Мұқағали т4

ПЬЕСАСЫ К,ОШ, МАХАББАТ! (Yin aicrijii, тогыз окигалы, пролога, эпилогы бар драма) К, А Т Ы С У Ш Ы А Д А М Д А Р : Б а н у — П единститут б т р г е н кы з, кей ш н ен м у г а т м , ана. Б а г д а т — Консерватория б т р ге н ж ю т, композитор. А й б а р — Университет б т р ге н , акын. А с а н — М ал д е р ш е р л ж институты н 6iTipreH, ветеринар, оке. А й ш а - Пединститут б т р г е н кыз, м угатм , ана. F а л ы м Р а б и т о в и ч - Консерватория профессоры. С е л и м а - капада тураты н acecip эйел. М i н с i з —Асаннын анасы. Ш ы р ы н — Пединститут б т р е т ш кыз. К а с ы м - Асаннын ж ерлеа, курбысы. Б у б i ш — Касымнын ойелг Хат тасушы, студентгер, окушылар, конактар, комиссия Mymenepi. 100

Прол Шымылдык алдында жас акын — Айбар. Даст ан жазып отырган ж е ш бар. К,аламын койы п, даст анны ц а лгаш кы шумактарын оки бастайды. Айбар Ей, куноден пок жас жандар, Кагкупмде катсл1ккс баспандар! Косыларсьщ кол устасып, саспащшр, Махаббатпем ойнаганды тастаидар, Ей, куноден пок жас жандар! Суйюмдще cyiiiKTi бол, cyiiice бер, Суйюмдщ де дол озпшей суйсе егер. Жастык дейтш - он, салтанат, куй-шсбер, Жаратпайды ол жамаи саусак тисе сгср! Жастык дейпн - он, лебЬ, куй, OMip, Ио, жастык - махаббатка не бул! Махаббатта тураксымык - куне 6ip, Махаббатгы курмстгс, суйе бш! Ей, кунодан пок жас х^андар, Махаббатпен ойнаганды тастандар! Ал Kopinaep. ол туралы дастан бар. Ж ары к coHedi. Сахнада а л а к в л е ц к е бей уа кы т . Ж аз. Жупыны жиИаздалган жас отбасыныц бвлмес/. Торде диван, оц ж ак бурышта т осек. Eip бурыш т а ж азу ~устел:, онда киикентай радиокобдиша, коцыраулы сагат, кт апт ар. Ортада деигелек уствл жасаулы тур. Бвлмеде Бану, эйелдер босанатын уйден жаца келген. Ycm m de кец халат , ж аланбас нерест е диванда. Б ану уст ел ycmindeei сагат ы на 6ip карады да, калыц альбомды альт, акт ара бастады. Осы свт т е асуйден алж апкыш ш алган М'тс\\з сойлей xipedi. М i н с i з. Ботам-ау, ол п Асанж ан кешйсп гой. К,онак.тарыц келер уак.ыт болмады ма? Б а н у (альбомнан назарын аудармай). Kicuiep сагат тогызда келедк к,аз1р с е п з жана бодцы, эж е. М i н с i з. К дйдам, балам... Bepi де даяр тур... ( Нарветеге yurnin) танауьщнан сенщ ... танауыннан... (Б ануга буры лады ). Балам, м ен казакш а 6eciK тауып кой д ы м . Оз1м1здщ 6eciK балага epi ж ош н, opi бала таза б о п е се д ь .. 101

Б а н у (манагы цалпында). Мейлийз, эже! М i н с i з (алацанын Банудыц жотасына крйып, альбомга yninedi). А санжаннын окы п ж ургендеп кез1 ме? Кдндай арык eai 03i... О , сорайган мойныннан айналайын... Б а н у (альбомды жабады). Бул Асан ем ес, эж е... Асан... М i н с i з (оцыс тацданып). А-а-а! (курсшш) кайдан бш ейш , балам... А санны н суретш карап тур ма десем... Апырау, кеш жкеньай, о!.. К,онак шакырып койып та соншама жогалады екен?! (Ш ыгып бара ж ат ып) 6opi де даяр тур... Кайнай -кайнай сорпа да суалып бодцы 63i, ой, тоба!.. Шыгады. Б а н у (ауыр курст т ). А сан ем ес, э ж е, Асан емес... Д абы р ecmmedi. \"Эже, койш ыцныц бауы 6epiK, бацытты болсын. К уаны ш кут т ы болсын!” деген еркек даусы ecmmedi. М т а з де: “Айт сын царагым, айт сы н!\" — деп жатыр. Ш ала к,ызу Касым Kipedi. К а с ы м ,Т о г ы з у л ,т о г ы з к ы з т а п к ы р , nepiurreMменщ! Т ел басьщ м ен кутгыктаймьш! YftipiMeH уш тогыз, и э сэт!.. (Бануды ц колы нан cyiiedi). Ал енш opi карай гой, перш тем менщ ! Козшд1 жум а гой... Б а н у (азы деп). Э й , саскалак-ау, тым курыса 6ip тал конф етщ ж о к окелген, коз1мдз н енщ акысына жум дейсщ . Бубш йн кайда? Атьщ жана ж етп ме? К а с ы м . М ундатургансаганадамба, Асанба?!Бубшгп ит жейш гой дейсщ бе, келер. Жум деп турмын гой мен саган. (Т е р к царат ып, кв зт жумдырады). Б ан де болсын, nepiurreM, буйрык беришей тапжылмайсын! К олы нда оралган зат ы бар Асан, М ш а з Kipedi. E epi де KOHmdi. К , а с ы м (Бануга). Ш ыдай тур, nepiurreM, шыда! А сан эйел дер дщ eueMi тоны н ораудан алады. Касым калтасынан 6ip нэрсе альш, алаканьш жумып, Бануга буйрык береди К а с ы м . Bepi айлан, nepiurreM. Аша гой коз1нд1. (Бану т онды Kopedi. М т Д з Kudipedi). Б а н у . Рахмет! Бул тым кымбат едй гой... К а с ы м . А л енда аузынды аш , аш аузынды! Бану кулген боны аузын ашцанда, Касым емЫ к micmeme кояды. E ep i к у л к е д и К она ц т а р Kipedi, арасында Касымныц 102

жубайы Бубни т е бар. Сыилыцтар, шаш улар, кут ты цтаулар. Бэр/ де уст ел басына жайгасады. Узок; уназдбс. Б ану асуйге шыгып Kemedi. Радиодан болар-болмас баяулап ест т ген онге журт назар аударады. К,асым турып, радионы буран к,ояды. Эн бар ектшмен соргалап барады. Тарелка квт ерт юрген Бану 9Hdi ecm in c m сулк, т урады да , цолы ндагы лары н т аст а п ж1беред1. Ыдыс цирайды. Ж урт назары Бануда. Ол ею крлымен кулагын басцан к,алпында сыртк,а жуг!ре ж внелЫ . Ж урт ац- тоц. Аш уга булык,к,ан А сан радиоцобдиш аны еденге 6ip урып киратады. эн вшедй А с а н (калт ырап булыгып). Т е з1м1м таусылды... Ш ердщ де ш ел болуы керек кой... Прщей тозакка тускешм-ай!.. Кдлай тезем... Кдшангы тезем ... (уза к уназдш ). Кеинрщ дер... Bip бул емес... BiaoiH OMip осылай... Ецщ еш н эрсенщ д е с е т бола кой мае... Кеипрш дер... Тарандар, агайындар... Асам мойны салбырап отырып калады. Ж урт тарасады. MiHci3 оже норестеш кетерш, терец ойда тур. Устел басында Касым мен Бубйл. Касым By6iiirriH какпалаганына конбей, 6ip стакан шарапты кутыдан куйып алады. К а с ы м (ст аканды Kemepedi). Н эрестенщ OMipi yuiiH, бакьггы уш ш (к/ггып салады). Акыр кираган ду н и е екен гой, мо, ендеше! Косым стаканды еденге 6ip к,ойып, кират ады. Б у б ш екеу '1 шыгады. Жарык, ceuedi. Шымылдык, сыртында Айбар. Д аст аны н ок,ып отыр. А й б а р. Нслистен тута каллы кабак кайгы, Нел1ктен куаныштын таны атпайды! Суыгын-ай мына уйдщ, суыгын-ай. Ызгар шашып. ыекырып. каратпайды. Ей, Бану, неге сонша еплесщ? Шарк урган шаттытыцпап жсршесщ. Ап сен ше, ей, норесте жоргектеп. Ей, оюрдщ конагы, нс бшесщ? Нс боп кетп жан-жагын 6ineMiciH? Ею адамнын 6ip гана журспан. Ею аламнын 6ip гана тшепещ. Дуниеге келшн сен, бшемгсщ? 103

Бшемкщ, не балды ата-анана, Быксып жанган ол кдндай от арада?! Куанышын еш гой, балапаным, Осылай да куаныш атала ма? Не озозш бул уйде ойнап oni, Не куш келт бул уйш ойран erri?! Куанышка жиналган кауым кайда, Куанышты конактар кайда кегп? Экен жатыр нелистен тесекте аунап? Сез1М... сез1м... EKeyiH ош erri-ay, кап!.. Бшемгсщ, OMip/ин дангазасы, Ауыльпща барады осек каулап. Неге? Неге? Бшмейсщ... Мен бшемш! Мен айтайын, кезепм келд| менщ. Ей, ом1рдщ лактаза куанышы. Мен айтайын, айтайын, сещиремш! Кос OMipre меже боп коршесщ, Сен осы уйге шуак боп теплеет! Аш козщш, адамньщ адал улы, Ей, OMipruH neci, не бшесщ?.. Жарык, ceHedi Б1Р1НШ1 АКТ Bipiiiuii окига Ж аз. Алмат ыны ц m a y етегшдег! ескеруаз квш елерш щ 6ipi. Алыста Алатау. Айналасын агат квмкерген особняк. Ауласы б ш к, агаш дуалмен кррш алган. Бацт а алм а-epiK гулдеп 6imin, т уш н т аст ай баст аган. Бак, Ы н д е eKi м е ш к орындык,. Yudin Kipe 6epicmeei бвлмесш де Айбар мен Багдат турады. Тупы болмелершде уй ueci Салима. Айбар мен Багдаттын, бвлмеа. Е м бурышта е м твеек. О рт ада уст ел. У ш -т вр т орындык,. Домбыра. Багдат т осект е сулк, ж атыр. Айбар дегб1раздент ары-бер! журуде. Э лсш - m i Багдатк,а уцы т , оньщ мапдайын, к,олын устай береди С алим а к уш н т отыр. 104

С а л и м а . Бишара баланы кудай корлаган екен гой... Басе, басе, жиы н-той, сауык-сайраннан неге аулактай беред1 десем... Басе, басе... 0з1нщ ж урю-турысы да б1ртурл1 кедиклз, босан. Ж асканшактап, к а у ш тен т-а к жургеш бишара бала! (YuchdiK . Айбар Багдаттыц оцт е уцте 6epedi). А й б а р. С онш ам а жыл 6ipre туры п, мун дай сыркатынын барын сезген емесш н. Кдндай сумды к еда... С а л и м а (урейлене). Бул аса киы н наукас, шырак... М ен мундай сыркаты бар адамды кездееп р гем ... К,иын, шырак., киын. А й б а р (дегб/разденш). А пыр-ай, G3i узак жатгы гой... Жедел жардем шакыртсам ба екен... (ары-бер'1jtcypedi). Осыдан ею жьш буры н, тунге карай, у сп-басы ш ан-ш ан мандайын жер cypin, калжырап келгеш е а м де . Сурап ешм, айтпады. 1шт1 ме екен деп ойладым да койдым. С а л и м а . Ж о-ж ок, шырак! Багдад арак ем ес, басканы да татпайды. (У н азд т ). Y йктап турсын, доктор шакыртпай- ак кой. М ен ш эй дем дейш , турса шолдейд1 гой. С елим а шы гады. Ы цы раны п, 6ip а уна п , Б агдат сандырацтап, басын квтереди Б а г д а т . Ah!.. А йбар... (орнынан умтылады). А й б а р (Багдаттыц басын суйеп). Жатшы... Жата туршы 6ipa3... Дем алшы! Б а г д а т . А йбар... мен... басым... басым ауырады... (Ж атады). А й б а р . K,a3ip, Багдат, Ka3ip Toyip болады. Б а г д а т (ест жияды). К,айсы кун б у п н , Айбар? А й б а р . CeH6i. Б а г д а т . К,айсы ай? А й б а р . Июль. Б а г д а т . Heineci? А й б а р . Оны, оны ншы июль. Б а г д а т . Турайыншы... (Айбар суйеп кеудест котеред!). Жыгылып калдым ба?.. (Терезем ашып, сырппф узак, кррайды). М улде баска... Бурын кормеген озге д у н и е... Баска 6ip планетадан келгендейм1н. Bopi бетен, 6opi жат... (уназд/'к) жыгылып калдым ба, Айбар. (Айбар басын изейдi). Сенен белек 6ipey бар ма ед1? (Айбар басын шайк,айды). А пай, С элим а апай да ж ок па еда?

А й б а р. Ж ок, с ею жаткызганнан кейш шакырып к е л д 1м . Б а г д а т. Айттын ба? Б иш ме? (Айбар басын uieudi). Б скер-ак айткансын!.. Енд| бую л калага таралды десещш... ( Отырады). С е л и м а . Басы нды кетерген eKeHciH гой, шырак. М унайм а. Э р адам ны н басы нда 6ip кайгы бар. Жассын гой , ж ур е келе айы гасы н (ун й зд ж ). Б уры ннан ауыратын ба ен , олде?.. А й б а р . А пай, шайыныз даяр ма? С е л и м а . Даяр, даяр тур, шырак. Экелейш. Абыр-сабыр шыеады. Б а г д а т (жалыныитен). Айбар, бакьпты болгыр, G3ipme С елим а апайдан куткарш ы меш . Басым м е н т барады... Э рнеш сурап мазалап журер, шайды озщ -ак екелил. (Айбар шыгып, ш ай алып Kipedi де, е м ыдысца цуйып, iuie бастайды. Багдат муцайып). Оныншы класты б т р е р д е тап болдым буган... К,аланьщ пр оф ессор психиатрларыньщ б ерш е де каралдым, нотиже ж ок. “Ашуланба, o3inai е зщ устай бш. Ж ур е — келе сакаясь щ нан” б е л е к комектер1 болмады... (унсЬдж). А й б а р . Бану 6ine ме? (Багдат басын U3eudi). Б а г д а т . А дам баласы на айтпауга анттасып ек. (У наздис). К дндай адданыш (жасып, орнынан турып, терезеге m epic карай Kemedi). Осыдан ею жыл бурын мандайымды жаракатгап келгешм есш де ме? Соньщ ертесшде профессор меш сабактан сон шакырып алып: \"Байка, Багдат! Музыка тек арын мен жанын е м е с, барлы к ж уй ен н щ туныктыгын керек етедь Ол кыздан да кызганшак- М ае болыпсын гой, мандайынды жаракатгап альш сын”, —легенде, юрерге ж ер тесйс болмады. А й б а р . 1ш кен деп ойлаган гой? Б а г д а т (канала). Еши мынаган не дерш кудай e 3i бш еш (бет1н, ж аракат ын сипайды). Галступн дурыс байланбаса да ескерту жасайды, сондай кырагы адам (унс(здж). Р екторат ди п л ом коргауга рук сат етш е д 1... Е ю -уш кун 106

калды... Мына танбамен капай барам?! П роф ессор тагы да кудактенедЕау... Ок,ыс Б ану Kipedi. Б а н у (куанышты). Мэссаган! Мына оттржпшердщ отырысын карай гор. Уэделерщ кайда? Гулдерщ кайда? Проективная геометрия “б ес” (бес саусагын Kopcemedi). А й б а р. Багдат. К,утгыкгаймын, кутгыктаймын... Eneyi де умтылады. Айбар Багдат ты к,айта отыргызады. А й б а р. Барлык ер еж ео м ен , Багдат, сен соны нан кутгыктарсын, аддымен маган кезек бер. (Бануга бурылады). Ал, Бану, куанышына ортакпын, экел алаканынды (Бану цолын усынады). Енш мандайынды (мавдайынан суйеш ). Ал enai антгы кайталаймыз, есщ де ме? Б а н у (ацырып). Анты Heci? Алжастьщ ба, Айбар! А й б а р . Ж о-жок! Ес1ндс ме? (салмакпен). “ Кустай гайып жогалсам, не етер едщ ?”- Сол уназдк Б а н у . И э, иэ, е ам де (жайдары). “С еш 1здеумен мэнгшйс отер ед1м ”. А й б а р . “Отка жаньпт, ортенсем, не етер едщ ?”. Б а н у . “Кул боп 6ipre соны ннан кетер е д1м ”. А й б а р . “Булдырасам сагымдай, не етер едщ ?”. Б а н у . “Жел боп куып, акыры жетер едцм” . А й б а р (байыппен, аныцтап, т апт ап). “ К,айгы окелсем басьща, не етер едщ?”. Б а н у . “Б ерш , Багдат, борщ де кетеремш!!!” . А й б а р. Y мытпапсьщ гой? Б а н у . Умьштаймьш! А й б а р . Y мытпайсьщ гой? Б а н у. Y мьггпаймын! Ризасын ба енш? А й б а р . Ризамын! Ал ещи Багдатыца бара гой, мен кетам. Шыгады. Б а н у (ур е М ). Н е болган саган? (Узок, унс1зд1к). Багдат... жыгылып калдьщба? Багдат... Багдат... Багдат!!! (Аймалайды). Жарык, coHedi. 107

Eitiiiiiii окига Сол кеше. Сол аула. Т у т мезги. Селима, калында тырма, алжапцыш шалган, огородта куйбецдеп жур. Асан мен Айша Kipedi. А йш аны ц колында семке. А с а н . С элематсыз, апай? А й ш а . Е сеназ бе? С э л и м а. Денсаулыгьщ сак. па. Асанжан? С элемдесед'1, А й ш аны ц а с ко к к а н ш а баст а н аяк, 6ip шолып emedi. А с а н . Бул Kici - м ен щ нагашы апайы м, Айша. ( С элимага). Бул —Айша, апай, е ю -у ш кунде пединститутгы бтредг С е л и м а . У йгеирш дер. Уйгеж ур, Асанжан.(Айшага). Ж ур, ш ырак, уйге Kip. Барш амы зга т аны с ж е а р ейелдщ жиИазды уш. Терезе аш ы к тур. Терезеге т ут ы лган перде самалмен т олкып тур. Yuieyi отырысады. С е л и м а . М аманнан хабар алып турасын ба, Асанжан? Аман сау ма екен? А с а н . Есен-сау, апай. К еше гана хат алдым. С е л и м а (Айшага). Шырак, сен де бтреда екенсщ гой. Ж аксы , жаксы... Мугал1мсщ бе? (Айшаны тагы да шолып emedi). Ж аксы , ш ырак, жаксы... Ас ез1рлейш, ш ей кояйьш. Салима турады. О ган коса Айш а да ушып турады. А й ш а . Апай, ci3 еуре болманы з. Не icrrey керегш айтьщыз? Б1з-ак жайгастырайык. С е л и м а . К,артайып турганым ж о к кой, м ен е зш -а к , шырак— А й ш а (ы ры кка кенбей). Ж о-ж о, апай, екеум1з б1рдей оты р ы п , ci3fli э у р елегеш м 13 уя т бо л а р , р у к сат е т о д з ( Солиманыц алж апкышын шешт, 03i шалып алады). Асанчик, вставай! Ал, апай, не icrey керек, айта бервдз? Н е 031рлей1н? С е л и м а (сел Kidipin). Кухняда ет, тагы... аздаган картоп болуы керек... Картобы кургыр базарда соншама кымбат... А й ш а (лы пы л кргып). Ж аксы, апай, жаксы... Bi3 Kaaip... Асанчик, пошли, ты мне поможешь. Екеуi ас уйге Kemedi. 108

С е л и м а (унат пай). Ишь, какая! Элекедей жаланып, майлы инекше айналдыруьш. Бермесп тартып алатын мьшасы 6ip желаяк кой... Турып, ас уйге бармак, боп, кайт а отырады. Ех, Асан, Асан! К,удай-ау, терт хсыл окьш ani 6ip 03repic жок. Кдшан керсен, байласгырган тумактай 6ip ш уйкебаспен 6ipre KepeciH. Тым курыса олары ны ндеш дуры с болса екен, ылги 6ip уш ьш -конган кызып-жасыл кебелектер. (У н азд /к). Ал мына 6ip какатуякты кайдан тапкан, екем-ау!.. (Уназд'т . Кекете). “Асанчик, пошли, ты мне поможеш ь” ... Иш ь, какая! (терезеге барып, сырпща царайды). вр теп барады... Осындай да ыстык болады екен (узок, уназдж ). ...Ж ездем маркумга аумай тартар ма. Байгус эпкем тумсыгынан ж етелеп ж урш адам етш еда (унсШ к). Мьшандай какдтуяк келшге кез болсан, “жулдызын жанар”, бишара эпке... (ку р а нт ). Oh! Бу дун ие не боп барады 03i!.. Айша келдй А й ш а . Sepi де даяр, апай. С е л и м а . K,a3ip, айнам, каз1р. Селима буфетке карай журед/, Айш а оньщ ж олын кес- кестей беред/'. А й ш а . Абыржыманыз, апай, абыржыманыз. Bepi осьшда гой (буфетт/ ашады). О -о-о!, Кандай гажап сервиздер! С е л и м а (унатпай). Анау, астында болуы керек, шырак, байкагайсыц... Айш а лыпьщ кагып столды даярлайды. B epi отырысады. А й ш а . Асанчик, м енщ сумочкамды e nepin ж1берш1! (Асан семкест enepedi, Айш а акш а альт Асанга усынады). Асанчик, будь добрым, пожалуйста, апай шаршады гой, шарап алып келе койшы. Д укен жакын ба еда, апай? С е л и м а . Жакын... Ш ырак-ау, муньщ калай?.. М ен... 1шпеуш1 ед1м... А й ш а . Сбеги, Асанчик. Сбеги. Асан кетеда. 109

С е л и м а (каф кН ). Ах! Осында конфет болуы керек. ( Турып. буфеттен конфет, ортурл/ шокаладтар экеледО- С ен отыра tvp, шырак. мен огородтан шанбыр, пияз екелейш. А й ш а (уш ып турып). М ен... апай... каз1р, 6ip минут... (ж угфе жонелед/). С э л и м а (дауыст ап). Ш ырак, анау казылган жагынан алгайсын! С е л и м а : “ЕекегЬф 16epiui маган, М ен есешн, сен еспе ”, — деп ыцырси вндет т , буфеттен к,утылар алып жур. К,олында шолмег/ Асан, артынан пияз, редиска алып Айша Kipedi. (Уназдж. Ш арап куйылады). А й ш а . М ен согыстырайын, 6ipaK ш тей м ш , оны А санчик бш едь С й д щ денсаулыгьщыз уш ш , апай. (Р ю м ка согыстырады, m ed i. Айш а рюмканы ш п е й цояды) С е л и м а . ...Ал 03i сондай жаксы бала, ну егей!.. (Асан, Айш а ацырып, 6ipine 6ipi карайды). М ына уйде туратын квартирантымды айтам... Б агдапы ... (уназдж ). А й ш а . Э л п консерватория б т р е т ш ж т т пе, апай? С е л и м а . И е , ие. BLneai екенсщ гой? А й ш а . Бшем1н, апай, бш емш . Вану кеп тура ма? С е л и м а . Келед! бишара кыз, кеп турады... А й ш а . Вану бакытгы, апай. EKeyi 6ipiH 6ipi суйед1. Араларында нагыз махаббат бар. С е л и м а . Э й , шырак-ай! М ахаббат е з алдына, OMip оз алдына. Бакытсыз махаббат баянды болмайды. (Уназдж). Бишара баланьщ жаман наукасы бар екен (Асан, Айша урейлент кдлады). Осы кеше гана жыгылып, бетш жаракаттап алды (уназдж ). Страшно! Жас адамнын басына бермесш. 03i ашылып ен п м ел еспейщ д е , сабагына барьш кеп, сарылып оты рганы -ак. К,уйрыгы кебеж едей ку домбырасы н алып, кущ ренеш д е отырады (уназдж ). Ал е л п сорлы кы з жынды кобелектей шыр айналып шыкдайды. Несш щ барын (унс/здж). Н еуж ели екеуз уйленеда, тусш бейм ш (уназдж ). Ал ещ ц 03i с ондай ж аксы бала... А й ш а (ойланып). Ы м -м... Солай дещ з!.. Сонгы уакытга В ану сум ды к езгер ш кетп. А та-анасьш айтып, жылай беред1. C ipe, толганады -ау... К,айгырып ж ур екен г о й - ПО

С е л и м а . Банумен 6ipre окисы н ба? (Айш а басын изейд'О. Айнам-ау, неге айтпайсындар, сырлассьщдар гой? К,оргасандаршы KayirrreH бишара кызды (узак, уназдйс). Bepin б у д щ р т , екеуш 6ip-6ipiH e телш журген - мына А йбар дейтш зулым бала, м е н т б ш а м ш е ... Ойпырмай, жаста ж ас керш журш, мундай от ауыз, орак, т и щ жасты керген емен! Ортенш тур еншейш (уназдйс). Осы 03i ертерек жогалса болар едг Шелек дей ме, конек дей ме, 6ip ауданга жолдама б е р и деп к е л т еш, не тындырып жургенш, ал! осы каладан айналсоктап шыга алмай жур... А й ш а . Ш елек болса, м енщ аулыма барады екен гой акын жптг... С е л и м а (тацырцап). Оны да бйгесщ бе, шырак? А й ш а (мысцылмен). Рашыктардьщ арасында журген жырау сол екен гой... С е л и м а . Рашык-машык, махаббат деген не ол? Махаббат жогалганы кашан... Оньщ тек кауызы гана калган. Адам бул заманда эуел! адам сиякты eMip сургеш жен. Рашык, махаббат... Ол не 03i? А с а н (Айшага урлана царап). Махаббат деген, апай, мен ушш, е н 6ipiHiui - ди плом , жайлы ж ум ыс, одан с о н семья, жаксы хозяйка, ерине, бала... 0 м 1рде будан артык махаббатгы каламаймын... С е л и м а (мвз-мейрам ). Тентепм мен1н... Аумаган жездем маркум... Алсайшы, А санж ан, ас ал. А й ш а (Асанга miK к,арап). Ал мен, Асан, махаббат дегеннщ не екенш бшмеймш. Эл1 керген1м де , кездеспргеш м де жок. Алайда онын бар екенше шубеланбаймьш (уназдйс). Ой, извини, Асанчик, менщ уакытым б т п калыпты. Апай, айып ете кермешз! Б1зде 6ip жиьщ бар efli (ж инала бастайды). С е л и м а . Бара гой, шырак, бара гой... Айтеа да, кадкам, еке-ш еш ен бар ма? К,айда icTetoi? А й ш а (жайдары). Бар, апай, бар. Папам Шелекте райисполком председателе мамам врач. С е л и м а . О -о-о! Ж аксы, ш ырак, жаксы... (Айша цоштасып, шыгады). Подумаешь, Чиликский райисполком!.. (Асанга). Мына кебелепнш кез1ме ею нш 1 корсетпе, Асанжан! М унын 6ip TyaneTiHin e3i 6ip айлык зарплатанды жояды (кекет т , даусын ж уандата) подумаеш ь, Чиликский райисполком!.. 111

А с а н . С иге бул кы з да жаклады, апай... С е л и м а (к,атуланып). Ой, кызынмен кырылып кал! К,ыз, кы з... Саган кы з ем ес, майлык, сулыгына б1рдсй, бес аспап катын керек, катын, тусш есщ бе? (у н а зд к ). Сорлы окпем жанапддай кебелегщш куге ме, сеш куге ме? (унссздк). Апыр-ау, Асанжан-ай, акылын юретш уакыт болды гой, козще неге карамайсын? А с а н (к,асак,ана, сыр т уш и). Айшага уйленсем бе деген ойы м бар... С е л и м а (екш ент ). У йлене гой, карсылыгым ж ок, уйлене гой. Oh, xeHipiM-ай! (унсадж). Акылын кайда Асанжан? Ж унш ж улган тауыктай б1рдеменд1 тырбитып ауылга апарганывда, журт койлегш турш кулмей ме? (Уназдж ). Басы на 6ip киы нш ы лык TycciHmi, жанагы п елен сенен ж аланаяктап каш паса, м урны мды к есш бе р е й 1н. (Узак, унс1з д 1к ) . К екетай ы м А са н ж а н -а у , кы з б1ткенд1 мурын орамалындай ауыстыргандагы айдыныннын осы Бануга келгенде нагып мысы курып калады?! Кдндай биязы, кандай ж ум сак, суйимда кыз! Тербиеннен айналайьш-ай, ала ж ш и аттамайды-ау, атгамайды! (Узак, уназдт ). А с а н (к,иналып). Ci3 не 6uieci3, апай!.. Бануга с е з айту маган сонш ам а онай ем ес. Bipre естпс, 6ipre окыдык, 6ip ауылданбыз. Э кес1де, ш еш еа де меш жаксы кереш... Бануды суйетш 1м аны к, апай. BipaK, б иш ейм ш ... алдына барсам болды, ананы-мьшаны айтып, ойымнан адасгырады да кояды. Tirrri, косы лу турсы н, махаббат туралы ен п м е козгаудын G3i де кылмыс сиякты боп турады. (Узак, у нсШ к). Кенш аударып, коз салар ма екен деген ойм ен, курстас курбыларымен де каты насж асап бакты м... К,айрылмайды. Ол уш ш мен мулде н е л сиякты мы н... А йш а унайды... У йленем Айшага... С е л и м а . Уйленем, уйленем... Уйлену кашпайды. С ен Бануга ш ындап Kipicnert ж ур еш (уна зд м ). Айнам-ау, аш ып неге айтпайсын? Баласы тусед1 гой дей сщ бе? М ше, окуларьщ да аякталды, е н д 1 кешпссен, сен одан MBHriniK айырыласьщ! А с а н . Багдатш е? Багдатгы кайдакоясы з?!Ол Багдаггы жаны ндай суй ед1. С е л и м а . С уйед! атекес1нщ сакальш... А)'шам-ау, тус1нсенш1?! Б ану тым ноз1к ж анды буйы гы кыз! Онда Багдатка деген аяныш кана бар, аяньпд! Банудын оган деген, 112

мене ед1 елл... (кекет т ) махаббатгы тсректщ басындагы /искан сияк,ты “П о!” - де п ш ошы тса, каз1р уш ып кетед1. А с а н . Э й , кайдам... С о л и м а (келекетт). Эй, кайдам! Эйел журегш эйелден гык ешюм бшмейд1, есщ де болсын! Б!з осал жандармыз, ркыным... А с а н . Сонымен, не icre дей аз? С е л и м а (буйыра). Не icre дейш . Э лп кебелепннен :ьш! Уста, жармас Банудын етепнен деймш! Банудын мунда 1масына басымды боске ттгейш! Оцаш а, ауылга барганда батылын бармай ма?! А с а н . К ене кояр ма екен?! С е л и м а (мешрлент). Асанжан-ау, еркектщ курыгынан Iылган кашаган эйелд1 e a i керген ем ен (уназдж ). Басы налган сорлы кы з тек осында калып койм асы н де онанда... Айбардан коркам... А йбар зулым бала... (Асан шыга 6epedi. Салима дауыстап). Ойлан, Асанжан! Элп кебелегщнен кутыл! (Даусын уапдатып). Подумаешь, Ч иликский райисполком!.. Шымылдык, ЕК1НШ1 АКТ Yiuiiiini окига Ж аз. Консерватория айналасы ндагы саялы бак,. Эртурл! музыкалык, аспаптардыц у м ортурлi ecmmedi. iKidiK р е пет иция ж асага н эн и и ш ц даусы ш ы гады. Туе <’ш . Бак, арасындагы орындыкта профессор Ралым Р абит ов ‘вс Айбар. П р о ф е с с о р . К,ане, кане. Оки бер... П оэзиядан \"I де ептеген хабарым бар. О ки бер, окы! А й б а р (блокнотынан оки бастаиды). П74 ш

KcuiHiii дс. KoumiiiH дс нурын алган талайдын. Тацмсн 6iprc тамашалап. Алатауга караймым. Уа. ассалаумагалсйком. оппак басты арайлым! Шаруа Ата ccKinacnin. onipinai сарып кып. Улксн yilaiH ошагындай луннсш карык кып, Аман-ссси жатырмысыц. айналайьш жарыктык?! Жат осылай тапжылмастам, осьшьпцы кош алам, Бауырыкда бауыр-курбы, ага-жскгс. дос аман. Жат осылай тапжылмастам, уа, такаппар босагам! Узак, унсШ к . П р о ф е с с о р (ойланып). “Жатосылайтапжылмастан, уа, тэкаппар босагам!\" (С о л уназдйс). H eci бар... Жаксы... Жастардын творчесгвосымен танысып отырганда, коз алдыма ат 6artreci елестейдь (Жылы сезйнмен). Байте... Оллайи, байге... Ал сореге ш буры н келед!, белпФ з эль.. Тамаша... Оте тамаша!.. А й б а р (биязы). 0 cip e ce ж ас акындарды айтсацызшы. Э р жетще 6ip акын дун иеге кеп жатыр... П р о ф е с с о р . Ол жаксы, 1нииек, ол оте жаксы! (Сол ойланып). С ен оны н себебш бшестн бе? (Айбар елецдеп колоды). Былай (mepeKmi нускап) мына турган терек бутактанып, жайкдлта жапырак шашу уm in де кунарлы топырак, колайлы атмосфера керек. Искусство да сондай! Расырлар бойы кауызына сыймай, камалып кедген казак искусствосынын актарылар ш еп ж етп! ( У н с Ш к ). К,унары мол, касиетп почвада, колайлы атмосферада е ш р cypin отырмыз. (Айбардыц ж отасынан кагып). К обейсш , тшшек, акындар кобейсш . Сен о ran уайымдама. Жуйр1к коп болса, байге кызыкты отеш. Ko6i макул. Жаксы жалгыз жасамайды, ш ш ек. Bip уыс тастан 6ip т у й р алмас алуга болмайды гой, кобейсш акындар. К,ауым 03iHin калаулы ж уйр1п н таниды. А й б а р . М еш щ ие, агай, (сол Kidipin) менщ ш с, каз!рп шыгып журген жастар шеттнен жуйр1к сиякты. Tirrri, мынау 6ipiHmi, мынау еюнш1 деугс д е болмайтындай... Шст1нен суырылып тургандай... П р о ф е с с о р . Егер айтканындай болса, тштен тамаша! (Байыппен). Ж астык дегеннщ 03i поэзия, ш ш ек . Жас кез1мде мен де оны мен айналыскам (аш каны н ж айып) амал не, менен 114

кын ШЫК.ПЗДЫ (ун азд т ). М ен де жуйрйепш гой дейтш ем Айбар куледО. Сондыктан ба, жастар поэзиясына кумар- к.пын, окл журем. Жастардын 6opi жуйрйс дедщ -ау, ж о- :ок, бул тургьща сен1мен дауласкым бар (ун а зд т ). К а и м п шкубатордын балапанындай 6ip-6ipine тым уксассындар, 1мшек. М ойында, уксассындар! Э л п берщ нщ “ж уйр йсппн” е содан... Акылды болгыларын, философиялы к ой (пхыпарьщ келеда... Дурыс талпыныс... Ф илософ ия, Ьйшек, (рапайымда терен., тусшйсп болса - философия. Ф илософия пам деп, олецмсн жанылтпаш айтуга болмайды гой! (Уэак, \\ichdiK). К,алай еда? Э , былай 6ip жас акынньщ: “Жыршымын, куиш1М1Н, Тез1рек сок, журск; кулил, кун. Бупнге айналсын, Ертск мен бурС1гун”. ген елещ н окыдым. Ал осыны Tycim iipin 6epuii? А й б а р (абыржып). Heci TyciHiKci3, агасы-оу?! (сеншмен). к ы н OMipre к ум а р тад ы , е р те щ т еш б у п н K eprici келед к злаш акка асыгады. П р о ф е с с о р . Б ол1,б ол аш аккаосы л айдакум ар там а сен? Б а н д е бол сы н, ш ш зек, акы н алды мен б у п н д ш . . гiн н iн керем еттерш болаш ак ка айтуы керек те: рмысындар, бейтаные жас урпактар!” деп немесе октыкпалы, сокпаксыз жерде есп м , М ьщмен жалгыз детым, кш э койма!” деп каския карап туруы керек кой лк, уназдт ). Тусш бейм ш ... Б упн бауырын ж аза алмаган iipiicriH ертен мен б у р аг у ш бэйгеден келу1 негайбыл... (Профессор сагатына карайды. Екеу1 турады). Умтылындар, жастар, умтылындар! К езек сен д ер дш ... щ ек , м еш н уакытым таяпты (ун а зд т ). Ескерткенще коп- | рахмет. Багдатган жаман жолга туспесш де п кудисгенш, •Р жылы ескерту жасаганым е а м де ... К дйдан бш ейш ... •ipiM ет, шшгек (унЫздт). “О, я хочу безумно жить! Все сущее - увекочешпъ, Безличное - вочеловечить. Несбывшееся - воплотить!” - 115

Бшесщ бе, муны айткан юм? А й б а р (жайдары). Блок. Александр Блок! П р о ф е с с о р . Таптын. Таныдьщ... Кане, кор1скенше! (Коя алысады). А й б а р. Ci3re ескерткешмда Багдаткд айта кормешз, агай, отшем! Р еш ай журер... П р о ф е с с о р . Келгстпс! Жарык, conedi. Консерваторияньщ кец залы. Тврде пианино. Бурышта ж асыл сукно ж абылган улкен устел устшдег/ кумырада гул. Бес-алт ы болашак, композиторлар, консерватория 6imipyiui жастар. Зор денелi студент шукш ия нотага карап,алацсыз отыр. Багдат терезе алдында. Коцмаздеу. Айналасында абыр- Куб'\\р, КуЛЮ, Э31Л... B i p i H i i i i с т у д е н т (дауыстап). Багдат, калай 03i, былай (журегш керсетт) ж урепд Ш опеннщ этюдтерш ойнап турган ж ок па? (Багдат ца жак,ындап). Binerinai окелии, кан айналымын калпында ма екен? (Багдаттьщ бтегт басып): Ж о-ж о -о -о -к , б1ркалыпта екен, жарайсьщ!.. E K i H u i i с т у д е н т . Елденбуры ндиплом коргауга асыкканы езш е сенгенфктен гой. Y m i H i u i с т у д е н т . Болсавдар Багдатгай бол, ж т т г е р . Y m коянды 6ip таякпен жьпындырайын деп тур! T o p T i H u i i с т у д е н т (ушшии,студентке). Казактын макалын да умытыпсыц гой, eid коянды 6ip таякпен демейпн бе ед1 казак!.. Y ш i н ш i с т у д е н т (т врт м ш ие). И э, ею коянды. Ал Багдат уш коянды 6ip таякпен... Санай бер. Консерватория 6iTipe,ai-6ip ме? Диплом коргайды -ею ме? Уйленед1-уш пе? Тус1ндщ бе? 03 i - Шостакович, 03i - Клинберн, эрине, уш коянды 6ip таякпен согады. З о р с т у д е н т (отырган калпында, нотадан квз алмай). Шедевр! (У нсЬд/к). B e c i H i n i с т у д е н т (Багдаттьщ бетте ynmin). Эттегене, Ш остакович, жаксы ни етадк ут 6eTinai жаракапап алганын жараспай-ак тур (6epi карасады). Мойында! Для храбрости, беск есщ гой ептеп... Б а г д а т (ыцгайсызданып). Э л п... ceKceyini кургырды жарам деп... 116

Б e c i н ш i с т у д е н т (куле свйлеп, бар даусымен). Тындацыздар! Тынданыздар! Алдаркосе операсынан попурри. Орындайтын Лже - Ван Клинберн —Багдат Мамьтров! (Кулю). 3 о р с т у д е н т ( m i сол отырган цалпында зор дауыспен). Ш е-де-Bip! B i p i H u i i с т у д е н т . Ей,гурш демейайтсаншы. Не? Кдм шедевр? (Зор студент ж уртка к,арамай, ортацгы саусагымен Багдатты нускрйды. Профессор бастаткрн топ Kipin, узын стол тофрегш е орналасады). П р о ф е с с о р . Ректоратгын уйгарымы бойынша Мамыров Багдатка диплом крргауга руксат етшген. K,a3ip сонымен танысасыздар. 0 3 i орьщдайды, кел, Мамыров. Багдат пианинога жайгасады. Тыныштык,- Б а г д а т (баяу унмен). Соната... (Ойнайды). Журт назары музыкада. Коцмге муц салатын м узы ка сазы Багдаттыц бар арыз, арманын айтып тургандай. Отыргандар терец ойда. Баяу басталган соната баяулап барып тынады. Узак, унЫздас. Ж урт назары профессорда. П р о ф е с с о р (cm жотелт). Багдат, баршамыз да сеш бурыннан бшемв. Сенщ талантына суйсшемЬ. ( Отыргандарга). Меншдпе, бул сонатада ынгайсыз 6ip сэтгеп конш icyfti гана бар. Сондык,тан музыкалык шыгарма рет!нде кабылдауга болады гой дейм!н (комиссия мушелер1козгальи^калады). З о р с т у д е н т (реплика рет ш де). Шедевр! П р о ф е с с о р (ок,ыс бурылып). Ахметов, не шедевр? З о р с т у д е н т (орынан тура, сасцалацтап). М ен... FanbiM Рабитович... Мына... Бетховенд1 айтам... (К,олындагы питаны Kopcemedi, кулю ). П р о ф е с с о р . А-а-а! Бетховен бе?! Ол... ерине... Огыра гой. (Багдапща). И э , тек 6ip cori тускен жагдайда, музыкалык шыгарма репнде кабылдануы мумган. Ал сен щ кабшетщ мен талантынмен елш егенде, сонатан диплом жумысы деуге татымайды! (YuctidiK. Отыргандар кубф лест , Козгау1ып калады). С ен OMipai жана бастагалы отырсьщ. Сен Meni тусшер деп ойлаймын... “Эр ж урекгщ туб1нде акауы бары ” р ас... BipaK жасты кка т э н - i3ri арм ан мак сат 117

умытылмауы керек! Уайым деген - у. Ол озщ ш де, озген1 де улатуы мумюн! С онатан туда бойы туны п турган сарыуайым екен, бул болмайды! К,ара баска кайгы кдндай жау болса, пессимизм искусствога сондай жау. Онымен уланган талантгьщ болашагы еюталай... К о м и с с и я м у ш е с i (Багдатца, мысцылмен). Музыкантгын. халык арасына бетш щ дагымен шыгуы да б 1зш н этикамызбен сыйыспайды. П р о ф е с с о р (комиссия м ушесте,ызгармен). Рафу eTini3, муньщ ы з мулде оры нсыз ескерту! Мамыровтын торбиел1 студент екен! баршацызга мол1м... М ало что л и, что случиться (уназдт ). Солай, Багаат, диплом коргауга oai асыкпа! Шаттыкка, шабытка толы куаныиггы шыгарма экел! Б1з сенем 1з саган!.. Б dpi шыгады. Гул альт кут т турган Бану квцш йз Б агдат т ы ке р ш , т уры п цалады . Е кеу! де унса. Профессор ж андарынан вт е 6epin, бурылып, 6ip персе айтпак, болады да, к,айта ж урт Kemedi. Шымылдык, Тортииш окига С т удент т ер жатакрсанасы. Элдецайдан музыка ecminedi. Кы здар бв л м еа . Торт бурышта т орт т осек. Ортада устел. Шырын м ен Загышт ыц ец соцгы ем тиханга даярланып отырган ж еш бар. Кун бесшге таяу. Кеудесмде эдем/ кофта, бутында шалбар Айш а т осект е кй п а п ок,ып ж атыр. Терезе ашыц. А й ш а (Kimanmu терезеге лацтырып тастап). Ой, жазгьшггарым-ай! Жазасыщ ир-ау, апыр-ау, осы жазушы деген ж урт кайдагыны кайдан ойлап табады? Bipece кы з суйеда, ж ш т суйм ейш , 6ip ece ж ш т к ой багып, exeyi де Енбек Epi болады да, ауыршаруашылык керм есш де табысады. Сонда калай? Ж ш т кы з ем ес, жугерйи, кы з ж ш т емес, койды суйгеш ме?! С олай гой, Загыш? Шырын, Загыш унатпайды. 118

3 а г ы ш (кешспикпен). Бакьпты болгыр Айша, маза 6epaii 6ipa3. Ертец емтихан гой? Ш ы р ы н. Кекем -ау, саган б у п н 6ip норсе коршген бе? Мазаламашы ецщ? 1шщ пы сса, кетсейпм кеш еге. ( Е к е у '1 кт а п ц а цайт а ynutedi). А й ш а . Фундамент, друзья, фундамент! Э у бастан осыпай даярлану керек едо. Bip куннщ иш нде 6ip ютапты 6opi6ip жаттап алмайсындар. Жыл бойы ж т т гер м е н кыдырганша, фундамента мыктай беру керек едь.. 3 а г ы ш. Кокек... кекек! (К т а бы н сорт ж ауып). С ен бугш жынданган боларсьщ! (Терезеге алдына т урып Kemedi). А й ш а (жайдары култ ). Е н 6ip кереметт, кыздар, казан- ошагын билеп кеткенге жарылып еле жаздап отырган апайым уш сом суыры п, Асанчикт1 ш арапка ж1бергендег) кещпденгенш корсен... (КулеЫ). О й, енш едш м-ау! ( КуледО. Сондай да адамдар болады екен-ау... Ал енщ yfti бар гой, кыздар, уй ем ес, универмаг. Э й 03i, дэуде болса, саудагер. Саудагер, нагыз саудагер базардьщ Hici анкып тур (ун а зд м ). Э й, айтса да, махаббат туралы niicip алыстык- С онда Асанчик не дед1 дейс!ндер гой! Од былай дедц: (кекет е). “ Махаббат деген, мен уш ш , ен 6ipim ui —диплом, жайлы ж ум ы с, одан сон семья, жаксы хозяйка, эрине, бала. Ом1рде будан артык махаббатгы каламаймын”, —деда. Ш ы р ы н. H eci бар?! Д уры с айткан (унсЬдйс). Эуел! адамша oMip суру керек. Махаббат ж ол-ж онекей бола жатар... А й ш а (ацырып). Жол-жонекей?! Ш ы р ы н. И е, ио! Е н 6ipiH iui, табар табы сы татымды, балаларыма кайырымды оке керек. М ен унпн махаббат —сол! Айш а турып цалады. У назд1К. З а г ы ш .С о л а й -со л а й , Кдпкаж ан...9 y e n iGMip,турмы с, романтика потом. (Айша ауыр ойда). Неге ундемейсщ ? Махаббат —сенщ Асанчигщ! (Загыш, Шырын куледО А й ш а (байыппен). Ал мен уш ш , кыздар, байлык та, бакыт та oyeni махаббатган басталатын сиякты. Сол махаббат 6ip жерде жасырынып ж ургендей , ал мен таба алмай жур гендей м ш ... 119

Ш ы р ы н (каеыта). С енщ , Айша, махаббат 1здеуще болады... Ce6e 6i... ce6e6i сенде... А й ш а . И э , и э , ce6e 6i? 3 а г ы ш (ы згармен). Ce6e6i романтика 1здейтш материальный базан мыкты. Махаббаттан баскасыньщ 6api 6ip басьща жетерлж! С енщ OMipin - люкс! А й ш а (кешстЬспен). Ж уректерщ не деген жуцеу ед1, кыздар! Айта алмай жургендерщ осы екен гой... Маган деген KeKTepimii б ш ем ... К,апаланбандар, кош таск анш а есеп айырысармыз (узак, у н а з д к ) . Ех, билис колымда болса, мен сендейлер уш ш “Адалдык пен адамгершипк” институтын аш ып, кайтадан терт жыл окытар ехцм. 3 а г ы ш. Алдынгы партага 03iM отырар ед1м десейшй (Ш ырын Kf/iedi). Ш ы р ы н (тврезеге yninin). Махаббатьщ кеп тур, Айша, Асанчигщ (терезеш нускайды). А й ш а . Рас па? К,айсы? (Терезеге yifuiedi). 0 г е дурью болган. Т ура турсын. Ecrepiitae болсы н, ал менщ махаббатым ем ес, коленкем. М ен кайда болсам, ол - сонда... (Айша чемоданын ацт арып устел уст ше 6ip норселердi цойып жатыр. Ek i к,ыз карап т ур). Сагат... Алка... алтын сакина... Боже мой! К дндай жомарттык! (цыздарга бурылып). Kepin турсындар ма, кыздар, б1здщ А санчик кандай жомарт! Таныска1ш мызга уш ай болган ж ок , Kopin турсындар ма, каншама сыйлыкпен KOMin тастаган. Какая щ едрая душа! (QmipiK м о з бон, куле ж урт , зат т арды газет ке орап, терезеге барып, дауыстайды). Асанчик. Асанчик! Б1здщ белмеге кел. Кел, коркпа. тютемейм1з... И э , ие, о н жакта, отыз eicimiii. Кел, Асанчик! Кел! (К,ыздарга бурылып). Н у, друзья, готовтесь к бою! Ш ы р ы н (ыцгайсызданып). Айша, с еш жын сокты ма?! 3 а г ы ш. ¥ я т емес пе, Айша?! Аты-жош жок. ¥ я т ем ес пе?! А й ш а . Уакасы ж ок, достар, 6i3 оган конагасы бермепшз гой. К,ысылмандар, келедь кегель Онда турган не бар? (Ш ырын, Загыш y pem i, 6ipme 6ipi караибы. Асан келеЫ. Шырын м ен Загыш т ы корт , Kidipin колады). А й ш а (А санга царсы M ypedi). К ел, кел, Асанчик! Неге сэл ем десп ей сщ ? С ендер 6ip -6ipaepi>ui бш есщ дер гой (кы здарга) Загыш, Ш ырын, неге урейлендщ дер? Неге ундемейсщдер? (ун сШ к) Асанчик, неге ундемейсщ? (Асан т омен караибы, узак, унсШ к . Айш а кртуланып). Загыш! Екшив 120

курста, удлини этаж, ж етш с ею ннп комнатада турганында, журдщ гой Асанмен? Журдщ! Шырын! Былтыр, ушшип курста, еюнил этаж, еду екшнн комнатада турганында, журдщ гой Асанмен? Журдщ! Бул сырды 6ip-6ipiHHeH жасырдындар гой? Жасырдындар! Асанчик! С ен муны мойындайсы н гой? Мойындайсьщ, орине! (У зак уназдт ). Ал егей маган не демекандер, (взам ен) “жаксы хозяйкалар мен балалардын табысы мол oKeci?!” (Узак, унсвдЬс). Кдндай маскара! К дндай опасыздык! (К ы здарга): Намыссыздар!!! (Узок, унс/зд/к). Акымакты тапкан екенсщ , Асан-чик! Сау бол, дипломынды алып, (кекет е) “жаксы хозяйка” 1зде! (Уст елдег1 ораулы заттарды Асаннын цалт асына салып 6epedi). Бакытгы болгыр, 6ip ауыз со з айта корме. Еспрте корме ундин!.. Е сппм жок!.. Сау бол! Асан 6ip нэрсе айтпак, болады, 6ipan А йш а цолынан устап есистен шыгара 6epedi. А с а н (кекетт ). Подумаешь Ч и л и к с к и й райисполком!.. А й ш а (цыздарга). Ал маган, достар, жазыгым болса, жанымды шыгарып согьш , кайыра кеп канымды шыгарып суйетш адал жанды казактын нагыз азаматы керек! М ен ушш махаббат - сол! М ен оны табамын!!! Шымылдык BeciHmi окига Студенттер жатакрсанасыныц сырт Kepihici. Тун. К,арацгылау бурышта Асан т ур, впст -ал/ сагатына карай 6epedi. Асан жедел басып келе ж ат кан Банудыц ан)ы н орагытады. Б а н у. Асан!.. Негып турсы н мунда?! А с а н . Неге ш ошыдын, Бану? С элемат па? Б а н у. Солемет пе?.. М еш кутш турсы н ба?! А с а н . И а, сеш . HeciH e таныркадьш, Бану? (У н а зд т ). Он жыл 6ipre окып, 6ipre ocin, 6ipep сагат энпмелесуге какым бар гой д е п ойлайм ы н... Б тр у 1 н м е н куттыктап келд1м. Баянды болсын! Бакьпты бол! Б а н у . Рахмет, Асан, рахсет! взни н де кутгыктаймьш. (К ол алысады). Кдйда ж!берш? К,ашан кайтасын елге? 121

А с а н . Ауылга папанны н карауына... ветеринар... ею- уш кунде кайтам. Б а н у (ш ат т ана). Рас па? Тамаша! Ох, ендо папам с е т устайды! (Унсиздйс). Б ан де ме, ж е п н ш ме, ceri3imni ме класта ж ургенщ де, темею тартканынды керш койып, папам с е т уйге е р т т кеп е й сагат кызартканы? Соншама катал менщ папам. Ох, ещ ц колына тустщ , Асан! А с а н . Еам де (ун сШ к). Эйтсе де, папан дол сен айткандай катал ем ес (уназд'ис). С ен щ д е есщ де болар, папан м е ж жаксы корет!н. Эл! де солай... Каникулга барган сайын м ен с о л е м д е с т ул прм ей -ак, б 1зд1кш е 63i келеф де, жай- жапсарды койм ай сурап, те к се р т , кудды Тарас Бульбадай бас-аягыма т е п е карайды (к у лк е д р . Екшип курсты б п зр т барганымда 6ip кы зык болган. Алдына тур гы зьт койсын да, ал кеп аяк-басыма карасын. Э л п 6ip борбайыма жабыскан ш албармен турарм ы н ба? “ Отыр! Тур! Отыр! Тур!” деп команданы б е р е т (кулкедО . Багьшбаска болмады, жаттыгу уетш де шалбары кургырдын Tirici дар етш, сегш сш де кетеш (кулвдг). “М ына сурынмен сендей ветеринарды мал манына да жолатпай урю п кетехи. Бар маймылга усамай, адам калпына орал!” —деп айдап шыксын. ( К улкед,/, уназдш ). 03 in a i кайда ж 1берд1? Б а н у (с ел ойланып). MeHi ме? MeHi де ауыльща деп отыр. BipaK... 6ipaK ойланам oni... А с а н (тацы рцап). Ойланам?! 0 з аулыннан озщ аулактагын келе ме?! К,ызык екен... Ел1ме ж!берщ1ЗДер деп, 6iTipyminep eciicreH eciK коймай шырылдап жургенде, сениа кы зык екен, Бану... Б а н у. Туган жерден, туысы жакын оке-шешеден артык еш ю м ж о к , А сан, 6ipaK... А с а н . И е , 6ipaK?- Б а н у . BipaK б1здщ тагдыр, кыздьщ тагдыры киын гой, А сан... К,арап турсан, торт амалды карапайым арифметика, ал шешу киын-ак... (Узок, уназд/к). Айналайын ата-ана-ай, озд ер 1 уш ш ем ес, озге ymiH ocipefli екен гой б!здерд1 (узок, унЫзд1к). А с а н (аяны ш пен). Бану... М ен ... тусеш м сеш ... 03iMfli тус1нбей м 1н, ceHi т у е ш е м ... KeTeftiioni ауылга! CeHiH... CeHiH ж агдайы нды т у е ш е м , 6ipaK та кетей1кш! ауылга! П апан сонш ам а куанады ... Умытшы берш де... Бану, кетей!кш 1 ауылга! 122

Б а н у. Н е т , А сан, кщш умытам? А с а н . Бэрш де... Умыт Багдатты! Б а н у (уреймен). Багдатты?! К,алай, кайттп умытам?! Не айтып турсын? Асан? А с а н . М ен бэрш де бшщм, Бану, (ж албарына) акыльща салсаншы, Бану! Бул жагдайынды есттсе, ата-анан олед1 гой. 0здер1 ymiH ем ес, сен уш ш , сен щ болашагын ymiH елед1 гой (узак унсадйс). С енщ бакытгы болуьщ керек кой, OMipfli жана бастадын гой... 0м1рмен ойнауга болмайды гой, алданба, Бану! Аяймын сеш . К,имаймын с еш (узак, унсЫИк). Бул кунге дейш озгмш езш алдап... Папаннын ж урегш щ тубш де не жатканын укканмын... Окшем... C em iii маган, сенпп, Бану! Кетейнаш ауылга... Bi3 бакытгы боламыз!.. Б а н у ( т жиып). Bi3?! Юм ол 6i3 дегенщ ? Не деи турсын, Асан? (У зак унаэдпс). А с а н . Суйем ... сеш ... Бану... Б а н у (тацыркап). Суйем?! (ызалы кулкш ен). Сен KiMfli суй м едщ , Асан?! М е н щ кергеш м — у ш еу, калганы н 03iH айтшы. А с а н . М енщ суйепш м сен гана. Айыбым —айтпаганым. Экемдей керетш экещ гщ мешр1мш ен аттагым келмеп ед! (у н а зд к ). Бшгенщ нщ , кергеш ннщ 6api жалган. Жастыгым жазыгым болар, курбыларьщнын арасында арым таза менщ . С о н ы н 6e p i д е саган ж ол i3fley efli, т аба ал м ад ы м ... Таптырмадьщ сен... Назар да аудармадьщ... (У н а зд т ). Рас, Айшага деген адал ниеттм де болды... Айша тусш беш м е т , жазыксыз маскаралады. Кдйырылмайтын жолга кетп... Б а н у . А й тканы нньщ б э р ш е сен е й ж -ак ,- BipaK. кешЬспн... тым кеииктщ... Енш екеу1м1здщ жолымыз белек. Адаспа, адастырма, адаспайык!.. Хош! Бакытгы бол!.. (Крлын усынады, Асан алмайды). А с а н . Крштаспаймын, Бану. С енщ жольщ бакытка бастайтын жол емес, ойлан! Ойлан. 0м1рмен ойнауга болмайды! (Б ан у Kemedi, Асан взш е н m i). Ex! Асан! Асан! А кымак! (ун с 1з д 1к ) . Ж о к , Бану! М ен с е н е н кара у з ш калмаймын! Ерте ме, кеш пе, табам сеш! Аулымнын атынан, Анамньщ атынан, екеум13 уш кан уямнын атынан ант етем! (У зак унс!зд1к). Токта... токта... (басын устап ойланып). Окуга атганарда Анасы: “Асанжан, азаматсьщ гой сен. Бану аманат! К.анша дегенм ен кы з бала го й , бай к а й ж у р гей с щ , с а к болгайсын!\" ~ деп еда. Биылгы каникулда OKeci мамама: “ Bi3 123

же-ri атамыздан 6epi карай баска кедей адамдармыз. М шсЬ, жалгыз Бануды жакымыздан шыгарып, коз1м1зден таса етюмЬ келм ей дГ ’, - д е г е н ш д е ecrrin ед1м (у н а зд Ы ). Кандай акымакпын! Кандай акымакпын! Шымылдык, Алтьшшы окига Алматыныц саялы 6ак,тарыныц 6ip бурышы. Бейуак,- Узыи орындыцта Багдат пен Бону. Жарык, жаца жагылган. Ашстагы А лат аудыц 6ip шет мен айдыц жартысы керш т келеЫ. Б а г д а т (конигаз). Сез1мге ешкандай да шекара коюга болмайды, Бану. Шатгангын-ак, шарыктагын-ак келедг шабытты 6ip нэрсе ютепн келеф ,6ipaK не шара, сез1м! кургыр е зш щ дегеш не кенф р еф (уназд'пс). Музыка деген сикыр да сол с езш н щ шекарасынан оте алмайды. Алгашында сезш ген 6ip м елодиядан калай каш сан да ауытки алмайсын. Ол куаныш па, кайгы ма, оны мен санаспайды. Миына орныгып алады да, ызындайды турады (уназд/к). К,ара басымда ж ок куанышты проф ессор кайдан тап дейд! маган?! Кеципмнщ куш калай бастады, мен солай жаздым гой (Узок, уназд/к). Адам OMipirme эк е м ен ш еш енщ алатын орны белек кой (цынж ыла мырс emin). Ал профессор менен куанмшка, шаттыкка толы музыка кутеф... Б а н у (ж албарына). Кдмыкпашы, Багдат! Жалынамын, жабыкпашы! С енщ жабыкканывды керсем, у м п \\ тзлепмшн 6opi де узш ш кететшдей. К,амыкпашы. (К,атуланып). Heci бар, кабш етщ жетед1 гой, кайта жаз десе, кайтадан-ак жаз. Куанышты, екеум1здщ куанышымызды жазшы, Багдат... Б а г д а т . 0MipiMaeri жалгыз куаньпп сен, Бану! Баска куанышты бихмеймш. Баска кандай куаныш бар? Б а н у . Кызыксын, Багдат... Мектеп б т р д щ , калаган окуына тустщ. Оны да бтр дщ ? Бул куаныш емес пе? Талантын бар, композитор боласьщ, халык таниды. курметгейф, бул куаньпп ше? (К,иялдап). Тыныштык... Бейбпш ш к... Тамаша!.. Айналанын 6epi куаньпп, Багдат. Мына кеш те, мына гул де, мьша терек те - 6opi де тек куаньпп уш ш жаралган. 0Mip... Bi3re берш ген ом1рдщ 03i кандай куаныш! Тыныштык... Б ей бт ш Ф к ... Бакытгы болгым келеф, Багдат... 124

Б а г д а т ( c m к у ран т ). Т усш ем , Бану. Oiuipre артар окпем ж ок м енщ (ун а'зд к). Балалык, шагым бакытгы еде... Мектеп б тр г е н ш е ата-анам бар ма, ж ок па ойы ма Kipin те шыккан емес еде. Ал есейген сайын, бш меймш ... Не сол кездерде акы мак болгам да... Не казгр акы макпы н (узок, у н а зд к). Куанышьща ортактасар да адам керек кой (ун а зд к ). М ш е, сен eMipre жолдама алдын. Ауыл, ауылдагы ата-анан кандай куанышта десещ ш . Ал маган ше? Юмге куанам? (УназдЫ ). Сагындым, Бану, оке мен ананын кушагын, MeftipiMiH сагындым (узок, у н а зд к ). Б а н у (жайдары ескерте). Багдад! “Уайым... Ty6i... тунгиык, ту сеан д е, ке-те-сщ! “Бакыт, куаныш деген эке-ш еш емен гана шектелмесе керек! Куаньпиты бол сан, куанышына ортак ymiHrni, сонан сон тортишл, бесйпш... Багдад, неге ундемейсщ? Кдласан, алтыншы адам да табылады...” Б а г д а д (алацанымен Банудыц иегш квт ерт ). К,алай? К,алай? Алтыншы? (Б ан у кум дО . К ойдым, Бану, койдым... Алайда, кепжасагыр, каз1рше тертеу болып-ак тура-турайык (ку/iicedi, турады). Айбар жазган анг есш де гой? (назбен). “ Кус боп ушьш жогалсам, не етер едщ?”. Б а н у (терец сезшмен). “С е т 1здеумен м э н п л к отер едем” . Б а г д а д (ескерте). “Кдйгы окелсем басына, не етер еден?”. Б а н у (жалыныитен). К,айгы демегш, Багдад! К,алаймын сенен! (Е ш крлы н Багдат тыцмойнына артып). Кдйгы курсын! (Узак, уназд(к). Коркам бакытсыздыктан... Бакытгы болгым келеда, Багдад... (ун сЬ дк). Осы 6ip “кайгы экелсем” дегенде кайдан тапты екен, онбаган Айбар-ай!.. Б а г д а д . Достык та, махаббат та кайгыда сьшалмай ма, Бану? Неге шошьщын?! Менщше, бул с е з осы еленнщ туы Topiaai. Куаньппка орюм-ак ортак, ал кайгыга юм ортак?! (Узах, унсШ к). Мен1н айтар сез1мде калай гана тапты десещ ш Айбар... (УнсЫ1к). Саган белгии гой, Бану... (кумтж т). М ен... Саган... Б а н у (жалбарына). Айтпа, атама, Багдад!.. Бакытгы, ен бакыггы адам болгым келеш... Коркам, коркам бакьпсыздыктан... Б а г д а д . Акикат айтпаска бола ма, айткызбай тура ма. (У н азд к). Бану, сен меш суйесщ бе, аяйсын ба? (Узак, у н а зд к ). Б а н у . Аяймын да, суйемш де. Б а г д а д (сыр туш п). С уйесщ бе, аяйсын ба? Б а н у . Exeyi де. 125

Б а г д а т. Тек аяушылыкпен гана алданып журген ж оксы н гой? Б а н у. Жок! (Узак, уназдм ). Б а г д а т. Онда... О ку 6irri, Бану. Eitairi eM ip k 6ipre бастаймыз гой? Б а н у . Бастаймыз! Б а г д а т (куаныш пен). Эуел1 ЗАГС-ке барамыз, сонан с о н ceHi осында калдыруды 1здеспрем13. Эз1рге жолдаманды алмай коя тур... (Узок, унсЬдйс). Б а н у . K,a3ip ауылда кандай рахат!.. Дала жап-жасыл, аспан туп-туны к, (киялдап) жылганьщ аргы жагында шоп шауып жаткан болар... Кешке карай жумыстан кайткан адамдардьщ салган OHi-ай!.. Кдндай тамаша едд! Тау етегшен мал о р к т е н кайткан кез кандай аяулы едН.. А уасы -ай, адамдары-ай ауылдын!.. Б а г д а т. Ауыл - м еш н д е арманым, Бану. М ен откен ж азда елде болды м . Б1здщ ауыл аскар-аскар таулардын арасында гой... Августъщ басы. Жайлауга аттандык. (Сол колымен Бануды цушып, журегте т акая, терец сезинмен берме Киялдап). Ш опанны н уйш е барып кондьпс,. Ертен ерте, кун жана котершш келе жатканда, кыркага шыктым. Мен мундай улы дун иеш , соби , таза дун иен1 ом!рш де корген емеспш ... А сп ан м ен ж е р д 1н арасы на б о п -б о з, болар-болм ас булынгыр перде тутылып койган сиякты. Тып-тынык, желб1ремейд1 д е , сагымданбайды да. Бул ттршшк, бул ом1рде 6ipfle-6ip кунэс!з, пек nepiiirre болса, ол — сол. BipiMeH 6ipi жалгаскан, 6ipiHe 6ipi иек арпсдн адыр-адыр белдер, жоталар, улы таулар... С еби ттршшк-ай! С ондай да керемсп, сондай да незйсгш болады екен-ау! (У зак уназдк). К ун квтерш п келед1. Аптапсыз акырын гана ак шуагын кормалдана, еппен т е п п келедк Улы таулар уйкысын аша алмай, б оп -боз, незйс перденщ астъшда тыр жаланаш жаткан себи сиякты. Н е деген сэбилж , не деген кунеаздис! Жер беттвдеп соншама улы дуние муншама куйттай, момакан кдльшка капай гана енш екен?! (У зак уназдм). Б а н у (сыбырмен). B p i карай, Багдат, epi карай айтшы! Айта 6epiui! Б а г д а т (сол сезш мен). Тау, таудагы дун ие, TipmLniK л еззат апып, кимылсыз куанып жатыр. Ой, ш ебер табигат- ай, сондай да сулулыгы, сондай да тазалыгы болады екен-ау! 126

Я созбен, я унм ен, я бояумен сенщ сондагы Kyaiperiiiai танбай тап басып, дол Tycipy адамны н адамыньщ гана колынаи келер... (унсадас). Б а н у (жалбарына сыбырлай). Токтамашы, айта бернп, Багдат, айта 6epini. Б a fд а т. Кун кетерш п келеш, кетершш келедг К,ойлар шп орген жок. Бырт-бырт куйклн кайтарып, уйкылы-ояу, маужырап жатыр. Жота ус1нде ani отырмын, ол1 отырмын. Шопан сонау бетген сауын биелерш желйе айдап келедг Уй алдында женгей самауыр койып жур. Эжей ipreaeri булакка жуынып отыр. Bip суыр ш аузында кдккан казыктай, yHci3, кимылсыз мелши in капты. (Уназдйс. Багдат рахат т ана 6ip култ ). Сонда маган жердщ 6eri тек таулардан гана жаратылса, cipo, бул дун ие, бул OMip баскаша — алдекайда сулуырак, алдекайда жарасымды жаксырак, болар ма efli, кайтер едг.. деген ой кедщ. (Терец сез1ммен). Сол к у н п сулулы к-ай, сол кунп тазалык, собюпк-ай! Кайыра 6ip керсе! Юм 6LnciH, ол сулулык енд! кайталанбас та... (узок, унйздЫ ). Б а н у. К етейш ш , Багдат, ауьшга кетейнош! (У нЫ здк). Жылда, каникулдан кайта аттанарда, ауылды енд! кайтып керместей квцш м босайтын еда... Тобьшан адаскан тырнадай сезш етш еддм ез1мдг.. К етей ш ш ауылга, Багдат, ауылда 6opi де бар, аландамай жумыс ютейсщ? Б а г д а т (куш ацт ап). И э , ауылда 6e p i де бар. BipaK Гайдн, Гендель, Бетховен, Глинкалар жок! Амал не, арык кангылына мш ш , байтак даламызды аралап, Д он Кихот эр уйдщ курметп конагы боп жургенде, музыка кудайлары б1здщ ауылга oai жете койган ж ок. К,урмангазыны туып, Курмангазыны таныган халык оларды да курметгер eai гой, амал не... Б а н у. H e ci бар? Ж о к б о л са , с ен алып ж у р оларды , ертш жур. Б а г д а т (култ ). Ол тек айтуга онай, Бану! Одан да Франконы тексеру алдекайда жещл (уназдт ). М ею тусш. Музыкантгын к ш д т - музыкалык орта. Ортадан кетгщ - uiipireH жумырткадай умыт болганьщ (узак, унсгздк). Кдншама катал болганымен, Ралым Рабитовичтей акылшы табу онайлыкка туспейш (унеадж). Адамнын оз кабш еп езш е белгин гой, кайда, Бану, менщ шоркактыгым коп шй... Кимаймын Ралым Рабитовичтг.. (култ ). Уака ем ес, Бану! 127

А я кты н ы к -ripen а л а й ы к еу ел г С одан с о н ауы лга бары п тур ам ы з д а, астан ага к о р ж ы н -к о р ж ы н оп ера окелекнз! (KyAicedi. Багдат сагаты на царап). К е ш б о п б а р а д ы , к е г е й й с Тез арада сонатаны кайта ж азуы м керек кой. Шымылдык, Ж егш ий окига С влиманыц уш . Кунд/з. Айбар м ен Багдаттыц белмеа. Айбар устелде б1рдеме жазып отыр. Багдат домбырада 6ip сазды yndi мы ц цубылтып ж атыр. Е кеут щ устше Асан Kipedi. А с а н . Ш акы ры лм аган кон акты кабы лдайсы ндар ма, ж птггер? С элем атсы вдар ма? А й б а р . Т ерлет, ж т т , терлет. А тан казак конактан к аш ат ы н б а ед1, тер л ет. К ,утгы к о н а к к а к у ш агы м ы з мш е! (Y iu e yi крл алысып, амандасът, танысады). А с а н (отырады). Б а с а -к е к т е п к е л ге ш м е гаф у е тш е м ? А йбар, ренж 1месен, Багдатпен онаш а с ейлесетш ш аруам бар еда... Б а г д а т . Б1здщ арам ы зда купил болмайды , кы сы лмай- а к а й т а 6epyiHe б о л а д ы . А с а н . Ах, солай екен -ау! Раф у... гафу! Д ем ек, Б ануды екеущ д е бшед1 екенЫ вдер гой? А й б а р , Б а г д а т (жарыса). И е , бш ем 1з, бш ем 1з, н е ж агдай? А с а н. О л окуы н аяктады . А улына жолдама алады, э р и н е , о н ы да б ш есщ дер?.. А й б а р . Бш ем1з. А с а н. Ал сол Бану, Багдат, сеш суйе ме? Ш ы н суйе м е? С ен он ы н б акы тты болуы н к алай сьщ ба? А дал суйесщ бе? Б а г д а т (кулаг). С у р а к т а р ы ц к ы з ы к е к е н ... Б ан у су й е м е, ж о к п а, е зш е н су р а (култ), м аган су й ем д еген... А л м ен с у й е м л е г е н д а с е з б е н а й т у г а ш о р к а к е д а м . (Айбарга к,арайды). А дал суйем бе, калай суйем оны да бш м ейм ш . О ган да Бану ж ауап берер д еп ой лай м ы н ... 128

А й б а р. С урактары ц аныгында адам тадданарлык екен. С уй скен жандарды оздерш ен емсс, озгеден сурар болар (уназд/к). EKeyi 6 ip -aK ад ам (кулш ), м е н о л а р д ы н н е к е с ш к и гал ы к аш ан ! Б ан у б а к ы ты н т а п к а н . Е д щ о ган б а к ы т isflen оурелен у дщ каж ет1 б ола к о я р ма е к е н ?.. С у р а гы д д ы канагагганды ра алды м ба? А с а и. Ром антика, махаббат оз алды на, ж т т г е р (уназдк). А д а л а д а м с у й г е н ш щ б о л а ш а г ы н д а о й л а у к е р е к (узок, уназд/к). Ж ок, менщ ш е, Бану бакы ты н тапкан жок! Ол адасы п жур, алданы п ж ур... А й б а р (салмацпен) . А й т ы л га н с е з д щ а к и к а т ы д о л е л д е н у ! к е р е к . Д в л е л ш , ce6e6iH с у р а у г а б о л а р м а е к е н ? .. А с а н . C e 6 e6 i сол: о л а д а сы п ж у р . К ,ы з д е ге н 6 ip солкы лд ак ш ы б ы к, кап ай м ай ы сты рсац , солай игледг К дты ры п ок, кайы ры п садак жасау оп -одай олардан. Б а г д а т . Р а ф у е т . К ,ы з KaaipiH б ш м е с е м д е , с о з Kaaipin 6wyuii е м ... А л д а р к а т п а й а ш ы к а й т ш ы , з а м а н д а с . Т у з а к к у р ы п , ту тк ы н д а га н ж о к е/пм м ен Бануды ... А с а н . 0лт1рсед д е, om ipcen д е к ы з тагды ры колы нда т у р , Б а г д а т ! E piei с е н д е с о р л ы н ы д (уна'зд/к). Т у с ш е р с щ д е п о й л ай м ы н ... К,и к ам ау дагы к у сы н д ы ! А м а н -с ау а та -а н а с ы н а табыстау - м енщ досты к боры ш ы м. 0 зш д щ куан ы ш ы н уийн езгенщ багын байлама. Y ш ыратпа бакы тсы зды кка! А й б а р. К дпай-калай сойлсйсщ , кайран курбы м , бакы тсы зын Банудын кайдан бшдщ ? А с а н . А лдарыдда турган акикаттан неге каш асы дцар, ж т т г е р ? Б ану ауы лга барудан бас тарты п оты р.-Н еге? Н еге оны н басын айналдырасьщ ?! Банудай ж ан тек бакы т уш ш жаралган. А лды ндагы азаппен арпапы сар дэрм еш ж о к оныд! Б а г д а т . Э ггегене-ай, к еи п ккен щ -ай , жш -пм! Бул а к ы л д ы Б ан у га б аягьщ а а й т с а д e-rri. (У наздм ). Б а к ы т гы б оларм ы з д еп о й л ай м ы н ... С ен а й тк а н азап п ен к о р л ы к кездессе, кайтем13, боле-ж ара котсрем1з д е, ею адамга ж еди п рск кой ... А с а н . А рман, киял оз алды на, агайьш . А йдай акикатпен с ан ал ы а д а м д а р с ан ас у ы к е р е к (yucbdiK). А л Б а н у е к е у щ косы лды д д ей к . Д ем ек ол осында калуы керек. Э рине, мурны мды боске б ер ей н, ол оз м ам анды гы бойы нш а ж ум ы с icreft а лм ай д ы м унда. К длада н е к о п , м угал1м к о п . С о н д а к ал а й , а га й ы н , о н то р т ж ы л о к ы п , с е н щ K ipinai ж у ы п , 9-1974 129

К1НД1ПНШ с и п а п о т ы р у ы к е р е к п е ? (унсадпс). Ш ы н с у й с е н , о н ы н д а бо л аш агы н о й л аган болар едщ ... Б a f д а т. Б ас к д н ь щ болашагы у ц п н байбалам салганына р а х м е т . (Уна'здж). Э р а д а м е з б ак ы ты у ш ш e3i Kypecyi керек. А с а н . Б к ы т к а ж ету у ш ш де н е п з, туяк, ripep тукы р керек! Сейш , басьщ нан, м ы на туркан ж ей -куй щ нен коре а л м а й т у р м ы н о л а р д ы . М а х а б б а т б а я н д ы б о л у ymiH д е ж а к д а й , ту р м ы с к е р е к ем е с пе?! К ,иялы ндагы о н -к у ш н м е н ойелд! асы рай алм айсьгн, агайын! А дам ен алды м ен б угш ггам ен адам. Ж а с т ы к т а к о р м е ген р ах ат к ар та й га н д а к а р а н кдлсы н!.. Б а г д а т . А х, р ах ат д ей с щ бе?! С е н щ ш е, рахат, бакьгг, б ар л ы к , б ай л ы к , iiuep ас, ки ер к ш м , ж ай лы кон ы с, ж аксы о р ы н е к е н кой?! А д ам н ы ц ар м ан -м аксаты о сы ларм ен кана ш ектеулу1 кер ек е ке н гой?! (УнсШ к). H eci б ар, ай тк аи ь щ - акш кат. Ал енш сен ансакан рахат жалпы адам баласыньщ басындакы касырлар бойы келе ж аткдн трагедия екенш бшесш б е ? С е н а н с а к а н р а х а т к а у \\ п ы л у - OMipre к у ш т а р л ы к е м е с, б а й л ы к к а , к у й к 1 - п р ш ш к к е д е г е н к о м а к а й л ы к . (К,ызумен). С о л ком акай лы к озбы рлы кка итерген, озбы рлы к - ж ауыздыкка, ал е н ш ж ау ы зд ы кта н к ар а п ай ы м , ж азы к,сы з ж ан дар ж апа ш е к к е н . (Узак, унсШ к). Ж о к ! Ж о к ! А зам ат, о н д ай рахат б1здщ эти к ам ы зк а ж а т. Рахат, б а к д и т у р а л ы с е н щ т у а н ш н и н к,уйрыкы (сук, саусагын шошайтып) м ы н а н д а й к ан а е к е н ... А й б а р . Р а х а т д е г е н т о л а с с ы з т о к ы р а у с ы з м о н г ш ж , OMip б о й ы ж у р ш ж а т к а н е н б е к (узок, уназдж). Т и т л , м е н , а з а м а т ы м , к ан ш ам а рахатка кенелш , алты ннан у й туркызканьщ мен, адамда 6ip м у ктаж д ы к болтаны ж он гой деп ойлайм ы н. М уктаж ды к е н б е к к е и т е р м е л е й д ! , е н б е к ом 1рш т а н ь п а д ы (узак, унйздж). Д ун и еде м у ктаж д ы к сы з em 6ip адам ж о к ш ыгар. Егер болса, тусш бей м 1н , ку р есш з, енбекс1з к ал а й к у н кореш еке н ол... А с а н . А дам тек енбек ету уш ш кана жаралмакан, житггер, ж а р а н д ы ... Д и с к у с с и я н ы к е й ш г е к а л д ы р а й ы к . (Узак, уназд к, орнынан турып, зтмен). Д е ш с а у а д а м м е н д е ш с а у а д а м т а б ы с ы п , деш сау сем ья курьш , д еш сау ур п ак калды руы керек! Айтарым осы! А яндар Бануды! А й б а р (Асанныц жагасьшан шап берт). Н е к у с ь ш турсы н , азкын! Б а т а т (Айбардыцкрлын ажыратып, муцмен). Ж1бер... А йбар... ж1бер... И м бш еш ... М у н ы г а д у р ью т а ш ы гар ... (Асан шыгады). А й б а р (ткт ент ). П одлец!!! Багдат т всекке барып етбет т ен к,улайды. Жарык, coHedi. 130

С ш им аны ц ауласы. Кунд/з. Бак, iw 'm deei саяда С али м а , Бану отыр. С а л и м а . А л ен ш 03i с о н д а й ж а к с ы бала!.. А п ы рм ау, ж а с т ы н н е 6ip а р т ы к . с е й л е г е н ш , н е 6ip с у й ы к xypiciH KGpceMmi. Ж у р ш - т у р ы с , м ш е з ш д е 6 ip м ш ж о к - а у айналайы нны н! (У ноздйс). Ж еттмдерге деген б й ш н © ю метгщ кам корлы гы н койсанш ы ! Э ке-ш еш еа алаканы на аялап оты р ган ш о л ж ан д ар д ы д а к о р т журм 1з го й ... (У з а к унсйздйс). Gtoiitni к а й д а ж1берд1, ш ы р а к ? Б а н у . А у л ьщ а б а р а с ы н д е й д г 6ipaK ... и м бш ед1?.. С 0 л и м a (Lie свйлеп). Т у с ш е м , ш ы р а к , т у с ш е м ... А й т п а с а н д а т у с ш е м . . . А л а н б у л ©Mipre о с ы к е л с е п т а й к а л п ы м е н т у с е к а л д ы г о й д е й с щ б е ? (Б ану кулед!). А л а н д а т ал а й к у л ш , т ал а й ж ы л ага н ... (У зак уназдйс). Э к е -ш е ш е н кан дай куаны п оты р е кен , биш аралар. О й, ж алган-ай! М ен щ С э у л е м д е Tipi б о л с а , б и ы л о к у 6 iT i p e p е д п а м а л н е , б а к ы т с ы з д ы к к а н е ш ар а !.. (К вцШ босап). К о к е н и м ... Ж а н а Korepin к е л е ж а т к а н д а ж у л д ы д а Kerri к у а ж а л ... Б а н у . Тары нбаны з, апай, откенге © кш генмен орны на оралу к ай да... Т ары н б ан ы з. С о л и м а (жасын cypmin). А й т к а н ь щ р а с к о й , ш ы р а к . Тарьш айы н д ел тары наоы д ей сщ бе, ездер1ндей онш рш ш дерда к о р г е ц ц е , к у ж у р е п м е з ш п , о й ы м о й р а н б о л к а л а м (уназд/'к). О л ген н щ 03i бейш дте, арты то зак та деген гой , к ан ш ам а умьггайын десем де умьгггырар ем ес С эулем . С ендер 6 ip ж ы л кустары , ш ы рак, не бш есщ дер, уш асындар — келесщ дер, уш асы ндар - кетесщ дер. А л А на со р л ы н ы н ж у р е л ом1рл1к к о р к ы н ы ш т а (узак уназдйс). А н а н б и ш а р а к а н д а й к у а н ы ш т а о ты р е к е н ... (Узак уназдйс). Э л д е о с ы н д а к а л г а н д а й о й ы н бар ма, ш ырак? Кдламайсьщ ба даланы? Б а н у . Д алан ы ем ес, апай ... С э л и м a . T y ciH iicri, а й н а м , TyciHiicri (уназдйс). А т а - а н а н б у л ж агд ай ы н д ы б ш е м е? А й ты п п а е д щ ? (Бану басын ш айкаиды). Б е к е р , е г г е г е н - а й , б е к е р а й т п а г а н с ы н , ш ы р а к . А нацнан ж акы н адам ж о к к о й , еггеген -ай !.. Б а н у . О ларды н улы д а, к ы зы да м ен ед1м, апай . А йтуга а р л а н ам (уназдйс). К елю улер1 е ю т а л а й ... к в зд е р ш е н тас а к ы л гы с ы келм еШ й (уназд1к). \" Б а л а м , б а й к а г а й с ы н , к о з а л д ы м ы зд а б о л . 8 к е н eKeyiM i3fli ж е п м к а л д ы р м а ! \" — д е л , м ам ам ы лги ескертш оты рады ... Н е д е б о л са б о л га н н ан к ей ш 6ip-aK б ш с ш д е л ед1м . 131

С а л и м а . Э й, айнам-ай! Э ттеген-ай, болмаган екен го й ... (унсадЬс). Б а г д а т с о н д а й а к ы л д ы -а к б ал а -а у , а м а л не. а м а л н е ... (Узак, унЫздж). М е н д е а н а м ы н г о й . а й н а м . А л ар с ы н ! а л м а сс ы н , б!рак, с а га н 6 ip а у ы з а к ы л к о суды б оры ш ы м деп угынам. Тындармы сын, ш ырак? Б а н у. А йтыны з, ты нлайы н, апай. С о л и м а . Ж а с т ы к - ж а с т ы к , OMip - oMip... (ун сШ к). 0 M ip о з б ш г е н ш е н а й н ы м а й д ы , а й н а м ... С е н о с ы н д а калсам д ей сщ . М у н ы н акы лды , тэрбиел1, ата корген, ана корген а д а м н ы н icreifriH ici е м е с . К о з ж у м ы п , к о с ы л а с а л у - о н а й . Ал косы л гасы н кей ш , адам ш а турм ы с к у р у керек кой . Кал ада т у р у о й ы н ш ы к е м е с , ш ы р а к ! T iir r i м а м а н д ы г ы н бойынша ж ум ы с табары нды кайдан бщ щ н? Баска уй, бауырга казан керек, осы жагын ойладьщ ба, ш ырак? Б а н у. О йлады м , а пай , ойлай берсе, к и ы н ш ы л ы к деген коп керш едь С о л и м а. Э ггеген-ай, айнам , оггеген-ай! Э й, ж асты к- ай! Б о л м а й д ы , к а р г а м , б о л м а й д ы . 0M ip м эсе л ес ш е с о н ш ам а ж енш карам аса керек! Багдат сеш ш ы н суйетш болса, с етм ен epin неге ауы лга барм аска?! Б а н у. О н ы н ж ум ы сы н ы н 03i осы нда гой, апай. О ны н алд ы н а к о й га н ул к ен титеп б ар гой. О л ком п ози тор болуга талаптанады . С о л и м а. Ж азган баланьщ тандаган маманды гы н карай г о р ... (Узак, унс!зд!к). О с ы к а л а н д а , а й н а м , к а з а к т ы н е ю ж ш т д т у р с а , 6ipi к о м п о з и т о р , 6ipi — а к ы н ...О с ы п э т е р г е к в а р т и р а н т ж 1бергел1 ж е -п - с е п з ж ы л б о п б а р а д ы , о й , TOHipiM-ай, с о л а р д ы н с е м ь я с ы б а р , б о й д а г ы б а р , 6opi а к ы н м е н к о м п о з и т о р . Ж о н е де кш ж астар о здерй.. Б у н егы л ган о н ай м ам ан д ы к е кенш ... ( У н с Ы Н к ). Ж а з г а н д а р - а й , ж а н б а г ы с т ы о й л а п , б а с к а 6ip ти!мд1 TipuiLniKnen а й н а п ы с п а й м а о н а н д а ... Б а н у. А п ай , ж ан а 6 ip акы л айтай ы н д еп едпнз? С а л и м а . А х, а й та й ы н , а й н а м , айтайы н... П ам ять к у р г ы р д а к а ш а й ы н дед 1 м е н е н (узах; у н а з д к ) . B ip ey a iH ж а р л е г е н д е ж а л г ы з ы е к е н с щ , ш ы р а к . Б ы л а й 1с т е с е н к а й т е р е ш ?.. Bipirmi 6 ip iH с у й с е н , 6ipiHe 6ipiH с е н с е н , о л п м а х а б б а т г а р ы н , к о с ы л у л а р ь щ е ш к а й д а к а п ш а с . (УнЫзд(к). С е н Б а г д а т к а айт. О л осы н да, сен елщ де 6ip ж ы л кы зм ет icren, ал ж инакдар. А та-ананз б и ш р . Б эрш де ж асы рм ай айт. Opi карай не болады. epiK о з д е р 1 н д е е м е с п е ? .. (Ж аулыгын шешт цайт а байлайды). K yH i к у р г ы р к а н д а й к а п ы р ы к ед1... (У зок уназдж). 132

Б а н у. С онш ам а киы н, апай. А лайда ойластыруга болады екен-ау. С е л и м а . Е ю и калай, айнам-ау! Э йтпесе, ж агдайлары ц отс к и ы н , ш ы р а к ... (У назд/к). 0 м 1 р м ен о й н ау га б о л м ай ды . Б олаш агы н д ы л а о й л а с т ы р г а н ы н ж о н , ш ы р а к , (Унсвдйс). Б а г д а п ы н жоШ д е е зщ е б ел гш , айнам ... О н ы н н ау к асы о н ай емес. Б а к у (урей ушыра жалынып). А п а т а й , а й т а к о р м е ш з о л ж агы н. А й тп ан ы з, апатай , бш ем го й м ен , бш ем ... С е л и м а. А л e3 i со н д а й ж а к сы б ал а , н у , енш ... (Багдат келеЫ. Селима орнынан турып). Ш ы р а к - a y , м ь ш а б а л а е р т е д е н 6epi сеш кутш оты р гой, осы нш а да кеппге м а екен?! Э й, ж ана зам ан н ьщ ж астары -ай!.. Б а г д а т . А х, Б ан у ма?! K em ip, Б ан у , кеп л р . Ж у р , уйге KipeiiiK, б !р а з ш а р у а б о л т а н ы ... Багдат, Бану уйге Kipedi. Селима шыгады. Б а г д а т (куанышты). М е н д е ж а н а л ы к б а р , Б ан у ... К ,а н д а й д е й с щ г о й ? П р о ф е с с о р Meni ш а к ы р ы п , о н а ш а 6 ip с агатб о й ы о н п м е л ес п . А л енш м аган д еген ш тип аты н кореец!.. GM ip, б о л а ш а к , 03i т у р ал ы к е п - к е п а к ь ш а й тгы . (Мацгаздана ез'т мен). Т а н ы с б о л а й ы к , к а р ы н д а с . А л м а т ы м у з ы к а л ы у ч и л и ш е с и й н п р е-п о -д а -в а те-л 1 Б а гд а т М а м ы р о в ! (Бануды к,ушак,тап, шыр айналдырады). М е н т у р а л ы 6 i p н о р с е е с п г е н - ау, c ipo... (Ойланып). Ж эй -к у Ш м д ! а к т а р ы п к о п с у р а д ы , А й б а р 6ip н орсе д еген -ау , cipo... Б а н у (ею к,олын Багдаттыц мойнына артып). М е н д е д е ж ан ал ы к б ар... Б а г д а т (ок,ыс). И о , и о ? К д п д ы р д ы м а ? Б а н у . Кдлды р, калды рм а деп , отппш айтьтп барганы м ж о к . (Уна'здк). Б агд ат, (отте) 03ine д е, м аган д а к о л а й с ы з жагдайды калам айсы н гой? Б а г д а т . К ,алам ай м ы н. К ,ауш тенес1н б е? Б а н у . Ж о к . Б а г д а т , ж о к к а у ш т е н б е й м ш . (Уназд'ис). Б а г д а т , ж о к к а у ш т е н б е й м ш . (Унс1здйс). B ip oTinim а й т с а м , ренж ию й сщ бе? Б а г д а т (сел тацданып). Ж о -о -о к ! Р ен ж 1 м ей м ш . Б а н у . М е н 6ip ж ы л ш а а у ы л д а - а к icren, а т а - а н а м д ы к у а н т с а м , к е н ш д е р 1 н а у л а с а м . С е н д е 6ip ж ы л г а ш ь щ а с а н , Б аг д ат !.. К е л е р ж а з д ы к у т с е к ... М а г а н ceHecin г о й , Б а г д а т ... К и ы н ш ы л ы к к о р ш к а л а м ы з г о й . С е ш ц д е 6ipa3 к а л ы п т а с у ы н к е р е к к о й . (У н с Ш к ). Б е р ш д е к о й ш ы , 6ipaK о к е - ш е ш е н 1 н а лд ы н ан о тп еу к и я н а т к о й ты м ... (Узак, уназдш ). 133

Б а г д а т. A ll, ки ы н ш ы л ы к , к и ы н ш ы лы к!.. А та-ана д е м е с е н , к и ы н ш ы л ы к к а к о н у ге б о л а р ед1 го й ... Б а н у. И э , Б а г д а д , п а п а м м е н м а м а м ... (узок, у н а зд к ). А т а-ан а н ы с у ю , ку р м етгеу д еген о зад д ьш а. О л б1здерге окен1ц Tepi, а н а н ы н с у п м е н 6 ip r e с у й е п м 1 з г е cinreH к а с и е г п б о р ы ш к,ой. Б у л - о р а д а м н ы н б ас ы н д а б ар о р т а к к ас и ет. (У наздк). А л м ен д е о л ар га д еген б1ртурл1 с и к ы р л ы , оз1м тусш б ей тш б о л е к ш е 6ip с ез1 м б а р . Б е л е к ш е м а х а б б а т , б о л е к ш е а я н ы ш б а р . ( У н а з д к ) . Е г е р е к е у ш с е л р е н ж г г с е м , c ip o , icici е л -п р г е н адам н ан opi о п асы з боларм ьш д ей м ш ... (уназдк). Е кеуш ш к еш птерш елестетш , екеуден-екеу капай оты р екен , н е ютеп оты р екен, не куйде екен деп ойлап кетсем, д у н и е н щ б о р ш д е у м ьггк ы м келед1 (Узак, уназд к). Е кеуд ен - е к е у ... B ip-6ipiHe к ш э л 1 а д а м д а р д а й , 6ipiH iH к а б а г ы н 6 ip i багады ... М аган о лар ул к ен ж олд ьщ уст1нде екеуден-екеу, зары га к о л к кутш оты рган, каж ы ганж олауш ы лардай болады д а т у р а д ы . 0M ip б о й ы элд ен ен 1 с ар ы л а к у т ш о ты р ган д ай б о п корш едо... Е кеу ш д е а я й м ы н , б1рак н е ш ар а (уназдк). О йлап оты рсам, м ен оскен сайы н олардьщ коркьш ы ш ы кебейген с и я к д ы . (Узак, у на зд к). М ен1 т у с ш и п , Б агдад, р е н ж ш е и и . Рен ж 1м ей м 1н д еп и ! (Унс1здк). Б1з дей т1н ек1 ц и ф р д ы н а р а с ы н д а г ы к о с у б е л п с ^ и з го й о л ар д ы ц ? .. (Узак, уназдк). Б а г д а д (терец сезш мен, Банудыц басын тосте тацап). Б ш ем , Б ан у, б ш ем (уназдк). “Ж еддм к о зы тас бауы р” деп о й л ам а. А р д а к д утар а т а -а н а н б о л са , а я м а с к а не ш ара... А т а н ь щ Tepi, а н а н ы н cyTi м а г а н д а к ы м б а т (уна'зд к). М е н д е емгем оны. О з куаны ш ы м а бола озгенщ куаны ш ын курбан е т е р м е н е м е с (У за к , у н с 1з д (к ). К а л а г а н ы н б о л с ы н , кар аш ы гы м !.. М е н с аган е м 1 р л к сенем ... А йбар Kipedi. А й б а р (омырауында университ ет значег1, куанышты). Л еди и дж ентльмены ! Разреш ите представиться. Зав. отделом Ч и ли кской район н ой газеты “Заря ком м унизм а” А йбар С у л е й м е н о в и ч С у л е й м е н о в ! Ч е с т ь и м е ю , го сп о д а! (дипломын, ж олдамасы н устелге 6ip к,ояды. Кулк1, yuteyi де цушактасады). Б а н у (Айбардын, жолдамасын оцып корт ). М э с с а г а н ! О й бай -ау, б1здш А й ш ан ы ц аулы на ж 1бер1гт гой! О ны да оз аулы на жзбердт Кеш е гана ш ы гары п салдым. М ш е, кы зы к! А й б а р . К а л а й 03i, б ы л а й ... А у ы з т у ш и т ы н а д а м б а ? .. Б а н у . А йш ага ма?! (уназдк). М ен сен щ д е, А йш ан ы н 134

да сырын бшем гой, Айбар. Айшаньщ жанын зертгеу ж ттгерге киынга тусер... (унс'адж). А йтса да , “Асауга тусауды” керш и гой, Айбар, Кэт есщ де ме? А й б а р . Тамаша! Тамаша! Ойбай-ау, совдай 6ip содыр кызды кездеспре алмай кор б о п ж урген ж окпы н ба!.. BiajuHАзияны н кы здарын койсаншы... К эш м п кисель... Не ащылыгы, не Teniniri б е л п а з шубатылады да турады (Багдат, Б ан у /cyjiedi). У-у-уф! Жальшымен ортеп, жарыгымен карып турса. Алдына барсан тгстеп, артына барсан Teyin турса. Сонда Айбар — Петруччио шу асау ш уйке баска: (Петруччионыц рвлш е елштеп). “Шын кыздырар тесепд гой езйкнен, Одан да догарайык былшылды. Тура айтайын, Экен конш, Бермек болды, жасаугада кешспк. Нс кылсан да менджсщ Ал мен бе, Кэт, озще сай бай болам, ШуюршШк етем сею корген сстмс, Дидарьща ынтык, болдым, Менен озгс ешкшге де тимейсщ. Мен туганмын асау Karri Yйретпекке жуас Кэт кып. Колбала Кэт боласьщ, Эне окешз. Менюмецр, Катарина, катьш етпей коймаймьш\", - деп, бурымынан устап ап, б у р ь т океп суйер едГм. (Kynicedi, узац ун а зд кт е н кешн). Ал, достар, сендер екеу, мен жалгыз, коштасайык енш... (К улт ) казактьщ маган басы артык 6ip кызы бар шыгар. (Б ануга бурылып) Бану, е сщ де болсы н, барлыгын, барлыгын да котерем! Умытпа!!! (Багдапща) Багдат. “Мой друг. Отчизне посвятим, Душ и прекрасные порывы!” Пушкищ» сыйла!... Багдат пен Айбар цушак/пасып узак, турып крлады. Шымылдык, Ектий акт пен yiumiui актынып арасында е м -уш ж ш вткен. 135

YUIIHIIII АКТ Сепзмшл окига Баршамызга таныс Баедаттып сол болмеа. О згерк — Айбардыц meceei жок,. Оныц орнында пианино. Еденде арзан км ем . Кабыргада Айбардыц портретi. Устел уст мде домбыра жатыр. Кун жексенб\\. Крцыр куз. булыцгыр. Б а г д а т (пианино алдында жазып отырган нотаныц 6ip ж ерт оийргиипен oiuipin, кайт а жазып, орнынан турды да, ycmendeei домбыраны алып, тж турган цалпында, Естайдыц оHi “Борланды \"6ip тартып шыкты). Эн... Арманын да, азабын да, куаныш-кайгысын да энге сыйдыра бшген айналайын елм -ай ... Зарыта келген, жальша келген э н еспсем , ол сенш ... Эзвй апшыны куырып, жабыркаган кощдш жадырататын, сал-cepinin сазды, ойнакы унш еспсем, ол да сениа. Кер тайлакда ж уп н аргып, туган ж ерш ен удере кешкен, боскан, актабан, айыр сак,ал Атаныд, кейуана Ананын боздаганын е сп сем , ол да ceniKi. Bopi - с ен ш ... Адуын батырым да, акылды ак.ыным д а — с ен , даламдай дархан, тауымдай токаппар гашыгым —халкым мен1ц! К,айтсем сенщ дарияна тамшы болам! (Узак, уназд'ж. Домбыраны цойып, пианинога кайт а отырады). Алдаган Бану, сен ушЫ емес, алданган махаббатым, саган арнадым бул эшмш! Баянсыз Бану, саган ем ес, баянды махаббатым, саган арнадым бул ешмд1 (кары н даш ы н алы п , н от аеа ж азады ). К ош , махаббат!!! (Ж азы лган эндi пиа н инода ойнаган болады, оркестр он мелодиясын min алып Kemedi. Багдат басын суйеп, отыра кхтады. Оркестр тынады, хат тасушы Kipedi). Х а т т а с у ш ы . М олодой человек, Вам письмо! Б а г д а т (Басын квтерт). Спасибо Вам, спосибо! (Хатты алып карайды). Х а т т а с у ш ы (жайдары). Знакомый почерк, знакомый конверт, знаомый Чиликский район. (Кулед1, шыгады). Б ул хат т ы ашып, оки бастайды. (НегЫ ндехат т ы Айбардыц 03i сахна сыртында оцып турса, Багдат соныц ыргагына корой эрекет жасап, уназ хатты тек окыган бон отырса). Б а г д а т . Шелек ш эрш нён ш еказ сэлем! Кулш отырсык, бшш отырмыи... Сабыр, сабыр! Пуш киннщ мына 6ip ш умак елеш н тавдайына таста да, дем ш ала отыр: 136

“Алдаса егер сеш ом ip, Капаланба, кдйгырма! Каролы кунге коне бы, План, шаттык, алдыцда!\" Кдлай? T o n i ме екен? Ал егап шаруа моселесь Д униеде хат жазганнмн киыны-ай! Озиинен бастасам ба екен элде Айшадан бастасам ба екен?! Екеум1з д е тачай кагаздын бетш былтадык кой, екеучюз де коя турайык. Э л л о дуниеден келе жаткан тереден-ак басгайын. в зш е белгга гой, Багдат, ал тореHi 6i3 куткел1 б1ршама уакьгг бсхлды. Эл1 жок. Copi, 6ip 6enrici3 станцияга келш аялдап кдлса керек. М ш е, бугш ш ей у с л а д е сол тореден болмашы хабар алдык- Ш ой куйьш отырган Айшам баж е т т , каргьш турганы! Зорем ушты. —Ойбай-ау, не болды?! —десем. —Тебеда, —дейдь — Кокем-ау, екеуден-екеу отырып и м тебедп? — десем. — Мынау, —деп шин корсетедь — Эй , алжаскан боларсьщ?! Жарыкка шыкпай жатым, шпннен тепсе, шыккасын кейш, тющщ сындырар, кане, ж1берип маган, - деп, алаканымды такап oai турмын, ол1 турмын, жок- Cipo, куын аягын баурына алып, буга калса керек (Багдат моз). Ьииалла, Багдат С улейменовнч Айбаров торе келеш, Айша, десем: - Жок! Сулейменовна Айбарова, - деп консепп ол. Эйда, кеп талас. Оларды жешп бола ма, кендам- ау, otrreyip. — Ал, С1щ1 калаганыд болсьш , айналайьш, атын и м коямыз? - десем: - Шолпан, —дейш. —Кокем-ау, оньщды соншама кокке шыгарып кайтес1н? Bip собиге eciM боларлык жерде де дун ие жетерл1к кой. Багдагул болсьш, - десем: — Ендеше Бакгул болсьш. Багы —ceHiici, ryni менТю. Правомыз б1рдей, - девд1. Kopain бе, б у жерге де право керек екен. К,ойшы, сонымен, улывды кимадын, евд1 досымнын eciMiniH бес орган де кызьша кимайсьщ ба деп жатып, Багдагулге коншрген болдым... Шаруан кдлай, симфонияй опч ме? Ралым Рабитович унатты ма? М ешнжурген ж ерйш щ бэр! елен. Улкен 6ip нерсе icreceM деймш , оны кейш бшерсщ. Айтса да, осы олеш кургыр мен16ip куга кызметген кугыза ма деп коркам. Кеше, кызметте, б о р т жауып тастадым да, онш ейш козд1 алдау уш ш хаттарды алдыма жайып тастадым да , о л ен жазып отырсам, жауапты секретарь Kipin кеп: “ Карагым-ау, кашан келсем ылги олен жазып, о з жумысыады icren отырасын, хат корьггып немесе хапарга жауап жазсаншы. А удандык газето юл еленмеи шыгармайды гой” , —flecin. 137

- Агатай-ау, келген хаттын бар! елен болгасын, нанбасаныз, кяракызшы, еленм ен жауап жазып отырмын, - деп бесейш . Представь себе, соган сендд, ей... С оны м ен ею жыл да оте шыкты, а?.. Токтата алмайсын, 6i3iUH гасыр асыгып барады... Д униенщ 6api стартга тур... О гш ем, Багдат, Банудьщ eciMiH этап, тагы да хат жазсан, оллайи, ренж им ш саган. Умыт! Умыт! Умыт! Керсеткен елш ем щ бойы нша елен xi6epin отырмын. Сол енд! тьщдасак екен ертерек. Сау бол! Айбар. “Мой друг, Отчизне посвятим, Души прекрасные порывы”. Багдат турып, крбыргадагы Айбардыц портретме узок, кдрап: “М ой друг, Отчизне посвятим. Д уш и прекрасные порывы ”, —деп кдйт алай 6epedi, крйт алай 6epedi. С ш им а Kipedi. С а л и м а . А йнам-ау, oai отырмысьщ?! Тым курыса, демалыс кунш озщ е кисаншы. Сарылып отырасьщ да коясын, cepricemui 6ipa3. Б а г д а т . П рофессор келем деп еш, кутш отырганым. С а л и м а . Э -э -э ! П роф ессор ма? (уназдж ). Шырак, сол адам сеш шыр айналып шык.пайтын болды -ау 03i... Сеш куйеу бала етш алайын деп ж ургеннен сау ма? (уназдж ). Ал еш п 03i сондай жак.сы адам, ну, енш! Б а г д а т ^ унат пай, ескерте). Ол Kicinin улы да , кызы да ж ок, апай, коркпаныз. С а л и м а . Э -а -э! Солай де! М ен кдйдан бшейш, шырак... (узак, унДздж). Базары кургыр б у п н куш п тур. Бу не пале?! О й, TOHipiM-ай, киы н шырак, киын... Коммунизмге жетер ме екенм1н, ж ок жетпей-ак жер кабар ма екенмш... (Узак, уназдж). Б а г д а т (Н азар аудармай, терезеге караган бойда). К ом м унизм , ana, ayeni адамдардын санасында орнауы керек! Коммунизм тек кана молшылык емес, менщше... Адам санасы кара басылык куйю ттршшпспн кокыстарынан тазарганша ком мунизм Keiuire туратын Topiaai. С а л и м а . Bani, шырак! Санадагы байлык садага кетс1н! “Болмысты турмыс билейд1 де п ” бекер айтпаган. Аш карын турганда, акылды бас адыра калалы (У за к уназдж ). Шырак, 138

конлще алма, осы 6ip адыра калгыр терт кабырганын аркасында жанды жанмен багып жургещмдд б т е с щ озщ ... Акысы саган ауыр та in журген ж ок па?.. Bip студент ж1берсек, капай болар екен? B pi саган ермек кой? Б а г д а т (цынж ыла кулгенст ). М енщ е з ермепм оз1мде гой, апай. Маган Heci ауыр?! К,ара басым, маган не жетпей барады. Мулде ауыр емес... Жазга дейш уй берем1з д е п отыр. С е л и м а . Жо-жок! Шырак! М ен... энш ейш ... Саган... сен уш ш ... Тура бер, калкам, тура бер... Профессор юредь П р о ф е с с о р . Есенстздер? ( Селимага) Селематсыз ба, замандас? С е л и м а . С элем ет-сау барсы з ба? Х ош келшстз! Т ерлетщ 1з ! П р о ф е с с о р (Багдатт ыц жотасына алак,анын цойып). Ио, Багдат, халщ калай? (С елимага) Замандас, ci3 гафу етвдз! (ун а зд к ). Багдат, кеше сенщ симфониянньщ репетииясында болды м, финалы н маган мулде унамады (у за к унстзщк). Балам-ау, бул не деген кайсарлык? Жас адам айтканды тындап, 6ipa3 iiinyi керек кой (унсид/'к). Е сйие болсын, шатгык пен куаныпггьщ, адамдар лэззат алып, OMipaik рахат табатын искусство гана елм ейтш и скусство бол м ак. К,андай шыгармана болмасьш , жарыкка шыкканша гана сен иесщ . Жарыкка шыккасьш халыктш, халык rainiri. 0 з щ oMip cypin отырган замандйа, гасырдиа. Ал б1зддн хальпска, б1здщ заманга кара бастын куйш куйлейтш пессимю тж какафония ем ес, улы дуб1рмен ундес кушретп симфония керек. (Узак, у н а зд к ). Еасырыца карасаншы. К дндай куд1ретп, кандай курдел1 гасыр! TipuiiaiK тарихында баска гасырлар 6ip тобе, б1здщ гасыр 6ip тобе. (Узак, у н а зд к ). Соншама тамаша басталган оп-одем1 дун иенщ финалын окелесщ де, не онда, не мунда ж ок олстреткен де койгансьщ ( у н а з д к ) . Б алам-ау, курес болгасын, кейш 6ip жагы ж ецш , саптанат куруы керек кой. Ал ол сенде жок- Б а г д а т . М енщ ше, тек жещмпаздардьщ салтанатын тойлап, женыгендердш кайгысын умытуга болмайтын сиякты. П р о ф е с с о р . Багдат, курескесш калайда ж ену керек, болмаса куреспеу керек! Ж енш у деген - елген деген соз, тустнесщ бе?! Олгенге жоктау айткан реквиемнен, ripire тшек бщщрген салтанатгы патриотгык оратория олдекайда жогары. 139

Арманынньщ, тшегщнщ орындалуын калайсын гой? Ендеше сол фантазияц симфониянньщ финалында неге жок?! К,ойдым, койдым... Токтаггык айтысты. (Пианино ycmindeei нотаны альт карап). И э, тагы немен айналысып жатырсын? (Пианинога отырьт). Мынау эн гой, кане, кане! Баста, басташы жойлап. (Профессор суиемелдеШ . Крлына Айбардыц ж азган т еш ет альт Багдат к,он,ыр унмен баяулатады. Эн жуйес'т босапщан Селима ко зш сурте 6epedi. Эн аяцталады). П р о ф е с с о р (epi-6epi тецселт журт). Тагы да уайым... Тагы да мун— (сезмш ен) алайда, бул... эн ... гой,., сагыныш эш гой... Жаксы эн... Тамаша эн!!! (Салимага). Айтса да, замандас мен cu re к е л т едш . Айыпка буйыра кормешз! Багдат будан былай б 1зд ш н д е-а к болсын (езтдеп, Багдатка) м уны н творчествосында 6ip KayiiTri фальштер бар екен, дер кезпгде жоймаса болмас... Ренж1мещз, ci3 Анасындай болып калдьщыз гой... Б а г д а т (киы ла) Fa-a-лым Рабитович?! П р о ф с с с о р. К,абылда, Багдат, кабылдама, каз1рден бастап мен с ен щ окенмш! Енш сен уш ш Балым Рабьштович ж ок! Кдпай атасан, олай ата!.. (С эли м а га ) 6i3, замандас, ж убайы мы з екеум!з-ак... Айып етпесЫз?.. (Багдапща) К,алай карайсын, с ен щ де , б!здщ де уайымды тендей етш ушке б о л т , 6ipiriri курссем1з бе? (Узок, унсгздт). Бала ок е а з, oreci баласыз калмауы керек кой?.. К,алай карайсын, Багдат? Б а г д а т (терец м еш риш ен). Устазым менщ!.. Экем менщ !.. ( Профессордыц кушагына Kipedi). П р о ф е с с о р. Досым! Улым менщ! Селим а ж ы лап тур. Шымылдык, Топ,пышны окига Тау бокт ерм е орналасцан ауыл. Ацырацай кец сайдан may озет т ом ен кулан ж атыр. K,a3ip тун. Асанныц семьясы, уш. Б а ш е iiui прологта корсетыген, б/'рак соби oiip дуниеге келмеген. Р адио соцгы х а б а р бер 'т ж ат ыр. А лды нда к а т а р -ка т а р окушылардыц donmepi. Бону допт ер тексерт отыр. Кен, халат киген. ею'кабат, iiui бш нт тур. Асан диванда kim an окуда. M inch уй шинде куйбецден жур. 140

M i н c i з (Банудыц iciue унЬип). Ботам-ay, кын-кызыл ала кып к.урлы н гой бул бишараны?.. А с а н . K im i. мама? М i н с i з. К айдан б ш ей ж , мы на 6 ip до п тер дщ б е л кын-кызыл ала. Банужан Кызыл боикпен сы зы п-сы зы н. “ем\" деп койлы. Б а к у (басын котерш). Exi деген жаман ба, оже? Саннын аллы 6ip мен ею емес не? Sip сц аллынгы, exi онан кейшп деген соз. (Асан жымиып отыр). М I н с i з. Ботам-ай. Mcni тук тусшбес тулей дейейш ер- ау... MeniH ле о з онм ш е сауатым бар. Tiirri, сауатты былай койганла, ахтыц аты аз, коптщ аты коп емес не?! Аз кайдан жаксы болушы ел! .. ( Унсадис). Томсен, мен жалгыз етам. Ерге шыктым. екеу болдым. Асанжан кедш дуниеге, уш еу болдык. Шал o ia i, екеумн кдллык. Сен келдщ, кдйтадан ушеу болдык. Жаман бодцы ма?! (Унсйдйс). Кудай койса, торгеу бол айцк деп огырмыа. Ол - жаксы. Бессу болсак. одан да; array болсак, тйгген жаксы емес пе?! Коп неге жаман болсы н, богам , (узок унажИк). “Жалгыздын уш , жаяудын шаны шыкпайды\" деп, бекер айтпаган гой. Б а н у (култ ). Же пегим, оже, жениийм (ожесш кушак/пап турып). Кане, cix u it сауатыцьшы корей!н, (donmepdi уеынып) мынаны окынызшы! Не леи жазылган ? М I н с 13 (ежжтеп). Эб-дТЭбш-кд... НСщкддыр, Эбткддыр. Е-е-е! Ш м и ш н Нбшкадырлыц баласы екен гой! (Асан, Бону ку.нуН). Hecine кулссйщср?! Мен еендердш заманыцда тусам, аллакашан ауылсоветке хапны бои отырар е;им. А с а н . Ауылдык советке хатшы?! Маматай-ау, одан улкежрекп атасанызшы. М i н с i з. Оз ом1р1мде одан улкен аламлы коргешм жок. Асанжан. Дуние ссеп-кисантын о м м еа соны ц колында. Т и т . бупн гупш Hopecreniii дс кшсжксеи1 сол берелд (Бону, Асан кужеОО. Mem 6ip тулей деп ойламандар, боталарым! Тек каи куш oncpiMju гана бшмеймж, ал баскдсынын 6opi белген маган ( Узок унамЫк). Ех! Боталарым, боталарым!.. Ексунинн кас кабагын калай кммыллаганын да сезс конды ку шнм... Бул не бшеш дсйсниер гой... Б о р т де бшем... Б о р т де сезем... Б а к у (aiM uhan). Не 6ineci3, оже?! М i н с i з. Н е б 1л е й ш . Б а н у ж а н ... Exi ж ыллан аеыи барады. екеущ нш де ж уритуры стары н унамайды маган, боталарым 141

А с а н . Б а н у . He ютедйс, еже?! М i н с i з. “1ийннен ты ш ы р” дегендей, д ертпн жаманы шгген ты нган, боталарым... Не бш ейш . К,осылгалы 6epi екеущ нщ 6ip-6ipine деген жылы мешр1мдершд1 корген емен - соны бшем... Ерльзайыпты жас адамдардын арасында жып- жылы, жап-жаксы жарасымды 6ip касиетгер болушы ед1, ол ж ок сендерде - соны бшем. Татулыктарын болганмен, 6ipiHe деген 6ipiHHiH тамашаларын жок. - соны бшем (узок; унсЫНк). Екеущ ею уйд щ адамы сияктысьщдар, боталарым... Неге сонш а суыксьшдар? Бастарын аман, бауырларын бутш гой, каргаларым, не болды сендерге? (¥ за к, колайсыз уназдш. Радиодан “О здердщ тыцдагандарьщыз соцгы хабарлар. Жарты м инут т ан кейт жаца ондерден концерт \" deeendi ecimin, М т аз, радионы кушейте буран цояды. Асан, Бану уназ. Радиодан “А лм а т ы д а н с в й л е п т ур м ы з. Ж а ц а эн дер ден концерт т ы ц д а ц ы зд а р ! “К о ш , м а х а б б а т ! ”. М узы к а сы Б а гд а т М ам ы ровт т \"деген ун ecminedi. Бану селк emin, ушьт турады. \"Кош, махаббат \" эт и Ришат Абдуллин цоцырлатып барады. Ym eyi уш жерде катып калган. Бану бос цолын кеудесше цойып, не цыларын бшмейд/. Асан диванда тукырып отырган калпында. MiHci3 жаулыгын ысырып, радиога жабысып канты. Эн баяулап барып, шапки conedi). М i н с i з. Ой! Арман-ай! Кдндай жаксы ен еш! ЦИрюннщ ун ш щ Keni-ай, коп жасагыр. (Банудыц мацдайын синап). Не болды , Банужан?! Bip ж ерщ ауыра ма? Негылды, ботам? Б а н у (енесшщ колын ысырып). Жазыксыз ед| гой. Асан... Жазыгы не едц онын? Неге адастык?- Неге адастырдын? М i н с i з (ацырып. Асан мен Бануга кезек карап). Банужан, ю м ол? Асан, юм еш ол? К1мш айтып турсындар?.. Б а н у (булыгып). Эж е,.. Ыздщ... Асан,.. ceHin алдында арым таза... Ата-анам, сендердщ алдында да арым таза... Кош, Багдат!.. Кош , ары туны к адал жан!.. Айыптымын алдында... Естщ ш OHimii... (долдана). Неге ундем ейсщ , Асан!.. Неге ун д ем ей с щ ! (Ж ы ла й ды ). А йып е тп е, е ж е... Сез1м1мнен басканы н 6opi сендердйа... Айып етпе, еж е... ©31мнен оз1м, о з ойы ма 03iM куйеш н... Анашым, ак сутщ нщ кымбаты-ай!.. Эке,.. KyflipeTiHHiH куигпсьай... К ош , Багдат!.. Кош, махаббат! (Enipen барып отыра Kemedi, ож еа cyueudi, Асан турады. Жарык cenedi). Сахнада Айбар. Каламын устелге койып, жазылган шумактарды алып, оки бастайды. 142

А й б а р: Жылауга да хакын бар, жыла, Бану, Жаранлы жаза алса сгср жылаганьщ. Адастьщ ба, жаркыным, адастьщ ба?! Антый кайда, HCJiiKTCHшьиамадьщ? Мен ceHi жубатпаймын, жыла, Бану! Шын суйген шыр айнальш, кстпсс сш, Ксрск етсс, ажалмен шектесшп... Осынау он, ей, Бану, кайда журсен, Арыкньщ алдына ксп бстгссеш. Керек емес жасывды тыймаганын, Багдат ушш кайгырам, киналамьш... Bip адамныц басына бар бакьгггы Кдшан кордп! табигат сыйлаганьш?! Жьиа, Бану, мен ccni жубатпаймын, Аяймын, аяймын да куаттаймын. Халкым жазган махаббат дастанын ап, Аясында аспанпын шуактаймын. Жыла, Бану, мен ccni жубатпаймын! Шымылдык, ЭПИЛОГ Арада узак-узак жылдар откен. Ж аз. Сол ауыл. Асанны н эсем yfti. Кен устелде мол куаныш дастарканы. Устел басында отырган, кобш щ самайын кырау шалган ерльзайы пты егде тарткан адамдар. Асаннын да самайын кырау шалган. Куаныш, кулю, шатгык. А с а н (орнынан турып). Замандастар! Достар! Узшген куанынггы жалгауга руксат еттнвдер! (У за к у нса дк ). Аддымен, ауылдарынын шалгайлыгына карамай, Бану екеу1м1здщ co3iMiaoi сыйлап, куанышымызга оргактасьш отырган, Айбар, саган, “адал жагщы адуын, казактын нагыз ж т т ш ” 1здеп тапкан, адал Айша, саган мын мортебе рахмет! (У за к уназдж). 143

Б|ЗД1Н сем ьянин байыргы досы Багдат кеде алмады. Bipinuii соз conbiKi e;ii. “Устазым, оксм сыркатганып калды. Биыл ауылдарына бара алмайтын болдык\", - деп, Айбардан хат 6epiirri. (Узок, у нса дк ). Б упнп куаныштын neci, достар. б!здщ \\_тунгыш ымыз - Максат. Ол мектеп 6ixipin, Москвага окуга жургел1 отыр (кол согылады). Откещц еске апмаса, бупннщ к а т е л т н тузеу киын, Айбар. Bip кездеп с е т и дастаныцнын жагымсыз кейш керлер! алдында турмы з. (Айбар сел ыцгайсызданады). Ж о-ж ок, айыбымды айтып, акталайын деп турганым ж ок... Рас, с е т и дастанын, Багдатгын эш Бану екеум1зд1 талай рет уйкы дан оятгы, теб1рентп, алайда 6i3/ii табыстырды (култ ). Ею айыпкер 6ipirin, айыгар анык жол iaaeaiK. Оны таптык та (уза к уназд(к). Эрине, талай куаныш узшш, талай дастаркан иес!з де калган кездерш де кездеспршк. (Длайда, болар ic болгасы н, кейш семья туныктыгын лаймалауга, б1здщ улы программамызда айтылган улы е си е т т е р д ен адаспауга, азам атты к боры ш ы мы зды адал орындауга тырыстык, ауыткымадык (узак, уназдж ). 0 з басымыздагы oiciHiurri oxiip cypin . енбек erin, рахат Kopin отырган OHflipiciMi3re араластырмадык. Сол баягы, Айбар, озщ айткан “токы раусыз, толассы з” енбектеи рахат таптык, айыктык. Рахмет сендерге, достарьм! (К р л согылады). Адам гумырында медщ р, туны к асыл с е з т т ц алатьш орны болек екен (ун азд ж ). Адам ce3iMiH тэрбиел еуден, адам ce3iMiH багындырудан артык киын ic ж ок екен, замандастар! Ссзьчщ курметтендер! Сез1мге д а к салмавдар! Ce3iM yrniH, адам ce3iMiniH туныктыгы уш ш , бас ией ж , достар! (Б эр ! де турып к айт а отырады). К, а с ы м (кула н а ж ан-ж агы на карап). Радио ж ок па?! Агайын, отш ем аэдерден, радионы бурай кормещздер! (Кулю). О й, тоба-ай! С ондай да сикырлы э н болады екен?! Bip минутгы н арасында апай-топайымызды шыгарганы... (Ду култ ). Б а н у . Э й , К ,асы м-ай! К,ырыктан асканш а, кылжактыгьщ басылмады-ау с е т и (кулю ). М ен 6ip дэмд1 сез айтып, журтка тост котертед! екен десем... К а с ы м. Э й , перш пем , асыкпай коя туршы. (Кулю). Айтам! Неге айтпаймьш?! MeHiHTiniM химиядан жасалды гой дейсйг бе?! Н е перебивай, пажалыста! (К улю , даусын кет ерт ж от елт ). Жолдастар! Bi3 б у п н даньпнпан акынымыз Абай атындагы адцынгы катарлы совхозды н ауыл агасы, ягни председател1 А санны н—д е п узш ш калады. 144

А с а н . К,оя гой, К,асым, коя гой! 8 p i жагы тусш нсп... (K yM i). Балалар келе жатыр... М ацсат бастапщан бпр т оп кы здар, балалар Kipedi. Айбар т урады. А й б а р (ж астарга). Бэрцунздщ устазымыз Багдаггын OKeci - Ралым Рабитович: “Армысывдар, бейтаны с жас урпактар\" деген П уш киннщ со зш кайталай беред1 (унсЫ к). Мен де сендерге, калкатайларым: “Армысывдар, бейтаныс жас урпактар! Армавдарына ж епвдер! Адаспавдар!\" - деймш. (E opi кол согады. Балалар шыгады). Б а н у (Крсымга). Кдсым, сен ревдоме, жаркыным! (Турады). Айбар! “Адаскдннын айыбы ж ок, кдйтып yiiipin тапкан сон” демеунй ме еда?.. Махаббаткд 6eprici3, махаббаттан да жогары адамты л ы к. досты к деген бар. ( ¥ з а к уназд/'к). Б1з табыстык, достастык,. Ж астык каншама ж елпспргенмсн, 6i3 адаспадык. Б1р1шздщ алдымызда б1р1м1здщ арымыз газа (ун азд м ). Жаркын жанды ж ан едщ гой, неге коншс1зсщ?~ (У зок уназддс). Айша, адамнын жанын т у а н у д ен курдел1 есеп ж ок екен... Адам сезш ш е абайлап карау керек екен (узок уназдм ). Мына отырган А сан курбынньщ басынан оз1мде ж ок озгеше касиетгер таптым, рахмет Асанга!.. (У за к уназд/к). Асан, сен гафу ет. Kefl6ip жас адамдарга тэн бейбастыгы ж ок, н эзж жанды, улкен ж ур екп, саналы, cyftiicri Багдат мен уш ш ani сол калпында. Eimi оны мен гана ем ес, м ен щ семьям, менщ ул-кызым, мен1н халкым, Отаным суйедь Ол оз заманынын, о з гасырынын аяулы азаматы болды. Улы О танымыз талантты улы н улы абыройга\"? Л е н и н д к Сыйлыктыц лауреаты деген улы данкка ие кылды оны . Ол осындай зор курметке боле нудi коп киялдайтын еда, онысына жетп. (Крсымга) К,асым, сен коркпа! Ендап сезда Багдат алсын! (Барып радиолога Багдаттыц “К,ош, махаббат ”эн'т ойнатады, бор\\ тыцдайды. Эн аякталады). К,ош, махаббат! К,ош, жастык! Сол уш ш орнымыздан турайык, замавдастар! S e p i орындарынан Komepuiedi. Шымылдык Соцы 10-1974

МАКАЛАЛАРЫ РУХ Ж ЭНЕ СЕ31М Bip кезде Маяковский: “ Ей, аспан, калпагьщды ал, мен келемш !” - де п курюрегенде, Oipeyaep кулген де болар, юм битсш. Ал енш осы дан 6ipep жыл бурын эл1 ж урт козш е тусе коймаган балан акын Олжас: “Ж ер, Адамга табын!” — деп жар салып едГ адамдар кулак турш , елен ете калды. Алайда, Ж ер-Ананы -пзе букпрегшдей Олжаста кандай куш бар? Алып жерге айгай салатындай кандай кукыгы бар оныц? - Булай деп жар салмаса, Олжас Олжас бол мае еда! Рарышка жол тарткан улы кош ке улататты со з керек болды. Расырдын кударбтш, адамньщ куддретш айкындайтьш жыр керек болды журтка. “Ж ер, Адамга табын!” нешмен жаксы, неамен Одак окуш ылары ньщ колдауьш тапты? Bipep с е з осы тургыда. Акын нысанасында —букш элем. Космос та, космонавт та 6ip сотке б1здщ назарымыздан тыс калады да, жердщ откеш м ен бугнп с е з болады. Ражап жер1, поэмада акын каншама бултарысгар, юлт шепн1стер жасаганмен, б1здщ сез1мде бупнп к у н н щ , floyipiM i3flin ты ны сы турады да кояды . Баксак, акы нны ц 03i айткандай, дун ие осы 03repicTi, осы гажайыпты баягьщан 6epi куткен екен. Адам баласы кан Kemin, кара жамльш , асыл максатка — буг1нге - умтылтан екен. П оэм а косм ос жайлы, космонавт Юрий Гагарин жайлы Cfli той. Олай бол са, бу л туста ж ердщ откеш мен бупнш е барудьщ кажетi канша? Поэмата аркау болтан непзп такырьштан акьш неге ауыткыган? BipiH mlaeH, Гагарин — адамзаттын тасырлар бойгы арманын коктен эрмен алып ушкан тарихтын тула бойы туитыш ы, ж ердщ олемдйс кеш спкке аттандыртан алгашкы карлыгашы. Демек, оны ц тарышка шытып алып, элемге олем дж , ж<шпы адам баласындык козкараспен карауы акикат. Ек1нгшден, космосты мецгеру адам санасынын, акыл-ойыньщ галамат оск ен д ш н корсетед1. М уншама ульшыкты жыр ету уш ш д е к осм ос кораблш щ жылдамдытындай уш кыр сез1м керек. П оэзияны н улы тасырмен катарласьпт кана коймай, одан кош inrepi x y p r ic i келепш содан. 146

MyciH зерлеген скульптор осте те сарандыкка бармайды, 03UDHс|)аптазиясы1шагы сулу мусш жасалып бптсенше кырнай бередь жона бередь Ол Mycinin керекоз тозацдардан газартады да, сом тулга жасап шыгарады. “Ж ер, Адам га табын!” - сол юпетгес дун и е. А кынныц таразы ойы op6ip создщ , op6ip окиганын ен керегат, ен салмактысын талгап алган да. каукарсыз, элжуаз детальдарга бурылып та карамаган. Поэзияныц ерекш елт де, поэзияга кереп де осы гой. Бул арада Эбиипен келюпеске болмайды. П оэзия - адам баласыныи рухы. Поэзияга тэн рухты эд еб и егп ц баска жанрларынан табу киын. Олжас поэмасын сю ж етаз поэмалар катарына койдык. М унда киян-кеск1 кы ркы с, тагдырлар тартысы жок- Окушыны efliicripin отыратьш тЬ бекп окига да ушырата алмайсыз. Акынныц op6ip созйш е, ap6ip шумагында козге б1рден ура коймайтын купил да терен ф илософ ия, зор азаматгык у н жатыр. Шытырман окигаларга толы, жагымды, жагымсыз геройлары бар, леш рш шалкуы бар дастандармен салыстырганда “Ж ер, Адамга табын!” тургылас поэмаларды, рас, оку да, тусш у де б1ршама киын. C e6e6i, мунда акын айтпак болтан ойын алдымызга жайып салмай, теренде устайды, окушынын 6ip сот ойлауын талап етедь Демек, мундай жагдайда, акынныц op6ip сезш е, TinTi окы с койылган тыныс 6eariciH e уцш уге, акынга артылган зо р талапты поэманыц узына бойы нан гана ем ес, ap6ip орнгген де 1здеуге тура келед1. Поэмадагы кептеген шумак кисса-хикаятгардагьшай сьищыратьш окып отуф котермейш. Окушы сэл -пэл ойлануы керек. Tirni, сырт козге кораш, эншей1н айгыла салган мына 6ip жолды карацыз: \"Вот он и — медленные Мадриды\", байкайсыз ба, бул - Испания. Ал Испания шл де азатгык ymiH куресте. BipaK жеце алмай жатыр... К,ырагы, салауатгы акын ойындагысьш e ip -ак созге то к л бул арада. “Ж ер, Адамга табын!” оры с поэзиясы ны ц Блок, Маякоискийлерден басталып, Ka3ip тамырын терецге жайган ец жаца формасына, yariciHe оранган. П оэзияны ц турш акын саналы турде, касакана озгертпек болса, онда 6opiHin де оцбаганы. Т ур !зделмесе керек, ол —акы нныц пню Te6ipenic, толганысынан пайда болатын заццы кубылыс. 147

Олжас поэмасы тош реп н деп с езд щ туГнш: сю ж етаз поэма дун иеге кедщ. Оны й лирикасы да, эпикасы да бар. Кдйсы сы нын басым жатканын окушы 93i корер. Алайда Gip нор се талассыз: “ Ж ер, Адамга табын!” - aoyip тынысын аркалаган, мол арналы, эпикалык дастан. Еркеш И бр аЬ и м н щ “0Mip е л м ей д Г дастанындагы адамдар тагдыры окуш ысын кызыктырады, тартады, куйш тедк суйш тедг Кдламы ушталып калган сергек акын еткен OMipiMi3®H б елгш , субел1 Gip кезеш н кел1сп жырлай бш ген. Жалпы, ауыр жыддардагы ауыл -и р л тн , оны н улкен полотносы н поэзиям ен накыштауга умтылады. Улкен талпыныс, 1зп ic, карсы е м е с т з. Алайда, осы i3ri максат капай басталып, калай тынды, акын талгам нысанасьгаа жетп ме, жетпед1 ме, э н п м е осында жатыр. У зак, сю ж етп дастанны н сю жетш ен бастайык. Окушыларга да, Еркешке де б ел гш , А.Толстойдьщ “Орыс м т е з Г , К Л реневтщ “0 з уй ш де” деген эипм едер! бар. Сюжеггер1 ортак- Е й эц п м еге де аркау болтан — согыста ж азуш ы П.П авленко кездеспрген, ертенген самолеттен алмагайып Tipi калган кавказдык ушкыштын тагдыры. Онын 6eTi адам таны ты сы з к уйген, булш ген. П.П авленко бул окиганын сюжетш Треневке айткан, элдекайдан АЛолстой да е св г ен . С оны м ен, белгш 6ip сюжетке, 6ip такырыпка 6ipiHen с о н 6ipi ек! он д м е жазылган. “0Mip олмейш ” дастаны да осы окитаны кайталайды. М эс ел е TinTi д е сю ж етте, уксасты кта ем ес. М эселе адам ньщ ет ж ур еп н езштетш осы 6ip кайгылы халдщ Еркеш поэмасында каншама шарыктау шепне котерш т, каншама дэрежеде жариялануында. Поэмадагы козге уратын басты KeMmlniK автор баяндауга урына бередг Поэзията жалан баяндау араласканнан кейш- ак болмаганы. Рас, акын айтар окитасынын нетурлым тужырымды, кы ска болуьш катан бакылайды. BipaK 6opi6ip бо с тартылган жыр желкл кайыра ширатуга онш ама коне бермейш. Бул о кита психологиялык im id дергпн, сез1м ш щ дуниеа гой. Дастандык дэрежеге кетерш турган да сол. Ж убан —Жарастын басындагы емдеуге келмейтш уреюптрагедиясы. Бар окига, бар акындык толганыс, туйш Ж убан - Жарас басына топталуы керек едг 148

Автор озш 6ip сот кана умытып, айнала тещрекке Жарастьщ психологиясымен, Жарастьщ козкарасымен карауы кажет еда. Кулашты кещ нен сиггейтш эпиката барган екенсщ , - адам характерлерй адам образы жан-жакты коршуге тш с. Геройлар 6ip-6ipiHeH даралануы, саралануы шарт. 0p6ip жаннын езш е тон кимылы, ic-opeKeri, TinTi тин, сойлер co3i болмай ма? Ал 6i3 поэмадагы Толтанай кылыгын, харакетш калай ацтарамыз? Бите алмай, коре алмай турамыз. “ Медщрге ущлеш, кулшдейль Япырым-ау, мынау таныс т о м дейдь Толкымын кок торгынын желпшлете, Кос анар кос алмадай aipLnaeliai. Колыма анырды да ж т алады. Кайтсын-ай бос туруга уялады, Кслбст! Толышымньщ осыламша, SpiciMHiH жанарына уялады\". Адам жаны — курдел1, Адам ce3iMi — тунгиык. Оны н терец1не бой л ау утшн акы н суреткер болута тш с. Tipi персонаждар жалан сезбен, “ол сондайм ен” жасалмаса керек. П оэманы н композициясы сырт Караганда дуры с-ак сиякты, алайда акын тым онай тосш тапкан. Жарасты бетке устап, шытармасын бол1м-бол1мге ж1ктеп алтан да тарта берген, irnici динамика олс1з. Энпмен1ц басындаты осы поэманьщ сюжетт, такырыбы ж енш деп ойымыз бекер айтылматан-ды. Осы сюж ет поэмата тон бе еда? Турасын айтайык, жок! Бул —калтарыс, бултарысы коп, толгануы кен прозаны н ici еда. Осы сю ж егген адам татдыры туралы тамаша эпикагтык повесть шытар ед1, орине, neci табылса. Бул ретге Эбшт Кекшбаевтьщ поэма жанрынын, табигаты жайлы айткан пш рлерш е де косылмаута болмайды. Поэзия - сез1м мен рухтьщ куймасы . Алдымен поэзия болсын, ал эпика, лирика дегендерппз шын поэзияньщ тана шымылдыгы. Рух пен сез!м! П оэманы н тана ем ес, жалпы поэзияньщ туы осы екеуь 149