Қаратаев

кереген художник, api курдел! сю жет пен композиния- ны н uie6epi екенш керсетедк О н ы ц худож никтш , адам характерен, турмыстын жэне табираттын толып жат- кан к е р Ы с т е р Ы н керкем картинасын, бейнесш, кесюн- келбетж колмен койгандай суреттеушен байкалса, ал композицияра шеберл1гг осынын 6apiH белгип тэртшпен 6ip шырарманын тулрасына с и ры зы п , оларра жан 6epin, 0 Mip 6epin, жулын, жуйке, кан тамырларымен езара байлаиыстырып ш ыга алрандырынан байкалады. Мынау артык, м ынаны н кию ы ж о к дейтшдей, ш ырарманын ту- тас бойында ж ам ау сиякты нэрсе таппайсыз. А н аулау ма, айлы тунде тепкен алты б акан ба, ас па, той ма, жйын, думай ба, ат бэйге, палуан курес пе, атыс-шабыс барымта ма, ж урт бас коскан базар, жэрменке ме, ел басына келген намыта жут, аштык, (идет пе, каралы, кайрылы кундер ме — осынын 6api 6ip дариянын арна- сы на сала-сала, тарам -тарам боп куйы лып ж аткан езен- дер мен бу л акта р тэр1зд1. Ш ал кы п аккан дария б1рде ш ин тар ты п ойланрандай, баяу жылжиды, б1рде буркан- саркан боп, кебж атады, 6ipfle зымырап, кулдырайды. С он дай -ак ж азу ш ы эпопеянын арнасында кейде эпика- л ы к ал кап та сел суындай канаты н ж а л п а к ж айып OMip уакираларын кен камтура тырысады. Кейде нэзж лиризм мен ш ы н ы р ау психологизмге б е р ш п геройларынын iuiKi дуниесше бойлап терен толганады, кейде драм алы к ши- елешстерд1\" удетш, е р ш т п , к и ы н рэ ш арк урады. Кыс- касы, эпопея эдебиеттж барлык жанрынан да жеплген жазуш ынын сершнш танытатындай. Bipece лирик акын- ны н риясыз таза кенлшен актарылран нэзж ж урек сы- рын, 6ipece эпик энп м еш ш щ шымырларан арыстай акы- рын рана толкыран сабырлы хикаясын, 6ipece жалынды драматургии от ш аш ы п тутжкен етшр де уыггы диало- riH кезд еспреаз, 6ipece туран дала табиратынын эр мез- гйпдеп кулпы рран кеп бояулы керж ш терш cypeTTeflTiH там аш а карти налард ы керешз, 6ipece эпопеядары ece6i ж ок кеп, ала-кула адамдардын эркилы характерлерж, аз сезбен, кы ска кайырып, шебер туйетж дэлме-дэл Mi- нездемелерд1 табасы з. ByFaH кеп мысал келт1рж ж атпай, мынадай 6ip-aK мысал ал сак жетер: «Bip магазинде А бай керей тымарын киген, туйежун шекпеш бар, сондай 6ip бай ш ы ге пт байкады. Колында- ры eKi ж 1 г т н е кене кум ш белд1гж, кам ш ысы н устатып койыпты. ©3i улкен Tepi ш албары н шешш, шалбарла- 250

нып алган бешпетшш терен калтасынан nip орамалын алды. CoFatJ орап, туйш тастаган акшасын суырып жа- тып, «бысмылда», «Имам агзам саудасы» дей туседь Мыкшындай букипндеп KaccaFa телейтш акшасын ша- бандап шырарып жатыр. Б ул картан, сырдан байдын касына ек1 ж ! г т рана емес, тары д а керей ты м ак киген терт-бес Kici оралды. О рта жасты калашылар жанары банды сыртынан танып, сэлем 6epin такап ед1. Бурыл сакал бай шалбарынын ала жш бауын шубатып, дэл 6ip дэретке отырралы журген юсшей магазин ш ш де тал- тандап, букшендей бердь Жанарылардын сэлемш алмай кунюлдеп наразы болып, сырт айналып барады». Нендей дэл картина дейсЫ 0м1рден ойып алып кон- дыррандай емес пе?! Ш еберлж , керкемдш деп мше осы- ны айтса керек. Керкемдш деген1м!з философиялык магнада образ бен OMip ш ы н д ы р ы н ы н сэйкеспг!, мазмун мен форманын caflKecTiri болса, сол сэйкеспктер осы картинадан табылып жатыр. Мунда казак даласында сауд а капитализм! тамыр жайран тарихи кезендег! ка- рым-катнастарга 6eftiM шыккан казакты н ки сы к.тес, надан, «малкор, быксыма, ж аман айлашыл, букпантай» байшыгештершщ образы куйып койгандай берьлген Fofi. Бул icneTTi шагын рана айкын реалистж картинада за- мандык мэш бар дэу1р ш ы н д ы р ы н ы н KecKiniH ecTin «сэл» нэрсемен бере ал у жэне заманра лайы к ниеп\\ мшез-кулкы, ж урк-гуры сы пайда болган пасык бай- лардын типик характерш eerin аз сезбен Tyftin, айныт- пай, булжытпай бейнелей алу — нагыз кы мбат касиет. Байкагыштык, керегендж, сол байкап кергендершщ ш ж е н ен маныздысын, туйшд1сш тауып, саралап. ала б ш у ш ш к — реалист жазушыра ен каж ет кабинет. Осы каб1лет Эуезовтын эпопеясында кеб1рек кезге тусетш касиет дег1м келед!. Шырарманын керкемд1п' коп эле- менттерден куралады. Онын барлыры жазушынын ду- ние тануына, OMip ш ы н д ы ры н терен бйпуше, кблданган эдеби эд|'сше, талантына байланысты екеш б е л г т . Бул айткандарды шырарманын керкем болып шыру-шык- пауыныц Heri3ri ce6e6i мен шарты деп бж сек, М ухтар Эуезовтын шынайы кеп кырлы талантын сипаттайтын шеберлж, амал тэс1лдер| сан алуан. Оларды тугел Tepin, Ti3in айту 6lp жолда мумюн емес. Ж эне бул женшде баска арнаулы баяндама бар. Сондыктан коркем эде- биеттщ 6ipfleH-6ip езш дж куралы ж эне керкемдж тж де

басты белг-ici — тш болрандыктан, осы туралы 6ip-eKi ауыз сез айта кету каж ет сиякты. Абай эпопеясынын Т1л 1 бай, орамды. О л казак хал- кынын сейлеу тип мен фольклорынын жэне жазба эде- биетшш сездж корын мол камтып бойына ciiiipreH тш. Сол себепт1 бул шырарманы сез байльны женшде ка­ зак т ш н щ кымбат казнасы дей аламыз. Б!з ез1м1зд1 казак тййн орташа бтлетш окушынын катарында ал- ганнын езшде, романда бурын Tiirri бшмеген не матна- сын анык тусшбеген сездер1м1з аз кездеспейдй Ондай сездер Абай романы аркылы казакты н эдеби тш нен занды^ орнын алып, кен пайдаланылып Kerri. Мысалы, шынайы, шытырман, шаткалан, паш ету, дат, нешр, арандау, шат-шадыман, туе шайысу, ектеу, танаурау, иен журт, токмейш деген сездерд! эдебиет тмине Мухтар енпзген. Сонымен катар, бастапкы магнасынан ажырап, кенерген сездер де Эуезовтын колдануында ж ана MaF- HaFa не болып, жанрырып шыкканын б1лем!з. Мысалы, кыжал, эбзэл, кудю, кырбай, сыгыр, тарылымен, уйездеу, опаздау, бакыл болу сиякты сездер лкеншде осыны айтура болады. Мунын 6api Э уезов тьпш'щ сездж , лексикондык жа- ры. А л, 6ipaK жазушынын ттл шеберлйч тек онын лек­ сикон байлырымен рана елш ен б^дь 0cipece сол бай- лыкты жазушынын шырармада колдану шеберлшмен hfhh синтаксист1к курылысымен елшенедк Осы жары- нан алранда, М ухтарды н шеберлйч ерекше. Онын езш- дш , тек М ухтарлык, Kacnerrepi этой 6epin турады. М ух­ т ар текетш щ кезкелген жершен Tycin окысаныз юм- jlixl екенш айтпай танисыз. О л ерекшелш неде? Ол ен алдымен Мухтардын творчестволык амал-тэал- дерш щ ерекшелшшде яки онын езше тэн стиль ерекше- л т н д е . Ш здщ Ka3ipri каламы теселген прозаиктер1м1зд1н бэр Ы н де езше тэн калыптаскан cn uii бар. Мысалы, кейб1реу ж еш л окылатын сулу, ойнакы сейлемдер1мен, аж арлы , сырлы сездер1мен, афоризмдер1мен, эз1лдер1- мен, белгип болса, Kefi6ipeyi ofiFa, niKipre курылган ку- нарлы, 6ipaK сырт жылтырары кем, окуга ауырлау, дом- бал, ш убалан сейлемдк карадуреш , ж алпак синтаксиЫ- мен, ал Keft6ipeyi диалог! басым, фразалары келте, тужырынды, макал-мэтелдермен сыналган уакигалы, кимылды сейлеу т ш н щ курылыстарымен белгш . Бул стильдердш эркайсысынын езш дш орны, езшше утымды

жактары бар, сондыктан мынау артык, мынау кем деп алалау киын. Ал М ухтар Эуезовтын стилш е ор ал сак мундагы интонация эрдайыМ уакираларынын ауанына карай екпшш езгертш отырады екен. Уакира туралы автор энг!мелеп кетсе, ол д а кесыпп сала беред^ уакира шиелешссе, ол да шиыршык атады, уакира жайылып, атысын баяулатса, ол да мамырлайды. Э уезов т ш н щ бояуы кеп, 6ipaK оны ж азуш ы саран колданады, унем- дей кажетш е рана жумсайды. Онда орынсыз леш ру, ce3iMci3 шарыктау, эдем!, эсем т!л уш ш эдей| тырысу- шылык жок. Ж азушынын бай Thai тек картина ж асау ушш, образ характер ж ас ау уипн кызмет етедк Сонды к­ тан ол турш, TyciH, эрине, жардайра карай кулпыртып отырады. Мысалы, катерлi уакиранын карсанындары кешк1 KepiHic мынадан урейл1 кара бояумен суреттел- ген: «Айсыз кеш, коныркай араш уй дщ корасында кап-каранры боп тунып капты. Э а р е с е твбеЫ жазык, 6yftipi ашык лапас маны куйедей кап-кара. О ндай тус- TapFa уйкылы тун уяларандай. Ж е л а з , жулдызсыз ас- пан да каз1р мещреу кара... 'Ж ерге мулде ентелеп тене тускен Tapi3fli. Тек кана каланыц Hrrepi тыным тапкан жок, 6ipiji-6ipi коздыра, emiKTipe, ершеленте ургендей болысады... Осыдан баска Кумаш корасыныц ауласы- нан бш нген -Нрлш 6earici жок». «Абай жолыныц» сонры ютабындары осы 6ip картинаны «Абай» романы- нын 6ipiHUii ютабы нда Абайдын Торжанмен кездескен кешшдег1 картинамен салыстырсаныз, б1р1нде «суттей жарык, аилы тун Т ан ani жок.. BipaK ж ок екенш бшсе де, Абай элдекандай взгеше «танды» сезед1. Куйш те, куаныш та, азап та бар — журек таны...» делшш Абай­ дын риясыз таза жаркын м ахаббат ce3iMi суреттелсе, енщ Шршде твбесш е каранрылык пен кауш твнген, ка­ т е р а к к е бел байлап кайры куткен Дэрменнш албарлы куш суреттеледр Геройлардын кешл куйш е карай алынтан ею турл1 картина, айырмасы тун мен кундей, ак пен карадай карама-карсы картиналар. Mine, осы- ган орай жазушынын т ш де бояуын мулдем езгертш Ж1'берген. А л енд1 сонын озшде eKeyiHe ортак Heri3ri ка- сиет бар, о л — Э уезов т ш н щ шыршадай кою, сарыздай созылмалылыры, орамдылыры. СейлемдерЫ н кыска, жумыр, нэрл!, бейнел1 боп келетшд!гк Былайша айткан- да, Эуезовтын проза тш н щ Пушкин прозасы сеюлд! карапайымдыры, реалист!г1, керкем лаконизм!.

Лбай туралы эпопея — улкен дуние, зор енбек. Teci- лш караран Kicire, бул енбектщ кем-KeTiri де жок емес. Килы-килы тарау, салалардын солгындау шыккан жер- лер1, алуан-алуан адамдардын кемесюлеу шыккан образ, характерлер! болуы мумкш. Tinri терт ютаптын 63i тартымдылыгы женш ен тен шыкпай 6ipi жинакы- л а у, ш и рактау, кызырырак, енд1 6ipi элгщен repi етек- жеш мол, алкапты, уакиралары жайылымды боярам- дыктан, окыранда жалыктырынкырайтын да peri болуы мумкш. Тер т тактасы тугел, т ук MiHCi3 шыгарма ем'фде болмайды. 8cipece бул сыкылды улкен эпопеяда барлы к тарау мен барлык мтаптан алатын эстетикалык эсердщ тутас та тен шы кпауы табири нэрсе. MiHe осы ретто А бай эпопеясынын тер т кггабын катар койып карасак, мы надай жэйттер байкалады: «Абай» романыньщ eid ютабында элденеше расырлар бойы калыптаскан фео- д ал д ы к пагриархалды к e\\iip шайкалмаран кущ сурет- теледй Сол нег1зде шырарманык басты геройлары Ку- нанбай мен Абайды к кесек характерлер! айкындалады. К аз ак турмысыньщ, салтынын, эдет-рурпынын кеп-кеп ж актар ы каза к даласынын кептеген KepmicTepi жас Абайды н жалындаран ce3iMiHeH зуендеспрщ е бейнелен- едК Сонды ктан бул романнан окушы тын эсер алып, т утас, соны KepiHicTepfli ете кызырып окиды. Романнын енбойында унем1 1зденген, талпынран api албырт, opi ойшыл А байды н ы сты к ce3iMiHiH лебш е беленш , ел1гед1, м ейф денеш . А л eiwi «Абай жолы» романында бурынгы кейб1р тан ы с картиналарды н кайталануы мен катар 6ip- сыпыра ж ана элеум етпк карым-катнастар, жана орта- лар, жана адам характерлер1 суреттеледй BipaK олар ем!рде эл! калыптасып болран, тунран кубылыстар емес. М ы салы , ж ан а пайда болран са у д а капитализмнщ эле- менттер!, кал ад агы кол енерпллер1 мен каза к енбекнлле. р iнiн жэне ж ана кылтиып шыра бастаран казак жумыс- шылары мен интеллигенттершщ ортасы — муньвд бэрШ к эл: сыры ашылып, сыпаты аныкталып болмаран, типтж кескшдер! ani айкындалмаран, сондыктан бул орталар- ды н cyperrepi кунг1рттеу, кем есю леу шыккан т эр 1зд'1, оларды окуш ы курмелщшреп, тосырканкырап окиды. О ны н ycriHe А байды н тым кеп ж ана орталарда^ болуы, ж ана эпизодтык образдармен байланысуы, кейде кер- кемдж жарынан эз1рленш ж етю лж т! дэлелденбегендж- тен, окушынын эстетикалык эсерш элшрететш жерлер!

бар. Абайды н ж ана орыс достары П авлов жэне онын эйе- Л1 Александра Яколевна а к бейш, т аза, адал адам дар. 1'еп ретте Абайга акыл айтып, ж вн-ж оба керсететш квз1 ашык, квпппл, адам герш Ы г! мол юЫлер. Алайда осы жаксы багытта алынран адам дарда ез- д ер ш д т мшез-кулык, характер жары квп KepiHe бер- мейдг Сол себегт олар жанды, накты адамдар обра- зынан repi, жазушынын ж аксы идеясынын жаршысы сиякты эсер калдыратындай. Сондай-ак меплт тешре- rinaeri ишан, каз1рет, калпе, кариялардын Сармолла- ны елт1ру фактысына байланысты уакиранын д а таби- рилырынан, типтш п нен repi кездейсоктыры, наным- сыздыры басым тэр1зд1. Бул жэйттерд! шырарманын шын кемшшг4 деп быген кунде де, олар жалпы эпо- пеяга ойсырата нуксан кел^ретш тек™ кем ш ш ктер емес. «Тынык Д ондэры» сек1лд1 кейб1р тузету, ендеулер ар- кылы кейш п басылуларында толырып, ж е г п г т кететш кемшшктер. Мэселе нег131нен шешшдк А са зор куанышты ic ic- телдк Абай эпопеясы аякталып б т п жарты расыр кг* зак eMipiHiH эдебиетте керкем 6earici жасалды , каза к халкыньщ ардакты акыны данышпан Абайдын елмес те ешпес жаркын образына лайык санлакты ескертюш боларлык зэул1м мунара салынды. Бул улкен ж еш с. Бу- к1л совет эдебиетш1н, буюл с о ц и а л и с т реализм afliciHiH жешск Бул алабетен туа салран шырарма емес. Совет дэу1ршде партия басшылырымен кырык жыл бойы ка- рыштап есум ен .'ж еглгум ен келе ж аткан казак совет эдебиетппн ешмд1 топырарында туып, табири пайда бол- ран жемю. Сондыктан терт томды «Абай» эпопеясы- нын эдебиеДм1зде алатын орны мен мэш орасан. Ол каз1рдщ езшде каза к халкынык нарыз халыктык ултты шырармасы болып алды. К азак эдебиетМ н шок- тырын Kerepin, данкын дуние жузше шырарды дей ала- мыз. «Абай» эпопеясы жазылраннан кейш, эдебиеДм1з жана ерге кетерыш, жана тамаша табыска ие болды, ан. гарлы epic алып, енд1 алдары шурдалы ж ана бшктерге мензейтш болады. Мухтар Эуезовтын бул табысы озса совет одебиеп'- HiH, калса автордын бойындары сансыз мол мумкшджтер- д1ц 6ipi рана. Биыл жасы алпыска толар шарында творчестволык куш -куаты тасып кемелше келш отырран улкен талант-

тын иеЫ, дарынды aFa жазушымыз Мукан болып, бук1л ескелен казак совет эдебиетЫн тегеуршд1, мыкты отря­ ды болып, Коммуниста партиянын XX съез1 койган бшк талаптарра сай, барлык жанрда, барлык такырыпта, acipece совет дэу1р!нш такырыбына, Абай эпопеясы сы- кылды алып тулгалы, тутас, керкем шырармалар турыза берет1нд1г1нде кумэшкпз жок. 1927

1ЛИЯС ЖАНСУПРОВ ¥лы Октябрь социалист^ революииясынан кейш ту­ гаи жас казак совет эдебиетппн iprecin каласып, кабыр- расын котерюкен ipi акыннын 6ipi — 1лияс Жансуг1ров. Онын калам eHepi Совет уюмет1 орнаган жылдардан бае- талып, совет дэу1ршде гулдеп жеттлген жазушы. Баска совет жазушылары сеюлдц 1лияс та революция ояткан енбекип халык ортасынан шырып, эдебиетке совет укь MeTi ашкан дангыл жолмен келген жас талапкер бола- тын. Эрине, бул жолга да эрк!м ез сокпарымен, вз ерек- шелтмен шыкты. Bipey жаркын коммуниста идеясы мен партиялык билетш коюрегжде сактап, жаулардын улы тырнагынан, ел1м вагонынан шырып келдц 6ipey Аманкелд1 сарб^зынын шекпенж KHin, 16-жыл мен Аза­ мат coFhicbiHbin окопынан шырып келдц б1реулер Kiel eciriHeH келдц 6ipeynep карацры туцриыктан жарык ой- ыкка умтылран балыктай, алыстагы ауылдан, MeHipey тукш'рден жана уюмет кедейдш екен, кедей балаларын окытады екен деген жалпы агыммен келдк Miне, осы cohfu агыммен келген кептш 6ipi 1лияс Жансуг1ров 1920 жылы жазган «Арыным» деген елешнде: Арылтамыз аспанлы аршып туманная, Тазалаймыз жерд1 жонып жуаннаи, Тапсыз тэту, мерекелк енерлк Ел жасаймыз енбепне куанран,— деп екпждеп келдк Бул куат, бул сешм ауылдан жана рана калага келген жас ж1г1тке кайдан пайда болды? Бул азаттык алран енбекш1 халыктын жарыкка умтыл- FaH ул-кыздарына тэн революция турызган жаца улы 17-М. Каратаев 257

идеялык талап, рухани жана кайрат болатын. Эрине, эуелп эз1рде карання ауылдары эл1 де шырышы бузыл- маган ескш кп Kepin, алуан турл1 эд1летс1зд1ктерд1 керш, 6uiiMi саяз, саяси тэжрибеа шарын жас акыннын аз уакыт тусше алман, толранран, тосыркаран, TinTi кейде кудер y3in торыккан да жайлары болады. Шрак ондай сез1мдер мен эсерлерден ойшыл акын, жас коммунист акын тез-ак арылып, кайтадан езшщ бастапкы саркыл- мас кайрат, талабына, мыкты ceHiMiHe MiHefli: ол совет уюметшщ алрашкы жылдардары ауылда жург1зген жа- налыкты шараларынын барлырын куаттап, елекдер жаза- ды, жаналыкка карсы шыккан е ск ш ктт карау куште- piH эшкерелеп, шенеп, уытты, етюр каламын уштайды. ’уККыннын жиырмасыншы жылдардары шырармалары онын каламынын жылма-жыл теселш, талантынын удайы ecin отырранын корсетед1, такырыбынын улрайып, сарынынын молайып, акындык унжщ барран сайын ку- шейе тускешн ангартады. >{лиястын алрашкы он жылдык творчествосынын шыккан белеа 1930 жылры К.азак- станнын он жылдырына жазган атакты «Дала» поэмасы болды. Бул поэма он жыл бурын ауылдан келген жас акынды енд1 бумл республика квлемшдег! ipi, талантты акын етш танытты. «Дала» поэмасы, шынында, 1лияс- тын рана емес, буюл казак совет поэзиясыиыц он жыл iiuiHfleri шыккан шокысы ед^ Содан былайры жет1 жыл данкты акыннын творче- стволык талантынын кемел1не келш, толыксып, айрык- ша жаркырай кезге тускен кезен1 болды.\\_Бул кезенде 1лияс езшш квб1не-кеп куйттеген cyfliKTi поэзия жанрын одан opi жеплд^рш, жана тамаша жем1стер 6epni — онын каламынан «Куйш1», «Кулагер» поэмалары сиякты поэзиянын кесек, керемет коркем шырармалары туды^ Сонымен катар жазушы адебиеттш баска жанрла- рымен де эйналысты. Алрашкы кезеншн езшде ол кыс- ка энпмелер, очерктер жазып келген. 9cipece, 1лиястын газеттерде жарияланран фельетондары эйг1л1 болатын. 0 M ip мен адам м1нез1ндег1 м1нд1 жэне тер!стж атаулыны Kopriiu, байкарыш, мыскылшыл жазушы иажап тапкыр- лыкпен табанда зэрл1 кулкш фельетондар шырара коя- тын. Ал сонры жылдары Жансупров прозада «Жолдас- тар» атты роман, драматургияда «Кен», «Турксиб», «Исатай — Махамбет» атты пьесалар жазды. Орыс акын- дарынын елендерш эр заман узбей аударып келген

акын, Kefiinri уакытта А. Пушкиннш «Гаврилиада» поэ- масы мен «Евгений Онегин» романын аударды. Казак- стан совет Жазушылары Одагынынбасшылыгында 6ipHe- ше жыл icTen, казак эдебиетМн тарихи жэне кунделгктз моселелер1 жайында байсалды макалалар жазды, баян- дамалар жасады. Дарьгнды акын, коп кырлы улкен таланттын neci 1лияс Жансупров творчестволык opine шарк урып ша- рыктап келе жаткан кезшде каза тапты. Онын «Бакыт- ты Жамал» сиякты б1туге айналган поэмасы, баска да кэптегсн келел1 шыгармалары басталган куйшде аяк- талмай, жарык кермей калып койды... 1лияс Жансупров 1894 жылы 1 май куи! бурынгы Капал уез1, Аксу болысы, 4-ауылда (каз1рп Талдыкор- ган облысы, Аксу ауданы) туган. Онын туган ел1 Аксу 0зен1н1н бойын мекен еткен, нег1з1нде мал баккан кошпе- л1 ел екен. Бул елдщ кенпП-конатын жерлер1 6ip жагы. тау, 6ip жагы куба жон дала, кумды, копалы коныо шаткал кен атрап болса керек. Осы туып-ескен жерш 1лияс 1927 жылы жазган «Отарба» деген апецшде ыс- тык сез1ммен эдем1 суреттеп кетед1: Аспаннын улы ала аскар, Аскардын жуп куз тастар. Кергеш онык жалгыз жел, Агыны боран улы езен. ч Ак дауыл аспас аш кезед. Катпар-катпар буйра бел. Шырышы шубар жыландай, Жау жумыры кумандай. Колка колам, куба кум. Сексен буйра сексеуш. Жабагы шагыл, мар шенгел, Шураты шуда, шырал жын. 0ленд| езек, тузды сор 0зенд1 орлей узын жол, Тобеде топ-топ торадры, Ж ынрылы жыныс. жидел1 ой, Ой-бой, Giaain мекен рой, Сарынам катты соларды. 1лиястын areuieci жастай ел!п, б1рынгай оке тзобиес1н- де калады. Экес1 Жансупр Bepcyrip баласы коптен оз-

бас, кештен кэлмас uiaFbiH шаруасы бар, ecKiuie азын- аулак окыран, арапша сауатты адам болтан.' Халыктын бай ауыз эдебиет улплерш, ел акындарынын жырларын, айтыстарын кеп тындап, кеп жинаган Kici ед1 деседь Онык кадаралап, айрыкша суй1спендгкпен кенйрген кол- жазбаларынык пшнде ш ырыстэры Абайдын, батыстагы Шернияз бен Махамбеттщ, Базардын, Аркадары Адан мен Б1ржаннык сездер1 жэне Жетюудары Суйшбай мен Кунбаланын, Эсет пен Рысжаннын, Ж анак пен Тубекпн. Кемшрбай мен Шеженш, Б1ржан мен Саранын айтыста- ры болтаны анык, кершедь Булардыц б1рсыпырасын 1лияс кейш совет тусында альманахтарга eHri3in, жур- налдарра жарияларанын б1лем1з. Жансупров осындай туран елдщ асыл сез казнасын жаксы кергенд1пмен катар, квптеген коленерше жетж шебер, енбекппл адам екен. Аяк кшмд1 квк сауырлап TireTiH етжпи, тем1р мен араштан туйш туйетш уста болыпты. TeMipi катты, бала тэрбиесше катал экеа ез бьлгешшн бэрш баласына уйретедь Сондыктан да 1лияс жас кезшен-ак экесшен окып хат таниды, етж Tirefli, усталык етедр коныр даусымен эн салады, кубылтып домбыра тартады. Зерек, урымтал бала экес1 сыкылды халкынын эн OHepi мен сез енерш суйед], оларды жас, сез1мтал жанымен берше куйттейдр бойлай зерггейд!. Бул кезш 1лияс «Кулагер» поэмг-ында вте орынды ес- ке алады: Ежелден ескеруим ем елдщ сезш, Булактын тазалауга TiHTin кезш. Бар ма деп ашпаран сыр. айтпаган сез, Кулакты кырра rypin журген кез'м. Ал ендр мектеп дегенде 1лиястык революциядан бурын окыран жер1 KapaFauiTa ашылран орталау казак мектеб1 болатын. Оны 1лияс бес жыл окып, 1911 жылы 6 iTipin шырады. Содан ол 1920 жылрэ шей1н ауылда болады. Ауылда журш жас ж1г1т жастык шакка лайык, балрын, ыстык лепт1, сырлы, лирикалык елендер жаза- ды. Онын ден1 махаббат, суй1спенд1к елендерй BipaK не керек, бул елендердш кепш1л1г1 эз1р колда жок. Каз1р бастауыш мектепт1н менгеруш1с1, карт муралима Разия Зайнуллинанын 1919 жылы 1лиястын альбомына жазран: Квз карашыннан тамар Дуниясына нур тамшылар.

hop хэрф шжу-маржан hop сезщ алтын сети,— деген ©летней 1лиястын революция алдында ез тешре- riHe махаббат ©лекдер1мен танылран жас лирик акын болганын керем1з. 1лиястын акындык кабьлетшщ ауыл келемшде белгш болгандырына 1лияс жазып берген «Бисекешк жоктауы» деген жыр да айрак бола алады. Талапкер де талантты акын ж тт тщ оки rycyine, эдебиетке белсене ат салысуына eni жылдай казак да- ласына ала-сапыран ауыр заман орнаткан ак бандылар мен алашордашылардьщ элеп богет жасайды. 1919 жы- лы ауылда отырып акын атаман Анненковтын тырнапл- на тускен арайындарына жаны ашып, кабыррасы ка- йысып, «Не куйде?» деген назалы олен жазады. 1920 жылы Орта Азия контрреволюциядан тазарты- лысымен 1лияс ше-шала Ташкент барып, сондары мура- л1мдер даярлайтын казак-кыррыз институтынын eni жылдык курсына тусш оки бастайды. Окып журш, 6ip жарынан «Ак жол» газетшде корректор боп 1стейд1. Сой- тш аз да болса газет жумысынан тзжрибе алады. 1921 жылы элп курсты 6iTipin, 1лияс Жет1сура кайта оралып келед1 дё, Талдыкорран уезшдеп Белторан мектебнще ауылдык мугал1м болып 1стейд1. Ташкенде opi окып, spi кызмет ютеп жургенн1ц ез1н- де 1лияс ©лен жазуын тастамайды. Ол сол ек1 жыл imiHfle жазран ©левдер1н1н кейб1реуш Алматыда uibiFa- тын «ИлшЬ менч«Кедей еркЬ газетше ж1берш басты- рады. Сонын iiHiaae айрыкша этап айтуды кажет ететш ©леи — 1920 жылы «Т1лш1» газелнде жарияланран «Ор- такшыл партия» деген ©лен. Муны жалпы казак поэ- зиясында коммуниста партия такырыбына жазылран алгашкы ©лендерд1н 6ipi десе болар едц Бул тарихи елеул1 ©лец1нде акын коммунистер партиясына: Жвнщ тузу, жолын ашык, ойын шын, Алысканнын ауызына куйдын кум, MeflpiM, шапгат, зд1летт1н ез1сщ. EciT даусын 6i3 ез1лген сорлынын.— деп казак аулынын бурын ез1лген, артта калган каран- рылык хал1н мун ет1п niaFbin, квз кырынды сала гео деген т1лег1н б1лд1ред1. Сол жылы жазылран «Енбек- ш1лерге» деген влекшде 1лняс совет ук1мет1 енбекнп- 261

лердщ уюмет! екешн TyciHaipin, енд!п жерде оларды neHecin, 6ipaecin, енбек icreyre шакырады. Жогарыда айткан «Арыным» деген елешнде де акын «Жарлы жалшы, жакыбайды жарылкау, жандары ауру, журек- Teri жадыным» дей келш, осы максаты б1рлескен курес- те рана орындалагынын айтады. Сонымен катар онык «Боранда» деген елешнде ауылдары байдыц малшыра кврсеткен корлыры, «Бейсембек больге» деген еленде баймен жарыскан жугеназ болыстын ускынсыз кылык- тары, «Елге шыкканда... ов не айтады» деген еленде кызмет бабын кара басынын камына пайдаланган па- ракорлык ic-ap eK errep i баяндалады. Ауылга келш мурал!м боп турран 1921— 1922 жыл- дарда 1лияс ел турмысына кеб1рек ушледк совет уш- MeTiHiH алрашкы жылдарындары элеумегпк кубылыс- тар кайшылыктар онын назарын кеб1рек аударады, ейткеш мурал!мд1пмен катар 1лияс сол жылы уйымдас- тырылран батрактар одарына Kipin, жалшылар арасын- да кызмет штейдь Сонымен 6ipre, ез1 окып келген жэне ез1 окытушы боп журген 1лиястын ол кездеп елендер1- шн басым такырыбы оку жешнде, жастар жешнде боп келед1. «Жалпы жаска», «Жас булбулдарра», «Жастар ураны», «Жазрытурым», «Жазры нйлдеде»; «Кузде» деген елендер1нде ол шын журепмен жастарды талпы- HVFa, уйымдасура, OKyFa шакырады; 1922 жылы ноябрь айында К.осшы одагынын шакыруымен Жансупров Алматыга келш, «Тшш» газетше орналасады. 1923 жылдын февралында сол Алматыдагы казак-кыргыз институтынын менгеруш1с1 боп тарайындалады. 1923— 1924 жылдар 1лиястын творчествосындары ерекше 6 ip жем>ст1, ешмд1 жылдар едк Осы еш жылдын бойында акын 50 шамалы елец жазран. Онын кепшшп ж ергш кп «Тшш» газет!нде басылыпты. TaFbi 6 ip айта кететш нэрсе — езшш профессионал акын бола баста- ганын тусшген 1лияс еши аударма жумысымен де шу- рылданады. Пушкин мен Лермонтов елендершен аудара бастайды: «Черкестер», «Канжар», «Туткын», «Акыннын aniM i» сол жылдар аударылран. 1924 жыл 1лияс Жансупровтын ©Mipi мен творчест- восында ерекше орын алатын жыл. Бул онын кандидат болып коммуниста партиянын катарына енген жылы. Bi3 коммунист акыннын творчествосы сол жылы ала- бетен кен канат жайып, елендершц мазмуны мен такы- 262

рыбы малька да терекдей, саяси жаяынан уштала да вткфлене тускенш байкаймыз. Азасы букш е.'нм1зд1 Ti- т!реткен Ленин ашмшш ауыр кайяысына 1лияс та ун косып, арнаулы елен жазды. «Ленин елд1» деген еле- шнде ол улы кесемд1 енбекил халыкка жарык тан ат- кызган дана, дауылга ушыраяан журтты жарыкка алып шыккан капитан бейнес1нде суреттей келin: Еткен ic, айтылган свз, салран уран Корыды коррасындай журекке нман, Вм1рдщ тербет1лген к^месшде, Адасар смлтеутнен ауыткыран.— деп туйдп Мунда акын будан былай адаспай бакытка жетудт б1рден-б1р жолы Ленин алтеужен ауыткымау, ■ Ленин icfH, Ленин сэзш, Ленин уранын журекте устау екенш жаксы тус1нед1 де, жаксы тусшд>ред1. 1923 жылы тунрыш рет «Улы кун» деген атпен, 1лияс халыктыц колын бакытка, бостандыкка жепйзген улы Октябрьд1 жырлап елендер жазады. Мунда да ол Октябрь мен Лениннш улы бейнесш уштастыра жырлады. 1924 жылы Орта Азиядагы республикалардан улт республикалары жасалганын куттыктап, акын «Улт отауын тжкенде» де­ ген еленш жазды. Ол кездег1 1лиястын кетер1нк1 кешл куйш, акындык cepniHiH жэне онын себеб1н мына 6ip «Жана эдебиет» деген кыска ернекп еленшен анык ангарамыз: Куреспен, кушпен, 4 бшекпен Твг1ЛД1 жерге жана нур. Ж'гермен, icncii, енбекпен Сорылды жерге жаца OMip. Жала eMipwen, Жака елмен Тулед1 б1здж дала, кыр, Кушт! куймен, Удед! 6i3fliH жана жыр. CaFaT санап ескен жана ем1рдш жаксы жыршысы болу у ш ш сол ©MipaiH удеген каркы ны нан калмай эрза- ман элдынры катарда болу кажет. О л у ш ш оку керек, терен б коiм алу керек. Ж асы нда у з т -ш а л ы п кана окып, жуйел1 б ш м ала алмаран 1лияс е м 1 р д т ескелен талаптары

алдында ез олкылырын сёзшш 31 жасында окура кете- д1. Ол 1925 жылы Москвадары коммунист1к журналисти­ ка институтына тусш, муны 1928 жылы б т р т шырады. 1лияс онда буыны катып кеткен *к1с1дей емес, ынтасын сала жаксы окиды. Колын мезгшнен кеш1рек сермеп, рылымрэ эбден сусаган, рылы м ны н эбден такаретш тартып, талай рет южшген акын тарих, философия, эдебиет, журналистика гылымдарын курт кулай зерт- тейд1. Сейт1п жур1п ол творчестволык жумысын да тас- тамайды. Бул жылдары жазран елендер1 сан жарынан еткен жылдарра каретанда сэл кенпрек болранмен, сапа жарынан утымдырак, байсалдырак шыккан: такырып- тары маныздырак, идеялык мазмундары марналырак, салмактырак, акындык ун1 де нырырак, куаттырак. Мунда 6i3 алдымен ешйрк такырыбынын пайда болга- нын корем1з. Москвадагы «Орак — Балга» атты шойын, тем1р корытатын заводтын сипатын суреттеп жазран «Заводта» деген влен1 мен Жеткура тем1р жол салы- нуына арнап жазран «Отарба» деген еленш т жана соны такырыпка жазылуымен катар, улкен акындык шеберл1кпен жазылранын этап айтура болады. Мысалы, «Заводта» деген елендегк Кызыл тем!р кылмандап, Ырриды ол ок жыландай. Жумысшынын жылдамдап, Кыскашы кысат кырандай.— деген жолдар, сез жок, акыннын бейнел1 топшылагыш- тыры мен еленд1к енер1н1н ескенд1г1н1н белпск Эрине, мунда акын ani заводтын тыс кершкшен ш ырып, жу­ мысшынын ium дуниесше шрмейдй Ол алращкы acepiH сырт суреттеумен 6epin, мынадай кекейкест1 арманды айтура асыккан: Осыны керген казактык Ойын мына ой орады: Барже де жан-жактын Осындай оттар толады. взш ш туран казак даласына да осындай заводтар орнайтынына сенген акын сол далада тем1р жол салына бастаганын кергенде калай куанатыны белгш foh. «От­ арба» атты еленшде ол шын шаттык сез1м1н актарып, шынайы шабытка мшедк 264

Ай далам, аркам, ауылым. Алатау, жапан, калык кум. Ортаннан етед| отарба,— деп куаныштан жане туган жерге дег§н ыстык cyflic- пеншшктен кем peri как айрылран акын жол салына- тын даланын суйкГмд1 суретж, одан ететш отарбанык онды бейнесш сипаггай келе, мынадай 6ip керкем кар- тинаны кезше елестетедк Кызрылы кыздын ерншдей, Бозрылы боздын онындай, Кырдаи аткан тан сулу. Аткан ок — арба, тутш — ту... Сол сурет TinTi тым сулу — Танда таура шаншылу. Осы шумактын ез|'нен 1лиястын бул кезде сыршыл акындык, нзз1к суретшшк каб1лет1 жана да жайнай тускенш байкау киын емес. «Отарба» 1лиястын поэзиялык дарынынын куатты cepniHiHeH туган елен. Бул елен акыннын барлык жаты- нан кетершп, жана дэрежеге жеткенше айкын кепш. Ен даласын айкыш-уйкыш Teiwip жолдар шарлап, ушан- тешз кен байлыгын, eric байлыгын халык ырзыкына ем1рене актарып отырран 6yriHri индустриялы да астык- ты Казакстанды керген Kici будан отыз жыл бурыняы акыннын шын шабытпен нарыз акындык киялмен туй- ген болжалды арманына жэне кырандай квреген кыра- гылырына суйсшед!1 де, танданады, сейтш, мына вленд! окып, улкен эстетикалык эсерге беленедк Арба келед|. Алатау! Мэнп мархум байрус-ау! Калтырар кеуден AipUAep. 1Мешреу, мылкау, кум коныс, Керен кер дала, тым-тырыс... Жатушы ен жансыз — жан Kipep, Жолбарыстай жонында, Жондарыннын койнында, Казнан калмас — казылар. ЕлдерЫ жаткан вн!рде, Ерлерщ жорткан белшде,— Заводтар зэул>м азынар, Аскары аслан Алатау, Жексен! жер кара тау, Кеулетер койнын, актарар. Асылта бай кендер!м, Астыкка бай жерлер^м. Дэулстт! квлдер — мактанар.

«Отарбадан» кешн Октябрьдщ он жылдырына ар- нап жазган «Уштаскан уш талек» атты еленшде де 1лияс езШн акындык аяк алысынын кеп женделгешн танытты. Мунда. акын бурынгы кешерш жел, конарын сай бшп ку мекиен далада кэнрып журген панасыз, куйаз казак халкынын мушкш халш ебелекке балап, пакты керкем образ жасайды, енбекип елin бастап жа- рык жарара iubiFapFaH улы кесем1м1з В. И. Лениннщ образын кырары напитанра балап керсетш, накты кер­ кем картина жасайды. Орыс халкынын балра устаран жумысшысы мен орак устаран шаруасынын, казактын таяк устаран малшысына кол ушын 6epin, улы т1лек устшде достаскан одарын да акын накты образ, карти­ на аркылы кез алдына экеледь Жансупровтыц Москвада окып журген кезде жазган елендершщ 1шшде тары 6ip ерекше макыздысы бар. Ол «0HUji» деген елец!. «Энил» 1лияс поэзиясннда i;e!iin улкен арнара айналатын Kyfliperri сарыннык бастамасы дерлж елен. Бул бастамасы эуелде тастан шыккан бу- лак тэр1зд1 сылдырап басталса, бара-бара ол «Куй» мен «Куинн» поэмаларына куйды да, тау езен1 тэр1зд1 саркырап акты, акырында «Кулагер» поэмасыныц ац- рарына кулап, кемершен тенелген жылым дариядай улы армада терен тунгиыры тенселе шалкыды. Ол нендей сарын? Ол поэзияда казак халкынын бай эн, куйш жырлау сарыны. Ол кэд!мп Абайдын: Кулацтан Kipin бонды алар Жаксы эн мен тэгп куй,— дейтш сарыны. «Эншще» 1лияс атакты Эсет энгшге сез 6epin, кэду1лп «Эн салсан Эсеттей сал аныратып» деп басталатын эншц эуешмен казак энМц «-амаша сипат- тамасын айткызады, эн cyflriui элеумегп мшездетеди Желрабыз сол ортанык зар жарымын, Толкытып токсан бунак энге салган. Аскак эн acnaHFa врлеп, аскар тербеп, Кун1ренткен cap даланы кундер, жалран? Эн кумар элеуметзм анталап тур, СаГфа тм, аныра эшм, жжу-маржан. Эн кумар казак ортасынын анталап тындайтын ток- сан бунак эн! мен токсан толрау KyftiHiH толып жаткам сыры мен сынын, TeTiri мен туйшш, Kanipi мен касиетш

жете де тусше жырларан «Кунин» мен «Кулагер» поэ- масындарыдай кен алкапты бейнелеу болмаганмен, кыска еленнщ езшде казак эншщ кейбнр непзп, жу- лынды ерекшелжтерш туйш суреттеген айкын, байырры образдарга толы керемет корнем картина коз алдымыз- Fa келш тартылады: Эн салсан вз!мдей сал анырат'ып, Жайлантып, коцырлатып, жамыратып, Аккудай аспандары энд| ерлетт, Кондырып коныр каздай мамырлатып, Боздатып, саулы шгендей кушрентш, Несердей Henip теккен жауындатып, Камыстай дауыл жыккан сауылдатып. Соктырып ай астынан алтын курек. Мундай балы сорраларан нарыз поэзияны куйып жа- сау ушш, суреттеп отырран энд1 TyciHy, журепмен сую кандай кажет болса, халык урымындары аспанды ор- леген аккуга, мамырларан коныр казра, боздагаи саулы inreHre, Honip теккен несерге, ай астынан соктырран алтын курекке байланысты бейнелерд1 билу, Tyciny сон- дай кажет. Оньщ уел не шабыты шарыктаран нарыз акын болу кажет. 1лнястан осынын yiiieyi де табылран. 1928 жыл 1лияс творчествосында елеул1 кезен боп табылады. Бул жылы Кызылордада онын тунгыш рет «Саранак» атты елендер жинары шыкты. Одан 6ip жыл бурын «Беташар» деген Kimi-ripiM жинагы шыккан бо- латын. «Сарана^ка» акыниын 7— 8 жыл шшдеп газет- журналдарда жарияланган жэне жарияланбаган елен- дершщ тандамалылары енген. Бурын елендершщ деш губерниялык «ТшшЬ газетшде, б1рсыпырасы «Ленининл жас», «Ауыл», «Жаршы», «Кедей ерю», «Эйел тенд1п», «Жана мектеп» жэне баска сол сиякты кунбе-кун, айма- ай шыгап туратын баспасез бетшде кершш келген акын ешй буки Казакстан келемшде 03iHin дербес к1табымен танылды. «Саранак» жинарынын шыруы, жогарыда анткандай, акыннын поззиялык творчествосынын жана сатыра котер1лген кез1не тап келш, бул жинакка б1рка- тар coHFbi жылдары жазылран соны такырып, соны сарындары кушт1, коркем елендер1 де к1рген. Булардын шшде элп «ЭншЬ мен жорарыда айткан «Заводта», «Уштаскан уш тшек» деген елендершен баска, туран жердщ табират кершстерш суреттеген: «Жазра сэлем», 267

«Коктемде», «Жаз», «Агынды мешн Аксуым», «Желд1 карагай», «Жазгы тан» деген елендерк Абайдын «Эсем- паз болма эрнеге» ciHiH улпамен жазылган «Замам» деген ©лен!, акыннын журепн тербеткен терен сырлы, лирнкалы «... моласына» деген ©лен!, улы к©семн!н на ft- тыс болган кун!не арнап жазган «Кош, бабай», «Ленин Tipi» деген eni ©лещ мен жастарга арнап жазган «Ана махаббаты», «Жапырактар мен тамырлар», «Жас жал- шыга», «Саналы жастарга», «Баласына анасынан хат» деген ©лендер1 бар. Сонымеи катар ауыл турмысынан алып жазган елендершен: «Ауылдыи алды», «Сапты аяк», «Орак науканы», «Тас шешей», «Уршык», «Са- бын», «Сал кедей» т. б. влендер бар. 1лияс Жансупров Москвадагы окуын 6rripin кайт- каннан кешн Казакстан К ом м ун ист партиясы елкелж комитет1н1н органы «Енбекил казак» (Ka3ipri «Соци­ а л и с т Казакстан») газет inде эдебиет кызметкер1 бо- лып штей бастайды. Бул 1928 жылдын жазы едк Содан былай карай 1лияс ©лендершщ квпшшп «Енбекил казак» газетшде басылып, он мындаган окушыларга тез жоне тжелей жетш отыратын болады. Сонымен бурынгы облыстык « T w iu i» газетМн акыны енд1 республикалык «Енбекил казак» газетМн акыны болып алады. Онык «Саганак» атты тунгыш жннагынын шыгуы, республи­ калык газегпн бетшде ©3iHin жана, кунарлы, керкемдж сапасы есгкен кврнекп ©лендерш букьл казак халкына жетшзш отыруы осы кезден бастап 1лиястын акындык атын кулл1 казак елкесше танытады. «Енбекш! казак» газетшде icTereH уш жыл (1928— 1931) 1лияс творчествосынын таил 6ip баскыш жогары- лаган манызды белес! болганы даусыз. Мунда акын бурынгы такырыптарына кайта оралып, сол такырып- тарды жана жактарынан толыктыра да терендете алады, бурынгы сарындарын одан да api кушейте жэне удете жырлайды. Мысалы, ©3iHiii жылма-жыл улы Октябрь мерекес!не байланысты арнаулы ©лен жазу дэстур1мен Жансупров бул жылдары да Октябрь кунш ардактап, совет тусындагы улы жешс пен табыстарымызды баян- дап жана елендер шыгарады. Октябрылн 11 жылдыгы- на жазган «Улы Октябрь» деген елеш, 14 жылдыгына жазган «Октябрь екплл» деген ©лею Октябрь такыры- бын бурынгыдан repi комактырак толгап, партийный

совет дэуршдеп басшылык рол'ш айкынырак керсеткен елецдер. Сондай-ак 1лиястын бурын ewiipic такырыбына жаз- ган «Зауытта» деген елеш онын Москвадагы заводты кергенде алган эсершен туса, «Жана дала», «Алтын казан» снякты олендер1 Казакстаинын езшде орнаган eHflipicTepfli кергендеп куаныштан тугаи елецдер. «Жа­ на дала» елецшде: Мыс толратып, жез туып, Карсакпайлар анранлап, Жаппай каулап коллектив. Емб1лерден май кайиап. Автомобиль, трактор, Алды кырды, салды ойнак. Темф жолдар шимаилаи. Айырплан аспанда, Булт кайырып курайлап, Алтын кусты кумсарыз Жаткан дэулет кум шайнап. Какырыры кайма алтын, TyKipiri туйме алтын, Казакстан болды аймак. — деп, Казакстандагы улы езгерктерд1, онын шлнде enaipic орындарынык ecyiH жалпылама турде толгайды, 61‘рак бул жалан толгау емес, нагыз KOTepiHKi шаттык сез1мге курылган образды толгау. Сондыктан бул елен окушыга белгш эстетикалык эсер етедк Ал eiwi «Ал­ тын казан» еленш алсак, мунда пакты 6ip-aK eiiflipic бейнеленген. Ол — совет-пк Риддер. Топлген алтын Алтай алемшде, Ерт1ст1н KOKTi капкан неНидс; Жез 6eciK, алтын кундак жатыр Риддер Сактаран бар асылды журегше, — деп басталатын «Алтын казан» 1лиястын ен эдем1, эсем шыккан елеш нт 6ipi. Мунда Риддерд1 коршаган таби- гаттын керш, Алтай тауынын cypeTi, бойындагы бар асылын иесше — халыкка и л турган Риддердщ iiiiTi- тысты сипаты жэне кеше гана ауылдан келш, 6yrin социалиста eHflipicTi игерш жаткан жас казак жумыс- шыларынын nimiHflepi ете керкем жасалган. Ауыл эш- мен айтуга шактап жазылган «Алтын казан» казактыц 269

он 6ip буынды кара влек турш м ш ф кемелше жетк!з- ген жатык, жумыр, эуендй api эшекейл1 елен. 1лиястын акындык енершш он жылдын нэтижесшде каншалыкты жетшгешне бул да айкын айгак боларлыктай шынайы поэзиялык шыгарма. Орыс жерш тугаи жер1м деп, жанымен суйе сурет- теу, орыс адамдарынын екбекшшгш улп етш суйсше жырлау, орыс жумысшылары мен шаруаларынын жэне казак енбекнплершш уштаскан улы т 1легш кастерлеу 1лиястын бурынгы влендершде де ушырасатын («Ресей жыры», «Уштаскан уш тьтек», «Зауытта», «ЭншЬ т. б.). Акыннын осы асыл сез!м!н поэзия тиймен сомдап жэне жайнатып керсеткен онын 1930 жылы жазылган «Мэс- кеу — Казакстан» деген узак сюжегп елеш болды. Бул шыгарма 1930 жылы 25 мын жумысшы партиянын ша- кыруымен ауыл, деревняга аттанган кездег1 Москванын Казакстанга камкор болып келген жумысшыларына арналган. «Мэскеу — Казакстанды» квлем1 мен эпика- лык аяк алысына Караганда, жай вленнен repi поэмага жаткызуга болар едй Б1рак мунда накты адам образ- дары жок — мунда Москва мен казак даласынын жиынтык образдары бар. Москва — улы орыс халкынын образы. Ол Октябрьдщ ордасы, улы Одактын астанасы, барлык улттардык камкоры. Дала — ежелден езЫген, epiKci3, кулдык пен корлыкта келген казак халкынын образы. Енд1 ол Октябрьдщ аркасында, коммунист1к партиянын, данышпан Лениннщ, камкор Москванын басшылыгы мен кемепш'н аркасында азаттык алган, ecin жиган, жана eMipre бой урган бакытты дала. Москвадан шыккан поезд сол даладагы жана ем1рдщ гулдей де жайнай тусуше т 1келей колгабысын типзбек боп аттанган бауырлас жумысшыларды. экеле жатады. Оларды казактын ен даласы кушагын жая мей1рленш карсы алады. Москвадан шыккан поездын накты бей- неа, Октябрьде уштаскан уш т1лектщ одагы, адал ни- етпен аттанган октябрь ерлершщ ип максаты, баягы отаршыл Москванын орнындагы жана камкор Москва­ нын i3ri сипаты, баягы ку мекиен далада ебелек icneTTi куп кешкен казак енбекнплерМн 6yrinri жылы шы- райы, баянды GMipi — мунын 6opi эдем1 сурет, терен толгаумен эсерл1 бер1лген. Свйтш, «Мэскеу — Казак­ стан» 1лияс Жансуг1ровтын ел1'м1здеп халыктар досты- гынын улы идеясын, acipece, улы орыс халкынын aFa- 270

лык, камкорлык ролш айкын танып, акикат жырлауда айта каларлык табысы болды дей аламыз. Совет заманыныц ipi саяси, элеумегпк окигаларыныц бэрше ун косып, влек арнап келген жаршы акын «Ен- бекил казак» газетшш белгш акыны болтан кезде бул касиетш дамыта туседй Онык такырыптарынын epici кеней1п, саяси жагынан етмрленш, уптиплдж уш пэр- менд1рек шыгатын болады. Мысалы, ол кезде Казак- станда Kiuii октябрьге баланган макызды okhfb— кон­ фискация шарасы icfte асырылган-ды. Ежелден енбекил- лерд1 жепдей жеп келген шынжыр балак шубар тес, ipi байлардын — феодалдардыц канаумен жиган мал- мулган конфискациялап, жарлы-жалшыларга бол)'п бе­ ру — Казакстанданл тап кур-есшщ ipi шарасы болатын. Мше осы такырыпка 1лияс 6ip Fana жылдын шпнде eKi елек, 6ip поэма жазыпты. Конфискация женшде декрет шыккан куш «Енбекил казак» газетшде «Б1здш» деген елеш жарияланган. Бул елецш акын жалшы жыры ту- р|нде: 1шкен канык, жиган малый шмдпй? Тапкан, баккан, куткен кул мен KyiuiKi. Л1ал да, жер де, ел де, уюм де 61зд1к1, — деп туйедь Осы 6ip шумактыц езшде кашаннан жалшы журепнде байланган кек, ыза жатыр, сонымен 6ipre езшщ купине сенген улкен куатты ун бар, взшщ таптык максатын тура тусшушшк бар. Акын сол кекп, сол ун- Д1, сол TyciHiKTi жалшы аузына тауып салады, дэл айт- Кызады. Мунымен токтамай 1лияс сэлден кейш «Кэнпеске» атты поэма жазып жариялайды. Поэманын басты ге- ройы — таптык caHa-ce3iMi' оянган жарлы-жакыбай, жалшылар. Олар кашаннан ездершщ канып сорган Мукан деген обыр байды конфискациялап, жер аудару эрасетш ез колдарымен саналы турде журпзед), сум байдыц кун urepi тыккан коймасын ашады. Iшiне кан катып, ашынган Мукан поезбен белпшз тарапка кетер алдында жермен коштасу туршде былай южшедк Куарган! Мукан! (Жулкылап) Колынды экел, ку шунак! Кош, курыган аруак! Кош, жау ел! 271

Кош, ку коныс, Буйы'рмаран топырак! Каншама уыт, каншама зэр шашкан сездер! Арпалысып, 6ipaK амалы курып бара жаткан тап жауынын тишне деп сездер. Поэманын. сюжегпк жел1сшш шиыршык аткан TyfliHi де осы жерде. Сондыктан поэманын, драма- лык, куш] де осы кульминациялык тушнде. 1лиястын сол жылы «Жаршы» газетшде басылран «Толрау» деген узак еленшде конфискация мэселесш кен]нен толгап, улкен заман мэселеа eTin топшылау кез- десед]. Бул заман кай заман деген сурак коя кел1п, бул уюметп 03 колына алган epiKTi, к у п т енбекш] халык- тын заманы деп саяды. 0 3 iHiH поэмасына дем беретш де, куй 6epeTiH де осы заманнык Kypeci мен жана ©Mip- дщ табысы екенш айтады. Халыкаралык жардай мен жержузшк окигалар, им- периалистерге карсы epmiren жумысшы козгалысы мен улт-азаттык козгалысы мэселелер] эр жылдары-ак акыннык назарын аударып келген такырыптык 6ipi Жансупров поэзиясында бул такырып эжептэу]р орын алады. Капиталист^ елдердin ала-ауыз дипломатия- сын мазактап, ол 1922 жылдык ез]нде «План» газетшде «Саясат кошкарлары» деген сыкак елец жарияларан болатын. Оныц бер жарында: Кашан-кашан Ici айуан Tyci адам. вз деиесш улаган, 6ain сорта сур жылан. Жалмауызсыц, Сен алжыган — Капиталшы ку K0F3M! — деп капитализм дуниесш жерлеп, эшкерелеп жазран «Кос -аяк» деген елешн 1928 жылы «Жана эдебнет» журналыиа бастырды. 1926 жылы май айында Англияда •кушпен басылран комip кеншклершн кетершсше арнап жазган «KiM ymiH?» деген ©лею 1928 жылы «Саранак» жинарында шыкты. 1925 жылы Париж коммунасы -куш газетшде «Коммуна» деген ©лен жазып: Жер кандай? Дуниеде 6ip таз карын ертейтш карын куртын кызыл жалын. 272

Батыстан баткан кунщ б!зден шыкты,— Кэджаз HypFa орайды жердщ шарын, — деп, акын бейнел1 сездермен Париж коммунасы Kahap- мандары бастаган улы icTi Совет Одагы жузеге асырып отырранын коммунанын жаркын идеясы кундердт ку- н!нде дуние жузж нурга белрйтшш айтып, жалынды жыр козгады. 1929 жылы «Енбекил казак» газетшде атакты француз акыны Виктор Гюгонын «Кыррында» деген революциялык елещн казакшара аударып бастыр- ды. 1лиястын халыкаралык такырыпка жазран uiUFap- маларынын 11шндеп ен би1'к шыцы — 1929 жылы «Ец- бекш1 казак» газетшде шыккан «Гималай» атты данк- ты ©лене Бул ©лениin жазылуына сол жылры Ундстан. OKHFacbi себеп болган. Б1рак мунда тек Ундстан емес, отаршылдыкта езшген кулл1 шырыс елдершщ Kyfti мен келешек тардыры жалпыланып бейнеленедс Импери- алистер жайларан Гималай осы канауда кан каксаран кайрылы шырыстын бейнесш беру ушш алынран жиын- тык образ. Сурак пен жауап туршде жазылран «Гима­ лай» жанар таудын бурк етш жалын атканы тэр1зд1 улкен акындык куштщ лебшен тукан шырарма. / Акшалап басын кар кемш. Анасындай алтын кун, Сел »i6epin 6ip жуып, Жел жШерш 6ip желшп, Аукк-ауык кушактап, 8лан-злс1н нур ceyin. Есейген аскар Гималай..: Сол куннен нур ала алмай, Басы мунар, бауры тар Гималай аскар неге олай?— деп басталатын суракта арынды аскак поэзияныц ернеп салынран; акынныц журег1нен ен ардакты ce3iMi акта- рылган. Жем!с1 жерде мэуелеп, Teperi квкке тэуелеп, Киядан кыран эуелеп, Андыздап ара бал сорып, Шешепн шымшып кебелек, Кундагы ну карагай. Сол сэулетке оранбай, Борбайы борша, арша арка Гималай аскар неге олай? — 273

деген жолдарда эсем образдардын кестеа ттлген, асыл сулу сездердщ маржаны Т1з1лген. Ал ендк Гималай — квктщ KiHairi. Гималаи — жерящ тундИ, Муз туырлык кар узш, Туримеген 6ip куш,— деген шумакта сол кездеп казак уяымына таныс, жакын жэне жагымды кшз уйдщ байырры бейнеа аркылы ке- ремет квркем картина жасалган. «Гималай» — 1лияс шырармаларынын шшде айрык- ша айшыктысы, эдемкн, мазмуны мен Typi киыскан, терт тактасы тугел жатык, тыннан ойрандай тутас, ко- рытып куйрандай сом, кесек шыккан керкемн Онын идеясы— терен, нак, шын ем1рл1к идея. Онын екшш мен ayeHi шын ем1рл1к, табири сез1мнен туран, нарыз толкы- FaH акын жанынан жарып шыккан. Данышпан Ленин 6ip кезде Шырыс пен Азия елде- piHiH империализмге карсы козгалатынын, отаршылдык- тын кулдык бурауынан кутылатынын жыты болжап айткан болатын. «Гималайда» 1лияс сол жау жайлаган калын шырыстын ауыр куй1н суреттей кел1п, онын бо- йындэры алып куатын, алдагы жаркын болашарын мек- зеп, Ленинн1н даналык болжалына езшщ акындык кия- лын уштастырады: Гималайда куат бар, Козгалды оны кураура. I ималайда улы от бар, Таянып тур тутаура; Гималайда улы ок бар Кул атады кудайга. Б<>лга болар болгандай. Квксеп кун мен квкорай, Дейпндерге неге олай, Айтар сонда Гималай. Бупнп боетандык алып, социалист1к жолра тускен улы Кытай халкы мен ез т1зпнш ез1 алып, тэуелс!з ел болган Индия, Бирма, Вьетнам, тары баска Азия елдер! Ленин болжалынын вм1рл1к, даналык болжал екен!не айкын айрак болса, сонымен 6ipre олар акын киялынын да eMip шындырына сэйкес, революпиялык идеядан пайда болган нег1зп, кисынды киял екен1не даусыз дэ- лел бола алады 274

Далада туып-ескен, даладан ешуакытта кол узбеген акын — 1лияс Жансупров ара-кшк баска такырыптар- Fa да бой урранмен, дала образын ешкашан есшен шы- FapFaH емес. Дала образы 1лиястын толгауы бойынша эр кезде казак халкынын бейнесшде алынады да, дала- нык еткеш мен Ka3iprici эрдайым сабактас жырланады. Бул образ 1лиястыц барлык жылдардары Октябрь кунше жазган ©лендершде жэне «Торызда», «Нур алраны сол шырар», «Ауылдын алды», «ByriH ri дала», «Жака да­ ла», «Толгау», «Отарба», «Мэскеу— Казакстан» атты ©лендершде кеб1рек ушырасады. Дала, даладары ауыл. ауылдары ©Mip, тартыс, кайшылык, езгерк, жаналык, жетштж— мунын 6aoi акынды не кайгыртады, кынжылтады, не куантады, с\\й< ciaaipefli. Казак даласынык еткен ©MipiH айтса, каба- ры тунжырап, жырынан зэр шашады, K33ipriciH айтса, жадырап жарынан нур тегедь Мысалы, 1лияс Жансуг1ровтын совет тусында он жыл бойы узджаз шаттыкпен жырларан жана даласын алсак, мунда улы взгержтермен катар шырмауыкша оралган ескшктщ калдыктары да болды. Олар: арылып болмаран карангылык, уын жайран дппшлдж, ecxi фе- одалдык-патриархалдык когамнын эдет-рурпы мен салт- санасынын коксык саркыншары, сондай-ак паракорлык, мансапкорлык, пэлекорлык, ек1 жуздшк сиякты жарым- сыз, жексурын мшез-кулыктар мен мшдер —•.булар эркашан акынды жиренд1рш, онын талай уытты, сын- шыл, сыкакшылчелендер! мен фельетондарын турызды. Мысалы, 1920 жылы жазган «Бейсенбек болыс» пен «Елге шыкканда... ев не айтады», 1921 жылры «Неке- нйлдер» мен «Молданын мунажаты», 1922 жылры «Ала бие», 1923 жы лры «Ит-ай» мен «Жолсыз салык» жэне «Ыкшылбай», 1924 ж ы лры «Булак бойынша», кейшг! жылдардагы «Бай, бэйбше», «©лген молданын есиет1» т. б. ©лендер ауылдары жана ©м1рдщ бейнесше тускен еекшк коленкес1 сек1лд1 керш1стерд1 эшкерелеген ©лен- дер едк Дала образын hfhh казак халкынын ©MipiH 1лияс Жансуг1ров 1930 жылы «Енбекнп казак» газетшде ба- сылран «Дала» поэмасында кешнен жырлады. Казак республикасынын он жылдырына арналган узын сарынды эпикалык поэмада акын казак тарихын- дары елеул1 кезендерге шолу жасайды, ел басына тускен 275

ауыр кундерд1 суреттейдк Сондыктан поэманын басты геройы да сол эр замен зар шеккен, eMip ушш курескен халык болады. Халык басынан кешкен тарихи oKHFa- ларды толрау уипн колайлы тэсьп ретшде алынып, шы- гарманын вн бойында араласып отыратын 6ip шал бар. Онын акын поэмасынын басында: KenTi кврген 6ip кэр! Тепк! кврген кыр шалы Денде отырды осы кеэ. деп кврсетсе, поэмасынын сонын сол карттын «тарих дейтш шал болам» деген свздер1мен тындырады. Шырарманын сюжеттж жел1а мше осы шалдын ше- ж 1ресше курылран. Сол себеп-ri жазушынын тарихи-фи- лософиялык толрауы жалан топшылау, баяндау туршде емес, ацыз, ертеп туршде, акындык суреттеулер, образ- дар аркылы бершген. Муны тараулардын атауларынан да квруге болады: «Ак табан», «Кул кегенЬ, «Курбан- дык», «Отар жорыры», «Жидел1 Байсын», «16-жыл», «Бостандык», «Октябрь дабысы», «Аласапыран», «Ата­ ман ойнары», «Элс13 дауыс» т. б. Поэманы окып отырранывда тарихтын тунриырына luoMFaH коне заманнын кушчрт окиралары кайта Tipuiin, коз алдынан тобектелш вткендей болады. Кыр басында отырран тарих шалмен 6ipre сенш де куларына эр за­ маннын yHi шалынып, элденендей ызын, шу, дуб1рлер ест1лгендей болады. Азан-казан кыр уркш, Юмдер калмай далада. Талай квшт1 сыр жутып Аугын болды Актабан. Улап-шулап улардай, Шубырынды болды кун. Кайын сауа, ши шайнай, Бака, жылан кактаган. — деген шумактан халыктын осы такырыпка айтатын бел- ruii «кара таудын басынан кеш келед1» дегеа влешнен алатын эсерд1 аласын: мунда б1ртурл1 картина мен ун уштаскан секшд1 — картина ун шырарып, ун картина жасап тур. «Кул квгенш» окыранында, когендеп шал мен бала- нык ынырсытан зарын естис1н. «Курбандыкты» окыган- 276

да, корлыкка шыдай алмай, Едшге туеin елген туткын кыздын бейнесш кересщ, «Отар жорыгында» отаршыл- дармен 6ipre «ез» елш коса шапкан казак феодалдары- нын озбырлырынан зар илеген халыктын кайры-мунын сезесщ. «Жидел1 Байсында» халыктын туран мекешмен коштасуын: Калганша деп сен жаура Кудыктарра кем1лд| ит, От койылды кыстаура, Кара тутш быксыды, Кутсыз коные калсын да, Асанкайры шалран жер, Кетсек пе екен Байсынра Осы болды сыпсьшы. — деп суреттеген психологиялык картинаны кез алдына келтсрест. Казак даласын жанрырыктырран «16-жыл» мен букйл дуние жузш улы дуб1рге белеген Октябрь сарыны «Да­ ла» поэмасында окушыра улкен 6ip Kyfliperri куй сеюл- fli эсер етед1. Казактан шыккан карт большевик Эл1би Жангелдиншн жаркын бейнесш акын поэманын «Кызыл жулдыз» атты шарын рана тарауында жарк eTKi3in шебер корсете алган. Башкурт, казак солдаты Ленин берген мандаты, Колда кызыл жалауы. Ж!бек мшез, кырмызы, 4Октябрьдщ 6ip улы Жана журттын жулдызы Бул — Эл1би аяулы. «Баяндама» деген Heri3ri тарауда 1лияс Совет ошме- тшщ тусында Ленин партиясынын дана басшылырымен жеткен тамаша табыстарды баяндап, улкен акындык- философиялык талгау жасайды. Сондай-ак поэманын сонры тарауында акын Казакстаннын он жылдык то- йынын той бастаушысы ролшде 03iHiH сез1мше, тшне, каламына epiK 6epin, rnexcia шаттыкпен шабыттана жу- рек жырын тегедь Кимылда, т!л, кимылда! Кимылдайтын кун бурш! Есе тигеи кун, кулга! Кимылда, т1л, кимылда! 277

Кимылаайтын кун бупн! Казакстан он жылда, Ленин берген ту колда! Кимылда. Tin, кимылда! Енбекшшщ душпаны — Ежелп жау курында! Кнмылда. пл, кимылда! Бугш дабыр далада! Бупн дуб1р кыр, сырда! Кимылда, тщ кимылда! Бупн квтер даусынды! Масайраган мын-мынга! Кимылда, пл, кимылда! Мундагы каратпа свздер мен лепт! сейлемдердш эл- денеше кайталануы акыннын анкылдаган желдей екпнп мен каркынын ангартып, еленге кетерш*к1 ун мен куатбе- pin тур, акыннын куанышы «масайраган мын-мыннын» коспасыз таза, шынайы куанышы екенш керсетш тур. Жалран сез!ммен лешру ерекпуд1 керсетедк ода жан- рына дем береди Ал ешй шын сез!ммен шаттана шарык- тау hfhh шаттык шабытка мшу поэзияга канат, жшер береди 1лияс Жансупров «Той бастау» тарауында езш халыктьщ жыршыеы, кызметилш деп бш п, 6ipece той бастаушы шешен, 6ipe‘ce жыр арытатын акын яки жыо- ау, 6ipece бэйгеге коскан жуйрш бейнесшде алып, шын халыктык куанышты жырлау унйн бар пэрмешмен шарк урады. Сондыктан онын толып жаткан кайталаулары жанрырран, кулпырран турде («кимылда, т1л, кимылда», «Жоррала, ттл, жоррала», «Соррала, Tin, соррала», «Та- кылда, тиг, такылда», «©рмеле, т1л, ермеле», «Денгеле, жыр, денгеле», «санкылда, ушм, санкылда», «Аккылда, жыр, анкылда», «Жаркылда, нур, жаркылда» т. б. жыр эсерш эларетпейдк кайта удей тускен борандай немесе шумектей тускен несердей, гажап кушейтедк арында- тады. Сонымен, сайып айтканда, «Дала» поэмасы кейб1р керкемдж, композициялык кемшшктерше карамастан, 6ip жарынан, 1лияс Жансупровтык он жылдык творче- ствосынын, acipece, казак халкынын тардыры женшдеп онын дала образы аркылы кеп жырларан непзп такы- рыбынын кортындысы T»pi3fli ен 1ргел1 шырармасы де­ сен, екшип жарынан, ол жалпы поэзиямызда сол казак халкынын акындык uiencipeci есебшде ipi белес жасаран поэзиялык, тарихи философиялык узак салалы uibiFap- ма дей аламыз. 278

«Дала» поэмасынын жазьишан жылы буки! совет ел1- hih eMipiM e улкен асу жыл болатын: ол — жаппай коллективтшшру непзшде бай-кулак табына шабуыл жасалган жэне 6ipiHiui бесжылдык жоспар бойынша улы екшрштш алыптар icKe Kipicin, социалиста жарыс кен ©pic ала бастаган елеул1 жыл едк 1лияс «Дала» поэмасынан кешнп творчествосында бурынгы такырып- тарра косымша енд1 осы жаналыктар кен орын алады. Муны 1931 — 1932 жылдары жазган «Жумыска», «Эле­ ватор», «Тракторипге», «Танындар», «Жака турмыс — макта колхозы», «Екпш куш», «Бесжылдыктын ерлер!», «Сеп-сеп», «Социалдык кемек» атты елецдер1 мен 1932 жылы жазган «К.уат» поэмасынын такырыбынан-ак ке- руге болады. Бул елендердщ ден1 кунделжп газеттерде басылран. Сондыктан да олардын керкемдш касиеттер!- нен repi кунбе-кундш, наукандык, уг1тт1к мэн1 басымы- рак,. Ал сол кездеп бук1лодактык электр куатынын ор- дасы Днепрогэс алыбын жырлап жазган «Куат» поэма- сында образдарынык жалпылама схемалырымен катар жана тын екшн, леп, сершн сезшедь ВКП(б) Орталык Комитетшщ атакты каулысы бойынша Казакстанда РАПП-тын бол1м1 КазАПП тарап, СССР Совет жазу- шылар Одагынын Казакстандык уйымдастыру комитет! курылады. Осы комитеттш председательдшше сол кезде- ri кернект1 акын 1лияс Жансуг1ров тарайындалады. Ж а­ на уйымдаскан совет жазушылар уйымынын басшылы- рында 1лияс эдебиет козгалысы жумысына бес жыл бойы белсене ат салысып жас жазушыларды тэрбиелеп ес1руде, казак совет эдебиетшш социалиста реализм жолымен дамуына кептеген елеуш енбек ciHipeni. 1934 жылы Казак совет жазушылар Одагынын 6ipiHini съез1нде казак совет эдебиетшш куй1 мен м1ндеттер1 ту- ралы баяндама жасап, кептеген соны келел1 пшрлер айтады. Казактын жазба эдебиет1 мен эдебиетшш непзш -салган Абай Кунанбаевтын 1933 жылы басылган шы- гармалар жинагына Жансуг1ров улы акыннын ©Mipi мен творчествосы туралы улкен Kipicne макала жазып, Абай поэзиясы мен эдеби мура мэселесше де катысты кунды ой, пшрлер б1лд1ред1. Сол жылдары жазушы проза жанрында бурынгы очерк, энпме, фельетондар орнына енд1 «Жолдастар» атты келемд1 роман жазады. Жансупровтыц он жыл 279

1ш1ндеп жиырмадан астам очерк, эипме. фельетоны 1933 жылы толык жинарынын 2-томына енген. Булар- дын тандамалылары б 1ркатар жаца энпмелермен 6ipre 1935 жылы «Жол аузында» деген атпен ез алдына Ki- тапша болып шыкты. Мундары очерктер мен энпмелер непзшен 20-шы жылдардары жэне 30-шы жылдардын бас кезшдеп ка­ зак аулындагы эртурл1 жана кубылыстарды керсетуге арналган. Колхоз болып уйымдаскан шаруалар мен жол салып жаткан жумысшылардын енбектер1 Жансуг1ров- тын прозалык шырармаларынын непзп такырыбы. «Сталин колхозы», «Жана жолда» атты узак очеркте де жазушынын ез кез1мен керген ауыл адамдарынык кажырлы icTepi энпме болады. «Нурша», «1-uii Май», «Койшы мен аэроплан» т. б. энпмелершде казактын селт етпеген, менреу даласына eHin келе жаткан жана мэдениет, техника турлер1 керше бастайды. Жазушы сол дэу1рдш жаналыгын керсетуге тырыскан. Ой, муд- дес1, ынта-ыкласы езгерген колхозшылар мен жумысшы- лар — жазушынын басты геройлары. Keft6 ip carri, керкем шыккан энпмелерше карамас- тан Жансупров энпмелершщ б1рсыпырасы онын эл! теселмеген каламынан туган жаттырулар сиякты яки керкем шыгарма ретшде жеылмеген кунделшке уксай- ды. Мунда адам образын жасау жары жетпей жатады. Геройларынын iuiKi дуниес1 кеп жардайларда т!пт1 ашылмайды. Колхозшылар мен жумысшылардын енбеп типтш образдар аркылы (обобщение) туйшдеу жасалып, корытылмай, геройлардын узын-сонар диалогтер1 аркы­ лы жалан бершедь Жазушынын т1л1нде де (acipece, алгашкы жазран очерктершде) б!рсыпыра олактыктар кездеседь Картина мен образ орнына кургак баяндаулар мол. Алайда, «Жана жолда» деген очеркшде жазушы шы- рармасынын сюжетш жинакы кура бастаганы байкала- ды. Арба, машина, поезбен журген жолаушы осы уш келшт), онын жолын, киындыгы мен ракатын салысты- ра отырып, поезд жолдын артыкшылырын айтады. Осы уш «келж» жолын салыстыра алуынын ез! жазушынын тапкан жана тэсш1 тэр^здг «Койшы мен аэроплан», «Шеиллмеген жумбак», «Жедел жэрдем» т. б кыска auriMe.nepi бас-аягы жина-

кы, нактылы сюжет бар, эзш мен мыскылы бар шырар- малар. Буларда жазушынын фельетонга ынрэйлылыры байкала береди Энпмеден арнаулы фельетонра кешкенде, Глиястын каламы теселin сала береди Ускынсыз м1нез, кылыктын сикын тез nepin, етю'р тмшен окай рана сатиралык об­ раз жасай кою — 1лияс талантынын кернекп 6ip бел- rici. «Кук» деген атпен дербес ютапша боп шыккан фель- етондар жинарына жазушынын осы сатиралык талантын танытарлык тандамалы шырармалары енген. Сонын шшде айрыкша этап айтарлыктары: «Сез Камысбаевка» (1927), « С ы йрэ — сый, сырара — бал» (1922), «Жарай- сын, Шулгаубайым» (1928). «Шалкыбай» (1925), «Кук» т. б. Булар кезшде кундел1кт1 окирэрэ жазылран фель- етондар болганмен, дербес керкемду куны бар шырар- малар. Ал енд1 1лиястын прозадары сонры шырармасы «Жолдастар» романына келеек, мунда 6 i3 жазушынын 6ip саты жорарыларандырын керем13. Казак кедеШ, кай- сар, пысык ж т т Садан революниядары жылдары мук- таждыктан байларга KipinTap болып, жалшылык етед1. Кеп шытырман корлык пен киындыктардан е т т , акыры ез| сыкылды кедейлерден шыккан K03i ашык кажырлы жолдастар тауып, 1916 ж ы лры оки?а тусында таптык тартыска шырады. Кей1ннен сана-сез1м1 ескен Садан мен онын жолдастары большевиктер партиясынын ката- рында саналы революциялык, курес журпзетш болады. Mine осы аркылы романда казак аулынын революция алдындары eMipf мен кайшылыктары кершедй Кеп ке- piHiciep реалисту жоспарда керкем, шебер суреттелген. Мысалы, «Ак вексель» деген тарауда Tayi мен Садан деген агайынды eKi жИттщ байдын буралырына калай- ша тускен1н терен шыншылдыкпен ете нанымды eTin бейнелеген. Шэлментай сиякты озбыр, зулым саудагер байлардын кейт эжептэу1р айкын шыккан. Романда тьл байлыгы да бар. Эйткенмен, социалисту реализм эд!с!н1н романына койылатын талаптар туррысынан Караганда, «Жолдас­ тар» романынын кемшшктер! аз емес. Ол казак eMipi- HiH революцияга келш куйылган арнасын кен камтып керсетерлу кесек образдар мен улкен картиналар жуй- eciH жасай алган жок. Буран, эрине, 6ip жарынан, Жансуп'ровтын роман жанрында тэжрибесМн жоктьуы 281

себеп болса, екппш жагынан, жалпы казак романыныц ол кезде epic алып жетьлмегешйг! себеп болу керек. Осынык дожде «Жолдастар» романы, сез жок, ка­ зак совет прозасынын алгашкы романдарыныц ката- рында THicri орнын алмак. Драматургия жанрында да 1лияс e3iHin кабметш сынап, сонгы 5— 6 жыл 1ипнде «Кек», «Турксиб, «Иса- тай — Махамбет» атты пьесалар жазган. Ауылдагы тап тартысы такырыбына жазылган «Кек» пьесасы мен Тур- кстан-Сибирь жолын салардагы жау элементтердщ эре- KeTTepiHiH эшкереленуше арналган «Турксиб» пьесасы автордын бул жанрдагы алгашкы тэжрибеа едй Сон- дыктан драмалык касиеттер1 женшен олардын жетпеген KeMicTiri, шикЫп болды. Олар сахнада узак 0Mip суре алган жок. Ал, 1936 жылы жазган, 6ipaK сахнада ко- йылуга улпрмеген «Исатай— Махамбет» пьесасы жазу- шыныи драматургиядагы улкен жек1с1 едь Мунда ол еткен гасырдын 30-жылдарында Россия патшасынын отаршылдары мен казактык хан, султандарынып ка- науына карсы кэтер1лген шаруалар кетершсжш себеп- терш, онын элдьэлаз жактарын дурыс керсетш, Исатай мен Махамбет сею'лд! кетерШстщ айбынды басшыла- рынын образдарын жаксы жасаган, эркайсысын ез ерек- шел!ктер!мен алып, айкын бейнелеген. 1лиястын бай акындык TUii осы пьесада езЫн куатын, эуенш, бояуын молынан танытты дерлж бар. Кетершстж api акын, yriTiuici Махамбет бтемковтын арынды поэзиясынын сырын терен угыну жэне оны драмалык образга c h f u - зып бере алу «Исатай — Махамбет» пьесасынын Kici танданарлык касиетк Cohfh кезде Жансупров езшщ кашаннан суйген ау- дарма жумысын бурынгыдан да улгайта туседк Кыска елендермен катар, акын улкен кабыргалы шыгармалар аударатын болады. 1935 жылы шыккан «Куй» жинагы- на ол Пушкиннт «Гаврилиада» поэмасын еркш ауда- рып енпзген. ^1937 жылы февраль айында орыс халкы- нын данышпан акыны А. С. Лушкиннш каза тапканына 100 жыл толуына байланысты 1лияс Пушкиннш «Евге­ ний Онегин» романын аударады. Роман мерекеге ар- налып, 6ipiHiui марте шыккан уш томдыкка енедк Аударманын каншалыкты carri шыкканы жайында эр- турл1 кайшы пшрлер болуы мумкш. Жалпы алганда, аударма кещлдепдей шыкпаган, ce6e6i аудармашыга 282

ш арт етш койы лрэн дэлме-дэлдш принцип! кеп зиянын типзген. Алайда, улы акыннын тамаша романынан кей- 6ip узшди1ерд1 ерк1н аудартан Абай тэжрибесш ез ал- дына койганда, «Евгений Онегин» сыкылды келел1 шы- рарманы тунгыш рет тутас аударран жэне туп нускага жакын аударран 1лиястыц енбеп, сез жок, кезшде атап айтарлык енбек едк 1лияс творчествосынын шарыктап ескен cohfu дэур1 (1930— 1937) онын барлык жанрда, барлык салада ipi- ipi жем1ст1 енбек бергенд1г1мен FaHa бараланбайды, со- нымен 6ipre, ол онын ен алдымен, ocipece, осы дэу1рде толыксып кемелше келген непзп поэзия жанрынын сан- лакты табыстарымен багаланды. Сан жагынан алранда, акыннын бул дэу1рде жазран елендер1, мумюн, кем1рек те шырар. Б1рак усак жанрдан 1ргел1 жанрра ауысу женш- де, шырармаларынын керкемдш сапасынын жет1лгенд1п жен1нде 1лиястын cohfu кезендеп поэзиясы анарурлым ecin, гулден1п, кеп жана ipi жемю салганы анык. 1935 жылы Алматы каласында 1лиястын «Куй» деген атпен yuiiHuii жинары шыкты. Мунда онын бурын жария- ланран шырармаларынан ею елен бар. Олар: «Эннл» мен «Гималай». Содан кейш 1929 жылы «Жана эдебиет» журналында басылран «Куй» деген поэмасы бар. Кал- рандары: «Домбыра», «Кавказ» деген елендер мен «Куйип» поэмасы — акыннын тын енген шырармалары. Сонымен катар жинакта М. Горькийдш «Дауылпаз» жырыныц еленмен жэне кара сезбен аударран ею турлГ варианты мен Д Пушкиннщ «Гаврилиада» поэмасынын ерюн аудармасы бар. Сол 1935 жылы жеке ютап болып Жансупровтыц «Жорык» атты ен келемд1 эпикалык поэмасы басылды. Бул поэмасын акын 1934 жылы жазда данкты челюс- кинийлер жорырына арнап жазран болатын. Буюл ду- ние жуз1н1н назар аударып кез тшкен челюскинцллер окирасынан кейш ше-шала жазьишан «Жорык» поэмасы акыннын халыктык дуб1рге еленмен ун косып, совет адамдарынын журегш тербеткен улы жорыктын 1з1н суытпай жырламакшы болтан ип талабынан туран шы- FapMa. 1лиястын ез сез1мен айтсак: Тулаткан жердш жузш Совет ерш, ¥шкырын, челюекинил, Шмидтерш. ЖырлЗдым кермесем де кенлш кулап, Тыкдаумен газет сезш, радио унш. 283

«Газет сез1 мен радио ун>не>> суйенш жазылран поэ­ ма жорыктыц документ — хроникалык, шеж!респ болып шыккан, 6ipaK тым acbiFbic жазылранлыктан, окиранын жалан фактылары FaHa т1зшп, адам образдарынын дара ерекшелштер1 айкын бейнеленбегенджтен, шырарма бшк керкемдж, поэзиялык дэрежеге кетер'1ле алмаган. Эрине, 1лияска тэн эпикалык серпш, суретшшдж, тип байлыгы, елен шеберлш мунда да байкалады, эйткенмен жалпы шыгарма образдар жуйеа емес, фактылардын схемасы болып шыккандыктан, 03iHiH эстетикалык кунын кемГ тш тарихи д эл д тн к©б1рек сактаран. 1936 жылы ноябрь айында «Социалиста Казакстан» газетшщ элденеше номер1нде 1лияс Жансупровтын «Кулагер» атты данкты поэмасы жарияланды. Бул акыннын сонры жарияланран шырармасы ehi. Cohfh шырармасы болуына карай ол 1лияс поэзиясынын ен би1к шыны едь Сонымен 6ipre «Кулагер» сол кезлег1 казак совет поэзиясынык да зецг1р шокысынын 6ipi болатын. 1лияс творчествосында жиырмасыншы жылдары «Энш!» еленшен басталып улрая берген улкен 6ip са- рын бар екеш, ол сарын 1лияс поэзиясында улкен 6ip арна жасаганы жорарыда айтылраи-ды. Ол — казактыц э т мен ■ Kyfti туралы сарын. Эн тупалы акын 1929 жылы «Жана адебиет» журналында «Куй» деген поэмасын жариялайды. «Куй» поэмасында акын эуел1 езшщ ка­ зак куй1не жетж жэне сол куйд1н сыры мен сипатын нэ- зш бараларыш эстетик екенш жаксы-ак таныткан. Кобызшы — Молкыбай шал Матайдары Матайда кенже тунрат, Сакайдары. Казакта кобызшынын надраны сол, Жорра eai маймандаран бакайшары,— деп басталатын поэманын непзп геройы — осы «бакай­ шары маймандаран жорра» кобызшы шал А^олкыбай. Молкыбайдын образы, сырт niiuiHi жарынан eKi-ак ®лен жолымен шебер бейнеленген: Жар кабак, сила, арсакай, cap шубар шал, Жаркыншак, уш тозран, кансыран шал. Осылай бола турса да, ол эл1 кушрегп кобызшы: Еккейш екшдшей Kyui кеткен. Жукарып, нашарланып, куй! кеткен.

Кобызшы ол — «Ак квб!кт!» аныраткан, Боздатып «Боз жгешп» кушренткен. Акын осы Молкыбай кобызшынын куйш бала кезш- де уйып елire де елти тындаганын баяндайды. Онын acepi OMip бойы журепнде байланган шер тэр1зд! сак- талганын айтады. Сонын шшде, acipece, ул*кен эсер ет- кен Kyfii «Боз шген» куй! болады, ейткеш бул куйдш мазмуны жэне буран байланысты анызды акын Мол- кыбайдык оз аузынан естидк «Куй» поэмасында 1лияс осы анызды эсем энпмелеу устшде поэзиялык онды кар- тиналар мен образдар жасап шыккан. Айталык: Кер дала керен тунг! керуен кандай, Конырау кулд!р-кулд|'р журген кандай. EHipen, KyHipeHin сарындаган, Зарлаган т!ркеудег! inreii кандай, — деген 6ip шумак оленде каншалыкты нэз1к поэзиялык сез1м жатыр. Каншалык дэл, эсем, сырлы сурет бар: кер дала, керен тун, коныраулы 1кулд1рлеген керуен, керуен- ге epiKci3 туркелт зарлаган боз iHreH 6ip картинада Кандай эдем1, кандай эсерл1 киыскан. Поэманын сонында акын коюрепнде бала шактан 6epi уяларан мунды куйден айырып, ешй жана бакытты заманда халкымен 6ipre жадырап, жана шадман куйге, •курес куйже не болранын сыр етш шертедк Куй туралы такырыпка 1лияс 1935 жылы кайта ора- лып, «Kyfluii» поэмасын жазады. Мундагы басты герой енд1 Матайдаи шыккан кобызшы шал емес, уйсшнен шыккан домбырашы ж1г1т, ол аркадан Жетюуга ауып •келген хан Кенен1н алдында домбырадан куй агызады. Онын куйлер1н тындаганда: Жып-жым-жырт тыкдагандар tU кескендей, Курыштан кулактарын ун кескендей, Сылдырап кейде камыс, кейде булак. Кырдагы коныр тунде жыр кешкендей,— эсерге беленд1 журт. Карындасы Карашаш Ханшанын калауымен Кене куйнп жшггп ерк1нен айырып, Кара- шаштын карамагына басыбайлы адам ет1п бередь Торга тускен кустай туткын болган талант нес! кысталан куй­ ге ушырайды. Кара халыкты кан каксаткан хан ортасы- нык катал тэрт1бжщ кыспагына тезе алмай, ащы шын- дыкты. айтады:

Балзсы Абылайдын Кене ме екен? Сорыма кудай айдап келген екен. Нашардын канын сорып, жанын жеген Хан емес, кара кабан деген екен. Романтикалык сарында жазылран «Куинн» поэмасы- на аркау болтан непзп идея — халык ортасында туран токсан тараулы куйдщ терек ем'флш сырын, кеп кырлы эстетикалык касиетш ашып суреттеумен кабат, канау- шылар ортасынын искусствога жау екенш ошкерелеп корсету. Осы идеяны акын устем тап озбырлыгыньщ кейб1р реалистж картиналарымен уштастыра бейнелей битген. Ал енд1 «Кулагер» поэмасына оралсак, бул Жансу- Тфовтын эн-куй туралы жазран шырармаларынын сон- гысы, зэул1м1 жэне ен сэулетпа, акыннын осы сарын- дагы алуан сырлы асыл ой, сез1мдер1шн тарамдалып келш куйган ■ кен саласы, терец арнасы. Муны акыннын 03i де б1ледь Поэманын басындары «Толрануында» ол оз1не 03i мынадай талап кояды: ¥закка жупретш арен жуйрж, Сек1лд1 тыз етпеге какпай куйбк. KecUin epeci узак поэмара Жай тастап, кен кулашта, желдей жуйткш. Окай талап емес, езшш кунпне, киялына, шабытына сенген акыннын талабы. Шынында да «Кулагер» орен жуйрйспн epeci узак поэмасы болып шыккан шыгарма. Бул шырармага ©зек болран окига — Арканын ардагер OHUjici, халыктын cyfliicri композиторы Акан cepiHiH еимршдеп улкен трагедия. Осы реттен поэманын маз- мунында тарихи шындыктын д о т бар. BipaK ол жалан шындык емес, анызга айналран шындык, халык сез1мже оранран шындык. Акын журепн тербеткенде осы тари­ хи шындык пен халык сез1мшен туран аныз. «Бай, бай, Кулагер1м» деп салатын шерл1 энд1 казакта юм бшмей- дк оны еспгенде калын халыктан юмшн сай cyfteri сыркырамайды?! Бул 6ip кезле тешне косыла алмай сор тап бара жаткан казак кызына «Лашынра лайык, карагым-ай, 6ip кузрынга кор болып барасын ба?» деп адал журепнен аяныш энш сорралаткан Аканнын енд1 ез басы сум заманнан соккы жеп, жал^ыз аты, жан се- piri Кулагерден айрылранда айткан эш емес пе? Эрине, бул жэйт акыннын сез1мш тасытып, киялын шарыктат- 286

кан жэйт екеш езшен e3i белгш. Сондыктан да Тлияс поэмамын сюжетше жел1 erin Акан ©MipiHiH Кулагерге байланысты ел аузында анызга айналган ен 6ip кайры- лы кезецш алып, шырармасынын атын «Кулагер» кой- ран. Акын эуел! окушыны 03iHiH Kipicne «толганумен» тербетш алады да, салган жерде тамашатаусуреттерше бвлейд!. Сонын шйнде Аканнын туып-оскен жершщ KopKi, Акан ©MipiHiH ©pici жэне поэма окирасынын фоны болтан керемет Кекшетау образын коз алдына экеледй Кекшетау жер жэнне-ri жеке 61'ткен, Бул сулу кен далада бойын куткен. Жомарттай дастарканды момакан тау. Шила тау, газартатын барлык дерттен. Будан баска мынадай да сулу таулардын cyperrepi бар: Сырычбет, Зеренд!, Иман, Айыр таулар, Арканын тiчiлгендсй алкасына. Осы таулардын ортасында, ражап эдем! жерлерде 6ip кезде сершк курган, ойын-думан кыздырран жшггтщ ryjii, сулулыктын кумары— api эшш Акан, api акын Акан,— акырында, зэрл1 ем1рден KyfliHin, безш, жэнан- да жэлрыз ©Mip суред1. Аканнын осы куйш керсетуден бурын жазушы окиранын басталар жершде сюжет же- AiciHin тоба казыры icnerri мынадай 6ip жумбакты картинаны келде^ен тартады: Ол кунде осы тауда жалгыз жан жур, Дуниеден аулактаган дабыр-дуб1р. Кара шал кайында отыр келенкелеп, Bip ку бас шал устшде iayfli тур. Кара шал kim? Кайынга 1лул1 турран ку бас ненщ басы? Бул туйшд1 сурак. Мше «Кулагер» поэмасы осы сурак- тын шенимш бередй Байлык пен билжтен, мансап пен молдалыктан ба- сыиан аулак, тек капа эн мен эсемджп суйген, сауык- сайран, жастыкты суйген Акан ©м!рде суйген жары Акмарка кызга косыла алмай, би-болыстардын кудала- уымен елден шырады. Жатталып Акмаркапын аузында аты, Телмiрjп таста отырып жазран хаты. 287

Жары да, жолдасы да тек Oipey-ак. — Онысы астындары жалрыз аты. О с ы ж алры з аты Кулагерд! А к а н Ереймендег1 Ке- рей Сары най детеншн асына апары п бэйгеге косады. Б ул жерде асты н суретш орасан улкен шеберлшпен бей- нелеген. Х а л ы к т ы н малый ш аш ы п ж асаран астын кы- зырын керетждер кызылра жиылран карра, кузрындар тэр1зд1 уездный начальник бастаран ы л ри байлар, билер, болыстар, м олдалар, старш индер ж асауы лд ар екешн, мунда м алш ы лар болса ж ок, ка л ган кедейлер астын тек ауыр енбепн кетерш жургенш ж азуш ы нагыз шыншыл- дыкпен суреттейдт Мырзалар куьпс турман шалкалап жур, Кедейлер отын шауып аркалап жур. Аска жиылран ж урт алдына ат салмаган атакты К улагерге кез Т1гед1. М у н д а К уренбай сы нш ы ны н ce3i- мен бер1'лген К улаге р атты н сипаты н Абайдан кеш нп тендеа ж о к классикалы к си пат деп тан у керек. Бул сипатты тутас алу мумкш болмагандыктан, екьак шума- fuh алып керейш: Тэует бас. каммс кулак, куарран жак. Кулан жал. булан мойын. кой жуткыншак, Коян жон. жазык жая, жауырынды Кус топшы. кос шынтары калкынкырап Журсе де жаздай куры, болмайды ток. Кез жарым кесер баста KeciM ет жок. Какпан бел, калбарайлы. унпр сарак, Шапса жел, мжсе жайсак, турса селсок-- Бул сипатта ат куйттеген елдщ саятшыл ат таны- рыштырымен кабат канш алыкты сынрыр акындык куш ж аты р дейс1з! О с ы куш т а у мен келдш, ас пен аттын рана емес, сонымен 6 ipre ат бэйгерш, балуан курестщ эсерл! сурет1иен жэне, acip e ce , поэм аны н басты геройы энш! А к а н н ы н оцды ш ы к ка и поэзиялы к образынан ай- кы н Kopinefli. Со н д ы кта н аска ж иылран ш арш ы топты н алдында К улзгерден буры н ез1и1и «майда немей, нэз1к> эшмен, акк уд ай эсем таны лра н дауы сты ушм ен А к а н ­ ны н эдем1 эуен ш керштеген поэм аны н «Егес» деген тар ау ы н тугел1мен 1лиястын TereyipiHfli поэзиялы к та- лан ты н ы н зор айрагы деп баралау керек. Акан энш тындаган ж урт мынадай ракатка батады: 288

Кекшеден куйылранляй 6ip бал булак, Tarri анге халык канды. ел сусындап, Соккандай жаздын жел1 Арка жакта, Елжфеп журек энге, жусап кулак. Ха л ы кты н осындай кемейжен бал арызран ардакты А к а - ны улксн апатка ушырайды. О н ы н жалрандары ен аяу- лы ж эл ры з cepiri Кулагерд1 мын уш ж у з а тты н алдында келе ж аткан жержен Б аты раш байды н с у ы к кол кар ак- шысы касастыкпен урып елт1'ред1. Бул сумдык А кан ды тебеден ж ай тускендей куйре- тед1. Онсыэ да улы ем1рден 6e3in журген А к а н енд1 жалрыз жубаныш Кулагерден айрылран сон ш е ш з куй- зелш, KyHipeHin, Кекш етаура кайтаЯы. Алды на енгер- reHi — Кулагердш басы, арты на м ж ге ске ш — атка ш ап­ ка н ж епм ек баласы. Нендей кайрылы хал! Нендей каралы, э д ж е таз eMip! К ар а ниет сум, кы лм ы сты Б а ­ тыраш жазасыз кетп. Акан анырап кайтты. М ш е , «Бай, бай, К у л аге р ш » дейтж азалы эн осы жолы тугаи. Бай-байлап «Кулагер» эн бебеу какты, Талда кус, белдеулерде бедеу катты, Зарлы энш Кулагердш жылкышылар Суненш курырына тындан капты, Жолшыбай жол кеп елд1 аралапты; Бурылмай бас энгерген баран атты, Керск тун, кен даланы кушрентш, Бай-байлап «Кулагерге> бара жатты, Аканны н трагедиясы — феодалдык заманда зар шек- кен 6 ук1л халы кты н трагедиясы eai, уздш туран халык таланттары ны н тап ты к когамлары табири тардыры едь Кайдагы пдле-жэлеш ж ауы п ардакты энилш ел ортасы- на сирызбаган би, болыстар, А ка н ны н сыртынан кепте- ген есектер таратып, OFaH nepi каккан, жын соккан де­ ген с е к ш и создер танган. Сонды ктан 1лияс Акан тардырын дал осы сыкылды есекке ш алы ны п мерт бол- ран П уш кин мен Лермонтовтын тардырына дурыс укса- тып, былай дейдк Лермонтов болмаганмен б1здш Акан, Kici ме ед акындыктан кур алакан? Ортасын олкы корген бул да дара. Имеген иттерге бас cepi, даркан.

Ш ы н ы н да да А кан тардырыныц Typi баскарак бол- ганымен, магнасы женш ен канауш ы лар корамынан тая к жеген талай сол тэр!зд1 тал ан т иелершщ тардыры- мен непздес е к е т рас-ак. А к а н трагедиясынын ce6e6 i __ тек кана К улагердш ел!мшде емес, ол А кан ны н ескен ортасын билеп-тестеуии «иттерге» бас имеген cepi, дар- кан акын жэне эний екендИнле. Кулагерд! влт1ру А кан ны н еипрдеп ен сокры TiperiH сындыру едк токэп- пар талантты кудалауды ц шектен аскан жер1 едк Сон- ды ктан Кулаге р дщ ел1м1— А ка н ны н руханй ш п и к Жар да жок, жалын да жок. жаксы ат та жок, Оларды енд| кексер максат да жок. Кун1ренген куш-туш Кулагерге. Аскак эн. эсем унд| зар жак та жок. Сейтш, сум заман езше карсы ш апкан кандай асыл адамды болса да e3in, таптап келген, ал А кан да сол сы кы лды OMip боны кугы н к е р т , мойымай карысып к е л т, барлы к л р егж е н айрылраннан кешн мерт болран ер акын ед1 деген идеялык ту й ж ж 1лияс шыргфмасында нарыз поэзиялы к жолмен шешкен: умытылмас сулу кар- тиналар айкын, эдем! образдар, ш ы нды ктан туган ро- м антикалы к леп, б у лакш а сылдыраран нэзж лирикалык сез1м, сершши кек эпикалык кулаш, балы сорраларан кунарлы бай t u i, уйкасы сыцрыраран кэд1мг1 он 6ip буынды кара еленнщ MiHci3, м у л т ж а з улгжер! «К,ула- гер» поэмасын ш ын марнасында поэзиянын «сулу са- райы», Ж ансуг1ров творчествосынын б и ж ш ыкы деуге толы к дэлел бола алады. 1лияс Ж ансуг1ровтын ж а зу ш ы л ы к кызмет! 1937 жы- лы у з ш с тапты. Эдебиетте 17 ж ы л талм ай енбек ciHip- ген талантты ж азуш ы ны н бар л ы к жанрда, acipece, поэ- зияда каулап ескен творчествосы сонымен мезг1лс!э токтап калды. Тлияс Ж ансуг1ров ipi талантты н акыны. О н ы н казак эдебиет1нле алаты н орны улкен, езгеше. Поэзияда езш- д 1к ун1 бар, бет! бар, айры кш а куаты бар акын. 1лиястын ж азу ш ы л ы к еткен 17— 18 ж ы л eMipi казак совет эдебиетж !к ал та ш кы кезендер!мен тустасады, яр- ни ол осы эдебиетпен ж ар ы кка 6ipre ш ы ры п, 6ipre 290

ж асасып келдй Сон ды ктан 63i Heri3iH салыскан ж ас со­ вет эдебиетшщ жет1стш тер1 мен табы стары ны н бэр!не 1лияс ортак,, бэршде онын улес! бар. Куннен кунге, ж ы л- дан ж ы л рэ у зд ш а з ecin, жетьгпп келген к а з а к совет эдебиетш щ эр зам ан алдында турран манызды мэселелер мен мшдеттер 1лияс творчествосына да тэн. Сондай-ак казак поэзиясынын жалпы дэрежесше тэн касиеттер мен снпаттар 1лияс поэзиясына да ж ат емес. О сы себептен 1лияс творчествосын зертте'п, баталау ж умысын казак совет эдебиетшщ тарихымен тьшыз жане тшелей байла- нысты алып ж у р п з у б 1рден-б1р дурыс ж ол болып та- былады. Казакстанд а совет е к1мет1 орнаган алрашкы он т а к ­ ты ж ы лды н imiHae жана эдебиет1м1зге дем 6epin, жетек- mi такыры п болтан мэселе, ол — ¥лы О ктябр ь Соци- алнстш революциясы. О л кездеп азы н-аулак ж ас совет жазушыларынын бул такырыпты жырламараиы жок; сонык 6 ipi 1лияс та ж ана арынмен ауылдан келген бе- тшде ¥лы Октябрьдц Октябрь аткызран танды, Октябрь турызган жана заманды, азаттыкты, тендгкт1 жырлай келдц К а з а к eMipianeri бар л ы к езгер1стердщ TeTiri О к ­ тябрь революциясы екенш езшше тусшген жас жазушы нендей такы р ы п алса да, оны сол революция туррысы- нан танура тырысты. Алайда, 1лиястын бул кездеп TyciHiri тым терен болмайтын. Сонды ктан оны н у ш де поэзияда б1рден батыл ш ы к ка н жок. Революция талкы- сында 631 болмаган, кикуы аз, алы стагы ауы л шенбе- piH en эл1 оншама асып ш ыкпаран ж ас Ж1пт, эрине, улы окиранын терен сырларын бойлап урура б 1рден epeci жете бермедк О н ы н алрашкы 4— 5 ж ы л ш пн деп елен- дершде осы тусш ж шарындырына байланысты жэне творчестволык тэж рибесш щ аздырына байланысты кей- 6 ip Ki6ipTiK, саязды к байкалады. Эйткенмен, ж уре келе, ауылдагы арарту жумысына араласып, баспасез жумы- сына белсене катысып, кеш н М осквада окы п е зш щ теориялык жане тэж рибелж бинмш толы ктыра келе, ж а- зуш ы ны н урымы да улгаяды, OMip туралы, революция- нык тарихи мэш туралы онын кезкарасы философиялык дэрежеге кетершедк M iH e осымен 6 ipre Ж а нсупр овты Н берт1н келе акы н ды к ая к алысы да теселin, поэзиясы­ нын идеялык м азмуны терендей туседк М у н ы 6 i3 акын- нын алрашкы он ж ы лды к творчествосыныи (1920— 1930) сонры 4— 5 ж ы лы ш ж д е ж азган «Ленин Tipi>, «Энип», 291

«Ауылдын алды», «Заман», «Зауытта», «Уш таскап у ™ т1лек», «О тарба», «Аттанган азамат», «К ос аяк», «Тол- Fay», «Гималай», « М э с к е у — Казакстан», «Алтын казан» атты елендер1 мен «Кэмпеске», «Мэйек», «Куй», «Дала» поэмаларынан аны к керем1з. 1928 жылы, «Саганак» ж пнагы на ж азган бас макаласына Сэби т М укано в бы- лай д е г т : « 1лияс ж анада FaHa калам ы ecin келе жаткан жазушы. 0 3ipre ал шыраннан ш ыккан ж уйр ж те емес, жел1 ж о к топас та емес». Кезш де бул дурыс бага едй Онда «Гималай», «Мэскеу— Казакстан», «Алтын казан» сиякты елендер, «Куй», «Д ал а» сиякты поэмалар эл1 тумаган. С о н ы н ез1нде Сэби т 1лиястын « ж е л Ь бар, есу- ге беттеген талан тты акы н екенш ж аксы ангарган. ’ 1лиясты к поэзияда «ш ыганнан ш ыга» Ылтеген кез! «Саган ак» ж инагы нан кейш. Б ул кезде 1лияс идеялык ш октыгы биж, керкемдж сапасы жогары, жоралы шы- гармалар бере бастайды. Оларды н iiuiaae жана такы- рыпка ж азган «Гималай» елеш империализмнщ отар- ш ылык бугауында куйзелген шыгыс халыктарынын келешекте ез кунлмен азаттык алатындыгы жсншдеп Ленин идеясынын рухында ты н екпш жасаса, ал «Мэс­ кеу — Казакстанд а» бурынгы «Ресей жер1» деген еле- ншде ж ы рлаган енбекиил, адал, улы орыс халкынык енд1 к а з а к сыкылды аз ултка деген камкорлыгын, Моск- ваны н ж аркы н бейнесш, М осква ж умысшыларынын к а ­ за к енбекиплерше керсегкен агалы к кемепн керсетедк Сондай -ак «Алты н казан» деген кесек ж умы р елешнде, 1лияс буры нгы «Баспаханада», «К ы р казагы», «Зауы тта» деген елендершдеп суреттеген енд1р1с такырыбын енд} толыгырак, айкы нырак бейнелейд1. 1 О н ж ы л бойында е зш щ элденеше оралып ж ы рлаган суйж Д такырыптары: О ктябрь туралы, партия мен Ленин туралы акын атак- ты «Д ала» поэмасында улкен тарихи-философиялык топ ш ы лау жасайды. «Д ал а» поэмасында 1лияс Ж а н с у п - ров творчествосынын баска да талай бурыннан уйрен- uiiKTi такыры птары мен сарындары е зш щ зор керкемдж т е п л и т тапкан. Мы салы , ж азуш ы ны н кептен 6 epri кекейтест1 такы ры бы ка за к енбекиллершш колын бос- танды к пен бакы тты eMipre ж етюзген О ктябрь револю- циясы десек, 1лияс осы улы соци ал ист^ революциянын ауылдагы KepiHicTepi мен нэтижелерше кеб1рек кешл койып келдк М у м ю н , сол себептен де болар, жогарыда аталган « С аган акты к» •Kipicne макаласында С. М уканов 292

мынадай niKip айткан: «1лияс кэбшесе ауылдын акыны, кар а ш аруаны н акыны. Е л д щ iu iiiu e ri кедейд1 езгеден repi буры ны рак керетш мшез 1лияста бар». Ш ыны нда да. 1лияс творчестволык кы зм е тш ш барлы к бел-белес- тершде ауылдагы революциялык езгер1стерд1 ш аттыкпен куаттап, куаны ш жы рлары н тексе, ал зиянды, кертарт- па, зулы м ды к кы лы ктарды аямай эшкерелеп, етю р сатиралык шыгармалар жазды. АНне, сондыктан да 1лияс Ж а нсупр о в, е зш щ он ж ы лды к творчествосынын кортындысы icneTTi болтан «■ Дала» поэмасынын арнауында тутан даланы н образын казакты к енбекнл елше туган аната балап, журегшен мынадай жалынды жыр актарды: V Журепм, жырым ceHiKi, Тутам, вскем, есейгем, Ен далам — анам, мен балап, Туган, вскен, есейген, Енбек тулы ел балап. Бурынры еткен кушшп, Берейш жырлап елге, анам. KepreHiHfli бул кунп Жаз, жаз, жырла, тер, калам! Ен далам — анам, мен балап, Ендеше калам бер маран. 1лияс творчествосынын осы «Д ал а» поэмасынын ке- fiiH басталатын co h f u кезен! н епзж ен ка за к совет эде- биетжщ социалиста курылыс AoyipiH толыкка ж уы к камтиды. Бул дэуьрдеп алгашкы бесжылдыктар, e.ii- Mi3Ai индустрияландыру жэне колхоздастыру ш аралары, осы нег1зде канауш ы таптарды н туп-там ы рлары н жулу, совет адамдарынын енбек, палым, мэдениет майданын- дары ерлж icTepi, ем ф д щ барлы к саласындагы партия- нын и п басш ы лы к рол1,— мунын 6api ж алпы эдебиет1- м 1зд ш бой урран ж аи а такыры птары болраны 6e.iri.ni Fofl. Осы айткандар 1лиястын да бет бурган ты н та к ы ­ рыптары болатын. Б ул дэу1рде эдебиет!м !здт проза, драматургия жанрлары канат жайып, жазушыларымыз шыгарманын. улкен турлерше ойыса бастады десек, муны Жансуг1ров жешнде де aftTVFa болады. О л барлы к ж анряа езш;и Кабинет! н сынап ipi-ipi ш ыгармалар бердЕ прозада ро­ ман («Ж олдастар»), драматургияда — пьесалар «колхоз тойы», «Кек», «Турксиб», «Й сатай — М ахам бет) жазды.

Соны мен 6ipre акы н н ы н ен cyfliKTi поэзия ж ан ры осы сонры д эу1рде ж е тш п , кемелденш, ipi-ipi жемютер сал- ды («Куат», « Ж ор ы к», « К у й ш Ь , «К.улагер», « Ьакы тты Ж ам ал», « К е б ж ш а ш к ан» ). К.ыскасы бул дэучрде 1лияс Жансуг1ровтын коп кырлы улкен таланты барлык жагынан танылып, онын мардымды творчествосы бар­ лы к жагынан санлактанып маркайды, сойтт, жазушы- ны н д а к кы К.азакстан •колем1нен ш ы ры п , б ую л одак келемш е жайылды. Совет ж азуш ы лар О дарынын 1934 ж ы л ры 6ipiHiui съез1нде Ж ансуг1ровты н правление му- ш ел1гще сайлануы осы ны н айкы н aflFaFU едй А л енд1, акырында, 1лиястын акы н д ы к ерекшелште- р1не келеек, мунда ай тар л ы к жэйттер аз емес. Соныц кейб1р нег1зг1лер1н Fana этап етей1к. Ip i жэне ерекше тал ан тты н Heci 1лияс Жансуг1ров ед алраш эдебиетке кадам басканда, узш -ш алып кана OKUFaH, ортадан томен б ш м 1 бар, ауы лда ескен ересек ж1г1т ед1. О н ы н бойындары бар каруы-ак: ана т!л1, ауыз эдебиетк А б ай мен Ы брайды н, М а хам бе т пен Шерни- яздын, Су лтан м а хм у т пен С. Д енентаевты н олендер1 жэне кейШр ш ы р ы с акы ндары ны н, acipece татар акыны Рабдолла Токай ды н ш ыгарм алары болатын. 1лияс творчествосына эуелден нэр 6 epin, у р ы к сепкен улг1- лер — осылар. 1лияс талан ты н ы н ж ы лты раран коз!, там ы р жайран топы рары оны н 1919 ж ы лы жазылран « Н е куйде?» де­ ген б 1з б 1лет1н тунры ш елен1нен-ак к о р ш п тур. Ылри туман жагында Куздардан жауын сырылдап Киядан сорралауында... Самалшыл, саукым. сауыкшыл Саятшы Сартай не куйде? Тешз кешкен дауылда, Асты терен. ycTi жел. Толкын сокты бауырында... Балтыры-ак жем, балыкшыл. Кайыкшы К,алтай не куйде? М унда ж ау колында калган жанашыр, карапайым адамдар тур алы ж ас акы нны н ж ы л ы сез1м1 айрыкша елен улг1с 1мен бер1лген: «он ая к» (он ж ол) елен шу- марынын 6ipiHmi, унлнил, алтынш ы, ceri3iHuii жолда- рыны н уйкасуы , тор т1н ш 1 ж ол мен торы зынш ы жолдын уйкасуы , 6eciHiiii ж ол мен оны нш ы ж олды н уйкасуы 234

казак п оэзиясы нда т!пт! сирек кездесетш ернек: онык устше, « С ам алш ы Саукы м , сауы кш ы л» деген сиякты асс о н а н ст а р , «балты ры а к жем балы кш ы » деген сы- кылды бейнел! сездер, « Н е куйде?» деген суракты н THicTi ы ргакпен кайталануы елекге ерекше екпы , эр, бояу 6epin тур. О ры с поэзиясынын Абай колданган ш а ­ лые уйкас улпс! Ж ансупров поэзиясында ассонанстар- м ен кулпы ры п жаны п кетедй Жанардын жанган жаныры, Жердщ жузш жарык етер. Жарылкар жалшы-жарлыны, Жана журт жасар, карык етер. Ж а л п ы ассонанс пен аллетрация 1лияс поэзиясында табиги турде кеи орын ал Fan акы н д ы к куралдар. Олар еркш, езш ен 03i агылып, куйы лып отыратын секций. Мысалы, «Таярым таптым, таядым», «Айдалам, аркам, ауылым», «саранары салдырлап, сакалдысы самбырлап> деген сиякты ж олдардан em6 ip ды бы с куы п кинауш ы - лы к немесе ж асан ды лы к таппайсыз. 1лияста елен жолы- нын сонры сездер! рана емес, баска сездер! мен iuiKi сез­ дер! де т е г ш п уй касаты н реттер кеп кездеседц М ы салы : Мешел ултка арба боп, Мешеу журтка тулра боп, деген сездердщ орта сездер!, Пыскырып уркек куландан, Ыскырып журдек жыландай,— деген ж олдардын бар лы к сездер! уйкаскан. Абайдагы сек!лд! ш ыры с поэзиясынын уш ж олы катарынан у й ка ­ сатын елен турлер! де 1лиястын алгаш кы кездег! елен- дершен табылады. Сол сыкылды, eni жол катар уйКа- сып, е п з уйкастан дербес елен шумары ж асалаты н ев- ропалык поэзиянын yjirici де 1лияста а р а -к ш к ушы ра- сады. Мы салы , « Ел е п ш е ш кыркыпты, епндерш жыр- тыпты», «Ж елкшдейд! кек маиса, ж елшдеГш мал жай- са», «ш убар ала шешектер, шудаланган кек шептер» т. т. Сейтш, А бай колданган елен у л п л е р ш ш барлыгы дерлгк 1лияс поэзиясьшан кен орын алганын керем!з. Бул елен у л п л е р Ы н уйкасы жен!нде рана емес, буын саны жешнде де айтылура тшет! niKip. К а зак ты н он 6 ip буынды кар а еленш барлы к кезенде уздж ы з куйт- 295

теп OTbipFaH акын поэзиямызда каш ан нан калыптас- кан терт буынды, алты буынды, ж е т1 жоне ceri3 бу- ынды ж ы р елен ту р л ер ш де б1рдей колданып, ytieMi кубылтып, кулпыртумен келдь Мысалы: 1) Терт буынды елен: Mini Ленин, Mini кубла, Мш( бес жыл Ленин мунда («Мавзолей»), 2) А лты буы н елен: Жыршы кус мактады, Табигат танды карсы алды, Акын кус каксады, Жырлады, жар салды. («Жазры так») 3) Ж е т 1 буынды елен: Ннбек елдш жыршысы-ау, Жанымлы 6ip жадырат, Кексйше кондыра, Тэтт|-татл энпме айт. Жана ем1рд| жыр кыла, Ule*ipe шешей, сункыла,— Кулшына тарт, домбыра. («Домбыра») 4) С е п з буынды елен: Ай дала, айсыз тундерде Мандайын бере уркерге, Акырар арба, жаркырар. Туйелердей пркелер, Келжшектей буркенер, Доцгелер арба, зыркырар. («Отарба») Осымен 6 ipre 1лияс у ш буын, бес буын елендердщ де у л п с ш салы п керген. Акыннын ерекшел1ктер1 елен турлер1мен кабат, баска да поэзиялык касиеттер мен куралдардан тура- ты ны мэл1м. С о н ы н iuiiime, акы нны н уш, арыны, леб1, тынысы, т ш , сарыны, бейнелеу тэс1лдер1 с е кш и 6ip- 6ipiMeH ты ры з байланысты касиеттер мен куралдар акы нны н идеялык epeciH e сэйкес eMip ш ындырын кор­ нем бейнелеуге кы зм ет етш , акы ннын талантын, поэ- 296

зиялы к куш -куаты н, ш ебер лМ н таны таты н белплер мен сыпаттар. 1лияс Ж а н с у п р о в т ы н акы н ды к таланты тура жэне трелей онын идеялык кезкарасынын улрайып калып- тасуымен, б ь т ш и ц молайып, ем 1рл1к тэ ж р и б е с М н 6ipTe-6ipTe ecyiMen сабактас, унем1 дамумен, жет1лу1- мен келд| дедю. О н ы ж азу ш ы ны н ж иырм а жылра тар- та творчестволык жолынан керуге болады. Айталык, 1лиястын алрашкы кезендеп поэзиясында А байд ы к эсер1мен катар, халы к поэзиясынын ы кпалы байка- лады. О л 1лиястык «Ббташар», «ByriHri дала» сыкыл- ды тура халык жырынын сарынымен жазран елендерш е з алдына койранда, хал ы к поэзиясынын ы кпалы мен acepi елендш улп туршде, образдык сез куралдары ту­ ршде, акындык макам, м ашык туршде жазушынын тш - Ti барлы к кезендеп ш ырармаларында этой 6epin тура- ды. О н ы н ен coiiFbi жазран ipi ш ырармаларыны н 6 ipi «Кулагер» поэмасынын езш де халы к поэзиясынын 1ли- яс поэзиясымен ж ымдасып кеткен кы р уар образдары мен тенеулер1 бар. Соны мен 6 ipre баяры « Б а л ка н тауды н ба- сында» деген балалар ж ы ры icneTTi астагы ж ар ш ы н ы н леб1з1мен айты лган м ынадай коспасыз х ал ы к ж ы ры ­ нын сарыны бар: 8ркеш-вркеш кершген, Оррылап су reriareH, Балдырраны б1лектей, Баттауыры журектеЙ! Бяла\\'сасы ж1бектей, ' Булд1ргеш квнектей, Eri3 Кызыл баурында Жоламаннын касында, Жыланшынын басында, Квк жайдактын шеижде, Боз ойиактин белшде Кара кусак келжде — Сонда бэйге твбеге, Жиыласыз кембеге. 1лияс Ж а н с у п р о в т ы н творчествосы б астан -аяк ка- зактын халы к эдебиеп мен т ш н е н нэр алы п дамыган творчество десек — арты к айтылран болмайды. 1лияс поэзиясынын ерекше кунл, э с е р л т, оны н осем эуездь л М осы халык казнасын творчестволык жолмен мол 297

пайдалана бьяушде — онын жалпы халыктыгында. К а ­ за к халкынын гасырлар боны санасында корып, шын- далган. елепнен е тш суры пталран асыл угы м дар мен образдар, казакты н ш аруаш ылык турмысына байла- н ы сты сез1к бейнелер! 1лияс поэзиясы нын каны, ажары, керш дей аламыз. М ы с а л ы малмен байланысты урым- дарга сапа-сай алынран темендеп: «Аспаннын тесш арда eMin», «Ж ы нды толкын сузш тЬ, «Козыдай кауын, карбыз кегендеп», «Айырплан аспанда булт кайырып курайлап», «Туйелердей Дркелер», «YflipiH керген куш- к ар а акы рар да ш сш ер», «Ж орра ед1 маймацдаран бакайшары»,— деген сыкылды елец жолдары осыны дэлелдейдь 1лияс творчествосынын кай нар бул а к ке зш щ 6 ipi— оры с эдебиеть Б ул бу л акта н акы н эуел1 А бай аркы - лы нэр алса, кейж орысш а туп нускаларды e3i окып сусы ндайты н болды. Ж и ы р м а сы нш ы ж ы лдары 1лияс орыс классиктержен Пушкин, Лермонтов, Некрасов елендерш аудара бастайды. Отызыншы жылдары Пуш- кинмщ «Гаврилиада», «Евгений Онегин» cekuifli ipi, ке- сек шырармаларын аударып, казак акыны ез поэзиясы у ш ш де ■ кептеген у л п алады. Расы н да у н ш п караган Kicire, 1лияс поэзиясы нда орыс класси ктер ш щ и п acepi- Hiii ж е м ю кеп-ак. А л ешй ез1мен тустас орыс совет ж азу ш ы л ар ы н ы н д а acepi 1лияска аз тиген жок. О л пролетариаттын улы жазушысы М . Горькийдж «Дау- ы лпаз» жы ры н п роза ту р ж д е де, елен тур ж де де аудара- ды. Ocipece, пролетариат акы ндары В. М а яковский мен Д. Бедны йдан кеб1рек тэл!м алып, 1лияс поэзиясынын саяси етюр, нагыз партиялык, халыкгык, азаматтык багыты ньжая туседь Газет талабына сай журналист акы н Д ем ьян Бедны йш е *кундел1кт1 окигаларга удайы ун косып, елендержде эрдайым уптпк, тэрбиелж мак* с атты кездеп отырады. Кызмегкерлер арасындагы тере- ш ш и к, паракорлык сиякты кылыктарды, ауылдагы феодалдык салт, эдет-гурыптын калдыктарын, карак- г ы л ы к пен н адан ды кты н KecipiH, байлар мен молдалар* ды н зиянды эрекеттерж эшкерелеп, сынап, жазуш ы та- лай у ы тты влек, очерк, фельетон жазады. С е й т т , 1лияс творчествосында В. М аяковски й мен Д. Бедный твор- чествосындагы секций ез аллына сатиралык жанр ка- лы птасып, кернекл\" орын тебедь 1лияс Ж а нсупр овты н орыс классиктер!мен кабат, 298

Гейнеден, Гетеден, В. Маяковскийден, Д . Бедныйдан, А. Ж аровтан, И. Уткиннен елендер аударуы онын ду- ние ж у з1 поэзиясына у н*л *п» Унем> уйренуде, 1зденуде бодран акы н екен1н керсетедь 1лияс поэзиясына тэн тары 6 ip зор ерекшелж — • оны н акы нды к е к тн ш д е п esiHAiK ун, л и ри кал ы к леп. Н е жайында, кандай куйде ж ы рласа да, акы н ш ын кешлмен жырлады. Барлык жерде акыннын журек сы­ ры актарылып, ы сты к ce3iMi ж алы н атады. О нда сал- кындык, селкостык яки ж алран сез1м таппайсыз. Д ар а- ш ы лд ы к пен эстетнйлдж лирикасы 1лияска ж ат. «Келес1 кенес кен далам», «Айдалам аркам, аулым», «Асылиа бай кендер1м>, «А сты к ка бай жерлер1м», «Кел, кесем1м», «Мэскеу1м, кем епне 6 i3 м уктаж », « А у ы л келд1 отарба, баурым ж еттщ катарра», «баурым, кен иыкты, тымак- ты», «жасарсын, ж у р т ж асарсы н» деген елен жолдар, немесе: Жоргала, т!л, жоргала! Соргзла. жыр, соргала1 Такылда. Т1Л, такылда! Бупнп улы дуб1рде, Були 6ip сын акынра! Журектег! жалыным Ьупн лаула, лапылда! Кешлдеп буларым, Бупн кайна, лакылда! деген ш ум ак журектщ, тек кан а таза шьщ ырауынан шыруы мумюн. Ja h h c поэзиясына ай ры кш а эр, ажар, acepai куш б е р е т де осы жалы нды , ли ри калы к леп. А д ешй ж азуш ы ны н эрдайым ж аны н тербеткен, поэзия­ сына н е п зп дем берген ш ынайы ce3iM не? О л онын халкын, туран ж ерш шекшз суйген ен ардакты ce3iMi, ол онын сол халкын бакы тка болеген партияга, Мос- KBaFa, улы орыс халкы на деген ен асыл, ен ы сты к сезЬ Mi. Сол себепт1 1лияс Ленин мен к о м м у н и с т партия ту- ралы, с о ц и а л и с т О тан мен халыктардын достыры ту- ралы ка з а к халкынын, ка за к даласы ны н улы езгергс* Tepi туралы жырларанда, салкы н канмен немкурайды жырлай алмайды. Онын кею репн жарып ш ыккан акын­ ды к уншен 6ipae-6ip жалран, ж ат м акам таппайсыз. Эрине, 1лияс еленш ж 6api 6ipnefi MiHci3, м ул т ж а з ш ы ккан емес. О н ы н 1шшде асырыс ж азы лкан яки с э та з ш ыккан элаз, жасык, немесе образдары схемалы, ce3i 299