыркымен ж астай уйлену1 де, Оралбай мен Кер1мбаланын арасындагы, 03i мен Торжан ара- сындагы арманда кеткен таза м а хабб ат та, ел жанына 232

ип азык берген дарынды ел акындарынын onriMe, жырлары мен арайынга уйткы болган Kopi эжес1 Зере- нш даналык акылдары д а, туран uiemeci Улжаннын аналык жылы шырайы мен мунды сырлары да, жарлы- ж акбайдын жогын ж октаган шын халы к екьлдер! Д эр- кембай, Базаралы ларды н назалы да наразы леб1здер1 де — мунын 6api уыздай таза А бай жанына эсер eTin, урык сепкен жэйттер. Бастапкы штапта Абай жанына себшген урыктардын тебшдеп сабак салганын керсек, ке. лес! ютаптарда сол сабактын каулай дэн салып, шске- нш керем1з. Абай енд1 экеам ен д е, экесш1н. жолын куран туыстарымен де бет ашысады. Б!р кезде К,одар- дын ел 1м!нен т т р к е н ш ауырып турран балгын жас, енд1 сол фактыны экесппн бет!не шыжрырып басып, OFaH айыптау ую м ш окиды, ж асынан жаны твзбеген зу- лымдыктын 6ip кезде сырын укпаган, онымен калай куресудш жолын б!лмеген тэж ри беаз бала енд1 6LniMi мен Kepreni коп квз1 ашык, достар табады . О лар орыс халкынын мандой алды адамдары. Ержеткен Абай eiwi солардын квмеп'мен бурынры ж ум бак мэселеле- piHiH ш еипмш табады , талай нэрсенщ сырын урынады, вз бойындары ушан тещ з акындык дарыннын кезш ашып, оны халы к и гш гш е асырады. Б1р кезде барлык наразылырын тек ш к е туйш, сыртка шырара алмай, ес- кен ортасымен ат куйрырын эл1 эбден Kecice алмай, букара халкынын б!рен-саран ок!лдер!н алыстан сыйлап келген Абай, енд! ашыктан-ашык халы к жарына шыга- ды, халыктын калын ортасында отырып, онын мун-муд- десш саналы турде жырлайды, халы к камы уилiн бай- салды турде куресед!. Енд! онын айналасында баярыдай Ербол сиякты б!рен-саран FaHa емес, халы ктын езгелек, е л Tipi, таза, адал ул-кыздарынын кеб1-ак уйысады. Bip кезде KypecTin басым Typi ру тартысы болса, енд! Абай- дын егде тарткан кезшде, курест!н Heri3ri майданы eci<i мен жананын, устем таптар мен езшген енбекш!лерд!н арасындары улкен элеуметт!к куреске ауысады. Бул ку- реске катысушылар енд! вз руын алдап, азрырып, баска pyFa айдап салып келген аткамшерлер рана емес, ол енд1 квбше ecKimui экеге карсы шыккан бала, канаура, кысымра, ecKiHin эдет-рурпына карсы шыккан халык ок!лдер! ярни ауыл енбекпплер! мен к ал а енбекинлер! жэне орыс шаруаларымен бф л е ст катал феодалдык тэртшке карсы кетершген затон жумысшылары, т. т. 233

А бай х а р а к т е р е н осы сыкылды сатылап, 6ipTe-6ipTe даму, взгеру жолымен алынуынын ©3i жастын улгаюы- нын емес, жанары тарихи элеум егпк езгер1стердщ нэти- жеш екенш дуры с туеiнсек, Абай образынын жорарыда айткан, тарихи, типтш, дэу!рлйс мэнш дуры с танура TnicTiMi3. Д ар а ерекшел1г1 женiней Абай образы кайталаи- байтын уздне образ. Онын бойындагы баскалардан да табылура мумкш сипат, белгьлерд1 (эшлдж, адамгернп- .'пк, адалдык, букарашылдык, акындык, акылдылык т. т.) элдеюмнщ басындары эшейш рана лзш ген лз- бек, элдекандай жиынтык дей алмаймыз. вйткеш олар Абай сиякты 6ip-aK туатын, екшни кайталанбайтын, езш дж, ерекшелжтерш алабетен мол, тарихи иакты адамнын дара касиеттер1мен айрыкша киысып, жымда- сып суретгелген. Олар шебер жазушынын бейнелеужде схемадан аулак, тек Абайдын рана табиратына сиымды, Абайра рана лайы к калыпта алынрандыктан Абай обра­ зы, «мынау шздш Абай рой» дерлж , api жарымды, api манымды, ал THiifiJlifi даралырымен рана, нактыльны- мен рана танылатын жанды, квркем эсерл i образ болып шыккан. Аклкаты нда акыннын тер т ютаптык эпопеяны ал- FaH е л у жылдык ©Mipi жиырма жыл бойы узбей квз алдымыздан ©ткенде, онын алуан кырлы, ен cyfiiicri адамымыздын 6eflneci тэр1зд1 ж ур епм 1здж терен туп- шрлершен орын тепл . Онын эртурл1 шары, бастан ке- LUipreH кезещ, ушыраскан жагдайы, катыскан yawiFa- сы, ©згерген кэзкарасы, урымы, кубылган ce3iMi — мунын 6api 6ip-6ipiMeH байланысы ж ок бытыранкы 6ip- денелер емес, булар 6 ip адамнын, 6ip адам легенде тек Абайды н басында болран жулыны 6ip буындас, тугае жэне аз кезш де вз орнында тек осылай болура THicTi кв- piHicTep ретшде есте калды. Абай образынын, окьжанда, 6i3Hi жалыктырмауы былай турсын, л п л , не нэрсеш бол- сын, ол А байш а т уеж ж , Абайш а сезшуге мэжбур етедк Абайша шамданбаска, Абайша шатганбаска, Абайша жеккэрмеске, Абайш а суймеске, Абайш а ойланып, тол- ганбаска, куйзелш, теб'1ренбеске лажын жок. Абай обра­ зынын е л ж л р г ш , иландыррыш кунй мж е осында. Эуе- зовтын Абай образын жасаудагы орасан ^ш еберлт де осында. Расы нда Абайдын Торжанра, OftrepiMre деген ш р ш ж аз таза махаббатты. Пушкин мен Лермонтовка

елжтеу1, Татьяна образын ш е ш з cyroi, Абай аулына Б1ржан акыннык келу1, Абайдын толгаулары, онын пе­ ремет елендерш турызран акындык шабыттын тамаша cyperrepi, туран даланын акын ксшмен керген эр кездеп табири KepiHicTepi т. т. — Абайдын i3ri акындык. жаны- нын айнасы секш и , нагыз поэзия. Муны окып отырран- да, мынадай oflFa келесш: акын туралы, акын жанынын, нэзж кулпырран ражап кубылыстары туралы тек акын рана осылай ж азуы мумкж дейЫз! Бул регге Эуезовты Абай жанынын, acipece, Абайдын акындык жанынын инженер! дей аламыз. Шынында да, А бай атакты елен- дерЫ н кандай жардайда, калай тураны туралы, олар- дын туу пронесшдеп акыниын кещл куш туралы Эуезов- тей бурын енш м айткан емес. Абай образы зор эпикалык келемдеп коп ж е л ш шырарманын тобы каза к образы болгандыктан, онын ерекшелжтерше толырырак токтаура тура келедь Ол ерекшелжтер А бай образын ж еке алып талдай беру- мен рана аныкт’йлып бкпей дь О л уш ш бул жоталы об- разды, тауды коршаура тебелердей, комакты eTin, жан-жагынан толыктыра да, терендете тусетш баска да осы типтес образдармен катар, буран карама-карсы койылып кунгл керселлген жагымсыз образдар жуйе- cin ажырату кажет. ©йткеш не нэрсе салыстыру аркы- лы жаксы танылады, acipece, керкем образ солай. Абай ержетш, есейген шакта, онын ж ас ж урепн е ак Huerri адал шешелер1 мен халы к жыршылары жэне ен- бек адамдары бала'кезш ен бастап сепкен адам герш ш к эдьлеттж урыры ешц ecin енер кез! келген ш акта, Абай­ дын KOKiperiHe кектем п жанбырдай нур куйран орыс достары болады, солар аркылы онын окып бкпген, суй- ген орыс эдебиетшщ онды улплер1 болады. Сонын нэ- тижесшде Абайра кеп нэрсешн сыры ашылады. Абайдын аскан акындык талантын танып, оран жен- жоба керсеткен, халыктын келешегше кызмет кылудын Hri ж ол ы — сол акындык творчество екешн тусшд1рген онын достары Михайлов, Долгов бар, Абайдын акын­ дык кызметше тжелей енеге боп табылран Пушкин мен Лермонтов б а р — булар Абайдын будан былайры ж ердеп 6ipneH-6ip сэра жолы азаматтык, акындык екен1н танытады. Содан Абай G3i ескен устем тап орта- сынан кол узш, халык ллеНне кешед! де, онын дар- дыдан тыс устаран ж аиа барытын керген еск! дуние 235

еюлдер1 басы Кунанбай болып eHfli A6afiFa сырт бере- Д'. оны ездерше ж ау санайды. Осы кезещц М ухтар «Абай> романынын эпилогыда акыннын мынадай тол- гауымен туйген: «Ж акыннан эке Кунанбай к е п -i жат болып, Туыстан Тэкеж ан, Тэкеж андар к е то жауырып. Оразбайлар, Жиреншелер д е 6ipi артынан 6ipi шуба- лып кет1п жатыр. KeTepi кете 6epciH. 8 a i де кетер табы- лар». К унанбайлардан кетш, А бай жалрыз калмайды, ол куатын табады , у м т н табады: «куаты — акындык, у м т — халык». Халы к. та Абайды табады. Абайдын езш дж екенш таниды. О л енбекнм букаранын калын. ортасынан жарып шыккан карапайым адамдардын да- насы Д эркембайдын бейнел1 сез1мен: «...К азак баласы айтпаранды сен айтарсыц, Абай!.. Асылым! Шел1мде- ri жалрыз алтын TiperiM. Ш елден шулен боп туран сергег1м!» деп карсы алды оны. М ш е халыкпен табы- су, алансыз халыктыц жаршысы болу — Абайдын жа- на жолынын басталран ж ерь Сондыктан д а эпопеянын бул кезешн автор «Абай жолы» деп атаран болу керек. Ж ан а жолда Абайды ж айа достар коршайды. О лар — ж ана талап жалынды ж астар. Акын аранын асыл свздерш уйып тындаушы, суйШ баралаушы, журт арасына таратушы, сол сездерд1 умггке азык, куреске курал етунп — осылар. Б ул ар д а ездершше онер иеле- pi: iu iin ae— эншьлерк шэшрлерк домбырашылары, сыкакш ылары, мыскылшылары бар. Эркайсысы е з ерек- шел1г!мен, оз беДмен кершедь Мысалы, сонын 6ipi, 9 6 iu i — Абайды н ез баласы, терен окырэн, тэрбиел|, озат шшрлк нэзж сез1мд1, е ск ш к салт-санасынан мул- д е таза адам. Будан Абайдын e3i кеп тэл1м алады, ocipece онын мол бш м ш ен демократтык байсалды кез- карастары нан укренедь Сондыктан 06iurriK мезплпз келген ажалы Абайды куйрете куйзелткен Heri3ri себеп болатын. А л Дэрм енд1 алсак, ол — кедей тобынын ка- Д1'р л i карты Д эркембайды н iHici, Абайдын улкен сешм арткан ш эю рД , талантты акын, талапкер, айрыкша то п ш ы лэры ш ж эне сез1мтал, таза, адал, жасесшр1м ж ан. Абайды н орнын басатын, онын акындык, азамат- ты к iciH алга апараты н адам осы сиякты, ейткеш, бул Абайды н кеп касиетш е з бойына ж инаган, Абайды те­ рен yFbiHFaH ж ас, улы устазынан онын айырмасы — му- нын бойындары ж асты к куш, ж1гер, алдары жана, бас­ ка заманда баскаша куресетжд1п. Дэрмен Абайдын 236

ертеш, алдары арманынын бейнеи, А бай барынын 6aF- баны, калыц елдщ алдында Абайдын Ka6ipiHe карал отырып, Д эрм ен берген ант дэл осыны ангартатындан: «Абай aFa, к ад 1рл1м! О л дэндерщ елген жок, жойылран жок. Рас, бул кунде 6 ip арара б1ткен дум TOFafl болма- сын. Улкен ба к боп турмасын... BipaK ен дал ада, мол сахаранын бойында ол дэндерщ ecin келедн Кеп ecin, кектей ecin келед!... 0 се бермек, кун санап та жыл са- нап... Сол ушш де эз OMipiMfle, оле-елгенше асыл кез1нд1 сактармын, ата тэрбиенд! актармын, агажан!» Бул болаш ак урпактарды н атынан, Абай поэзиясы- ныц шын Myparepi халы к атынан айтылран ант едь CoflTin, бул жарынан Дэрмен образын улы Абайдын халыкпеи 6ipre мэнг1 баки жасайтындытынын айрагы се- кыд! дэнекер образ дер е д е Сонымен 6ipre ол Абай поэзиясыныц демократтык дэнш ж ана жардайда жетш- д1ре тусе л н ж ас акыннын типтж образы бола алады. 6\\прбойы кедейлжт!, тарлыкты, корлык-зорлыкты кеп керген енбекип журтшылыктын басты адамдары романда жанды реалиепк образдар аркылы шебер керсет1лген. Бул ортанын д а eMipiH Эуезовтын терец зерттеп, жаксы б1лгенд1г1 Д эркембай, Базаралы сиякты тамаш а тип- т!к характерлерден анык байкалады. Д эркембай мен Базаралынын, сол сиякты Абылразы, Балараз тары баска ауЫл кедейлерш н образдарын жазушы жылы шыраймен, улкен сушспенджпен суреттейдь Сонык. iuiiHfle Д эркембай образы узд ж кезге туседк О л тура сейлейтш, еж ет, шыншыл, ер кен1л д 1, ер намысты, кор- лыкда тезбейтш кайсар, кажырлы, халык камкоры бейнесшде кершедк О л кылышынан кан тамып турран Кунанбайдан д а каймыкпайды, кайта элденеше рет оны сезден устап, зулымдыктарын бетше басады, ашыктан- ашык бел байлап Кунанбайлармен согысады д а. Ха- лыктан шыккан каИарман, енбекип ер адамнын харак­ тер! Абайга ш еказ унарандыктан, .улы акын ем1рбойы онымен дос болып етедк кеп нэрсеш OFaH уйретсе, кеп нэрсеш одан, халы к адамынан е з1 д е уйренедй Осын- дай енбекип букара адамдарымен коян-колтык арала- сып дос, тж ектес болу ойшыл, акын Абайдын кеп кыр- лы бай х а р а к т е р е н халы к нег1зшде бекуш е ce6in ти- ri3yi c©3ci3. Ж асы жетшстен аса кайтыс болралы жаткан Дэр- кембайдын eMipi мен мшездемес1 халы к урымында кан- 237

дай екенш Базаралынын А бай алдында толраран мына 6ip сырлы сездерш ен тую киын емес: «...Кай камаура туспеген Дэркембай едк B ip a K адам тем!р емес кой. К еш л кайратты болганмен, кене шекпен етке лыпа бо­ ла ма? ©р кеудесш имейш дегенмен, кара дауыл коя ма? А й далада кар д а, киян е л азд е 6ip уя каскыр к а­ маса, адам кур кол болран шарында, ж аяу калган халж де: ж аксы болды не, мшезд1 болды не, кымбат, керек болды не, онын бэрш ш KOMeri бола ма? Сондай к э р ш к , жокш ы лы к, элЫ здж, лыпасыз ж удеулж , аш- тык деген сиякты камаран каскыр кеп кой. Бэршщ жиылып кеп туса п ж ы кканын кермейсщ бе!» Осыны айтып отырран Базаралынын образы д а ро- манда айрыкша c a m шыккан сэулетп, еркеил бшк об­ раз. Дэркембай багытында алынранмен, онын езш дж тардыры, езгеш е кыры мен сыры бар: ол ожет, кайсар, ер мшезд:, халы к KeriH кеудесш е туйген ©рен; айдау, туткын керсе д е м укам аган, мойымаран болат жанды курескер, сейлеп кегсе т1лмар, халыктын даналырын дэлелдейтш бейнел1 сездерш, макал-мэтелдерш ермн игерген шешен. Базаралы характерж ш кеп жактары «Ботакездеп» Амантай образына уксасады. Бул образ- дын бостанды к кексеген халы к купйн, халык KeriH тану ушш жэне Абай образымын халыктык непзш тану yuiiH Maui ете-м ете уздпс А бай xapaKTepiHiH кейб1р ж актары, acipece, онын касдушпандарымен тушскен кезендержде танылады. майданда элшз, дэрм еназ душпандык жену — мактан емес кой. Сондай ак Абай курескен топ нашар, каукар- сыз бол са, Абайды н терен саналылыры, онын жаркын максат жолындагы мойымас рухани кайраты немеем керш ген бол ар едк А л романда Э уезов ecKi дуниенж сакшыларынык орасан к у п т характерлермен берген. Онын iiuiaae ен курдеш, кесек образ Кунанбай образы. Кунанбай образынын Tm niniri, тутастыгы, толыктыры туралы не айтса да сияды. М унан бурын ж асалган «К ам ар сулудары» Ахмет, Ж орранурым, «Калын мал- дагы» Турлырул, «Ботакездег1» Итбай, «Тушч сарында- ры» М айкан, «Е ш н к— К ебектегЬ Кенг1рбай образдары ез кезж де, ез келемж де казактан шыккан канаушы оз- бырлардын кейпж жаксы бейнелеген образдар десек, К ун ан бай образы сонык баржей сомдалып жасалран тэр!зд1 — т ен д еа ж ок, керкемдж салмагы сонын 6api- 238

нен асып тускен ж артастан ж акпар образ. Кыртысы да катпар, бу к л е а де коп. Картайган феодалдык корэм- нын кара куш, катал мшез-кылыктары мен кулык- сумдыктарынын бэрш дерлж бойына жинатан Кунан- бай характер! Шекспир ж асаеан характерлердщ галле- реясынан орын аларлыктай. М унда еш асыррандык жок. Бул образды жасауда Шекспирше карыштау, Шекспирше характердщ туцриырына бойлау бар. Шы- нында, Кунанбай 6ipbiHFafl ж арсогар озбыр д а емес, жылмактай ку да емес, пасык сум д а емес. Эйткен кунде мунын 6api саязга б1ткен жалан, у с а к сипаттар болар ед! foA. Шынжыр балак ш убар т ес Кунанбайдык куз сек1лд1 шынырау натурасына бггкен батпандай си­ паттар: олар онай Repine коймайды, жайын балыкша теренге жасырынады, ал егер керше калранда ол жар- согарлык емес, тылым акылмен, бактай кулы к емес, Tynci3 зымияндыкпен, у а к пасыктык емес, KiciniK жа- ны турннгерлж кара журек, капгездш пен кезге туседь Айбат шексе, айдаЬар бейнесшде, ж ауын кырына алса, жалрыз кезд1 таж ал бейнесшде кершедл KepeKTi же- ршде шешен, керектт ж ершде т ш а з кар а тас, тунжы- paFaH кара булт..'. KyHi санаулы ecni дуниеш KopFay ушш, шенгелшдег1 билж пен байлыкты устап кал у ушш азуымен де, тырнагымен д е аянбай эрекет ютейтш кек- ж ал К унанбай устем таптьщ е к мыкты Tiperi. Абай, Mi- не, алдымен осы кекж алга карсы шыгады. К унанбайды н K yaiperri aFa султан, Абайдын aai буыны бешмеген балрын ж ас екенш былай койганда, К унанбай Абайдын экеск Бул жэйт Абайга косымша киындык. Сол себепт1 де Абайдын TereypiHai экесше карсылыры эуел1 iiiiTen, кеЙ1'н сырттай келшпеу турш де басталып, сосын нара- зылык, бет ашысу, араздасу турш де айналады. Осы уза к бакасуда Абай aKeciHin тэсш дерш колданбайды, кайта оларды жазрырады, эшкерелейдк Эдшеттжтш туын кетередк Ескшпл Кунанбай каншама куптп бол- ранмен, жанашыл Абай, 63i ж ас, e3i жалрыз ж эне ani элп з Абай, ж урт кезшде 6ipTe-6ipTe бел ала беред1, акыры онын Mepefli устем болып, азуы алты кары с эке- ciH мысы жене бастайды. Б1рак жекьлетшш мойындап, кол кусырган ecni дуние жок. Кунанбай ш ау тарткан- мен онын орнын О разбай, Жирйнше, Тэкежан, Эз1мбай сыкылды кунанбайшылар басты. Олар ж ана дуниеге карсы, онын жыл кусындай Абайга карсы, аш кас- 239

кырдай TiciH кайрап, ашына шыкты. Булардык дэл осы ерекшелштерш М ухтар ете орынды керсеткен. Купан- байдын «жетюншектерЬ ездершен 6ip буын бурын жа- саран ж уан TyFbip москал устазынын кесек касиеттерш жана ж агд айга сэйкес усактап, белгсш алган сегалдй М ысалы, О разбай озбырлыры мен ожарлырын жэне зулымдырын, ж ирешш айлакерл1г1 мен алаяктырын, Тэкежан — баккумарлыры мен тасбауырлырын деген сиякты... эрине, бул пышак Kecri белш емес. Тек эркай- сысына басы м ы рак тиген улестер. П асы ктык, ынсапсыз- дык, дуниекорлык, кара ниеттш к, каныпезерлш сиякты кылыктар мен мш ездер бэршен де мол-мол ’ табылады. Осы бэрш е тэн касиеттер эркайсы сы нда эр турл1 ерекше- лштер1мен бершгендйстён, кунанбайш ылдар 6ip-6ipiHe уксайды да, уксамайды да. Эдеби терминмен айтканда, булар 6ip барыттары у к с а с типтер, сонымен катар езш дш ерекшелжтер1 бар, накты, жанды дара образдар. Кунанбайшылдардын ем1рден олдекашан аластал- раны б е л г ш . Алайда керкем сез шебер1 ж асаган эде- биеттег] К унанбай мен кунанбайшылдардын THirrepi М акбеттщ , Тартюфтын, Фамусовтын, Иудушканын тип- Tepi сиякты б1зде кеп ж асам ак , ейткеш булар шын искусствонын образдары, сондыктан олар окушыра эстетикалык эсер беруш коймайды, еткен ем1рдщ терец сырын танытады ж эне сонымен катар бу л типтердш бу- rinri GMipiMi3 бен KypeciMi3 ymiH д е актуалды к мэш бар. Б1здш замандастарымыздыц санасында есш фео- далдык корамнын коксык калдыры ретшде жабысып айрылмай келе ж аткан кейб1р кунанбайшылдык Mines, кылыктардыц элемент! ж ок емес кой. Сол элементтер откен сум заманныц тумасы екенш урынып, жирену yuiiH, олардын тугш теркш ш танып аяусыз куресу ymiH, М ухтар ж асаран жарымсыз образдар таптырмай- тын курал. Сонымен жарымды образдардын шокысы Абай, жа­ рымсыз образдардын шокысы К унанбай — eiceyi eKi ду- ниенш санлакты 6&nrici. Bipi уясынан шырура умтыл- ран кун, 6ipi шыгар кунге бегет жасарысы келш ту- нерген тун ек сеш лдь Б1з алдымыздары тер т томдык эпопеяны ж арты расыр каза к eMipiHiH панорамасы де; сек, элг1 eKi б е л г М сол панорамара 6ipi ж ары к, 6ipi келенке Tycipin турран образдар ж у й е а деп аламыз. Ж ар ы к пен к елец кеаз картина д а болмайтыны тары 240

белил! рой. М ухтар эпопеясынын Heri3ri идеялык же- flici осы Абай тобы мен К унанбай тобынын. ярки жана дуние мен ecKi дуниенщ тынымсыз тартысына ж эне ен- бекнй халы к пен канауш ы таптын арасындары 6iTiMci3 кайшылыктын кабындап, шиелешсе тускен тарихи жар- да йды суреттеуге курылганы жорарыда айтылран. А л ен- fli сол жел! салган жерде каскайы п тартылран жел] ме, онын 33ipjiiri болды ма? А бай тобы мен К унанбай то­ бы дегендер табанда куралып, табанда ж жтелген топ- тар ма, ж ок онын алдынала эз]рлш жардайы болды ма? Эрине, екеуш щ де улкен ж эне уза к эз1рл1п бола- ды.- Ол эз]рлш «Абай» романынын eni ютабында 6ip- дей суреттелген тарихи eMip жардайы едь М унда э л п эз1рл1к npoueciHin езегш салган образдар 6ip жарынан, дэуреш ж урш турран аузы алты карыс aFa султан К у ­ нанбай мен онын б1рде тэту, б1рде араз узенплес за- мандастары Байдалы, Байсал, Сушндж, Каратай, Кулыншак, Бежей сиякты ру басшыларыныи кесек об- раздары болса, eKiHuii жарынан, сол ортада асыл эже- Hin, адал ананыц акылымен ж эне озат ойлы орыс дос- тары мен халы к камкоршыларынын ыкпал, эсер1мен характер] калыптасып, азамат акын болып шыккан Абайдын образы. Р у тартысыи коздырран Кунанбай мен онын заман- дастарынын арпалыс эрекеттер] сол ap6ip ру imiHHeri енбекнллердш таптык ce3iMiH оятура себепкер болганы «Абай» романынын езш де-ак байкалатын-ды. М унда ру тартысы тек ру басшыларыныи рана пайдасын кездей- TiHiH 6ip кезде азрырура ерген кедей ауылдар 6ipTe-6ip- те тусше бастайды. Сол сыкылды Абай да Кунанбай- мен белдесш манданта шыкпаса да, эр жерде-ак оны- мен карысып, Tyflicin отырады. Мунын 6api алдагы улкен курестщ, Тэкежан, О разбай, Жиренше, Есентай, Эз]мбай сиякты ашынган ж ауларга карсы узак жэне киын элеуметтш курестщ шгтей аз]рл iri болатын. «Абай» романынын сонында данышпан Пушкинн1н ар- дакты Абай аркылы казак сахарасына алгаш Татья- насын жетектеп кеп, асыл жырларымен казак халкы- нык Kaaipai акыны болганын, казакты н адал улы, кыз- дарынын ыстык журегшен орын алганын Эуезов жан тебрентерл]к тамаш а квркем, нэзж, acepai суретпен* корсеткен. Буй суреттен де 6i3 Абайдыц Пушкин сы­ кылды дана акын бол Faл ы турран жэне алдаты улкен 1 6 -м . 241

акындык H«wiFa тускел1 турган кезешшн аякталран эз1рл1гш KepeMia. Сондыктан д а жазушы «Абай» романынын эпило- гында А бай киялын келешекке мензеп: «Шабытты акын кекий, каз1р кез алдында дала емес — тещз, кен тыныш тещз жузш кергендей. Сол тешзге, eMip тарих мол мухитында 6ip кеме, жалрыз жалауын кетерш жол тартты. Алра басты, бе л гю з болса д а ражайып шурла- лы 6ip жагара, уза к canapFa басты ол кеме. Жалауын- д а «Тартыс», «Ум1т» деген уран бар. Х алык у м т н ус- TiHe аркаларан сол кеме «келешек» деген жагара ка­ рай тартты. Бул «Абай кем есЬ, кен жайкын элемде сешмд1, т узу жол сызып, манып барады. Алра барады, узап барады...» дейдь «Абай кемесже» MiHin б!з де алра барамыз. Абай жолына TyceMi3. BipaK алда «шурлалы жара» эл1 алые екен, «тун-тунеп» мен «куз-киясы», «капасы» мен «кастыры» мол eMip, тартыс деген уза к та киын жол бар екен. «Абай жолы» романында М ухтар енд1 сонын панорамасын ашады. О нда бурын «Абай» романында ушыраспаран ж ана орта мен тын жардайлар, бейтаные адам дар мен соны окиралар суреттелед|; меиит, ондары хазрет, халпе, ишан, молдалардын жантурнигерлж сойкан, кар ау кылыктары, кала енбекнллер| мен затон жумысшыларынын аянышты ауыр турмыс-халдер!, ел басы на келген ждет — оба, жут, аштык тары баска апаттар патша ею метш щ халыктан алатын алым-са- лыктары, чиновниктердт 3»6ipi, Ж еттсу казактарынын eMipi — булардын 6api ж ана KepiHicrep; О разбай, Жи- ренше, 1 экежандардын A6aflFa icrereH ж ана кастыкта- ры ж аккан куйе, ж апкан жалалары, Мэкеншн махабба- тын, бас бостандырын ж актаган Абайдын жумысшы- лармен б!рлесу1, жумысшылардын орыс шаруаларымен кол устасып, киянатшыларра карсы шыруы, Оразбай сиякты cayaaFa бей1мделген дала байларынын айдап са- луымен елдщ берекесж алган уры-кары, бузык, ба- рымташылардын бэле-батран эрекеттер1 — мунын 6api куреелн, тартыстын ж ана турлерк Осы орта, осы жаг- дай, осы куресте кержген дж и басшылардан — Аки- в шан, Сармолла, жумысшылардал — Эбен, Эбдг Сейш, СеЙ!т; Абайды н ж ана орыс достарцнан — Павлов, Александра Яковлевна; каракш ы, бузыктардан — Корда- бай, Дайыр, Мыцжасар; жанашыл жастардан — Кэютай, 242

М ухамеджаи, Марауия образдары жана елеул1 образдар. Бул образдардын ж еке мш ездемесш Cepirr ж атпай, жалпы айтатын 6ip сез — булар X IX расыр мен X X Fa- сырдын шекарасындары тарихи жагдайдын сыпаты мен сикын беру ушш ж асалган образдар. Сондыктан 30— 40 жыл бурынры OMipAi суреттейтш «Абай» романынын 6ipiHini ютабындары характерлерден олардын коп ай- ырмасы бар. ейткеш олар заман турызран ipi езгер1стер мен жана белг1лерд! бейнелейдК Басканы былай кой- ганда, TinTi ею романда катынасатын Абайдын ез1 соц- гы романда каншама жаналыктарымен кершген! Сон* дай-ак феодализмшн аркыраган адуыны, кекж ал 6epici Кунанбай мен онын са к а замандастарынын сонры романда дэуреш 6irin, сахнадан таюы, олардын орнын азрындаган, быксык, жымыскы, коркау сек!лд1 кунан- байшылардын басуы, ал буларра карсы Абай тенрегше уйыскан енбекпп халыктын Hri жаксы ул-кыздарынын кобейе де кетерм е Tycyi Кунанбайлар дуниесш щ куш кеш тартып, Абайлар дуниесш щ таны саз 6epin ата бастаранынын нышаны едк А бай дуниеден кайтар ша- рында ушкыр киялымен алдары, арманын керед1 — а л ­ тын арай танды перед!. Бул жерш жазушы мынадай суретпен елестеткен: «Тек алыста, кез ушында, кияда рана, 33i'p 6epri бетш тун TyHeri баскан бшк коныр бел бар. Сонын аржарынан, алтын арай жаркын тан, тун TyHerin азада сершлтш, ба яу кетерш жен!п келе жат- кандай. Абай бар ойы, бойымен сол асыл арай алые такта кубыласындай бой уруда». Mine бул — романтика! 0м1рден озрэн киял! С ум за- манда муратына жете алмай, кайры-кусадан, корлыктан мерт болран асык адамнын ел!м кушарына енш жатып, жарык болаш акка ушырран арман кусы, улы журег1мен туран meKcia ceHiMiHiH алыска тускен сенбес саулеск Осы соуле емес пе елген Абайдын eciMi мен идеясын карач- ры тунектен алып шырып келешек урпактарра жетюз- ген? Осы киял емес пе еткен eMipfleri Абай арманын, халы к арманын б1здщ заманнын алтын арай танымен уштастырран? Мундай романтика Абайдын реалиетш образына нуксан келтсрер ме? Кайта pyx 6epin, жан бе- pin, Абай образын эрлекшрш турран ж ок па?! Шындык- тан озып окушыны ж ары кка жетектейтш, ерге ерлетш , a.iFa шакыратын ерен киял, революциялык романтика соц и алиста реализмге ж ат емес, кай та тэн белг! екенш 243

Горькийдщ e3i калты ксы з этап айткан ед1 Fofl. Ал енд1 жогары да ескерткешкйздей А бай образындары романти- калы к элеменгп б!з социалистж реализмнщ кен мумкш- ш ш к т е р ш е жататы н нарыз каж ет элементтердш 6ipi деп таныганымыз макул. Абай образынын тары 6ip манызды жары бар. Ол оныц орыс халкына, Россияра деген кезкарасы. Бул-да- Fbi Абай бойында бастан эз1р бол гаи кэзкарас емес, жалпы Абай характер1мен 6ipre, 6ipTe-6ipTe 6Mip тэж- рибесшде ж етш п калыптаскан кезкарас. Осылай даму успнде керсету ушш де М ухтар Эуезов романда Абайды Россиянин коптеген еюлдер1мен ушырастырады. Онда патш а YKiMeTiiiiK к аз а к даласы н билеп-твстеуге койран чиновниктер1 мен орыс халкынын жер ауып келген озык ойлы интеллигенттерк переселен боп ориаласкан ш аруа- лары кездеседк Солардын ic-эрекеттерше, мшез-пирыл- дарына карап, таныса, бийсе келе, А бай eKi турл1 Россия бар екенш екез! жетедк 6ipi, ж е р гш к п бай-фео- далдарм ен 6ipre халы к ж елкесш е MinreH патшалык, помещиктж Россия ярни халыктардын турмеш аталган Россия, eKiHinici, улы орыс халкынын Россиясы, ярни Л о­ моносов, Радищев, Пушкин, Чернышевский, Некрасов- тардын Россиясы, А бай осынын алрашкысынан жиренш, соцрысына бой урады. Б ул к аз а к халкынын сез1мше сай алынган характер. Социалиста корамда Ленишпц дана саясаты неп- зш де м э н гш к табы скан к аз а к халкы мен улы орыс халкынын тарихи пайда болтан досты к ce3iMi табири турде осы Абай образы аркылы, онын шын достары — Д олгов, М ихайлов, П авлов, Александра Яковлевна об- раздары аркылы бейнеленген. Ж анаш ы л Абайдын тек кунанбайш ылдар сиякты каза к феодалдарына рана емес, сонымен 6ipre П ккенбас манор, Тентек ояз, Кош­ кин, К азан цев, болыс старш ина, ткчмаштар сиякты пат­ ша у ю м етш щ чиновниктерше де карсы Kypecyi осы екГ халы ктын м аксат-мудделерш щ б1рлшш дэлелдеген жай едь Aline бул жарынан да Абай образы казак халкынын ен к аси егп сез!мш бойына сактап, 6i3AiH заманымызбен ундескен. Осы ретте Абай туралы эпопея социалиста идеологияныц ен и г ш к п идеясынын 6ip — пролетариат- тык интернационализм идеясын уагыздайды. Бул-дагы с о ц и а л и с т реализмнщ жетюзген белеск Улкен эпикалык жэне терек лирикалык жоспарда 244

алынган курдел1 Абай образын егжей-тегжейше жете талдау баска арнаулы баяндаманын мшдетл болеандык- тан Абай характерше енд1 кеп бегелмей, ж алпы эпо- пеяныц кейб|'р ерекшелжтер1 мен елеул1 жактарын K03F3FbiM келедй Алдымен А бай эпопеясыиын тарихи эпопея екеш йп туралы. Рас, бул вте кен келемдеп 1ргел1 тарихи ро­ ман, сондыктан да муны тарихи эпопея дегешм1з жен. Эпопеянын басты геройы Абай, онын экес! Кунанбай жэне эжес1 Зере, meiueci ¥лж ан, туы скандары Май-, басар, Оспан, Тэкежан, Эз1мбай, эйелдер — Д м да, 0ftrepiM, балалары — 96iiu, Марауия, елдердщ би аткамшерлерй Оразбай, Жиренше, Байсал, Байдалы Суйшдж, К ар атай л а р — тары баска сондай шырарма- да катысатын кеп сан адам дар шындыкта аки кат бол- ран адамдар екеш ел аузынаи б е л г ш ; соларды керген, б1лген к1сшердщ эл1 кунге дейш Tipw epi бар. Мухтар Эуезов G3i осы ортада туып, ескен жазушы болран- дыктан, бала кез1Кен ecTin, миына сщген, кейш элп арайын, туыс таныстарынан эдейшеп сурап канран, архивт1 актарып тапкан мйл мэл1меттер1 мен матери- алдарын толырымен пайдаланран. Бул деректер эпо- пеяныц Heri3ri e3eri боп алынран Абайдын ем1рбаяны мен кептеген тарихи i3i бар уакигаларды камтиды. Сонымен 6ipre талай адамдар, толып ж аткан эпизод- тар ойдан жасалган. Мунын 6api, эрине, тарихи жанр- дын керкем шырармасына табири тэн тэсшдер. Алайда, Абай эпопеясыиын баска тш дердеп ©3i типтес тарихи романдардан ерекшел1п дерлж кейб1р айырмасы да ж ок емес. Мысалы, Петр 6ipiHini, Степан Разин, Емельян Пугачев, Пушкин, Грибоедов тэр1зд1 тарихи адамдарды алсак, олар туралы тарихшылардын дэй- eKTi материал, тарайынды niKipjiepi бар. Эдебиет шы- рармасы жазылмай турып, олардын 6Mip сурген floyipi зерттелш, ем1рбаяндары ж асалсан. Бул ретте олар туралы тарихи романдарды жазран Алексей Толстой, Чапыгин, С. Злобин, 10. Тыняновтар Эуезовтен repi колайлырак жардайда болуы керек, ейткеш тарихи уакиралардйн, мэш-марнасын, тарихи адамдардын ро­ ли! дурыс бараларан кезкарас бар ж ерде жазушыра недау1р жешлдж туатыны анык мэселе. ©йткеммен, Эуезов жардайынын д а элп жазушыларра караранда ез1нше колайлы жары бар сиякты: ол «CoFbic пен бей-

б т и ш к т Ь жазран Л ев Толстой сешлд!, «Тынык Дон- ды» жазран М. Ш олохов секш и тым жакын, шендес заманды, езж щ туып-ескен таныс ортасын суреттейдк Бул ретте Э уезов туран т е ш з ш н айдыны мен тунриы- рында еркш ж узген алабура секмщ! тшмд1 халде бол- ды дер едж. А бай эпопеясында OMip картинасы кен- бай так келемде су р е т те л т, квркем образдар галлерея- сы айкын, шынайы характерлерге толы, мат мелшерде алынуыныц 63i автордын шындыкты документтер ар- к.ылы рана емес, оны араласа зерттеп, тжелей 6ijiyi ар- кылы, коп кубылыстарды ж ан-тэш мен ce3iHin миына, каны на cinipe игеру аркылы тануынын жем1с!. в м 1рд1 осылайша терен танып, осылайша ж ете бьлу кунды квркем шыгарма ж асауды н н еп зп шартынын 6ipi еке- шн Коммунист1к партиянын XX съез) айрыкша этап KepceTin отырран кезенде Абай эпопеясынын осы 6ip ерекшелшш ж алпы эдебиет1м1зге ул п де внеге ретшде айта кету артык емес кой деймш. Элбетте, ертерек вткен QMipfli кврсеткЫ келген жазушы д а сол eMipre киялымен оралып, квп нэрсеш ойымен, киялымен жа- сайды. А лайда, архив деректер1 аркылы зертелген ем ip жазушыны б е л г ш 6ip сурлеуден ж ы рак шырар- майды. Эуезовте тарихи деректершен де ем1рдш ж анды, нэрл1, накты материалдары басым. Сондыктан онын кулаш cepMeci е р кш р ек те батылырак. Осы айт- кан ерекшел1гше орай «Абай» ж эне «Абай жолы» ро- мандарын жай марнасындары тарихи эпопея деуден repi тарихи-элеуметтш, керкем эпопея десек, онын б у п н п такырыпка жазылран се к ш и , 6i3re жакын api актуалды к, api еркш творчестволык Maiiin ажырата баралаган болар едш деймш. Шынында д а романдагы квп адамнын аты, квп окиралар тарихи, болран нэрселер дегенмен, олар сол куш нде алына салран емес: К унанбай мен Абайдан бастап, онын барлыры да жазушынын творчестволык KepiriHe тускен, сонда кайта ж асалран типтж харак- терлер мен типтж жардайлар. Онын устш е квп образ- д ар мен картиналарды автор ойынан шырарьгп жана- дан жасаран, Осынын бэрш ол eMip ш ындыры нын нарыз акикат сыр-сипатын ашып кврсету максатымен искусствоны н зандары на, творчестволы к принципте рше сай езгертш, вндеп алган. Сейтш, ез керЫнде, вз творчестволык туррысынан жасаган образдарды 246

жазушы, ш ахмат фигураларын езшше ж урш ойнаран ойыншы сеюлда, у лкен полотнонын бетш е Tycipin, олар- Fa езшше орын, езшше кимыл, эрекет берген. Бул жер- де токтай кететш 6ip мэселе: ж еке энпмелерде кейб1р юсигердщ Абай романын сынарысы келген тш ш м ен: «Оразбай, Жиренше образдары ем1рде ондай емес-тЬ, «Ербол, Базаралы, Дэркембай, Дэрмен дегендер тобык- тыда болмаран адам дар, оларды ешшм б1лмейд1». «Тэ- кежан мынадай шабуыл жасамаран», «Абайдын езшш ана жерш ейтш ж1берген, мына жерш буйт|п ж1берген» деген сыкылды «мшдер» тагып, жазушы осы женшде шындыкты бурмалаган дейтшдер1 болады. Мумкш, олардын «мынау былай ед1, анау алай ед1» деулер1 6ip есептен дурыс та шыгар, 6ipaK бул жазушыларра кшэ, шырармага MiH болып табылмайды, неге десеш з ж азу­ шы ез iciHiH казаншысы — «кайдан к ул ак шырарса да epKi бар». О л художник. Оран искусство заны берш зан. Искусство заны eMip шындыгын бурмаламай дуры с бей­ келеуд1 талап етед^ Ендеше ем1рде болран элденендей К удабай мен Ж удэбай шырармада аулы бш етш сиык- тан арылып, типтш калыпта 63repin шыккан болса, жэ- не олар шындыкты бурм алам ак т уп л кайта сол шын­ дыкты усак-туйепнен ажыратып, тазартып, акикат кескшде корсететш типтж дэрежеге жеткен болса, онда олар шырармага нуксан KearipuiMeyi былай турсын, TiriTi онын ш ы нш ы лды ры мен керкемд1пнш б1рден-б1р каж ет шарты болып табылар едк Абай романындагы езгерт1п алынган жэне жанадан алынран адам образ­ дары жайында д а осыны айтура болады. Мухтар Эуезов улкен художник. Ол дуниеш худож- никт!н кез1мен кередй Бшгенш, айтайын дегенш оку- шысына образбен, картиналармен жетюзедк Кеп томлы керкем эпопеяда художниктш кереген кез1 жарты расыр казак eMipiHin ойы мен кырын, оны мен солын, калта- рысы мен кайырылысын кезш ш арлап, сан алуан сала- лары мен сансыз сыр, ж ум бакты туйшдерш тауып, кере- мет панорама салып шыкты. М унда 6opi бар: тарихшы мен этнографка, ралым мен философка, музыкант пен художникке, тмил мен жазушыга не керек нэрсенш бар- лыры осында. Буларра Keperi eMip рой. 0 M ip мунда езш щ даму, езгеру зандарымен, курес-тартысымен, кыруар кайшылыктарымен, толып ж аткан к е р Ы с, кубылыста- рымен, елдщ салтымен, эдет-гурпымен, алуан Typai адам- 247

дардын, эркилы м ш ез-кулы ктары мен iiuTi-тысты барлык жарынан толык та тутас кершедк «Абай» романынын ал’рашкы ютаптары шыккан кезде Kefi6ip сыншыларымыз мунда тап Kvpeci корш- бейд1 деп жазгырран болатын. Эрине, ол асырыс та арат айтылран niKip едь бйткеш кай елдщ тарихында бол- масын, тап кур в а барлык дэу1р, барлык жардайда ез- repicci3 6ip тур, 6ip калыппен катып калатын кубылыс емес, ол тарихи жардайра байланысты езгерш, ершш отыратын кубылыс. «Абай» романынын алрашкы кГгап- тарында жык-жыл ру тартысынын капталында феодал- дык катал ем1рдщ курбандыры болран жазыксыз мусэшр жандар, эрдайым кемтарлык керген жудеу-жа- д ау ж атактар, К унанбай е агш д е ©Mipi OKcireH жалшы, малайлар ауылдагы элеуметтш тен азд ж пен кайшы- лыктын жэне канаудын кепи» едь Эрине, мунда сарап- ка тускен тап к ур е а мен ашынран ызалы карсылык элг жок. Эйткенмен 3o6ip керген енбекнплердш канаушы- ларра карсы кабындай бастаран наразылыры, ояна бастаган таптык сана-сез1м1 сонын езшде анык байка- латын. А л eHfli «Абай жолы» романында таптык курес бастапкы ютаптардарыдан кеп езгерш, айкындалып, ем дуниенщ, еск! мен жананын, шабыскан, ж ауласкан тар- тысы туршде кершедй Бур елу жылдан кейжг1 тарихи жардай енг!зген занды езгер1стер едк Сол езгерютерд! М ухтар Э уезов реалистж туррыдан байымдап, шын- ды кка сэйкес кезшде, орнында керсеткендштен, шырар- ма дуние таныткыш кундылыгы ж еншен де, керкемдш нанымдылыры женшен де уткан. Ал егер эпопеянын акырры ютабы нда суреттелген 1900 жылдардын ip i . элеуметтш уакигалары мен тартыстарын жазушы еткен раеырдын 50— 60-жылдарында болран кубылыстар ет'ш алрашкы ю тапта суреттесе кайткен болар ед1? Онда ол реализм эд1с! емес, иллюзияра курылран нанымсыз схе­ ма болып шырар ед1. Тарихи eMip ш ы нды ры н жэне соран орай эпопеянын Heri3ri геройы А бай характерш б1рте-б1рте дам у, езгеру куш нде, революциялык келешекпен уш тастыра бейне- леу Абай туралы эпопеянын ен тужнд1 касиетк ДуниенГ Марксизм-Ленинизм туррысынан танитын совет жазушы- шысынын заман шы нды ры н естш , тек диалектикалык д ам у сатысында, алуы — занды да орынды. Эуезов эпо- пеясын с о ц и а л и с т реализмнщ ж емк1 дей тн ce6e6i- 248

im a m e.ai — мунда автор вткен e M ip iiH арым. кубылыс- тарына 6yriHri совет адам ы ны н квз1мен карап, дуоыс танып, еткенш ц nporpecTiK революииялы к бастам алары н б у п н п б Ь д ш заманымызбен уш тасты ра жэне ундест1ре ала бшген. Асы л поэзиясы мен арадаты коны р белден асып, алдаты ацсаган арманына жеткен, туран казак халкынын бакытты жас урпактарын тапкан акын Абай- ды н 03 eMipiHen езран уш к ы р киялы осы ны ц айрары болатын. Ел1м1здт ¥лы Октябрьдщ аскар асуына экелген та- рихи сурлеулер мен сокпактарды, тар жол, тайрак ке- шулерд1 суреттеген б!зде Абай эпопеясынан баска да б1рнеше белдеул1 романдар бар: олар «Ботагоз», «Оян- ран елке», «Менщ мектеб1м». Б улар роволюция карса- нындавы казак 0MipiHiH ap6ip кезенш, саласын алып корсеткен, к аза к совет эдебиетшш ш о к ты ры н кетерген жоталы шыгармалар. Осылардын барлыгы совет жазу- шыларыныц каламынан шыккан соц и али ста реализмшн етеул1 жемютерк бола тура эркайсысынын езшдш cm ni, 6eTi, ернеп бар. Сондыктан эркайсысынын езшше 6aFa- лы орны бар. Мунын 03i соц и али ста реализм э д ю ш т творчестволык мумкшджтершщ ушан-тещз екенш дэ- лелдейдь Соц и али ста реализмшн кен ©рiсiн, мол мум- кшджтерш ауызра алумен байланысты Абай жошндеп эпопеянык Kefi6ip квркемдж ерекшелжтерше токтап отпеске болмайды. Эуезовтыц зор анрарлы, уз а к салалы эпопеясын окып отырып, коптен-кеп тан калатын нэрсен — автор- дын уакира Ti3yre орасан шеберлюк Бул т у д е кездесе- ■ пн керемет кьлемин яки ермекий сиякты, немесе аскан зергер сиякты: каншама эпизодтар бар, каншама адам- дар б а р — соныц бэрш шашыратпан, шымшыррасын шыгармай, шашаусыз токыран, 6ipfle-6ip аркауын узбей, 6ipae-6ip xci6iH ыдыратпай, таркатпай, тамаш а ернек салып шыккан. Сан-сапалык уакиралар мен сан алуан адамдардын ортасында Абай eMipi ©зек сешлд!, Абай образы таралры немесе тоба казы к сеюлд1 эл п шым- шытырык жайлармен толып жаткан тарамыс, тамырлар аркылы орнын, кисынын тауып уш тасады. «Калауын тапса кар жанады» дегендешн, Абайра кандай катнасы бар деген элдекалай бейсеубет ж эйттердщ ©3i оран жуыктасып кетсе-ак, шырармара к о р т бере, кулпырып, жанданып шыга келедь Б ул М ухтар Эуезовтыц opi 249