Қаратаев

ми — методологиялык концепциясы Tepic екенш айта кетпеуге болмайды. Алдымен Сэбиттщ улт мэселеш же- ш ндеп Лениндш кезкарасты Tepic укк ан тарихи кате пш рлерд1 былай койранда, казак байшыл-ултшылдар- дын револю цияга дей!нг1 тулгасы н т у с ш у ш ц @3i кате. С эб и ттщ концепциясы бойынша, револю циядан бурынры ул тш ы лдар мен KefliHri ултш ы лдарды ц арасында жер мен кектей айырма бар сиякты. С эбиттщ керсетушше, оларды к революция алды нда улкен nporpecTiK рол1 бол- ран сиякты. О сы дан келш Ш р ж акы пты ц «Бакытсыз Ж ам ал» романын улкен 6 ip тарихи кезецнщ fleperi деп бекер кортынды жасайды. Содан кейш ултшылдардьщ OMipiH, icTereH icTepiH арты к котермелеу, оларды ц бойы- на си м айты н'касиеттер depin баяндайтын жерлер1 д е ж ок емес. О лардыц кашаннан казак халкына ктеген касты- ры, саткыштыры, кертартпалы ктары THicTi тарихи бай ла. ныстармен толык корсеилмеген. Мунда Сэбит, материа­ лы баи болса да, материалдардан жогары кэтерш п, лениниплдш туррымен дурыс бара, дурыс кортындысын ш ыгара алмаран. MiHe, эдеби сын жумысындагы улкен келел1 ецбек- тер д щ KecKiHi осы сыкылды... Б уд а н 6\\з не керем1з? Б уд а н сол сез болып отырран д э у 1рде сынымыз бен эде- биет тану рылымымыздыц кандай дэреж еде болганын керем1з. С овет ж азуш ыларыны ц О дакты к, К азакста н д ы к 6i- pim ui съ езде pi О р тал ы к партия К ом итетш щ 1932 жыл- ры тарихи каулы сы бойы нш а эдеби ет жумысын кайта куруды ц программасын жэне жана есу жолын белгще. ген тарихи съездер болды. Бул съездерден кейш эде- биет1м1зд1ц саны д а, сапасы д а тез ескенш алдыцры баяндамадан кордш. © судщ коленке жактарын да кер- дш. Ж а с к а з а к сов ет эдеб и етш щ идеялы к багытын кор- р ауда Сэкен Сейфуллин, 1ли я с Ж а н с у г1ров, Сэб ит Му- канов, Рабит Мусрепов сыкылды корнекп жазушыла- рымыздыц атсалы п, коп енбек ciHipreHi б е л г ш . Сын- ш ы ларды н алрашкы буыны нда Р аб б ас Торж анов, 1лияс Кабылов, Хамза Ж усш беков, Молдагали Жолдыбаев, Рахымжан Ж аманкулов, Елж ас Бекенов, Жумагали Сэр секов, Бейсенбай К ен ж ебаевтар корш д1 де- булар- ра отызыншы ж ы лд ар д а К улм ы р за ©тепов, Есмарамбет

Ы смаилов, Зейн Ш ашкин, К аж ы м Ж ¥ малиев> Э л1бек Конратбаевтар косылды. Б улар кейб1р теориялы к ж э- не тэж рибелж кате-кем ш ш ктер1 бола т ур а непзш ен совет эдебиетМ н туррысын куаттап келдк ултшыл- дарра карсы ш ы ры п , соккы 6epin отырды. Сын майда- нындагы KypecTiH калпын, ocipece, М. Ж ум а б а е в пен Абай Кунанбаев поэзиясы туралы, С. Сейфуллиншц «Кызыл ат», «Кызыл сунларлары» туралы, С . М уна нов- тыц «Сулушаш », «Тем1ртасы» туралы болган дискуссия- лардан анык керуге болады. А л ewu осындай даусыз, тубегейл1 табыстармен к а ­ тар, сыннын эл1 де жетпей ж аткан олкылыктары мен ойсыраган кем-KeTiKTepiH этап айтпаска болмайды. Осы кун п сыннын куй-жайына токтап, талдап, сай- ып келгенде корет1шм1з: BipiHmi — сын енбектерш щ колем! де, коятын мэсе- л е а де рецензия шенбершен шыкпайды, мунда жеке жазушыра кен, терен талдау беретш штап тупл , жен! т узу макала д а т а б у киын. Еюнип — жалпы зд еб и етй зд щ арымына, яки онын ш ш деп жеке жанрра тушнд1 бага берерлж не жыл- дык, не дэурлж шолу деген д е атымен жок. Ж ек е жа- зушылардын творчестволык жолын сызып, шырармала- рын б-ip жуйеге салып сынаран монография т уп л , ма- нызды макала д а жок- Ушшнп— эдебиеттщ теориялык проблемаларын ка­ зак материалына суйеп туащ йретш , со ц и а л и с т эс­ тетика мэселелер! мен эдебиеттщ с о ц и а л и с т реализм OfliciH кен урындыратын, к аз а к эдебиетш щ тарихы мен фольклорына дуры с тал д а у 6epin, ж уйеге т у а р е т ш рыл- ми енбектер1 тары жок- Бул сыннын ф а к тЫ аныкта- малары. Енд1 сын ецбектер М ц iuftd сипатына кар асак , мы- наны керем1з: сын Ko6ine науканш ылды ктан арылмай келдг М унда эдеби марлуматтарра тиянакталып мэ- селе рылми, философиялык, партиялык сатыра котерш- мейдк Мэселен, 1лиястын eni поэмасы мен С э б и гп ц «Тем1ртасына» болган сынды алыныз. Алдымен сын­ нын 03i Ж азуш ы лар Одагынын газеттщ н аукан ретшде уйымдастыруы бойынша откен. Сондыктан сыннын колемi газет бетшен, туррысы жай окушынын жещл niKipiHiH куш дэреж есшен аспаган.

«Темфтас» туралы неп зп баяндамашы Лекеров Эз!мбай ж олдас взш щ р о м а н а берген сынын «TeMip- тас» туралы «окушынын заметней» деп атауы жай емес. Шыиында бул «Тем1ртас» туралы жазылган кэ- Д1мп байсалды сын емес, эшейш заметкелер жэне жаман заметкелер, нагыз каулы турш де жазылган. Лекеровтыц заметкелер! романда «синтез жасаура тыр- ы сцандык бар» деп келед1 де, жазушыныц a,iici «тари- хи эмпиризм», «саяси композициясы кеп ойланылма- FaH», «осыньщ 6api келш ш таптагы типтер мен образ- дарда кайшылык турызран» дейдк С онсон кайшылык деп 6ip, eni, уш образды к ондай болмауын санап айтып шырады. Буран карсы Сэбит 63i редактор болып турып, «Э з1мбайра косыла алмай- мын, CyripoB Ракы м партия окуы на усынып отырран «Тем1ртасты» Э з1мбайдыц баралам ауы — ж ещ л кара- ранда жж пплдж , эйтпесе одан да эр Ь деп жауап кайырды. MiHe романга берген Л екеров сынынын да, OFaH берген ж азуш ыны ц TyciHiK ж ауабы ны ц д а сикы осындай. К аз ак эдебиетш де роман ж ацалы к т а, роман мэ- ce.aeci проблема. Сэбиттщ бул прозамен жазылган екшил романы. Сонды ктан осы м эселелердщ бэрш кец, тарихи байланыстармен алга койган сын болмады. Шынында осылай алры сын болса «Тем1ртастьщ» жак- сы жары да, жаман жары да занды турде, сешмд! дэлел- дермен ашылып корсет1лер едн Осыран 6ip табан жуык, романный iiuiHe Kipin сынарысы келген втепов екен. Б!рак, бул д а романды урынып менгере алмай, роман­ ный езш ш Heri3ri езгеш ел!гш тусш бей , былай деп былыктырып койыпты: «романныц H e ra ri каси еп ке- зек действиеге нег1зделген сурет 6epyi» дей отырып, романнын «мынадай басты кем ш ш гш » айткан болады: «TeMipTac емес, элеум еттж flayip Тем !р таска байлан- FaH, 6aFbtHFaH болып шырады». О сы теориясын ©тепов Бей!мбеттш «Азамат Азаматычы» женшде де айтады. «Ром анда барлы к адам дарды ц эрекетц барлы к окира осы А зам атты н басы нда болатын e 3repicTi керсетуге беШмделген, бул anicTi дурыс деуге болмайды. Азамат- ты ц образы на барлы к когамды барындырып Ж1беруге болмайды», дейд1 ол. М ундай теорияны ©тепов кайдан тауып алды екен! Эй, езш ш -ак шыгар! Олай дейтшш, дуние адебиетш д еп роман ул п л ер ш ж аксы бж етш Kici

мундай думбыезд! айтпас едП Э нпм е басынуда емес. Ондай барыну романда болмайды да. Осы айтып отыр- FaH романдарда да жок. Онын у л п сш в теп ов e3i ро­ ман жазып керсетпесе, тарих бйгмейд!. Калай барынса, олай барынсын, poMaiiFa критерий ол емес. К андай кер- кем шырармаиын болса да, онын критерий! шындык (действительность). Шындык болганда, сол шындык кубылыстарыныц (оран ©тепов айткан okhf3 да, ем1р- д щ неше турл1 KepHicrepi де, таби га т KepiHicTepi де юредО коркем образдар аркылы айкын сюжетпен ке- piHyi! Толыгырак, Энгельс се з1мен айтканда, «Т и т ч к жагдайда т и гтк характер» беруде. Ж ардай типтж харак­ тер керсетерлжтей e3i де т и гт к болуы керек. Г огол ьд т «6 л 1 жандардары» Коробочка, Манилов, Собакевич, Ноздрев, Плюигкиндер, яки Гончаровтын О бломовтары ! ешкандай oKHFaFa барынрандар емес, уйд1-уйшде ж аткан помещиктер. Бул шырармалардын кундылыры, кызыктыры дворян ш ындырын типтж характерлерд! ез- .дершщ типтж жардайында алып суреггеуш де. Ендеше «Тем1ртастын» да, «А зам ат Азаматычтын» да к е м ш ш п окигалардын Тем1ртас пен Азаматты н образдары на барынып кетуш де болмас, ©тепов ж олдас, Тем 1ртас пен А заматтын образдары типтж боп шыра бермегеп шьжар, оларды ц алыиган жардайы, ар эла ск ан o k h f3- лары (барынсын-ак дейж ) образдарды т ер е н д е т т тип- TiK erin керсетуге колайсыз алынран ж ардайлар мен окиралар шыгар! О л окигаларды н озара занды, на- нымды байланысы, астаскан iultd б!рлiri нашар шырар. А л, «Тем1ртас», «Азам ат Азаматы чтар» рылми сынды кутш турран ш ьтармалар. Булар женшде осы уакытка дейш жацагы заметкелерден баска магналы сыннын болмауы сын жумысымыздын кандай куйде е к е н д т н , сын макалаларды н сапасы ете томен дэреж еде екен- fliriH байкатады. Сын макалаларды н ш пнде сурж бей- мудф мей, кы зы ры п отырып окитын жаты к, TyciHiKTi, niKipi ашык, коркем Tmfli макала TinTi кездеспейдь Макаланы н imKi мазмуны, niKipi, ойы ете ж алан , ша- FbiH, ycTipT, жабайы келед1'. Мунын ce6e6i де жогарыда айтылран сыншылардын теориялык козкарасынын тарльты, шалалыгы, эдеби сауатсыздыры (са уат л е­ генд! нарыз магнасында алып отырмын). Сыншынын жалпы 6LniMi, эдебиеттж 6iaiMi ж азуш ыдан артык бол- маса, кем болмау керек е к е т жазушылардын да, сын-

шылардын да кол койган маселeci рой. Керкем эдеби- erriK сыншысы болу унпн ж алпы б ш м де жеткШкс!з. Сы н туралы Пушкиншн ni'Kipi каз1р ле езш щ дурысты- fhh жоралтпаран niKip. О л былай дейдк «Сын — керкеменер мен эдебиет шьтармаларында- ры уер к ем д ж пен к ем ш ш ктерд! ашатын р ы л ы м . Онын непз ететЫ : 1) Керкем суретипшн яки жазушынын шьтармасындары жетекнп болран проблемаларды об- ден ж аксы б т у . 2) 0 з тусындары тамаш а онды ку- былыстардын (явление) улп'лерш терен зерттеу, талдап тексер1п. бакылап отыру... Квркеменерге суйккендш ж'ок жепде сын ж ок: квпкем суретпен таныскыныз келе ме? Ендеше керкем супетш Ы сую ге тыпысыныз. онын ш ьтаомалары нан эд ем ш к 1здешз дейд! Винкелман». Б 1зде эдебиеттен хабары шамалы адамдардын сын- д а кандай нэтиже шырарранын Kepin келем!з. Лекеров жолластын Абай шырармалары мен Сэбит шырапмалапы- нан капитялдыктан баска тук керкемдтк таба алмауына, эрине, Абай мен Сэб и т KiHa.ni емее. Сондыктан шырарма, нын керкем дж сапасынын nci мурнына бармайтын сын- шылар шырарманы не мактап. жаксылап. не жамандап жарытпай шерменде болады. Ал, енд1 api эдебиеттен, api баска са л ад а н хабарсы з болып турып. сыншы болрысы келуден артык биш аралы к болады дей п з бе? О ндай сын­ шы туры п алып, «эй, осыны 6ip ондырмай сойсам», болмаса «кел, езш 6ip мактайыншы» деген талаппен гске к|'р1седь Осы кеудемен в тебай д ы н сыншысы сонры «П у­ лемет» жинарындары елен держ сычамакш ы болыпты. М акаласы н «втебай ды н поззиясы туралы» деп атапты. Алдымен ол втебайды н бурынгы елендетннш кемшЫк- TepiHe т октам ак болады. О л в тебай д ы н «Таза гул» деген елеш нщ мына жерш алады. 6 6«Бакшада талай гулд| Tepin ед1м, HicKen ipTe- ipie Kepin ед!м, Журек ойнап, кумартып алып кашып, BipiH керсем 6ipiHe жерй< ед<м. Гулден гулге конумен кун внизу— Журепме уэде 6epin ед1М, Айнымайт деп nici барлык гулдщ, Табылмастай тазасын Kepin ед1м. Таза гулге жолыктым табылмайтын, Ещп осыдан айрылмай керге шрем». Осыны сы ншы калай сынайды дещ з. Тындай калыныз: «Диалектиканын бэр! сарымша ж уг !р т ту- 54

рады, бор! езгерш турады» деген заны бойынша, бул да ecKi, бул да кате ninip. вй ткеш , адам га 6yriH ж аксы , ер- тен ж аман, бупн KOpiKTi, ептен кооюшз. буп н унаган, ертен унамсыз foh». Б!ршипден, «Диалектика сагымш а ж уп р ю турады» легенд! осы сыншыдан е ст Ы к . Еюннп- ден, сьшда мундай бишаралыкты туа ж ур е коргешм! Ушший, «адамга буп н ж аксы, ертен ж аман, бу п н керю - т1, ертен KepiKci3, 6yriH унаган, ертен унам сы з foh» деген жабайы кортындыны сорлы сыншы кайдан шыгарды екен. А л енд1 сыншынын м актаган ж ерш е келелж . Ол мактауын сонил жинагы «Пулеметте» ондай ecKi сарын, кате niKip жок. «Ж аз жырлаймын», « в л ен жы- рым», «Сершлу», «Ак кайын» деген сыршылдык влен- деп деуге болады дейдь Сосын соган дэлел ретшде «Жаз жыры», «Ак ку» деген ею еленнен ею узю д1 келтБ pefli де. бул елещ пн 6opi де «opi эдем ь сыршыл влен- дер» деп озш щ сыншылык куйры кш асын ж алгайды . Баска тук айтпайды. Ал, барлык жаксы деген елен- дершен шыгарган жалгыз кортындысы мще осы. «Рас, ©тебайдын щыгармасынын жалпы санын алганда мун­ дай жанаша ж азы лган сыршыл елендеп аз. О л eHfliri жерде осындай сыршыл олекдерд|' кебейтумен 6ipre, сапасын да артты ру керек. ©те шебер, ете квркем етш жазу керек. Жазушылар Одагынын жана лирика ж асау жош ндеп уранын орындау керек». Барлы к сыннын бол­ таны осы. Мынанын шюршздшш се з етш ж атпаймын. Мундай сын ул п л ер ш щ куны айтпай-ак б е л г ш . Б 1зде 6ipeH-capaH ж азуш ылардын ж еке катесш к у- Tin, жатып атарлык ютейтш сыншылар д а ж ок емес. Эрине катеш дурыс, тез Kepin отырса бул вте керек сын. BipaK, одебиетке белсене катысып, ж аксы-ж аман- ды катар корудщ орнына Кудайбергенов кусап, тыш- кан андыган мысык сыкылды, барлы к андыганы 6ipeH- саран жазушы болып «арманы» соларга соккы беру бол- са, ондай сыннын тершке апаратын д а ж апл бар. Сын жумысынын сапасы томен жатканы сыннын жанрга жжтелш беШмделмеУшен де байкауга болады. Проза, поэма, роман, таил баска жанр, тур проблема- ларын ашалап. эркайсысын келем1не, озгешелМ не икем- деп сы нау кемде-кем ушырас.ады. Бул ж енде тек театр драматургиясын айтуга болады. BipaK, мунда да мэдениегп, манызды, отюр рецензиялар коп кездес-

пейдь Драматургиянын. езш е тэн ерекшелштер1 бул сында да сактала бермейдк Пьеса болеанда драмалык пьеса, музыкалы пьеса, опера либреттосы — мунын бэрш ш сынын 6ipiH-6ipiHen айыру киын. Театр сынынын езгешел!г1 пьесаны артистердщ ойнауында FaHa дел тусш ш , ж алпы д рам ал ы к езгеш елш терш TinTi ескер- мейтшдер кеп. Мзселен, Р аббасты ц «К,азак эдебиет!» газетш де былтырры ш ы ккан «Ж албыр» туралы жаз- Fau eKi етектей макаласы нан осыны к е р е аз . Парыксыз, жалпы образдарды ж агалатып мшездей бередк Олар- дыц кандай жагдайда, кандай шеберлжпен бершгеш жайлы 6ip ауыз сез айтпайды. Э дебиеттщ вте улкен саласы б 1зде аударм а ж ум ы ­ сы болса, сын аударм аны да ая кка коя алмай келедк Di3 аударм а жумысынып принциптерш талкыра салып, тэж рибесш танура, сейтш аударманын сапалы болып, 6i3flin тум а эдебиет!м1зге косылуына аударм а сыны- ньщ мэш тш жетюЫз. Ж олдастар! Пленумнын кешлш ете катты аудара- тын 6ip кем!с мэселе мы нау. Сын эдебиеттег1 6apFa та л д а у 6epin. бардан кортынды шыгарумен 6ipre эдеби­ еттщ саяси-идеалык, творчестволык багытын белгшейтш. бул женшде жетекпп болатын белсенд1 уйымдастырушы бол у керек кон. Бул мшдетш де сын орындай алмай кел- дк А лды нры айткан талдау, шолу мшдетш аткара алма- FaH сын, эрине, cohfu м ш д егп де атк ар а ал м акш ы емес. Керкем эдебиеттег! Ka3ipri кептеген кемпллштердш туп тамырын тауып керсетш, м езгш нде багыт 6epin отырма- ды. Байкасак, кем ш ш ктщ день шынында, жазушылар- дьщ eMipfli iiiiTi-тысты ж аксы бш м еуш де ж атк ан тэр1здь Буран eMipfli бш у, мэдениегп кетеру дегенд1 ней 6ip жа- зушыларымыздыц кабинетте'отырып ж ал ан угы нуы себеп емес пе? А й та кету ж ен. б 1здш сын — neri3ri э д к социа­ листок реализм м эсел еа мен б'вдщ жазуш ы лары м ызга кеп KecipiH THri3in келген керкем эдебиеттщ ж ауы — н а­ турализм мэселесш кан агаттанарл ы к етш угы нды ра ал- мады. Б ул ар ж еш нде не абстракт! формула айтылды да, не сыншьша унам аган ш ы гармалардын 6api натурализм делш дк Натурализм мен формализмге карсы курес «П равдада» катты к етер Ы п , оны букш одакта эде- биет журтшыльшы кен талкы лап ж аткан да, б13дш сынныц б1рнеше ай томата туйык ундемей отырып калуы эшейш емес ед!. Осынын e3i сыннын тёориялык

дэрежесппц кандай куйде екенш керсетп. « С о ц и ал и ст Казакстан» газеп мен «К азак эдебиеи» неге ундемей- ан д ер деп туртк:леп коймаган сон ылажсыз 6ipep ма­ кала басылды. BipaK одан кунарлы нэтиже шыга кой- гап жок. Съезден кейш эдебиетте, acipece, поэзия кеп 1здену, есу жолында келе ж аткан жанр. С ю ж етп ipi поэмалар мен Ka3ipri терец бай SMipre сунгш , элеуметтж удкен мэн! бар такырыптарды тандап алып, асыл, етю р, уш- кыр жырлар, елевдер. ж азу поэзиянын ец кур м егп мш- детж ен саналады . Ж амбылдан бастап б 1зд ш халы к акындарымыздын, жазушы-акындарымыздын кеп ш ш п осы дуры с ж олда. Халыктын улы несем! Ленин туралы, заманнын айнасы, ipi документ! сов е ти к конституция т у ­ ралы жэне елдщ атакты ерлер1. болыневиктер1 Чапаев, Фурманов, Ворошилов, Киров, Орджоникидзеге, ушкыш- тар мен моряктар, стахановш ы лар мен Кызыл Армия жауынгерлерже арналган жалынды, онды елен-жырлар- мен кабат, халы к душпандары туралы уытты, ызалы елендер Typiniii тууы поэзиянын ж аксы лы к KepiHicrepi. BipaK, осымен катар кейб1р акы ндары мы зда поэзия мэселесж, ocipece, лирика деген мэселеш Tepic тус ш у - ш ш к бар. Саби т жолдас eKi-уш кн л н щ аты н атады. Б у- ларга ж ана жаза бастаган ж ас акындардан да ко- сылатыны бар. Бул «таза лириканы» куйттеу, саясаттан ж ы р ак ж уру, yriTm i болуды н 63iH «акы н ды гы н а» кем- д ж деп с ан ау сарыны. Б ул ар д ы ц eMipfli бж м ей тж ш Сэкен жаксы айтты. Ол мэселенщ 6ip жагы. О ны ц ус- тж е буларды ц устаган багы ты Tepic. Б у л а р м ына бетж - де iiuKi детальдарын бж е беруд1 ездерже каж е т деп бжмейтж сиякты. Булар «лириктер», сондыктан; елен- HiH ж у ан ортасында ездер! болу керек. Б ул а р г а eMip AereniMi3 KypecTiH, ки ы н ды к ж енудж , ecKi eMipfliH са- надагы, психологиядагы, турмыстагы онбаран калдык- тары нан 6ipTe-6ipTe арылудын, ж а у 6iTKeHHiH карсы- ласып ж ан таласкан кезеншщ ж анды GMipi емес, тек omefiin 6ip жылы, ж умсак, мвлд!р, т э т п идиллия ягни мещандардын киял кы латы н «уж магы». Б ул ем1рде акындардыц квлге батып, булакка барып, тау арасы- на барып, бакш алар арасында ж у р ж бул бул ку ска «нэзж» yHiH косып, «ж ы ры н Torin», с о зж ж балы н тамы- зудан баска, «жар тесегжде ж атудан» баска тук ж ок Tapisfli. 57

М уны айтудагы м аксат осы Tepic сарынмен байла- нысты CHHFa токтау едг; сын ж ас акындардын осындай тогышарлык лирикасыныц к а т е л т н кезш де ескерте ал- маран едь Сын жалпы саяси поэзиянын, Ka3ipri eMipain адамдарын керсететш келел1 поэзиянын туын квтере алмады. Б ул ж ерде айта кетет!н тары 6ip-e«i сез. Bip i сын- нын жазуш ылармен гстесетш жумысы. ЕкжпйЫ жазу- шылардын сын ж умысына каты суы . EKevi езара вте тыры з байланысты. Kepin отырсындар, б1здш сын жа- зушыларра acipece ж ас жазушыларра акылшы, тэрбие- ini бола алмай келедь А удан , областан бастап, влкелж газет-журналдарда ж ас жазушылардын толып жаткан влен. энпмелер! шырады. Осынын 6ipae 6ipiH сы нрэ са- лып, ж аска жэрдем ету деген, жаксысын журтшылыкка танту деген тштен жоктын касы. Ж ас жазушылар мундай сынра сусап отыр. Ж а с талантты дер кезшде квре бш у, колтыктап, демей бш у, ceftTin одан таганды корнем соз шебергн баулып шырару — эдебиет сыныньщ KypMerri мш деть Б ул ж ауапты м ш д е гп сын алдары жерде катты долга алган жон. А л енд! ж азуш ы л арды н сы н рэ катысуы н алатын бол- сак, мунда да айтарлы к соз аз емес. Б1зде сынра Сэбит, THin-к аш ы п каты ска н М у х тар , анда-санда 1лияс. Сы- нымызды Ka3ipri *куйшен квтеру ymiH сынра алдымен ipi ж азу ш ы л ар д ы н бастап Kipicyi каж ет. Дурысында, 6i3fliH жазуш ы лары м ызды н сынга жумыла, белсене каты сп ай ке л у ш щ улкен ce6e6i — 6i3fliH ортамызда бо ль ш е ви кп к сын мен езара сыннын, MiHiMi3fli коре тура, сол Miiifli сы нап ж ондеуге кен катыспай келд1, жэр- демдесу колдан келе тур а ундедш. б з а р а сынды айтса ко ш л кал ад ы дедш, ж ж п п л д ж козады деген Tepic туЫ- Hii<Te де болдык. М ун ы м е н сы нга да, эдебиетке де, жеке басымызга да пайда болмады. Д униеж уз1 эдеби ет1 тарихынан бьлем1з жазушылар кашан да болса сыннын алдынгы шебшде эрекеттер штейдь ¥лы шеберлердш корнем соз шыгармаларымен катар эдебиетте эстетикалы к асыл ой-пш рлерК сын ж эне публицистика енбектерш щ онды улплер1 калып отырады. Ш ынында да, коркем шыгарманын не касиетш ш бо- pi б аскад ан д а rep i ж азуш ы га ж аксы р ак vopiHeTiHi

анык КОЙ. Сондыктан сынымыздын epici мен epeciH кв- теру ушж тэжрибел! акын, жазушыларымыздын кен ат са.пысуы каж ет-ак. Ж эне осылай бояатынына cenriMi3 де келед!. Ж олдасгар! Сын жумысындагы кем-neTik, олкы жат- кан жактарды баса айтканда, кол жеткен табыстардыц кунын Tycipy ойымызда жок. К азак совет эдебиетшш буыш>1 беюмеген балгын ж ас шарында эдебиет сыны- нын осу icine, касарыскан душпандарра карсы куреске ciiiipren екбеп улкен eaeni даусыз. Эйткенмен, каз1р мына пленумда 6i3 табы стар мен ж еиспктерд! Ti3in, 6ip-6ipiMi3re жатымды, жайлы мак- тау сездер айткалы жиналып отырмарандыктан бугш п тацдагы партия нускараи манызды мшдеттердк каза к эдебиен сынынын будан былай д а дами TycyiHiH шар- ты ecenTi мэселелерд1 байсалды турде. сабы рмен, сал- макпен талдап, талкылау керек деп бш п м . Ол yuiiH кебше-квп аякка шырмау салып келген кате- кемшЫктер.н каттырак айтып, солардан арылу аркылы рана алдары мшдеттерд! аброймен орындап uibiFy мум- К|‘и скенше мыктап кешл аудару керек болды. Эдебиет сыны, керкемвнер мен театр сыны идеоло­ гия майданынын манызды саласынын 6ipi, коммунисток корам орнату ymin ж урш ж аткан улы KypecTi бейнелей- Т1н келел1 совет эдебиеин дамытудары партиянын ен OTKip куралы. Эдебиет сынынын кешехплдеп артта кал ган куш н не- рурлым тез жендесек, сорурлым ол 93iHiH осы жетекгш- .niK ролin жаксы аткарар e.ai де, эдебиетнн кен канат жайып дамуына, карыштап ecyiHe демесш болар efli дейм1з. К оммуниста партиянын басшылыры мен камкорлы- FbiiibiH аркасында казак эдебиет сынынын ж етш п , бар- лык киындыктарды жеиш шыруына, рсспубликамыздын эдеби OMipinae THicTi орнын алуына толык жардай бар. Mine, сондыктан да 6i3 кате.д!ктерд1 буркемейм1з, кайта батыл, тура айтып сынаймыз, ойткен! кате-кем- ш т к т е н 6i3 корыкпаймыз, оны жою yuiiH б!зде куш ж еткМ кт!. С о ве ти к сыннын да, эдебиетнн де мызгы м ас Tiperi оныц партиялык, идеялык, халыктык, социалисик гума­ низм принциптер!не непзделедг 59

Осы принциптерд! бетке устап, социалиста реализм эд1сш т у етш квтерген к аз а к эдебиет сыны Совет эде- биетМн,' сэра жолынан ауыткудын кандай тур1мен болса да катты куресе отырып, улы партиямыздыц даналык басшылыгымен все бередь нырая бередк шынлалып шы- iibiFa беред1 деп сенем!3.

ТАРЫ ДА «КЫЗЫЛ СУНКАРЛАР» ТУРАЛ Ы «Кызыл суккарлар» туралы жазран Тогжанов мака- ласынын пайдалы жары — ол осы пьеса женш де сынныц кебеюше камшы болды. Ka3ip пьеса туралы коп пш р - лер к е т е р т п отыр. BipaK, осындары 6ip к е м ш Ы к — сыншылардык Ke6i Торжановтын баттиып турран кате- терш керсетем деп, пьесара ездерш ш накты кезкарас- тарын толык айта алмай калган тэр 1здк Д уры сы нда, ^Торжановтын макаласын талкы га салумен пьеса жен- делмейдь Сондыктан, алдымен пьесаныц e3i сез болуы керек жэне пьесара Торжановтын таптанды жолымеи бармай, одан тыс тын жолмен барып, тык козкараспен кар ау кажет. Неге десещз, Торжановтын сынында алып отырран жолы — уйренипкп жол. Эдебиет мэселелершде онын баяры салган механистж кезы ш ректерш щ эл1 кун- ге туспегенш 6i3 онын бул макаласы нда да. Абай т у р а ­ лы ж азгандарында да керш отырмыз. Ендеше, Раббас- |тын эдебиет езгешел1гше кез ж ум байлык етш диалекти- [кадан жы рак, езш ш дайын дардылы елшеу1ш схемасын ала жуг1ргенше танданатын ештеке жок. «Мына туйенш Myfii3i кайда» деген сыкылды андау- сыз суракпен пьесара Min такпай, эуел! пьесаныц нарыз niuiiiiin алсак, «Кызыл суккарлар» ce3ci3 6i3re керек пьеса. Бул женшде жазушынын саяси барытыпан улкен агаттык 1здеу орынсыз талап. «Кызыл суккарлар» ка- зактыц советпк ж ас эдебиетшщ алрашкы жылдардары кернекп табыстарынын 6ipi. «Кызыл сункарлар» 14 жыл бойы койылып, бую л Казакстанга б е л г ш болган пьеса. Биылры кайта ж ендеушде Сэкен пьесанын бурынры саяси-идеялык курылысын жанрырткан жок, тек жана

косымша Kepimcrep юрпздй Ондары жазушынын ойы Keii6ip уй турмыстарымыц суретш ашырырак, образда- рын мшез-кулык жарынан терешрек етш керсету. Ещип мэселе, Mini, жазушы алран окирасында сан жарынан тары не калдырып Kerri болмай, сол окираны, болмысты ол к ал ай керсегп болу керек. «Кызыл сункарлар» Ка- закстандагы О ктябрь револгациясынын тарихын керсе- TeTiH оку штабы емес, эдебиет шырармасы. Эдебиет шырармасына коятын талап, тарихи марлуматтардыц 6api калай самсап сахнада KOpiHyi емес, жазушынын eai тандап, ез! калап алган екйрдщ болмыс шыидыры, денгелек о к р а с ы ашык KepiHreH бе, онысы растыкка ж ата ма, осы сурет, осы ж ардайда, осы колемде ти птк пе, мына к е рш сш д е оныц растырына окушы нанарлык- тай шебер, керкем бермген бе? Эдебиет сынына керек шек осы. М аркс пен Э н гел ьса к замандас жазушыларын сына- рандары принцип! осы жоне Лениншц Толстойды орыс революциясыныц айнасы дегендеп ойы, Толстой орыс революциясынын схемасын берд1 дегенднс емес. Ipi кай* шылыктарды, орыс революциясынын i<eft6ip басты мэсе-, лелерш айнара тушргендей данышпандыкпен ашык кер- се гп дегендж еда. Эрине, жазуш ы тап душпаны болса, шырармасында эдеш каскунемдж eTin отырса, онын шыгармасын тал- KbiFa салып, н уск ау, кенес айтып отырмас едак, онын ж ур т алдында сумдырын, арамдырын ашар ед!к. Ал, ез жазушымыздыц тэжрибес'шде шамалы кателер болса, оны таякпен, жудырыкпен жендеуге болмайды, TyciniKTi, дэлелдц ж олдасты к езара сын аркылы жэрдемдесумен ж ендеуге болады. Тогж анов «Кызыл суккарларды» сы- наганда оны оку штабы орнында алып, Казакстандары буш л пролетариат революциясын керсетпейдь ендеше «тарихты ыластагандык», Еркебулан интеллигент, акын, Казакстандары бушл революция козгалысынын KeceMi (?) болады жэне Q3i каза к интеллигент!, казакты алра койып, орыс пролетариатынын басшылырына киянат кылды, казак енбекцйлерш н революция кимылыныц тарихын бурмалады деп байбалам салуы — 6ipiHUii бул мэселелерде ез т у с ш п ш ц Tepic, булдыр екенш керсете- д к Ек!нш]' э л п айткан ж олдасты к болывевиктж езара сынныц, эдебиет сыиынын мшдетш Раббастыц эл! кунге дейш урынбаранын керсетедк

Сэкеннщ алган окирасы Казакстандары бую л рево­ люция козгалысы емес, сол улы С о ц и а л и с т революция - ныц 6ip белшеп, 6ip узш д1 KepiHici, дурысын айтканда, ол улы революцияныц алыстары 6ip ул т ауданында дайындалуы, улы жолдары «тар жол, тайрак кешудщ» 6ip киын кезещ. Бул ж алпак схемара тура келмейд1 де, кенбейд! де, пьесаныц кем ш ш гш керсетем деген сыншы ез «такырыбыныц» мелшерш усынбай, алынган такы - рыптыц мелшершен аттануы керек. С о н д а — «Кызыл сункарлардын» накты кемшшктер1 ашык. байкалады. Пьесаныц фабуласы мына сиякты: бурын Совдеп коми­ тет! орнаран каланы кайтадан Колчак басып алады, Совдептщ басшыларын, мушелерш устап жауып жа- тады. Бул кызыл сункарларра карсы актар, алаш-ордашы- лар, казактыц бай-болыстары 6ipirin куш жумсайды. Ж азушы осы, eKi тарихи карам а-карсы куш тщ (револю­ ция Kymi мен революцияга карсы куш) KypeciH, 6ipiMeH 6ipiHi« 6iTiMci3 тартысын K®pceTKici келген: ж а з у ­ шы, 6ip жарынан, лагердеп кызыл сункарлардьщ ерль riH, каж ы м ас кайратын, 6ipfliriH керсетпекип болран, eKiHmi жарынан, каланы аярымен таптап ауыз ж ал аскан Колчак, алаш-орда бандиттершщ ылас, айуандык, уят- сыз кылыктарын эйплемекип болган. Сонымен катар жазушы — улы интернационалдык пролетариат рево- люциясынын максатында 6ipiKKeH эр улттан куралган Кызыл сункарлардын тап ж аулары на карсы Tipecin, олардыц зорлык-зомбылыктарын басынан Keiuipin, жа- ца куреске бел байлап шыккан кезешн KepceTKici келген болу керек. Ж азушынын пьесадагы максаты, ба- рыты Mine осы. Ал, пьеса осы максаттан шыра алды ма? Э нпм е осында. Бул жешнде б1здшше 6ipa3 эрекеттер ж асалган, Бэйдшдэнш атаман офицершщ колынан ая- нышты aniMi, осымен байланысты Еркебулан, З ахар, Несеров, Ж агпар, Шнейдер, Акметкали тары баскала- рыныц осы турасында катты ызаланып, кайраттарына MiHyi, сешмдерш арттыру, революционердщ интерна­ ционалдык 6ipniri, олардары революция iciHe бершген- Д1к, беюмдш, турактылы к — муныц 6api озж ш е эл п мак- сатка карай революция кушш керсету ушш алынеан нэрселер. Сонымен 6ipre кедей кызы Жэниянын алаш- орда офицерш 0лт1руц Жэнияны Еркебулан, Ж а т а р л а р анык б!лмей, оиы бузылран кыз деп келеке кылса да,

онын кызылдар yiuin кызмет e iyi, жаны ашып ж ак бо- луы, Ж екейдщ, Еркебулан, Захар, Акметкалид! босатып алуы — булар да революция батырларыныц тмектес, жактастарыныц кимылын керсетуге алынран корнем куралдар. П ролетариат революциясыныц улы идеясы барлы к улттарды ц ецбекшшер! б1рлескен куресте icne асып отырды. П ролетариат революциясына орыс проле- тариатыныц басшылык eTyiHin аркасыида улт револю- ционерлершщ кадрлары дайындалды. Олар пролета­ риат диктатурасы yiuin куресть Пьесадагы басты кем ш ш к, MiHe осы барыгтары кейшкердщ образдары дурыс алынса д а айцын керсетшмегендцшде, Еркебулан, З ахар, Нестеров, Ж арпарларды к образдары 6ip келю, сурпялт болып нашар шыккан. Булай болуында ею тур- .ii себеп бар: 6ipi, револю ционерлердщ ооразын ашык, жаркын етш керсететш юкерлж кимыл-эрекет жок, пье- садагы адам дар ic аркылы керсетитмей, соз устш де кор- с е т г е н . Турмеде отырран револю ционерлердт сырттары куреспен, журтшылыкпеи байланысы байкалмайды. K yu m ceniM, 6epiK тиянактары ж ок. Сондыктан д а Ерке- буланныц коз1не, терезеден караранда е з Ы н суйетш кызы рана тусед!. Сол кыз 6ip турл1 бостандыктыц, ад ам гер ш ш ктщ бей н еа бои поршеди сол рана олардык енсесш кетередй Сонсоц ж азушыныц алган жардайыныц 03i колайсыз. Окира, эрекет, характер жардайра карай болады foil Ал, революционерлер Teric турмеге тус!п, енебойы тек сол ж абулы турме жардайыида алынран соц, эрине, он- да бэлендей кимыл, уйы мдаскан табанды ic етуге мум- кiидiк аз. Сыртпен тж десш , хабарласы п, yM irri icne тиянакталып отырмарандыктан, турм едеп ю ал е р д щ ал- дымен революционерлш ерл!г! коршбей, 6ip жыл отыр- FaH туткындардын. кец!л куш, сез!м кубылыстары гака KopineTin ce6e6i осы. Сыншылардын революционерлер образына ырза болмайтын ce6e6i де осы. BipaK, осыдан Ke.nin Fa6 6 ac сыкылды, булар интеллигенгпгшен осылай деп, Рабит сыкылды, булар у с а к байшылдыгынан осы­ лай деп, оцай кортынды шырарудыц орны жок. Ж эне пьесанын женделуше мундай жарлыктыц жанасымды пайдасы д а ж ок. Ж азуш ы ра жзрдемдесем деген сыншы осы образдардыц неге булан солрын, сургылт болып шыккан себебш корсету ксрек. Ол себеп, б!зд!нше, жа- зушынын к аз а к интеллигентж, майда байшыл рево-

люцйонерш революциянын KeceMi кылрысы пел ген «те-’ pic* ниетшде емес, жазушынын драмалык кемшшгшде. ¥лт ауданында тапты к максаттын манында Ti3e косып революция yrniH курескен эр улттын юсьперш корсетем. деген езж щ дурыс ниетш жазушы пьесада кою окигамен spin, туйш бере алмаран. Сондыктан революционерлердщ iciHeii керермендер жанды, OTKip драм ал ы к эсер ал а ал- майды, содан барып онын себебш OKipeK сыншылар вз ойынан 1здейд1, nbecaFa е з д е р ш н уй р еш ш кп тацбасын басып калады . Ж азуш ы нын кешпкерлерд1 д аралап, эр- кайсысынын жеке езгешел1ктер1мен керсетем деген i д у ­ рыс, талабынан д а коп Tepic нэтижелер шыккан. Эрб|р образдын нагыз характерл1 nimiHiH айрыкша керсетудщ орнына уак-туйек нэрселер аралап кеткен. О лар ком- ! мунистер образынын тишн аныктамайды, кайга куцпрт тарткызады, кейде бурып та турады. Мысалы: iieMic ре- ! волюционер! Ш нейдердщ «Колбаса» туралы киялы, inti бузылып ыдыс 1здеулерр, онын т ш н д е п ораш тыктар пье­ сада орынсыз алынран. Керермендерд1 булай к у л д ф у д т TinTi neperi жок. М аштайда нагыз байды, керек болган ж ерде ез ба- сыныц камын тап Kypeci, капиталистер, помещиктер, ка- i зак байларыныи муддесше барындыратын байдын кейш бершген. Олар кебшесе сауы к ж асап, ар ак iuie отырып, ез icTepiH ютей отырады. Д арабай, Телеутай, Маштай- лардын irny устшдег1 «Ак бекал » ж енш деп кецестерь I нен, олардын перде жабыларда, комендант, жергшктп I халык кызылдарды суйейдц мен сендерд1 халы ктын т ут : к асы д еп cen in ед1м д еген сезш е б ерген TyciniKTepiHeH [ оларды н бетш толы к керуге болады. Д ар абай , Телеутай, LLiiKipe, М аш тайлар Совдептщ барып турран жаулары, олар Ж умаш , Бэйдьпдэш Кол- чактын офицерлерше устап береди СовдепД ж актауш ы- ларра актын офицерлершен де солар катан тиедь Мшеки булардан казак байларынын, алаш-ордашылардын, бо- лыстардын калын кеп ш ш кп калайша канагандыкта- ры, халы к муддесш таптаганды ктары керш едц Автор- дын пьесаны тузеу уетшде коскан картиналары солар- Дын турмыс, моральдарынын ipin-utipin 6iTKeHfliriH, канаушылар табына табиги нэрсе, em6ip мэншз пасык, бузыктыкка белшесшен баткан, келешег1 ж ок, адамдык бейнелер1 эбден жогалып бггкен турмыстарып керсету yrniH алынран сеюлдй BipaK алдына койган максатта-

рын автор толык орындап шыра алмаран. Маштайдын бузы к эйел! М айира мен коменданттын ж урюш корсету, алаш-орда офицер! Ш ш р ен щ мае болып ж урш сойле- ген сездер1, Ж екейге соктыра 6ep y i, батырак, Эбеннщ орынсыз калж актары — мше осынын 6api де адамды жалыктыратын KepiHicTep. Пьесанын драмалык касиетш кемпетш , коруиллердщ иазарын пьесанын н еп зп жуй- ес1нен аударып экететш, революцията карсы элементтер- дщ ниетш айкын керуге буркеу болатын кемшшктер. Пьесанын т ш н д е п шубарлы к та пьесанын осы жерле- рш деп окиталарта байланысты. Сондыктан д а пьесанын осы жерлерш кыскартып, онын орнына eni жактын куресш толык корсететш KepiHicTep Kipri3reH дурыс. Bi3 «Кызыл суккарлардын» тек непзп кемшшктерш рана керсетпекитпз. Булар: пьесада ic-эрекет, образда- ры OMipre жанасымсыз, ж ансыз, турмыс керМ стершде ycTipiriK бар. Драмалык. ж ары у й л е а м а з, колдан жаса- рандай KepiHin турады. Ж орарыда айтылран кемш ш ктер пьесаны ойлана отырып, толык кайта тузеп шыруды керек етедк Тузеген- де алдымен пьесанын драмалык жэрын кушейту керек. П ьесаны к ерека з, OMipre ж анасымсыз коршетерден арылту керек. Расын айту керек, Рабиттщ макаласы- нан онды-солды езж ен езгенщ бэрш балараттараннан баска пьесаны жондеуге деген eui6ip пайдалы пйбрш 03iMi3 таба алмадык. Раби тпн принципа творчестволык сын керек деген ураны дурыс, 6ipaK принцишшл сыншы пьесаны да, сыншыларды да «!ске аскысыз» кылып ке- л т айы птау уш м ш ш аярында, пьесаны жондеуге эбден болады деген. ©зше кайшы келеин ж ум сак кортынды- сын кандай принципке жаткызуды тары бжмедш.

Орыстык данкты сыншысы Добролюбов 6ip макала- сында халык эдебиетшщ касиеттерш айта келш былай дептк «Б 1здщ ойымызша ол (халы к эдебиет1, М. К,.) б1здщ халкымызда ертеден 6epi курдель ipi пайдалы ici учли кеп куш сакталып келгендш не дэлел ж эне оны халыктын табири тын жолмен ecin кетуш е бурыннын езш де уйткы болгандырына дэлел». | Тапкыш сыншы халык эдебиет1 аркылы улы орыс |халкынын бойында сакталран ipi куш-кайраты мен орыс халкынын улкен болашарын байкады, халы к эдебиет1 халыктын nimiHiH, KecKiHiH керсететш тарихи турмыс, |екбек куй! мен онын барлык бойра сшген жаксы каси- errepiH жинап керсететш айна екенш аныктады. Мше, I 6i3 каза к халык, эдебиетше де осылай кар асак, 6i3re I коп мэселенщ 6eTi ашылмакшы. К азак фольклоры ен бай фольклордын 6ipi. Б;з мунын вшпес улплершен казак халкынын еткендеп басынан кеилрген ipi турмыс кезендер1 мен улкен ерлш кимылдарынын 6efiiHeciH KepeMi3, казак халкынын бойында тарихи сакталран елдж касиет, асыл урыктын дэнш табамыз. К аз ак хал­ кынын бул Kacnerrepi соц и али ста революция болмаса, узак сакталмас едь Орыстын отаршыл империалистерь мен д}зе косып казактын байлары, болыстары, молдала- ры, шынжыр балак, ш убар TocTepi каза к халкын iurri- тысты жегщей жеп, онын елдншен айырура айналып едь К азак халкынын бакытына пролетариат революциясы туып, казак халкы орыс жумысшы табынын, орыс боль-

ш евиктершн басшылык кемепмен жарык соц и али ст жолра тусп . К азак елшщ тук болашагы жок деп журген алаш-ордашылардын арам ниегп сездер1 эд1ра калып, казак халкы улы куресте бурын ж елкесше Minin келген еж ел п ж ау кос алаяк байлары мен олардын ултшыл куш жтерше ел п р е соккы 6epin, Лениннщ ул т саясаты KyHiHiii жылы -ш уак сэулес'шен нурланып, ж ана бакыт- ты с о ц и а л и с т eMipre не болды. Фольклор сыкылды ет- кендег! кымбатты халы к мурасын ултшыл тап жаулары- нын бурмалап, иемденш, вздерш ц душпандык макса- тына пайдалангысы келген арам пирылына жол бермей есейген, жанрырран к аз а к ел1 халы к творчеств'осыныц асыл казнасынык юлтш вз колына алып отыр; оныц кен ■ байльтын Typi ултты к, мазмуны соц и али ста ж ана мэ- дениеттж пайдасына асырып отыр. Бул жаца социал­ и с т а мэдениетт1 керкейту ушш нагыз дурыс — Лениндж ж ол. Keuieri Москвадары орден алран Грузия е л ш т опе­ ра, балет театырыныц ескен жолы да осы халы к творчсствосымен сусындап е су жолы. Б ул ж енде сонры уш-торт жылдыц ш ш де орасан тез ескен ж ас казак музыка театрыныц д а керемет улкен табыстарынын ал- .дымен сол казакты к халы к творчествосыныц ж уан ту- б!рлер!мен тамырланып жатканы н айту керек. Музыка театрыныц а д е п т адымы ел аузындары поэманыц сю- жетшен алып жазран «Айман — Шолпаннан» басталды. OFan ж ал гаса 6i3 сакы нада «Кыз Ж 1бект1» кердж . Бул •ею постановка да журтка тамаш а унады, керкеменерГ м1зге улкен ж ацалы к енг1здц ец бердц ж ацадан операра ж ол сызды. «Айман— Ш олпан» мен «Кыз Ж 1бектщ» сон. ;дай тез атышулы болуында д а ею постановкада журтка .тамаша таныс урымды сюжетпен Айман, Ж^бектердш халы к санасы ида кашаннан конып, орнырып, суйюмд! •болраи ашык-жаркын образдары сахн ада музыкамен, кимылмен айшыкталып кезбе-кез KepiHyi. Екшип — ха­ лы ктыц кул акка жарымды алуан-алуан куйлц сырлы, эуеш , эн-жырлары OKiiFa сю ж епм ен сахн ад а epiain 6epuiyi. А лай да, «Айман — Ш олпан» мен «Кыз Ж 1бек» казак музыка искусствосыныц б е л г ш кезешнде улкен жацалык, табы с болуымен 6ipre, шын марнасында, опе­ ра болудан aai алые едь Эдепю тэж рибе болрандыктан булардын езшше елеул1 кемшшктер1 де ж ок емес едь Мысалы, образдардыц Ke6i ж алан 6ip барытта алынушы •ед1 де, композиция 6ipTyp.ii сидаланып, олкы жерлер!

apTypJii келденец мргспелермен, ж ам ау кернпстермен тольнушь! еди Бул, acipece, «Айман— Ш олпанда» к е б 1рек кездесетш кемш ш ктер. Мына музыка театрынын М оск- вадагы декадан 6epi дайындап, Kasip койып отырран «Ер TapFbW» атты ж ана постаиовкасы к аза к керкем- енер тарихында болсын, театр тарихы нда болсын, 61зд1н- ше тамаш а улкен ж е п т к , ж ана табыс. Б ул б 1зде ен 6i- piHiui опера. «Ер Таррынды» кергенде «Кыз Ж 1бек» пен «Айман— Шолпан» мунын дайындыры сиякты боп калды. Шынында «Амман — Ш олпан» мен «Кыз Ж 1бект!н» одан барасы кем1мейд1, кайта музыка творчествосынын дамуы- на олардын улкен мэн1 болгаиыи дэлелдей тусе д 1. «Ер Таррыннын» ана екеу1нен артык шыгуы 6ip есептен зан- ды нэрсе. Уйткен1, 6ip жарынан, театр коллективная 63i анарурлым ecTi, кунбе-кун кулпырып, улкен мэдени- te rri MeHrepin келедт EKiHmi жарынан, К ам ал ов CaFbip- дын «Ер Таррынды» жазрандары фольклор материалын 1пайдалану принцип! М ухтардан д а, Рабиттен де езгерек. Мухтар «Айман — Шолпаннын» текст1н жазранда, ол ел аузындагы п'оэманын merineH кеп ты с шыкпай отырып. сондары образдарды 93iHiH калай TycineTin калыпта ал- ды. Рабит Мухтарра Караганда, «Кыз Ж1бек» поэма- сынын сюжет!не недэу!р езгер!стер енг!зген. А лайда, ол поэманык узын-уррасын сактаран. Кыз Ж !бект! е л л р у , Бекежаннын рол!н взгерт!п алу, тары сол сыкылды 6ip- неше поэмадан тыскары, езгеше кетушш!ктер болмаса, поэманык жел!сше Kipri3reH жаналыктар, оригиналдык образдар шамалы. Ал, Сарырдын алуында «Ер Таргын» поэмасыныц жел!с1, окигалары, характерлер! жазушыны барындырып, жетекке кетпей, кайта ж азушыныц уысына сиып кеткен. Ж азушынын уысы т!птен кен сиякты. Ол 6ip рана «Ер TapFbm» емес, казакты ц бую'л батырлар жырларындары (былинно-героический эпос) бай матери- алды еркш Menrepin жазганы KopiHefli. Ж азуш ы алган ойына карай шекгел!ндег! жентек кунарлы образ, т1л, сурет байлырынан сыгымдап, 03iiie KeperiH камтуды карастырран. Халык творчествосынын кай материалына суйенсе де жазушы б!р турл1 кысымсыз, езш щ устаран принцип!нен аумай. epKiH, батыл KipicKeH. Сондыктан операнык аты «Ер Таррыи» болганмен, ол «Ер Таррын» кыссасыныц сурлеу!не Fana курылган нэрсе, дурысында, бул epTeri, батырлар жырларындары эркилы характер- лерд!н 6ip жел!с|‘, лзген жиындысы, жиынды болганда,

жазушынын одан-будан терш алып, парыксыз жия сал- FaH курары емес. Булар тужырымды, бардарлы окира- мен 6iTe кайнаран жанды, ем1рлж характерлер. Ж азушы тарихи шындыкка, болмыска тура туйшдк терен, типтж образдарды керсету талабымен поэмалардары батырлар, эйелдер, хандар кейштершщ эртурл! айрыкшалыктарын саралап тандап алып, оларды ез етеншен тары да терен- детш , толыктырып ж анадан образдар турызран. Сол тын образдардык 6ipi Тана. Тананын образын тусш у! ушш А кж уш с, TapFbiH yuieyiH катар алу керек, уйткеш бул уш еуш катар алганда рана ж азушынын А кж уш с обра­ зын езгеотш , ж анадан Тананы енпзш тары да Таррынды ез туррысымен керсеткендег! ойын танура болады. «Ай- ман — Ш олпан», «Кыз Ж 1бек» сешлд| лиро-эпос поэма- ларынын сюж етше курылран нэрселер болгандыктан, ол арда дарды бойынша жетекил 'образдар феодалдык корамнын ауыр эдет-рурып, зан курсауынан босанура ш арк урып, ез1н1н шын суйген ж арына косылу ушш жан-тэнш салып азап шеккен ер кимылды, акылды, су- лу, кебше не хан кызы, не бай кызы боп келедь Булар б1здщ к аз а к эдебиетж де эбден уйреннпкп болтан, ор- ныкты толыскан таныс типтер. К уртка, Кыз Ж 1бек, Ак- ж уш с. Назым, Айман, Баян, Ш ура, С у л у ш яш — мже осы 6ip калыптас типтер. Сондыктан Кыз Ж 1бек пен Ай­ ман — Шолпаннын образдарын ез алдына реалдык типтер болгандыктан, М ухтао мен Рабит дайын куй кде алды, кеп ж аналы к енг1збедь А л, Сарырдын шырарма- сындагы жетекил образ булардан баска, мунда б'тшпй ретте тура — батырдын образы. Киссада да солай. BipaK Таррынды аналардай 6ip кисадан дайын куйшде алма- ран, Таррыннын киссадары KecKiHi езгер тш п , онын образына бую л батырлар жырларындары батырлаодын басында табылатын Tayip касиеттерд1— реалдык тнлн- дерд! сидырран. Мзселен, Кобландынын ерлш кимылда- ры, душпанра каталдыры, жакынра, жарра журегМ к жумсактыры, К амбарды н езш е ж ат ортамен келке ал- мауы , Кобланды мен К ам баод ы н басындары жалрыз- ды ктар букарадан шыккан К амбардын букарара жа- кындыры, тары д а баска кеп майда касиеттерд1 мына Таррыннын ж ана образынан табасыз. Ж азуш ы бул те- p iiw i касиеттерд! 6ip образбен туйш , ж инактап керсет- кен; э л г1 каси еттерд1 сын елегжен eTKi3in, езж ен жал- Fan толыктырран. Осынын нэтижесжде Таррын баска

батырларга api уксас, api езгеше вз алдына 6ip тип боп шыккан. Кайда барса да, кан ордасымен сыйыса алмай- тын, феодалдык кораммен еш келше алмаган, вз бетЬ мен шындык, эдш д:к 1здеген кайратты, ержурект1 ер адамнык шыншыл образы боп шыккан. Б ул образды ашыгырак eTin голыктыратын образ, ж ана алынран Та- наныц образы. Тана да шыншыл тип. Акылды, аж арлы, еркш талапты, туткындагы калмак кызынын душпан елшен TapFbiH сиякты 03iHe ж ар табуы — тарих болмы- сына кайшы келмейтш жайт. Калм акты н ханы К еб ж тЬ HiH кызы Карлыра ешюмнш кысымынсыз-ак туткындары Кобландыны шыгарып алып, сонына ерш кеткенш былай, койранда, туткын Тана мен Ер Таррыннын е к еу Ы н ко- Fa.MflaFbi орынынын уксастырын, тктек-максат жарынан 6ip туйшетппн еске ал сак — Тананын Таррынга cepiK тип ретшде Kipyi тарихи шындыкта мумкш, табиги нэрсе, табылган образ... Акшаныц кызы А кж уш стщ аты киссадары куйш де алынраны болмаса автордын ж ака кэр сетуш д е— ол тш- Ti баска. Автор А кж уш ст1ц киссадары элг1 айткан Кыз Ж 1бек, Аймандар катарында жарымды образ етш квр- сеткен сипаттарын TaHaFa аударранда А к ж у ш с п тыц- нан соны тип eTin шырарран. Тана, А кж уш с eKeyi кара- ма-карсы типтер. Bipi, елшен айрылран, epiKci3 ш ерл1 туткын, жанына жакын жалрыз рана ж ар тапкан, б а с­ ка куанышы жок, бишара. Екшплсй «ш кен мае, жеген ток» ханныц адуын ерке кызы. Bipm e 6ipi кайшы осы eKi жардай ею турл1 харяктерлер ж асаран. А к ж у т с элеуметтш, влирлш аркауы таркатылран, ш тен жид!ген, | адамдык сыр-сипаты тускен феодалдык хан ортасынын жемйп, сонын нэтижеей Сондыктан А кж уш стщ акыл- дылыры, жайдарылыры терек барытпен кызраншактыК, залымдык тыянаксыздыкка астасады. А кж уш с алда- рыш, арсыз, жарьгмсыз тип. Бул к аз а к эдебиетшде бурынды-сынды болмаган ж ака кернекп табы с. Ер Таррын, Тана, А к ж уш с сыкылды кырлы образдар «Ер TapFbin» постановкасын манызды, салмакты постановка еткен. «Ер Таррын» драмалык жарынан мазмунды, ре- алды, денгелек, аякталран бутГн нэрсе болып шыккан. Операныц сыны шынында музыкалык композиция, музы- калы к образдардыц калай шыкканы Ke6ipeK алып тал- дайды. Bi3 алдымен постановканыц драмалык жагына жалан айналысынкыраран ce6e6iMi3,— халы к фольклор

материалын пайдаланыл, с ю ж е т нэрселерд1 совет сах- насына ы кш амдап к о ю д а ш совет жазушыларынын тэ- -рибесше топтал от у максаты ед1, бул ж еш ндеп acipece колайлы ш ы ккан тэжрибемен байланыстырып сонгы Сарырдын колданран принциптержщ дурыс жактарын ашалап корсету едй Сосын операныц музыка искусство- сынын. e cy i алдымен шырарманыц идея, мазмун желшь niH Ширак, окирасынын ем|рлж мардымды, образдары- нын жанды, кимылды болуымен банланысты. А л, орыс- тын, батыстын классикалкы операларын алсаныз олар- дын текстер! кебш е атакты жазуш ылардын дайын атак- ты ш ырармаларына суйеш п ж асалады . Композитор ез туспппмен дайын материалды музыка тш н е аударады. М ысалы, Чайковский музыкаларынын Ke6i Пушкин тек- стерш е непзделш ж асалган . Б 1зде бул сыкылды автори­ тетный дайын текст болмаран сон, к аз а к операсын ж асауд а композитордын рол1мен катар операнын текстш ж асауш ы нын рол1 тым улкен, осыдан келш б 13Д1н озге- шел1т т — к аза к операсын ж ас ау жолында 6ipiMen 6ipi байланысты катар eKi проблема туады ; 6ipi — халык фольклоры бол сын, тарихи материал болсын, яки Ka3ipri шындыктын материалы болсын — булардан операра лай. ы ктап марналы реалды к пьеса текстш калай ж асап усы- ну керек деген мэселе, екшни — халы ктын мол эн-куй, жырларын сурыптап, мэдениет1 жогары орыс, батыс классикалык музыкаларынын жаксы улгшершен уйрене отырып, биш мэдениегп опера ж ас ау мэселесь Bipimni — жазушынын жумысы, екш ни— композитордын жумысы. Eni проблеманын б1рдей дур ы с ш еш ш п сахн ада поста- новканын 6ip бут!н, MiHci3, мусшдей боп шыруы, ею ав- торды н ойынын 6ip ж ердей шырып, образдардын сахнада эбден айкымдаулы режиссер мен ойиаушылардан бола- ды. Олай болса енд1элп Сарырдын манызды пьесасынын музыка тш н е калай аударылрандырына, сахнада образ- дын музыкамен калай орндалрандырына токтау керек. «Ер TapFbin» операсынын музыкасына сын айту каз1р 6ipiHuii койылуында киын, api асырыс. А лайда, бул жошнде ycTipTiii ал ган жалпы эсерден 6ip-eKi ауыз соз айтура болады. М узы ка жарынан «Ер Таррын» операсынын бурынры «Айман — Ш олпан». «Кыз Ж 1бек», «Ж албыр», «Шура» Topiafli музыкалы пьесалардан айырмасы — мунда бас-

0 тан-аяк музыка у3-^1кс1з сахн ада куйылып турады. В Мунда музыка жеке образдын мшездемесше косымша 1 ретшде FaHa эшекей уш ш Kipicneftfli; музыка мунда об- I :раздын жаны деуге сияды, образдын н еп згг сипаты деу- м ге болады Казактын толкынды эн, куй, ун TeHi3i сах- II нала тербелш турган сиякты керермендерге жанды эсер калдырады. Байкаран Kicire ж еке ария, биге ко- 1 сылрэн куй, ayeHfli хо рлар езара жымдасып, тйядесш I KiciHi 6ip турлi музыка дуниесше белейди Тус-тусынан | теплген маржандай ун, саз, мелодия аркылы характер- лердщ эркилы жардайлардагы жан, ce3iM кубылыстарын сипаттайды. Мысалы: Акж ун ю пен Тананын 6ipiHiui 1 актынын ек|'ннн' керМ сш д еп жары са салран эндер! 1) 6ipiH 6ipi жуып кетпей, ею характердщ контратын айкын II сызып керсетедк Таррын мен А кж уш стщ косылган жер!ндеп хор KOTepiHKi, онды, кеш лд! ш ары ктатады, оки- I ранын сол KepiHicTeri рухын береди Таррын мен Тана- I нын coHFbi суретте к'осылран ж ерш деп ж !п т айтатын I «Екеущ ойланшы езщ » деген сиякты елендер, эндер, II А кж уш стщ кеп айтатын «ЦПрюн-ай» деген сиякты жэне Акжуш стщ 2-актынын З-кержганде айтатын I «Ед|'л бойьг» сиякты, эркилы эндер! THicTi орнымен об- ■ раздын мщездемеане карай, окиганык Ka3ipri кушне « карай тауып алынран- Ж алпы 2-актынын хорлары музы- касы тутас кеп MiHci3 шыккан. Композитор Брусилов­ ский казактын халы к творчествосынык езгешелщтерщ, эдем! нэз!к, эсерл! ж актарын жете, дуры с уРынран ба- рытында екен!н бул жолы Tinri жаКсы кврсеткен. Бруси­ ловский халыктьщ ушан тещ з мол музыкалык корын eMiH-epKin сапырып менгеруге тырыскан, оларды cyperri тутас жана музыка шырармасын ж асау уш ш жумсап корген. Музыканын к е м ш ш п есебшде эз!рше айтатыны- мыз: 6ipa3 эндер композитордын мэдени сузпсш ен эл1 де ысылып этш жетпеген сиякты: кей жер1 не кул акка таррылданып, тырнап вслледи не эндердщ толкымалы кеп кырлы нэз1к оттенкалар толык бержмей 6ip ыигай сызрырып, эйтпесе 6ip ынрэй ызындап е ст ж ед г Сондык- тан жан сез!м кимылынын нэзщ кубылыстары мен ap6ip эндеп терен ой, сана тындаушыра ж ете бермейди эндер- Д1н ауыр шыгатын жерлер! кеп. «Кыз Ж ;бектегЬ «Гэкку» сыкылды атакты ария болып каларлы ктай эдем! эндер жок. Bip жарынан жалпы эн, куй корында ж ауапсы здык бар сиякты. Сосын б!р байкалран кем ш ш к — жалпы му.

зыка оригиналына осы кун н уйренилкп ж ана эндер кеп Kipin кеткен. Ерте заманны н суретш е сай нерурлым эрТ ренте айтылып Ka3ip умтылып бара ж аткан ecxi эн-куй- лерд! кеб:рек карастырып, оларды ж ана обработкамен алса, операдагы окиганы н тарихи характерш е конып кетер е д 1 дейм1з. Б улар ж ур е ж енделе 6epeTiH кемш ш к- тер. B ipan бул уш ш композитор б'олып, буш л театр кол­ лектив! болып, осымен iciMi3 6iTTi демей ездерш щ жана тамаш а табы сы н баянды етуге эл1 де тынбай кеп екбек- тенбесе болмайды. «Ер TapFbiH» постановкасынын Toyip боп шыруына ортак алдымен, эрине, музыка театрынык талантты кол­ лектив!. Б1з сахн ада жазуш ы мен композитордын идея- лык, музыкалык замыслын актерлерд^ керкем шеберлш- пен орындап шыкканын керд!к. А втор мен актерлардын арасы нда ж алпы 6 ip м аксат, б!р т!л табы лган тэр!зд1. Бул жерде ерекше айтпаура болмайтын ж а й — Акжуш с ролшде Кулэшт!н ойыны. Кулэшт!н А кж уш с ролшде ойнауы К улэш ке бул жолы улкен сын едт ©йткеш Ку- лэш бурын б!ркелк! Енл!к, Айман, Ж !бек, Ш ура сыкыл- ды жэрымды геройлардыц ролшде ойнап, бул образдар- ды ол нарыз кемелш е ж етш зш едк А л, А к ж уш с ролшде К улэш кен!лдег! куд!кт!н быт-шытын шыгарды. Кулэш 63iHiH кеп кырлы талантынын бул жолы тары 6ipeyiH ашты. Не деген сынап сез1м, не деген тапкырлык, не де­ ген табират! Алмастын ж узш , гауЬарды н кез!н керпйз де А к ж уш с ролш деп Кулэшт'1 к ерМ з! Арбауыш ак сур жылан, Алтайдын айлакер ак тул ш а осындай-ак болар! Минутында мын кубылган туе, токсан толкыран тулра, ш еказ кимыл, са д а к сезш! Буран меруерт таза сынрыр- ларан Кулэш тщ KyMic коныраулы эуенд! эсем унш ко- сыныз! Сонда К у л э и т керес!з! Ж ок, айтура тш жетпей- А\\\\А к ж уш с рол!нде ойнаган Урия д а бул ролыИ uibiFapa алатындырын K epcerri. Кейб!р ариялары ете улкен эсер е тп . А лайда, Уриянын образды терендете тусет!н жер- лер1 ani кеп. К улэш келт!рет!н жайдары лы к Уоияда жет- к ш к а з . Томырыктык мшез басым кернед!. Таррын ро­ лш деп К анабектщ ойыны да мактаура турады. Канабек Телеген ролшде керермендерд! кеп канараттандырушы едь Мунда Канабек Таргыннын образын жаксы туеш- ген, тауы п керсеткен. А н а у эрмандары tykfhhk заманда хан ж айлаган карангы ортамен отаса алмай, к ар а ба- сындары ерлштен баска ез!не ж убаныш таппай шыран- 74

1 1 1нан шындык, ЭД ЛД К здеп, y m it елесже ерген арыстан- дай айбатты, ерж урек, а к ш р т сэби ce3iMfli TapFbm ба- тырдын кейпш Канабек саз келпрген. Жолбарыстын шипшндей жоталы д ен е а, салмакты терен марналы ки- мыл, кысымсыз кен кеюректен еркш шыккан еренд1 кун- г!рлеген ер дауы с Таргыннык келбетше куйып койгандай келедк Канабек TapFbiH ролшде коп ескенд1гш б и ш р едь Сонда да TapFbiH образы элде де т ер е н д е т тм р е уд ! тйпей- д|. Канабектщ ойнауында жанды кимыл ж е гк ш к а з д е у сиякты, Канабектщ кем ш ш гш екшнп составта ойнаушы Курманбек толтырран. Курманбектщ кимылында батыр- Fa лайык кайрат, кеудеде кернеген ерлж, ызанын eKnini ж аксы коршед!. Курманбектщ дауы с жарындагы ора- лымсыздыры болмаса, образы толык. Тек Курманбекте кейде жещлдеу кететш жер ж ок емес. Бул екеуш ен Keflin аса конш аударатын роль Тананын рол!: бул рольдег! жас актриса Капиза Нурмарамбетова шамасынша эжеп- Toyip 'ойнады. Капиза сарыздай созылран ж ум са к унд1 даусымен калмак кызынын ерекше мотивын беруге ты- рыскан. BipaK К апиза бул образды 33ip ойларандай шы- FapFaH жок. Тананын образы А кж ун !ст!н касында кун- ripx калып турды. Дурысында Тананын унамды KepKi, Tayip сипаты Акж ун кж е К араганда кайта басы мы рак болуы керек, ол унлн Тананын акылдылыгын, аянышты хал!н, барлык трагедиясын Toyip ойын аркылы сырлы куймен auibiFbipaK корсету керек. ExiHuii составта ойна- FaH СэрсенбаеваныН кимылы ж анды рак болса д а дауы с жары образга ani келкпей жатыр. М анарбек Саканнын ролш де онды шырарды. Э а р е с е онын KOTepiHKi унд! даусы тындаушынын кулак курышын кандырып отыр- ды. Ханзада ханнын баласы Капан рол! мулдем шык- пады. Онын кимылында да, энш де де А к ж уш с кызы- гарлыктай касиет кер!нбед!, Капаннын ат косшысы боп журген дагЫ сахнада калай болса солай журш 03iHiH эжеп-Toyip даусын эдем!леп пайдалана алмай, эн д1 жа- байы дауыспен салып, музыка езешн ылайлап турды. Сыпыра ж ырауда ылри 6ip сарынмен, салмаксыз, езре- picci3, жансыз нэрседей сокты д а отырды. Сыпыра жы- раудын хан ордасындагы акылгой, тапкыш кейпш шы- гара алмаган. К ож ак рол! пьесада да, ойында д а TinTi шыкпады. Б>здщ байкауымызда Тананын uieuieciHin сакынага шыратын жер! керерменге ете-моте эсерл! болатын жер

едь Сыбызрынын зарлы Kyfli, кар т ананын шерл1 создер1 тыцдаушыны тербетш, жетектеп экету керек едь BipaK сахнадан ондай эсер алынбады. Мунымен 6ipre билердщ де орынсыз, к а ж е т а з юретш жерлер1 ж ок емес. Булар музыка окирасыныц н е п зл ж е л к ш курмеп, KiciHin эсерш аздап бэсендетедц Heri3ri кейшкерлердщ сахнада толык коршуше бегет жасайды. Бул кем ш ш ктер журе жонделетш жэне женделуге THicTi кем ш ш ктер . Ж алпы алранда, «Ер TapFbiH» улкен табыс- «Ер Тар- рында» ойын емес, ©Mip коршедк ©ткен алыстары элеу- мет eMipiHiH к е ск М , кайшылыктары, куаныш , кайры, умгг, армандары шынайы образдардыц характер!, алма- кезек ететш табн гат cyperrep i аркылы Едьл, Кырымды коз алдына экеледк «Ер Таррын» спектаклш щ шын ом!рлж боп жаксы шыруына, э а р е с е коп ецбек ciHipren реж иссер К урманбек Ж андарбеков. Курманбек ез басыныц онды, талантты артист1г1мен катар, халы к творчествосын, театр искусст- восын ж аксы тусш етш мэдениегп режиссер екенш мына 6ipinuii тэжрибеспнц езж де-ак жаксы танытты. «Ер Таррын» ек! нэрсеге ай Faк болды: ол ержеткен казак халкы ез арасынан социалиста мэдениетМздц искусствомызды будан д а Kepi оркендете тусетш саисыз коп таланттар шыгара алатынына а игак. болды... О л к а­ з а к елш щ бакытты соц и али ста oMipiHe сай мэдениет •ocipy жумысы халы к творчествосын дурыс пайдалану аркылы болатынына айрак болды. 1937

МУХТАРДЫН, «ТАРТЫСЫ» ЖЭНЕ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР «Тартыс» М ухтардын сонры ж ылдарда ш ыккан пье- сасы. Онык мезгш н былай койып, пьесанын мазмунын- дары жаналык, жандылырын anFapcan, «Тартыс» не, «Тартыс» иенin нэтижеш eKeni ашыктан-ашык кез ал- дьща келедк «Жацалыры», айрыкшалыры дегенде, алдымен лаж- сыз ecxepeTiH нэрсе, сол ж ананыц ecxici, бугШ гМ ц бу- рынрысы, всылардьщ арасы, взара онсалгасы. Б ул оте- мете каж ет сиякты. Онык к а ж е т л п 6 ip жарынан ж азу- шыныц жазушылык жолымем байланысты болса, еюнил жарынан каза к совет эдебиетш щ мэдениет курылысын- дары KeiiiHri ж е т к т т е р 1мен шендес. Ce6e6i «Тартыс» тебеден тускен нэрсе емес, ол бурынгы М ухтар мен бу- rinri М ухтардын саяси, шырармалык салмарын салыс- тырып, елшенетш, аныктайтын таразы шырарма. Ол М ухтарды н басында болран улкен саяси-элеуметтж ез- repicTin нэтижеск сонымен катар пьесанын канша ж елс- кен жер1 болса, ол с о ц и а л и с т куры лы ска бет бурран, совет эдебиетше коян-колтык кеп ж ан аскан М ухтар жа- зушынын жеке басындары Fana табы сы боп саналмайды, сонымен 6ipre эдебиетшщ, елш 1зде революциялык тэж- рибемен жасалып, каланып ж аткан с о ц и а л и с т шыи- дыктыц табысы. Сол уш ш «Тартыстары» Ke.MicTiK, жетш- пеген жерлерд1 керсетш 6iTecy, толты ру, ж азушыны су- йеу, тэрбнелеу журтшылыктын, алдымен коммунист жа- зушылардын мшдетн Сол ушш де М ухтар шырармала- ры api кырары, api ж олдасты к жэрдемаи сынды керек кылады.

Ka3ipri влйрдщ, нарыз терен бай мазмунын казак, сахнасында аярынан и к койып керсететш пьесалар шы- рып болган жок. Б ул реггей санаулы репертуардан БеШмбеттщ «Майданы», 1лиястык «ТурксибЬ сиякты бррен-саран рана шырарма ауызра тусед ь MiHe «Тартыс» такырып жарынан, кетерген мэселелер1, алран максат- тары жарынан осы айткандардын катарына кеп косы- лады. «Турксиб» казакты н катып сенген шандыр даласына кан жуг1рткен, жалын жуг1рген большевиктер кайратын, улы курылысты корсегп. Eici майданда, ул т мэселесш- де елердей тарты скан тап душ пандарынык тулрасын ашты. Окиранын сюжет!, композициясы Турксиб куры- лысынын такырыбында алынранмен, ондагы тартыстан, acipece, ултшылдарды ж ы ккан курестен ipi келемд1 кор- тынды шыкты, буш л К азакстан келемш де ултшылдык. шовинист!KTiK пердес! жыртылды. Бул соц и али ста куры- лыстык 6ip саласын камтиды. А л, «Тартыс» осы барытта курылыстык eKiHini 6ip саласын алады. Мунын сюжет! оку орындарында, онык ш ш д е каза к институтында болган тартыстын 6ip улкен окирасына курылран. О д а к болып, К азакстан болып, жазушылык, мэде- ниет майдандарында керемет езгер!стер, улкен-улкен курылыс ш аралары !стел!п ж аткан кез. К азакстан дал а­ сына тем1р жол ж ург!зу кандай тамаш а болса, аз жыл- дын iuiiaae бурынры отар, мэдени менреу Казакстанда жорары дэреж ел! мектептер еркендетш ж !беру сондай тамаш а. К анш а тамаш а болса сонша, ол онай тиген жок, улкен киыншылыктарра, улы тартыска сокты. Саяси туы куларан Алаш орда жан таласып революция icine карсы KypeciHiK сырткы TypiH езгерте койды. К олчакка кол 6epin каруланы п ш айкаскан Алаш ор­ да бандаларына emu орын жок. Сосын, олар мэдениет, салт-сана майданына ден салды. Ocipece, осы майданда- Fbi совет кадрларыныц жетк!лжс!зд!г!н пайдаланып, салт-сана, тэрбие жумысынын жетегш колына алрысы келдь «Keuieri саясат куран Алаш орда 6yriH рылымдэры Алаш орда болды. Олар оку орындарына уя салып алып, мектептердщ сов е ти к бет1н euiiprici келдг, байдын. акса- калдын балаларын сыналап жгёерш, мектепп вздер! би- леп-тостеп, жастарра байшылдык тэрбие беруге ты- рысты. О л м аксат орындала берген жок. вйткен! OFaH

карсы курескен к у и т н тарихи, са я с и -э л е у м е т к салма- fu басым Tycri. Партия оларды к рылым KicLnepi емес «Институттарды торыган бартер» екенш жаксы тусшдь Сондыктан «Тартыста» Есен, Оспанов, Тем 1рбеков, К,а- диша сиякты пролетариат iciHe, партия iciHe тазалыры, 6epiKTiri куигп болран ж олдастардык шыруы, олардын уза к куресте, енбекпп жастарды н басын 6ipiKTipin оты- рып, Алаш орда борш ерМ н ултшыл-байшылардын быт- шытын шыраруы, аярын аспаннан келт1ру1— акикат, рас- Пьесада ултшылдардын арка суйенген мэселелер1, не турл1 1здеген пэле, эрекеттер айнара тускендей аныктал- ран. К азактын тш, термин, емле мэселелерк окушылар- дын элеуметок курамы орыс пролетариата мен Казак- стан арасы, кейш коллективтенддру жумысы т. т. осы сиякты мэселелерде ултшылдыктын 6eTi калай KopiHreHi айталган. Bi3 «Турксиб» пен «Тартысты» катар койып алдык. Ондары м аксат екеуше де сын беру емес. Ондары м аксат I «Турксиб» пен «Тартыстагы» кетерген мэселелердщ 6ip I барытта, ет пен тершей ж акын екенш корсете отырып, 3 осы eKi пьесанын Ka3ipri элеуметтш мэнш ерекше кер- I сету. Ултшылдыкка орт кою, урпарын жою казак ком- I мунистершщ 6yriHri тавдары оте улкен мшдеть * Олай болса, коркем онерде Алашорданын, к аз а к улт- j шылдырынын шек-карнын акгарып, онын барлык сум- I дык, соракылык icTepiH сарапка салган шырарманы кут- ! тыктап карсы алмаура бола ма? Ултшылдыктын кабыры i мынау, Ty6ipi мынау, мунымен былай курес деп сез1мще rain, душпанра карсы кару алдырып, Tic кайрататын пьесанын осындай озгешелшш ерекше айтпаура бола ма? I Эрине, болмайды... «ТурксибтЬ де, «Тартысты» д а жана- | лыкты OTKip курал деп кар ау керек. С онсон барып, ку- ралдын OTKip жер! кайсы, Kayinri, нашар, топас ж ер1 кайсы, калай кайрап, калай уш тау керек деген энпмеге кошу керек. «Тартыстагы» котершген мэселенщ оте жанды, кунде- л1кт1 екен ш н дурыстырын ерекше корсеткеннен кейш алдымен куралымыз деп карап сынаура аузымыз бара- ды. Ал, енд1 «Тартыстын» элеум етпк мэнш 6i3 нерурлым жорары багаласак, сорурлым оран коятын тшек, берше- TiH сын оте «катан» болмак. Дурыс-ак: Мухтар «Тартыста» орынды мэселелерд1 Колрэ алды, OMipre жана козкарас б1лд!рдй ж ана бет,

ж ана м аксат алды. Бул пьесаныц идеясы— мазмуны. Ал, ендГосы мазмун-идея кай турде бершген, калай бер1л~ ген, пьесанын cm n i, соц и али ста реализм эдшше жанасы кандай, т. т. осындай эзара тыгыз байланысты б1рнеше туы скан уй р л ес сурактар кеп шырады. Буларра жауап беру шырармара Teric сын беру, шырарманьщ багасын белп леу деген свз. Шырарманьщ мазмуны мен Typi, онын б1рлш, сэйкестш с о ц и а л и с т реализм аркылы бол алы. Совет ж азушысы езш щ пролетариаттык дуние тануына (мазмунына) кайшы келмей, сай келетш тур таб у yuiiii булт кумайды, acnaHFa ушпайды, мазмунра колайлы турд1 шырармара непз боп отырран шындык- тан, GMip материалынан алады , ©ткендеп эдебиет мура- сынын барлык улплерш Совет жазушысы ез козкара- сында пайдаланып отырып, шындьщтары окира: образ, бояу, т1п байлырын орын-орнына коя бшсе, осылармен идеясын Teric токи бьлсе, дэлелдей бйпсе — идеясына сэйкес тур тапканы. Сонымен жазушы идеясыныа да, шырармасыныц д а багасын котередк Квркемдштщ MaF- насы д а осыдан кеп туады. Кэркемдш, тур. шырарманыи сырткы KepiHici деп тусш етш ж олдастар коркеменер- д щ не екешн тусшбегендштен айтады. Б ул корсеткенде, б 1ршипден пьесара беретш сынра мурындык болу уш ш керек, сонымен 6ipre Ka3ipri съезд алдында толрары ж етш , талкыра Tycin отырран б1рнеше маселелердщ басын шалып етш, шешуше ат салысу ушш керек. Сондыктан макаланын, басты такырыбынан аздап шегшуге тура келедк М азмуи мен тур дегенде коп шсшердщ анык бше- TiHi: мазмун езш е сай тур турызады; мазмун мен турд! айырып тастаура болмайды; екеу1нде б1рл1к бар. Буран еш м м н щ дауы жок. BipaK будан api карай жумбак: эдебиетте мазмунра сэйкес тур калай туады? Мазмуи мен турдщ б 1рлшш калай урыну керек? Ол ашылмай келген сурактар. Сонын салдарынан болу ке­ рек— кейб1р сыншылар «Кызыл атты» сынасын, баска- ны сынасын жазушыныц тарихын, салт-санасын, uibiFap- манык пайда, зиянын «талкылап» келш: «Ойбай, Typi унамсыз, не деген кубыжык» деген сиякты, шырармара «м эцгЬ тан ба басканнан бэлек т ук айтпайды. Т урдщ не екенш 03i укпайтын, турдш «унамсыздырын» керсетумен 6ipre турдщ ж асалу жолын керсетш, жазушыга жэрдем- деспеген сыннын 6aFacu кок тиын. Ka3ipri «Социалды

К азакстанда»1 акын, жазушыларра койып отырран су рактар nicyi, толрэры жеткен ете орынды сурактар. Б у­ ран алдымен сыншылар ж ауап 6epyi керек. Бул сурак,- тардыц TyfiiHi жорарыдары айткан xypi керкемдж мэсе- лесж е Tipenefli; мэселен: Сэбиттж прозасы неге нашар, Сэбиттж кеШнп влендерж ж rypi калай ©3i; K33ipri шы- рармалардан «Сулушаш » кул акка неге жагымды т. т. сол сиякты. Барлырынык белдеу1 6ip сурак: мазмуны жсщсы болганмен квп ш ы трм аларды ц ry p i сэйкес емес квркем емес, себеп не? Онда б1рнеше себептер бар: Б i р i н ш i: энпме жалрыз турде калып отырран жок. Квп жазушылардын идеясынын e3i терец емес, усп р тж , буалдыр келедй Алып отырран окдрасынык нарыз непз- ri, Keflim-i салаларын, тарихи-элеуметтж мэнж сезбейд!, гусж бейдь Ж анды нэрсеш жанды эрекет куйж де квр- мейдк келецкесш Fana «вреде Сол ж абайды, д обал, то- |п а с ойын апалан-топалан айта салганш а асыгады. 8 pi- |бершен сон Tepic т усж ед е Еылымныц эцпм е, елендере Сэбиттж «Е кпж дхЬ, Аскардын газеттеп елендере Сэ- кеннж «Bi3fliH турмысы», Тайырдын «Коммунизм тацын- да» ,т. т. Буран Белинскийдж сез1мен ж ауап беруге болады: «Романныц, квркем шырарманыц гшндет1— к ун д е л п т влйрде, тарихи уакирада болатын барлык кез- дейсоктарды белш алып, ©м1рдж койнына, ж у periне сунгу...» Романныц квркемдш г'ш щ аз, квп болуы нег1зг1 идея- нщ терецдшне царай, сол идеяны жеке взгешелгктерде уй- ыстыратын куш ке (ж азуш ыга М . К,.) царай болады. Квркемджтщ басты 6ip шарты идеяньщ терец алы- нуы, оны шырармада уйыстыра б ж у болса, б!здщ квп жазушылар эл1 заманымыздыц бай мазмунын терец ту- ciHin, шырармада ж уйеге сала алмай келедё Е к i н ш i: Алран ойымыз тайыз, келте болса д а, со­ т ы й вз1н бетке устап отырып каламыз. Ойымызды ке- ;нейте тусуге, ехйрде уйрене тусуге, ем1рдж квп кыр, квп |салаларын б ш п зерттеп, сезш, TyciHin жазура тырыса бермейм1з. Содан барып шырармамыз адам нанбайтын солры н, схема боп ш ьтады ; вм1рде ж ок, ойда рана жа- салган юсшер мен жардайлар пайда болады. Б 1зде, Ка- рагандыда алтын uibiFa ма, мыс LUbiFa ма деп б1реуден |сурап алып, квм1р шыратынын бшген соц, KeMipi кап-ка­ 1 Kaaipri «Социалисты Казахстан*

ра екен, ж умысшылар жер астында о да кап-кара боп жургень еа-дертч ew tipic жоспары екен, е к тн д ш е р екен деп орарытып-орарытып 6iTipreH жазушылар да болды. Бул кайта 6ip табан тэжрибеге жакын саналады. Одан да соракылары бар. Оны сынап жатудын Keperi жок. Мун- дагы кортынды ©знак айтпай белгш . М аркс— Ленин тео- риясын ж аксы бьпу керек. Сонымен 6ipre, сол теориянын тэж ри беа де, ic жузшде еркендеп ж аткан орнын (проце- ciH) жете зерттеу кажет- М аркс тш м ен айтканда: менщ драм ага кезкарасымда — идея жарымен 6ipre, шындык жарын умытпау керек. Б 1зде QMip ш ы н д ы р ы , OMip тануымызра кайш ы емес, кайта онын дурыстырына дэлел. Сондыктан да кез жумбайлыкка салынбай улы механизмнщ барлык вин- TiHe деш н танысып, оны жург1зш турган ерд1 де iurri- тысты 61л1п ж азу керек. Y ш i н ш i: Осымен жалкас турд1Н KeMicTiri. Мазмун э з1не сай тур шакырады. О л рас. BipaK тур озше 03i кеп сап ете Tycin, мазмунды орап ала коймайды. Мазмунра сай турд1 !здеу, табу, ж асау керек. О л epiK, ол куш жа- зушыда. Тур ж асау мэселесшде б 1зде ею жакты кираш- ты к болды. Б 1реулер тур 1зд еу елец1пц жолын Kecin, жана жол жасаумен Fana болады деп т у с1нед1. Bipey.nep куигп с0з табумен болады дейд1. М унын кай-кайсысы болсын, жеке алганда, тур боп шыкпайды. Булар турдщ коп бутарынын 6ipi. Тур мазмунмен кайнаса б т п , 6ip жа- салуы керек. М азмун мен турдщ аралырына шегешк, ж ел1мн!к Keperi жок. Т ур мазмуннын сы рж ы сауыты емес, тур мазмуннын осу, д ам у KopiHici, шырармада идеяны ойларан куй1нде уйыстыратын идеяныц сол куйш де KepiHyiHe нарыз каж ет курал. Сондыктан: жака мазмунра есю турд1 каптап коюра, болмаса ж ана турд1 д е мазмуннан тыс 1здеуге болмайды. Бул араны Белинский дуры с шешкен: «кандай кор- кемонер шыгармасы болсын, онын коркем болагын се- 6e6i, ол кажетт1к (необходимость) занымен жасалады, онда остиып турран ештене болмайды, ондагы соз, ды- бы с кескш ш щ 6ipiHfle баска соз, баска дыбыс кесюнмен алура болмайды» (Белинский, V I том, 68-бет). Ыктияр жазуш ыда: «коркем су ретин ез шырарма- сынын соз, дыбыс, KecKiHiH озгертпек тугш б у к и rypiH, api-6epUeH сон, букш 6ip бол1м1н де озгерте алады; 61- рак бул взгерште api тур озгередь api идея озгеред1; сой-

rin бул эдепк1 идея емес, ез алдына ж ана тур, ж ана идея болады» (Белинский, сол бетте). К ер д ш з бе! Идейный патрон, турдщ ж эппк емес еке- Hiii осыдан байкаута болады. Тур жэш 1к болса огам пат­ рон да, сабан да салуFa болар едц Белинский — керкем шырарма накты (конкретный) болсын, тур, мазмун каж етпктен туып каймап 6iTciH, ж ам ау болмасын деп келш, Ш експир шырармаларынын улы керкемдж касиетш былай баралайды: «Шекспир драмасында жай марнасында ойдан тапкан ж ер Ь жок; онын ap6ip драмасын шындык, ем1рде болган окиранын нарыз дурыс, нарыз дэл cyperi деуге болады. BipaK, осы окигалар тек Ш експирге рана белгип сиякты, окиранын кимылында, дамуында Шекспир 03i араласкан сиякты. Онын драмадары ю алерш щ 6ipne-6ipi айтылура тшс- Ti емес,' озш щ мшезшен, табиратынан шыкпаган 6ip ауыз сез сойлемейд!» (Белинский, сол бет). Бул niKip Шекспир туралы Э нгельстщ niKipiMeH 6ip жерден шыккан. Баскаша айтканда, керкемджтщ, тур сэй кеспп ш к тары 6ip басты шарты — шырармада шын- дыктын материалын дуры с корсете бы у, орын-орнына дэл койып о к е а н ы колмен устарандай кезге елестету, дурыс кеШпкер ж асау. О л уш ш ж азуш ы материалды би- леп «шырармасына кож а» (Энгельс) болуы керек, шын- дыкты дурыс корсету yuiiH Энгельс, Белинский корсеткен Шекспир э д ш н , Ш експир шеберлшш пайдаланып Ш ек­ спир идеясынан анарурлым бай, терен социалист1к шын- дыктан жана керкем шырармалар турызатын жана шы­ рарма aaici керек. О л социалист!к реализм э д к й «Тарихи саналы мазмунныц улкен идея терещцгш Шекспир жан- дылырымен, окига, кимыл байлыгымен толык 6ipiKTipy — тек болашактагы к» . (Энгельс. «Коркемонер туралы»). Mine бул 61зд1'н Miидет. Сойтш шырарманын мазмуны мен туф, керкемдж мэ- селелер1 социалистж реализм шеншде шеиллетш мэселе- лер. Сондыктан жазушыны осы эд1спен каруландырып, ысып тэрбиелеу керек. А л соц и али ста реализмге экеле- TiH жол кайсы, онын принциптер1 кайсы екешн совет жазушыларынын жана уставы жаксы корсеткен: «Бул шыгармалык принциптер, 6ip жарынан эдебиет мураларын сын елепнен отюзе менгеру, екшип ж а ­ рынан женш дэу!рлеген социализм курылысынын

жэне с о ц и а л и с т мэдениет есуш щ тэжрибесш зерт- теу Heri3iHe суйену нэтижесШде курылган принциптер болды; ол социалиста реализм принциптер1». Коп созбай кортынды шырару yuiiH, осы айткандар ж еткш кть Тур кайда деп аспанра карау, Шекспир, Тол­ стой, Пушкин бола коймадыц деп жазушыларды ж еюру пайдасыз, K,a3ip жазушыларымызра ж аца э д к п уйреп- cyiMi3 керек. Будан ж азушыларра артатын мшде-пм[з жешлдемейдц аса тусед к мэдениеттен, дуние эдебие™- HiH нарыз Heri3ri ж етктж тер ш ж аксы бш , олардан уйрен, riji, э д к , амал, пшпндершен пайдалан дейм1з. Б ул 6ip мшдет. С о ц и а л и с т курылыстын шындык Teni3iHiH те­ рец туцриырына мейлшше бат, мейлшше суцгь 6м1рдщ жетег1 кайсы, купи кейсы, сецдей с о ры л ы ск эн элеумет KicLnepiHiH ш ш д е , миллиондаран окира, кимыл арасын- да jryfliaaici кайсы, каймагы кайсы, магнасыз майда- шуйделер! кайсы, ретте, таны, сай тасындай саралап айыр. Осыларды дурыс баралап, дуры с корсет. Керсету- ш де коркем енердщ барлык сапасы сакталсын. 0м1рдщ баска шындыры ж ок, расы осы екенш OMip материалы- HiH 03i сейлеп, 03i дэлелдесш дейм>13. M iH e мазмун мен тур ш к 6 ipniri осындай уз а к курес, уз а к 1здену, ауыр ен- бек аркылы жасалады. Коп шырармалардыц KeMicTiriHe, кунсыз боп шыруы- на нег1з болран осы уш себеп. Б|‘з жазушынык таланты жетпеген ж ерш ез алдына атаймыз. Сэбиттщ Keflinri лоэмалары «Сулуш аш тан» нашар шыруы, прозада «Ек- пш д ш ц » нашарлыры Сэбиттщ таланты coHin бара жат- кандыктан, не «бул заманныц Kicici» болудан калран- дырынан емес. B ip рана елец жолдарынын бытырап ке- ту1нен (ол ез алдына OHriMe) яки олардын идеясы тур таба алмай, тумсыры таска тсрелгендштен де емес, Сэ- биттщ талантына ешюмнш шубасы болмауы керек. Оныц талантын баска шырармалары алдакашан ашкан. Сон- дыктан С эби ттщ таланты нан ец жорарры мумкш бол- Fan нэрсеш талап етем1з. О л нэрсе «Сулушаш тан» да асып Tycyi керек едь О лай болмады. Себеп: баяры шу- ш лданбауш ылы к;, апыр-топыр жосыта салып царап оты- рушылык,. О сылар жойылмай коркем иш тарма жасалмак- шы емес. Ендц кайтып айналып «Тартыска» токтайык- «Тартысты» эбден тан у уш щ макаланын бас жарын- д а койган сурактарра ж ауап беру ж е тк ш к ть Онын 6i-

p i— соц иалиста реализм эдюше «Тартыстын» жанасы кандай? — деген сур ак ед1. Б аскал ары осы суракты к та- раулары боп есептеледк С о ц и а л и с т реализмшн Ka3ipri сапалары б!зге бел- гЫ . М унда 6i3 жазушыныц дуние тануы мен afliciH, шы- гармасынын мазмуны мен т ур 1н. оларды н б!рл1к кайшы- лыктарын кабат 6ip алып карайтын боламыз. «Тартыстагы» жазушынын максаты анык. Ол айтыл- ды, пьесада ултшылдар мен коммунистер арасындагы тартыстын акикаты ашылган. Тартыстын ce6e6i не, кандай болды, кандай болу ке- рек деген 6ip туйш суыртпактап шырады, оган ж ал гаса осы туйшд1 жумарлай, толтыра, дэлелдей тары б:р туйш шырады. О л — тартысушы ею ж акты н шын тулрасы мен таптык куши MiHe осылар аныкталганнан кейш пьеса­ да KiMHiH KiM, нешц не екеш ондарылардын барлык тол- рауынан, кимылынан езшен e 3i б е л г ш боп тур. Д рам ада онсыз болмайды. К ара свзде ж азуш ы коп кейшкерлерш 0з!нен косып ыспатгап, окушыны онык тарихы мен ж у- pic-турысымен таныстырура м умю ю цп бар, ал драмада, ж азуш ы геройларын сахнада, взд1-вз1не г.вйлетт, кимыл- да, ic re танытпасца шарасы жок,. Сондыцтан ж азуш ы ­ ныц пьесаны ойлаган жерЫен цолайлы епп шыраруы осы келемде кешпкер жасауымен, свздерд1 тауып орынды свйлету/мен, оцираны дурыс y3in , дурыс тарцатуымен байланысты. Пьесаны окыранында ултшылдыктын кесю'нш колмен койрандай есте устап каласык. О ган не себеп? Ce6e6i — жазушы ултшылдык жайында ез1 шырып, яки 6ip герой uibiFbin, жар шакырмайды, жазушы ултшыллыкты сол ултшылдардын вз|'мен керсетед1, солардан кешпкер об­ раз жасайды. Осы образдар аркылы ултшылдыктын ш сарайына Kipin кетш, онын барлык машинасын жайра- тып, журт алдына жайып салады. Мундай образдар 6i- реу емес. элденешеу. Эркайсы сы ултшылдыктын эр жа- FbmaH алып корсетед!. Сабыр оз алдына 6ip тур л1 оз- гешел|'п бар: топас, ойьшдагысын тез актаоа салатын, айналаны ескере бермейтш ал актау ж 1гд . Бул ултшыл- дын к0б[рек KepiHicTeri кейп!. Баскалары мысыкша май- ман келш, мунтаздай бола калып отырранда, ол: «мен айтсам шынымды айтам. окыса к аз а к окысын» — деп койып калып отырады. Баты рш а тары ез алдына: бул

«коркак.», «анкау», аузын баккан, ештенемен жумысы ж ок 6ip жан боп керш п'а келедк А л шынында юм е к е т айтпай анкып тур. Сейиткерей де coFaH жакын. М аксут ултшылдардын ш ш д е п e6i 6ip, ултшылдар манына iui- кершеп жастар тартып журген туракты Kicici. Булардын курес, уйымдастыру эд1стер1 айкын: «Ж арк етш KepiHicKe шырып, артынан тасара тусу, тары шырып, тары тусу». B ipey мэселеш топастау койса, eKiHmici андып, кул- т л д е тш кояды, унлншга кезд1 ала берш, ic ютейдк эр- кайсысында эртурл1 роль бар, езгешелж бар: «Б ул т а л е р сондай душпан K63i кылмаса болмайды. Рол1м!з солай» — деп Сабырдын G3i айтып бередь Bapi- нщ басын 6ipiKTipin турран 6ip бет, 6ip максат. BapiH карасаи ултшылдыктыч толык турпатын KepeciH. Соны- мен б[рге, эркайсысы кеп, сол сыкылды ултшылдардын у л г ю сиякты. Ж азушынык алып отырран материалын ж ете бьлетшд1гш, кеп KecKiHHiH imiHeH кезге тусетж KepneKTiciH сурыптап алатындыры бул женде байкалып отыр. Сонын аркасында 6ipiHiui KepiHicTeri Сабыр мен Ж элелд ж диалоги ултшылдардын Сыдык, Сешткерей пэ- терлерждеп бас коскан жерлер! ултшылдардын жасы- рын сырын, буркеул! 6eTiH. эдш, айла, жалтарыстарын актарып ашып берди Аш канда да: ултшылдардын сей- лейтон ce3i, элеум еттж ш ш М , ойлайтын ойы, журю-туры- сы осындай окнрада, дал осындай керж уге тшсто, мунын шыны й сы деп е зщ -ак ceHin отырасын. Сосын ол ез1не елжтормес пе, нандырмас па? Эне, ж азушынык максаты мунда орындалды дейм1з; жазушы- нык идеясы, енердж жанды материалмен кайнасып, жуйел1 образдарра коршалран сок езж е сай, езж сез1м- дй мира конымды ететон тур тапты дейм13. Тур дж KiM кер1нген киетж калпак емес екенж осыдан тары керуге болады. Табан да этап кету керек. Ултшылдар образын жасау- да мынадай кем-кетж жерлер1 ушырайды: Батырша, Сешткерейлердж образдарын комактырак eTin, толык- тырынкырап алу керек едй K efi6ip ашыгырак KepiHeTiH жер1 немеем боп калган. Пьесанын cohfh керш стерж де 06im коммунист СеЙ1ткерей туралы: «Рас, cohfh уакыт- та онда ш тей 6i3re карай толку бар еди BipaK, ic re сы- тылып шыга алмады. Бурынгы машырында калды»— дей-

дк Муны 6i3 9 6 iurriit аузынан рана eerin отырмыз, сол толку, толкып барып кайтып ш епн у, тербелген ой (пере­ живание) Сейггкерей образында жаналыктанып кертнсе кайтетш ед1? Тарты ста ж ену mi куш коммунистер жарында. Ком- мукистердщ ж ену! танданаты н ic емес. табири, тари- хи кажет нэрсе. BipaK коммунистерге калайда ж екп зу керек болтан сон, тек олардын MepefliH устем кы ла сал- май, олардын жену1 тарихи каж ет eKenin дэлелдеу керек. Мунда да шындыктын nci анкып турсын. М унда да об- раздар аркылы большевиктер кимылы, большевиктердш 6epiK б!рл!г1, эдш д1г 1 эбден таза сипатгалсын. М ухтар буран да улкен эрекет жасаган. Партия кю ш ерш к, ком­ сомол icicuiepiHiH кейпш, nimiHiH ж асап шырару пьеса- да улкен м ш д егп н 6ipi болып саналганы сезигш тур. Эрине, институтга ултшылдарра карсы курестщ басына Есен сиякты белд1, туракты коммунист болмаса, TeMip- беков, Оспанов, Кадиш а сиякы партия, комсомол актив- Tepi болмаса, ултшылдар бой бермес еда, М ухтар олар- ды жеке-жеке алып койран ж ок, оларды болаттай 6epiK, саналы, ысылран топ е т т керсетедь Бул топ душпаннын KiM, курестщ аягы неге соратынын ж аксы бшедц сон- дыктан тарты ста коммунистер б 1р л т н , табандылырын кушейте туседа. Булар куш и, ейткеш партия купит. Куш койсын ба, канша айла ж асаранмен ултшылдардын бел- демесш куйретш ж 1бердь Шыны осы. Акикатты жазран жазушы осылай корсету1 керек. М ухтар бул максатын да дурыс орындады. BipaK, эцпменщ тары да 6ip жары бар Fofl. Mine, 6i3 эщтменщ осы жагымен айналыспакшы- мыз. М эселешц принцип! жалпы дурыс шешшгенмен, ш а­ ла шепплген жер! де бар. Есен партия уйымынын хатшысы; курестщ рухын кетер т, жетектеп, колына алып отыратын басты комму­ нист. Ултшылдардан— Касенов. Алдымен осы eKeyiHiH nimiHiH, ойын кар ау керек еда. Б ул eKeyiHiH образы еда жакты н нарыз баттиран белп лерш щ басын Tyflin, капсы- па жинай кврсететш байламды образдар болуы керек. П ьесада олардын не ютеп журген! анык, KiMHiH ж ы р ы - лып, KiMHiH жыратыны д а анык. Ж алпы дуры с дейтШ ш з осы. Ал анык емес » e p i — куресте олардын кай орында не icTeyi емес, icTereH iciH калай icTeyi. Касеновтын же- H'-nyi ymiH оныц дэрм еназ, тон мойын болуынын керег! жок. Есеновтардын ж ену! ymiH Есен, Тем1рбеков, Оспа-

нов, Кадишалардын 6 ip калыптан куйрандай тепе-тен болуынын каж ет! аз. Эркайсы сы ез ролшде мыкты боп KepiHce, курест! эларетпей кушт! салыстыру ушш, со да ж еташ кл. Касеновтын дэрм енс1зд1г 1, тон мойындыры емес п е — 6ipiH iui суретте влкеден караз келген жерде-ан 03iHiH KiM екен!н 6 uiAipin алады (Оспановпен шатаскан xcepi). Ен apFbicu Касеновтын 6eTi эбден ашылатын ж е р ш бай- каныз. ©лке у э к ш Рани келш 'ж илыста баяндама жа- сайды. У з ш с арасында К асеновты шакырып алып, бес минуттай сейлеседг Сол-ак мун екен: Касенов аузына келгенш шатып, бултарыс жасай алмай, омакаса кулай- ды, ултшылдык т э с т с ш тагы п uibiFa келедн ертенше ка- шура айналады. Калай тез, калай онай? Ж ок, бул асы- рыстау. Б 1зд1Н б 1л у 1м1зде, К асен ов ашык ултшылдан ана- рурлым зиянды адам (оны М ухтар керсетуге тырыскан). Ол директорлык правосын пайдаланып, 6ip жарынан ani келгенше коммунист, комсомолдардын аузына как- пак болып, екшнл жарынан жайлап, торуылдап, жастар- дан сыр тартады , тамырын устайды , 6ipTe-6iDTe взж щ TeKiperiHe ултшыл-байшыл уйткы жасайды. Сейтш отыр- FaH адамны н айласы з, 6ip кырын болуы на орын жок,- Касенов институт басшысы боп отырып, институт шарба- рына ултш ы лды к уясын салып, ултш ы лды к отын тутанды . рып, солардын ортасындары «шыракшысы» болып оты­ рып, 6ipiHiui кездескен жерде: партия жолы дурыс емес, ултш ылды к жол дур ы с деп салрыласып ж атпас efli, неше кия жалтарыска салар едк институт жумысынын барлык былыктарын ж асырып, мунтаздай рып керсетуге тыры- сар едй ж ана келген ек!лд1 неше са к к а ж упртер едь М ундай устаура ж ал куйрыры ж ок ултшылды, журтшы- лы ктын купи, улы б 1рлгк, табанды лы к, кырарылыкпен амалын тауып, талдырып кана устар едь М ы салга окушыларра таныс Киршоннын «Астык» деген пьесасын алып карайык. Кибасов кулактарды ай­ ласыз, дэоменс!з. деп енш м айтпас. Сонда да олар же- Н1ЛД1. Ge6e6i Михайловтардын — партиянын куш! одан д а басым. Кулактарды н образы нерурлым дэл, нерурлым куш тг боп керш ген сайын согурлым оны женген комму- нистердщ — Михайловтын образы одан да к у п т Kepimn тур, С ахн а вте жанды, эсерлк ©йткеш курестщ идеясы ж анды, терен образбен бер!лген.

«Тартыста» осы сиякты Есен мен Касеновтын обра- зын терендетж ^ реу керек едк О дан курес ж андана ту- сер едь Идея эрлене берер едь П ьесадагы терт коммунисток (Есен, Тем1'рбеков, К а- диша, Оспанов) жене езше сай кескждер1 сактала бер- меген. О л аздап Оспановта рана бар. Ж алпы алранда, 6ipiHeH 6ipiH атымен рана айырып болады. Bipa3 кайшы- лыктарымен алынран 9 6 im (эуелг1 кезде бултакты к кы- лып жур1‘п, кей|'н коммунист жарыма ш ы р э д ы ). Бул жерде Мухтарда тапкырлык, шеберлж бар. Ком- мунистердщ ултшылдармен карам а-карсы Tyflicin кал- ран жерлершде коммунистердщ THicTi сезш бел in бере алран. Рылми дэлелд!, саяси eTKip сездер аркылы okhf3 успн де ултшылдыктын т уп Heri3iH туйреп отырады. Осындай энпмелер аркылы ултшылдардын. колра уста- FaH 6ipn.aT'ap мэселелер! дуры с туррыда шенплген. Сейтсе де жеке кейшкерлерге ущле, тене карамай бола ма? Тартыс болран сок онын табысы да болады, Ки ы н д ы ры д а болады. Тарты ста араласуш ы лар ойына ойы сай, бойына бойы сай — тепе-тен Kicuiep бола бермейдй К олл екти в е кол­ лектив ететш 6ip басты, Heri3fli барытпен 6ipre коллектив­ е н ж еке Kicuiepiwie e3iHuie мелшерл! ой, сана, езш ш е ж у- pic-турыс, м1нез-кулык езгеш елж тер! болады. MiHe осы ш т -ты ст ы . коллективен, ж екел ж оипаттарды бэрш 6ip образра сиыстыра алудан образдык жанды куны толык болатыны анык. MiHe, бул элг! айткан О браздарда аз. Партия жарындаты ю ал е р езш щ iuiKi-тыскы кайшылык- тарымен тутас кержбейдк Пьесадан 6ip турл1 «дайым» кймлердж тартысы сиякты эсер аласык. Пьесада жаксы дэлелденген — партия жолынык дурыстыры, онын курес- те ж енетнш п ; ал пьесада ж ете дэлелденбеген — партия адамдарынык сол куресте ecin, сол куресте шыныратын- дыры, (Нрл!гш- нырайтатындыры. О л эп-сэтт!к ici емес, капталды улкен ем'флж, диалектикалык ку рдел! ic, кур- дел! процесс. Калай караранда да, тартыста болран т ш сп партия- нын Kypeci, жеке юсьлердщ образы кадараланып ж асал- мауынан. Э б ш т е кайшылык болранмен, онын еткен бас- палдактары, неге олай болтаны, партия тобына белсене араласкан себептер! са хн ад а белг1с!з. Окиранык кимы- лынан cepnin ш ы р ы п турмайды. 9 6 iurreri езгерю тек Fa

нидын келш баяндама ж асауы мен байланысты ыррып тускен ceKipy сиякты. Туйш айтканда: М ухтардын партия жолында табан- ды, партия туын жорары устайтын большевик кейшкерш корсету! дурыс-ак. Оны заманымыз -rUeflfli, тарих тией- Д1. Мухтарра косымша айтатынымыз: Энгельс нускаган кейшт! ж агдайдагы кейшкерш корсету, 6ip KiciHin ба- сымен б у к и партияны корсету ж эне сол юсш щ 03iH кор­ сету — киын болганмен совет жазушысынын аткаратын та Faиды мшдет!. Заманньец, багытты eM ipdin жазушы- ларын, ардацты кШ лерш е зш ц баталы орынында журт алдына улг1 e rin тарту уш ш сол icicM epdi жете, терец та- нып б 'и у керек, всу куйш де квру керек- О браз жасауда эдебиет тэж рибесш де ею ж акты к есте турсын: 6ipi РАП П -ты н «жанды Kici ж асау» ураны, психологизм!. Мунын нэтиж еа тэжрибеде идеализмге соктырды, адам элеуметтен у з и т , оз психологиясына 03i шомган, ознпн iuiKi дун иеам ен 03i болтан 6ip ж ан боп шыкты. EKiHiui- ci — 6ip кездеп «Литфонт» колдаган механиспк кисыны, схематизм! (бул коп жазушылардын тэжрибес!нен эл1 тазары п болтан ж ок). М унда пню кайшылык. ой, мшез- кул ы к легенд! атымен ж уып ж 1беред!, тэж рибеде кимыл. дайтын адамнан Kepi машинага Ko6ipeK уксап кетедг, OMip кайшылыгын механистер сырткы кайшылыктардын Kypeci рана деп тус!нед!. Б ул eKeyi д е М аркс, Ленин ди- алектикасына кайшы келетш арымдар. П ьесаныц идеясын, образын куып KerriK, баска жагын неге айтпайсын дейт!ндер болар. О л рас. Пьесанын, дра- малык озгешел!ктер!н!н Maui улкен сюжет, окига, т!л— шырарманык идеясын жузеге асыратын драманын непз- ri шарттары. BipiMeH 6ipi тырыз байланысты. Образ езш окирада, кимылда танытады. Оран со з а з т!л арала- сады . Сондыктан образдары колайлы жерлер!, KeMicTiK жерлер! OKHFa epici мен t U орамдылырына озд!г!нен жуысып жатады. «Тартыста» д а солай. Пьесадары сюж ет жай рана. Киясы, кузы жок, flipU flerin, калшылдатып отыратындай ем!рден л аккан жалрыздыктын тардыры Ka3ipri капи­ тал жазушыларынын модасы ж ок. М унда OKHFa KiciHiH жеке басын, жеке тардырын карамайды, мунда элеумет- TiK, тапты к eKi ж акты н Kypeci, курестщ басы , яки 6iT- кен акыры емес, 6ip кезендеп уз!нд!с!, тарихи, KopiHici. П ьесанын 8-суретш деп шолатын энг!мен!н б!р ауыз сез-

н бен айткандары туйш к елкеден табы ж аттарды мектеп- тен аластау деген караз келш, оны Касенов бас балып ij ултшылдар бурней сэлры сы келедй коммунистер н ускау- 1 ды icKe асырура тырысады- Тартыс туады , басы косыл- !■ ран жерде се й л е й т ш — калай ж ену шарасы, карама- i.j карсы келгенде erecin кал у — осылардын аяры елке Я е к ш келш, ултшылдардын бет1 ашылып, институт басшы- ларына коммунистер отырып, институт iciHin ж ана са- тыга кетерш уь О кирэ уянын кабинетгнде, ултш ылдарды н !1 пэтершде, клубта, бакш ада кезек болып отырады. Бул 1 ретте де М ухтардын жетюкен жерш , кем жерш к аб ат i алмай болмайды. бйткеш жетгстйс дегеш м1здщ езш де езшше кем1ст1‘к жары байкалып отырады. М ысалра пьеса- нын Tayip жарын алыныз. О л кайсы? О л пьесанын не- i пзг1 идеясынык аныктыры, окираларынын кым-кираш сапырылран ж ер1 жок, 6ip барыттылыры. Пьесанын кеп KepiHiciH бакылап караныз: пьесанын идеясынан тыс, ■! ке р е ш з , крсалкы Kici, артык сез таппайсыз; диалогтер— 1 келте, марналы. СеМткерейдщ пэтершдег1 кабинет! жа- !' йындэры Л ала мен Сараны н энпм есш , К асенов пен Р а- кыштык арасындары махаббат пьесанын жел1сше жана- j сы жок uibiFap дейсш. Ангарып к ар аса — олай емес? Бу- j лардын тупк1 куятын ж ерГ пьесанын H em ri анрары. Сонан кеШн булар Сей1ткерей мен К асеновты уй турмы- сымен коса танытады. Л аланы н C93iHiH аяры ездерш щ 1 Эб!шке калай карайтынын. Есенге калай карайтынын аныктаумен бкед!. М ундай кыстырмалар пьесанын узак ершшде орынды. BipiHiui KepiHicTeri Ж элел мен Сабырдын ш ахмат ой- нап отыррандары сездершен-ак энпмесш щ уштыры 6ip улкен келел1 тартыска айналатыны б е л г ш боп калады. Оран ж алгас к ерш стер тус-тусынан TeHin TyfliceTiH, сш- KiceTiH жерге таянран сайын жазушынын ойы жаркы- рай туседк Ж азушынын максаты орындалуга беЙ1м ала бередь Муны Tayip жары дейм1з, 6ipaK осымен ж ал гас онын нашар жары тары бар. Ж еке керш ктер деп узш -узж ки- мылдар жалпы 6ip сарында болранмен, езара байламы босан, бытыранкы; 6ipiH 6ipi е р ш т п , 6ipiHe 6ipi шырып, аскындап жатпайды. Сондыктан epiKci3 елпепрш езш е енсеге тартып турран леп жок. Себеп мунда ap6ip ки- мыл, эрекет ез1мен e 3i уласып, ерлеп, ширатылып, е р ш п жатпайды. Окиганы, окушыны, керуппш — 6apiH косып

6ip нысанара тартып турран сым жок, жаппай «аттаныс> бар, катар Ti3in турран жулын ж ок, шашыранкы омырт- к а бар. Б ул — адгстен. Э д к т е кемю 6ip жер бар. ол — сю ж егп н iuiKi ж е л к М н пысык eMecriri: желш щ 6ip ба- сында ce6e6i ш ы р ы п , онымен ж алгас желшщ акырына дейш нэтижес! Tvca мундай болмас ед!. «Тартыста» тар- тысты ш ислеш спрш отыратын басты себеп айпыкша жуйеге салынып керсетшмеген. К еп мэселелердш 6ipeyiH ж етек етш алып, калранын орын-орнымен взаоа Т1ркес- Tipin, ек! ж акты н ой, ыкласын сол жетек мэселенщ тв- ш репнде кайшыластырып, тарты ска дем бергенде пье- салары кейб1р тым-ты ракайлыкка жол болмас ед!, жуйел! кимылра арал аск ан ж еке ш сшердщ образы да кайрала берер едк Мэселе елкенш кагазында болса, сол караз манындары таласты f к о н ф л и к та ) еге н к т е . онын нэтиж есш mbiFap, тал а с М алдыбаевтын хатшылырына коп Tiрелед! екен — ею ж акты осы ж ерде 6ipa3 туйл!кт1р. Тартыс болран сон тартыста уакытша болса да жаны- лыс, таразынын б|’рде басып. 6 ipae толкып туоатын жер- лер! болады, тарты с ю сш ер Н Н ш ш д е пенделшпен су- р!нет1 ндер1д е болады. MiHe, осыларды окира устш д е ж узеге барындырып, сахна кимылын шамалы кабындату керек кой. Кимылдагы бэсендж , кейб1р манызды мэселелердш басы Fana керш ш , icneH кабысты ра, кам ти алынбаран. М аздаран тарты с шеншде шиыршык атып тупатын мо- менттердш басы олкы, аягы солпы лау боп бОкен жер1 де бар. Тартыстары курдел! мэселенщ 6ipi — ж астар упин курес. Ж астарды комм унист^ тэрбиеге алып, оларды ултшыл, байгаыл былапыттарынан таза — кезлщ капа- ш ы ры ндэй сактау партиянык кай уакытта да ioi макса- ты боп саналраны анык. тшт! пьесалагы тартыстын т у т а Heri3iHiH 03i осы гой. «Енбекш!. кедей казак жястарын эллеюмнш жетегш е, апбауы на беое алмаймыз б!з» деп Рани дурыс айтады. (Жалпы пьесанык ю л л Рани созь нен uibiFanvFa болады .) М нхтардын т ап т ы т ы н туйшд! ж ерш тануы нда соз ж ок. Б'ф ак осы туйш босанлау ше- ш!лген. М уны маран берген запискаларлын кейбМнен Kopin отыомын, Kefi6ip ж астарды . осында уя салран, дерт адастырран, кантырткан кео’нел! лейд! Рани. Ал осы ад аскан ж астар бар. онын ншнле коммунист, ком- сомолдар KypeciHiH нэтижесшде yflipiHe кайта косылган-

дары бар, олар сахнадан тыс калып отырады. Адаскан KiM, калай адасты? Ж астар KiM уш ш кур есл деген ойды осындай жеке жастын басында болран куреспен дэлел- деу керек едь KypecTin осы буынына келгенде о к е а н ы шиелешепрш, жилыска дейш ек1 жакты кун делкт1 дэ- лелд1 тэжрибеде айкастырып, белдестф ш келш (Есен мен Касеновты сезбен егеспргенш е) жилыска тек, мэ- селенщ шешуш калдыру керек едк Сонан кейш apFbi ж ердеп окиFa ж елшнш келмеген сон сырттан караган кезге мэселенщ шиелешскен жер! де, шенллген ж ер1 де жилые боп керш едь Ж илы ста турып Еанидщ «юм- дшкнндер, м1нпрлемей 6e rre p iw u ашындар» деп ызгар- лануы сонын салдары болуы керек. Пьесанын тш н д е ap6ip KiciHiH 03iHe лайык создер1 табылран. Ултшылдардыц взара свйлескендег! а зш , коммуниспен сейлескендег! мыекылдар, кекетш баруы эркайсысынын образына доп келш отырады. Оспанов, Батырша, Ж элел тары баскаларынын образдарында кул- Ki, kohuuU жерлер! коп кездеседг М унын 6api пьесанын идеясына барынып, идеянын шакпарын шарып отырады. Ол, эрине, жазушынык эдш шеберлшше келедь Тужырып айтсак, «Тартыста» табы с коп болран се- 6enTi, соран карай кемГстжтер1 д е KOpiHin отыр. Bip ма- калада кай-кайсысын болранымен Tepin ж атура мумкш- д ж жок. Коп кем1стжтерд! сахн ага коюда толырып ке- тетш кемштжтер. Кыскасы, «Тартыс» М ухтардын бул барыттары 6ipiH- iui тэж ри беа, онын элеуметтж ж азуш ылык тарихында улкен 03repic, ж аналык екенш жогары да айтканбыз. Енд1 айтатынымыз: М ухтар «Тартыста» максаты на эл 1 жетш болган жок, жету жолындагы «Тартыс» тек бфший табысы. Кеше рана адасу, кателесу барытынан кайткан М ухтар социалистж жолмен кайта курылып жаткан OMipre uiecin. революциянын жетешш, xceMicri идеясына умтылып, шырармасынын ертецг!сше улкен жол ашты. «Килы заманнан» етш бакытты социализм заманы- нын шырармасын тудырура мумкшджтер жасады. М у х ­ тардын оран тэж рибеа, таланты жетедь Енд1 не керек? Пролетариаттын шырармалык э д 1с1мен кар ул ан у ке­ рек. Ол уш|н тек 6ipiHmi жацалыкты кадамдары тэжри- бен1, KeMicTiKTi катты ескерш , социалистж шындыкты уз-

бей зерттеп Tyciny керек. М аркс — Ленин теориясын б ас. шы етш кеп кубылыстардын ш ш д е 8MipiMi3re н е ла- йык, не колайсыз екенш аш ы к айрып, шындыктыд шын келбетш сипаттау керек. Осылай жазылран шыгарма «Тартыстары» талаптын каншалыкты тиянак тапкднын жаркыратып керсетер.

ЖУЗ ЖЫЛДАН КЕИ1НГ1 ПУШКИН - Пушкин ¥лы данышпан акын. Пушкиннщ улы акын- дык дэрежесш аныктап, Пушкин мурасынын мэнпге кететшш о деп ашып корсеткен орыстын атакты улы сыншысы' Белинский болатын. Белинский П ушкш ад сы- наранда онын тууын дайындаран XIX расырдын басын- дары орыс турмысы мен мэдениетше токтаран. Сонан сон, кебш есе Пушкинд1 болаш акка балап алран. Сыншы езшше акыннын заманынан, тапты к тшектершен шык- кан б 1рсыпыра кемш ш ктерш де айткан. M ine содан 6epi жуз жылдай болды. Осы жуз жылдын шпнде Пуш­ кин орыс эдебиетшщ тершен орын алып келедь Гоголь, Лермонтов, Гончаров, Достоевский, Тургенев, Остров­ ский, Толстой сыкылды орыс эдебиетшщ атакты клас- сиктершщ ш ш д е Пушкищй устазымыз демеген1, Пуш- киннен ездершше тал1м алып уйренбегеш болмас. «0 з- дершше» дейтш1м1з булардын эркайсысы П ушкинд1 эр тарапка тартгы. Пушкиннщ ipi акындык ппшнш эркай­ сысы ездерше тэндеп, эртурл1 кортынды шырарды. Пушкиннщ эдебиет дамуына еткен эсерш ез алдына КОйсак, акыннын 6i3re жеткен кескш ш де кезге шалына- тын тары 6ip такба бар. Ол акын олгеннен кейшп буюл XIX расыр бойында ж эне X X расырдын революцияра дешн бас кезшде кер тартпа, помещик, либералшыл-бур- жуазия мен жулдызы coHin бара ж аткан империалист^ таптардын салран танбасы. Пушкиннщ шын сырын объ­ ективный дурыс тану былай турсын, булар Пушкинге ез такияларып кипзш, ещ н айналдыра, «рухынан» шык- кан, орыс ултынын максатын кездеген «халыктын»,

«ынтымакшыл» акыны деп д э р т т е д к (Апполлон Гри­ горьев, Айхэнвальдтар.) «Халык акыны» дегенд1 олар, эрине, реакциялык ултшылдык магнасында алган сим- волистер Пушкинд! ездер ж ж YMiTci3 сэры уайымшыл сарынына cofiKecriprici келдк К еш н п формалистер Пуш- киннж ж азуш ылык сырына жетпек т у п л , оныц шыгар- маларынын терец мазмунынан кайнай б!ткен сырткы KepniH сыдырып а л ь т , кол ж аул ы к кылумен келдь Сейтш , Белинскийден кейш 6ip ж агы нан Пушкиннж. данышпан улы акын екенж е эр таптыц Kicuiepi-aK кол койса, екшип жагынан соныц 6api Пушкинд! таптык субъективный кезкарастарымен багалап, Пушкинге вз ен-танбаларын салып революциядан бурын нагыз Пуш­ кин, болаш акты н Пушкин! к о м е т калып келдь ¥лы акынды осындай п т р л е р д е н , Kip тозандардан аршып, онын шын KecKiHiH корсету совет е л ж ж гана колынйн келедй С овет ел1 гана П уш кина! дур ы с тани алады. С о ­ вет эдебиет гы лымы марксизм-ленинизм козкарасымен Пушкиннж заманы мен акыннын калдырган мурасына тарихи салгастыру журпзш , жазушынын тулгасын тутас толык куйжде керсетш, онын шыгармаларын екшеп, журт алдына жаяды. Астаскан улкен кайшылыктардын ортасында ecin, ж а­ зуш ы лы к кемелж е келген П уш киннж келбетш сол кай- шылыктарымен кабат алганда гана жэне акыннын ара- ласкан eMipiH, курескен, ж азган шындыгын айнала кен тусжгенде гана коруге болады. Осыдан келш, жогары- да айткан Пушкиннж терен сыры ашылады. Пушкиншн орыс э д еб и ел тарихында там аш а зэул1м мунара болып калуына болган басты элеуметтж себептер аныкталады. Пушкин заманына коз ж1берсек, алдымен кершетш нэрсе— улкен кимыл, тынымсыз козгалыс: Пушкин Ба­ тые Европа емпршде басталган сурапыл ipi озгерютерге п л есе туып ескен жазушы. X V III гасырдын аягында болып ж ерж узж кужренткен француз революциясы есю феодализм турмысынын камалын бузып, шынжырын койып, жана капитализм дуниесже жол ашты. Франция- да болган революция катар елдердж кобже эсер erri. К оп елдерде ecKi орта гасырдан келе ж аткан система- ныц шырышын бузды. М аркс айткандай: француз ре­ волюциясы мен Наполеон ты с елд ерд ж Да, феодалдын турлерж бузды. Франциянын буржуазиялык когамына европа континентжде заманнын плегш е сэйкес жагдай

керек болды». Муныц шет-жарасы Р оссиярэ д а жетть Бул кезде Роесиянын imKi шаруашылырынын e3i феода- лизмнен капитализмге бешмделген едь EcKi крепостной- лык дуние ОДнен ipin, бурынры жабайы шаруашылык- тын орнына сауда-сатты к катнастары Kipin, eaaipic орындары канат жая бастап едп 1812 жылры Наполеон- нын Москвара баса-кектеп Kipyi, соран жалраса Россия- д а туран ipi ауыл шаруашылык дардарысы — мунын бэ- pi Россияны катты тербетт1. Ш аруашылыктын шай- калысы, батыстары саяси езгерютердш дабылы орыс журтшылырынык санасын оятты. Карысып жешлмей турран ecKi eMipre наразылыктар туды. Россиядары би- леуш1 тап помещик-дворяндар болса, олардын 03i тур- мыс жарынан тек емес, эртурл1 жшке белш ш , араларын- да алаяктар улгайды. Бурынры ата мулк1нен кол узш кедейленген дворяндардын калын б у кар ага косылран топтары д а болды. Ш аруашылыктарын ж ана капитал- дык турге салушылар 6ip жарынан кебейд1. Россия taFflbipH революциямен шеипле ме, ж ок баска I жолмен шеш1ле ме деген мэселе элеумет niKipiHiH бас | т уй ш болып, журтшылык уэк1лдер1 таптык тйгектерше | сэйкес эр сапка бэлшдп Устем билеуш1 таптын Kiciaepi революцияны кубыжык ет1п керсетш, взгер1с деген жер­ дей ат-тонын ала кашты. 1лгер1 врбуге бет койран Рос- снянын аярына шщер салып, кешн n ie riH aip rici келдк Патшалык, басыбайлы ую м ет1 мен православие дшш казык кылып, жан сактамакш ы болды. Буран карсы революция идеясы nice бастады. Россияда революция — бостандык козралысы — уш дэу1рд1 бастан Keujipfli дейд1 Ленин. Сонын 6ipiHmici — дворян дэу!рп MiHe, осы 6 i- piHUJi дэу1р Пушкин тусында басталран. Пушкин тусын- д а революция идеясын баскарран эдепю уйым — дека- бристер уйымы. Декабристер патша укш етш кулатып, жана буржуазиялы к белеске шыруды м аксат еткен: орта, усак дворяндардан, теменг1 таптардан шыккан револю- ционерлер. Булар оз тусында батыстары ж ана eMip жа- caFaH ipi езгерштерге 6ipiHiui дауы с коскандар. Кыска- сы Пушкин осы сыкылды буюл Батые Европа журтта- рынын, оларра ж алгас орыс елшщ орта расырдан жана дуниеге ынтырэ жумылран дэу!рш де туран жэне сол асу- дары 'Кым-KHFaiu курестер мен ею заманнын аралык кврШстерш данышпан Пушкин шырармаларында осы тэр1зд1 адам баласынын тарихындары орасан улкен 7-м . Ка

козралыстын окираларымен керсеткен. Пушкин жазран-' дарынын, мазмун байлыгы, жорарылыры, олг! айгкан мэш аса зор заманнын eMip кубылыстарымен уштасады. Бул алдымен Пушкиншн дуние ж у з ш к мэш барлырын керсетедй Сонда да Пушкин орыс халкынын жазушысы. Ce6e6i, anri дуние ж у з ш к окигалар орыс тмпнде, кебше I орыс ш ы нд ы ры аркылы суреггеледн Пушкин коз алдын-J дагы орыс ш ы н д ы р ы н ы н 6ip белш егш суреттеп отырып, j сонын TyciHiriH дуние ж у з ш к сатыра кетередй Пушкин- ш ц данышпандыры жэне айрыкша 6ip узд1кт1г1 осында. | Белинский Пушкиншн «Евгений Онегин» — деген елен- мен жазылран романын орыс OMipinin энцнклопедиясы деп бекер айтпаран. Б ул 6aFapa 6i3 акыннын 6ip рана романы емес, барлык творчествосын тутас алып коссаю Пушкин туралы 6aFa толырырак болады. Ашып айтура сияды, дурысында, Пушкин эуел эдебиет ж узш е шык- каннан бастап вле-олгенше заманнын тшегшен кол уз- беген, OMip шындырына батыл, тж елей караран адам: айнала коршаган элеум ет ом1рден ж ан-тэнш салып рас- тык, эдш дж 1здеген адам. Бул ж олда адаскан, талык- кан кездер1 акыннын аз емес. А лайда, П. Одоевский, Тютчев сыкылды акындар ом!рдщ тепшсжен ypefli ка- шып, аспаннан, ол дуниеден ракат, тыныштык 1здеп, жерден, адамнан б е з т , влен ж азып ж ургенде Пушкин- niii жердег1 турмыстын не сумдыктарына тайсалмай те- з т , белуарынан кеипп ж ур ш , адам баласынын болашак, бакытты eMipiHeH yMiTin узбей, кулаш cepMeyi, Пушкин мурасын 6i3re аса кымбатты етедь Б1з осы баралы мура- сын вз KeperiMi3re пайдаланум ен 6ipre, Пушкин шыгар- маларынан еткен ем1рдщ улкен 6ip саласын танимыз. Пушкиншн болаш акка ашык, таза, сеж м д1, су й гш к п назарынын, онын шырармаларында кандай 13 калдыр- ганын кешнге коя турып, Ka3ip акыннын д э у1рш дег1, кур- дел! окираларына калай катысып, калай TyciHreHiHe токтайык. Революция идеясы, Пушкин дэупршде, корамнын элеум ет кимылынын ен улкен басты м эсел еа болды де- дж. Ендеше осы мэселе Пушкиннщ ерекше кеп кешл белген такырыбы болды- Онын «Борис Годунов», «Пол­ тава», «Капитан кызы» сыкылды кернекл шырармала- рындагы козгайтын Heri3ri м эсел еа революция мэселе- ci, не сол революнияра 6ip табан ж акын окигалар. Мун- д ай идеянын ш ет-ж агасы . «Дубровский» мен «Мыс салт- 98

аттыдан» да кершдц Эрине, будан Пушкин революция такырыбына нарыз революцияшыл болрандыктан яки революцияны куттыктап карсы алгандыктан кэп шурыл- данран деген niaip тумайды. Ж азушынын бул шырарма- ларында ж актауынан кумэндц карсылык жары басым. Ce6e6i, жазушынын кэздеген таптык максаты uirepire жетектеген, прогрессивный максат болганмен вне бойы 6ip калыпта отырмаран. Кейде KefiiHre ойысып, толкып, дворян табынын кешепЫн кэксеген кездершде болран. Онык уст1не Пушкин аддары eMip ecKiHi киратумен жа- салады деп тусш е бермеген. Эйткенмен данышпан жа- зушы заманнын еткендеп улкен 03repici, ipi-ipi халык кимылымен банланысты екенш тусш ш , е з М н таптык ■; тар туаш п м ен болса д а кэп кайшылыктардын тор абы н- 4 да турып э л п улкен аумакты мэселелердш кейЫр Я туйш ш езшше uieuiin, сол шешуш езппн керкемдш ойы- | на сирыза бьлген, Ленин Толстой революцияны тусш бесе I де орыс революциясынын айнасы болды дедк Революция- | ны тусшбеген, революцияга Tepic KapaFaH. улы керкем I* суретипшн атын сол революциямен салгастыру былайша 6ip турл1 тан KepiHep. О к и р эн ы дурыс керсетпеген нэр- ceHi айна деуге болмайды рой. BipaK, б!здщ революция I ете курделц киын окига ед1... Егер ол улы керкем сурет- j iui болса, ен болмаганда революциянын кейб1р манызды I жактарын шырармасында KepceTyi керек болды Foft — [ дедк Ленин «Толстой» орыс революциясынын айкасы» I деген макаласында. Муны Пушкин туралы д а айтура болады. Пушкин ез заманындары басты революцияшыл окираларды, кезшен таса кылмай, бакылап отырып, со- лар жешнде езЫ ц пш рлерш бмш рш , шырармаларында ' Ленин айткан 6ipiHiui дворяндык революция бостандык козралысынын 6ipneuie салалы керкем суреттерш кал- дырды. Бул суреттерде б!з жазушынын Tepic багытын Kepin отырып, 6ip жарынан Онын тауы п дурыс керсет- кен жэне керкемдш кырарылыры мен окиранын кейб1р буынын бойлай терен керсеткен тарихтагы улкен 6ip ке- зецнщ KecKiHiH танимыз. М ы салга, «Борис Годуновты» алайык. Бул трагедия 1825 жылы ноябрь айында (декаб- ристер кетерш стерш ен 6ip ай бурын) жазылып (мткен. Трагеднянын саяси багытын, патшанын тапсырган сын- шысы Булгарин деген жандармнын бастыры Бенкендроф. ка былай баяндаган екен: «Шырарманын тутас барытты монархиялык, ейткен1 бул жазушынын баска шырарма-