Мұқағали т4

109. Присциан —атакты грамматик. 110. Болониялык профессор - зангер Франисско л'Аккорсо атакты зангер Аккурсийдш улы. 111-114. Папа Флоренциядан Вичепцага avaapran епископ Моцци. 119. Кдзына - Брупстгоныц непзп шыгармасы. 121-124. Веронала адамдар жаяу жарысып, озып шмкканы жасыл мауыты алатмн. Брунстто ла сол тор1здсс тез тайып турды деген магынада. ОН АЛТЫНШЫ ЖЫР Жегший кат Yiiiiiiini айналымнмн жалтасы 9. “Кунэнщ каласы\" - Флоренция. 37. Y h каткам жан озййцжолдастарыныц6ipin “ Гвальораданын нем ересГ деп атайды. Бул еЫм 51зд1 ХШ -гасырдыц алташкы жылдары Флоренцияда болтан 6ip уакиганы секс с<1лады. Гвальдрадапы Виллами былай дсп cyperrettai. Од азулы да атакты, opi курметп Флорспцияныцрыцары Белликчоне Берти деи Равиньяни детеншн кызы сд1. Равиньянид1ц yin кейшиен касиетп Пстрдщ ссю какласын мскснасгсп графтарга мура боп калган. Сол кезде Флоренцияга келгеи император Отгон тортйшшпн курметше уйымдастырылган касиетп Репаратаныц цпрксуйшсп думанда, Гвальдрадапы Гвидо дейтш граф ксздест1р1п. кыздыц есемдтне, сойлеу модениет1не кумартып. гашыкболган. Э к са императордын 6ip суйгайп кабылдауга кызына руксат етксн. Бука журтка еспртш Гвальдрада, 03inin б о лаш ак куйеуш ен баска emfiip пендеге суйд1рмейтшш айткан. Бул кылыгы yuiin император кызды мактап, Гвидога оган уйленугс ксцсс берген. Онсыз да cci кетш гашык болтан Гвидо, кь1з езш ен о,'шскайда томенп еулетген шыкканымен, кыздын жасауын ойламай-ак, граф Гвальдрадага уйленедп Олардын искелесуднен болашак графтар, увидолар op6iren. Оны оулстпн атасы ретшде “ Карт Гвидо\" дсп этап кетксн. 38-39. Гвальдраданын бул iicMepecin Кыргын - Гвидо дсп атаган, ce6c6i од ержурек рыцармардын, гвельфтердщ кессмдершш 6ipi болтан. 41. Теггьяйо /Ьыкюранди - Ф лоренцияга ыкпалы журген ержурек рыцарь. . 400

44. Якопо Рустакуччи, ушсудщ атынан уп каткам - opi бай, opi Флорсмцияга сыйлы рыцарь. 63. Тамуктын е н шыцырау Ty6inc тусу, дем ек галаммыц кшди inc ему дегем магымада. 70. Гульсльмо Борсиерс - атакты флорсициялык. 92. Tynci3 тунгиыкка саркырап кулап жаткам камды сулы Флсгетоммьщ шуы дегем магьшада. 102. Болмашы гама момах бауырлар мекендеген мьшау колсмд1 монастырь мьп шагам уйсшсрге пама болар eai деген магынаны бередь 106-136. Жыр курдел1 символикамсм аякталады. Виргилий мен Данте кулама-куздыц жиепндс тур, устазы Дантен1н бел1не байлап алгам аркавды memTipin, кузга тастайды. Жырдын осы 6ip жер! ортурл1 пайымдалган. Данте минаритгерд1ц ymiiiuii орденше, ягни тыныштыкхы калаган \"акеуйек” тобына юргем; осыгам Караганда, онын белйщеп аркан омы алдарканудан сактайтын францискалык бслбсу болуы мумк1н дсп Tyciiircn жен. Данте онымен кумарлыгын басу yuiin аркан рстшдс пайдаланып, cuieycin устагысы келген-дь Кунэкарлар жаткам катган етп , енд1 арканныц кереп жок. Тамуктын калган катгарына бару ушш арканды тунгаыкка тастау керек; бул кузстш1 - кубыжыкка Вирпишй менДантсши Kcacci катгаргатусу yiuin бершген бслпс1 icncrrcc. Ypefcii кубыжык (Герион) куздан шыгады. ОН ЖЕТ1НШ1 Ж Ы Р Жегншп кат Yniiiiuii айпалымиын акьфы: ос1мкорлар Cerbimui катка ену 1-28. Герион —ceri3inmi каттын кузетшю!, алдаудын символы. Бет жуз1 сопы адамга, бекссс1 - жылан, куйрыгынмн ушында 6yiiipinin 6i3i бар. Д снесш деп алабажак орнектер де алдаудын бсйнссш берсд1. 18. Арахна - мифтсп Лидияньщ дацкты токымашысы. Афина Палладамсн онер таластырып, акырьнша Афина омы врмскингс айналдырып ж1бсрген. 21-22. Куш ы з суга аплымсн бокссс1н малып, арткы жагынаи балыкгм алдандыратын суйык шыгарады да, балыкжакындагьпша, шугыл бурылып, устап алады. “ 03iniH согы сы ” деген создщ магынасы осылай. 26-1974 401

34-75. Данте жегший каттын сц сонгы тобына, есЫморларга жакындайды. Олар - minimi енбекп жараткап кудайга жанай климат жасаганлар. Ж алдап. аллаушыларга ла жакмн. сонын yuiiii ле сспзнш п к ап ы н шепмде азаптануда. Акын олардын омиянындагы rep6rcpinc карап ажыратады. бул олардын арсыз icrcpiiiiH символы icncTrec. 59-60. Флоренциялык Джанфильяцци еулетшщ rcp6i. 61-63. Флорс1шшшын майкапшыктары Убриакилардыц гсрбтерк 64-65. Ур1мбутак, жоп атасынан 6cpi карай еам кор кызыл- кулактыклен айналысып келе жаткан палуандык Скрошинатерши rcp6i. 68. Атакты палуанлык Витальяно дель Денте болуы ыктимал. 72-73. Флоренциялыкжемкорлар 1293-жыпы “алаллыктынтуьп1 котергсп\". жотаргы кызмет аткарган атакты еФмкор Джованни Буйямонтеш тамукта Kyrin отыр. О нын rep6i ушбасты жырткыш кус. 106-108. Фаэтон - экесинн отгы донгалагымен ойнаймын дсп опат болтан Кун кудайы Гелиостын улы. 109-111. Икар - OKed Делалдьт тугкынынан кутылу yuiin, канат байлап, т а м бшкке кетерш1п кеткендс, кауырсындарын беюткен балауыз кун кез1нс epin к с т т , тегозге кулатан аш-икалык герой. ОН СЕП31НПП ЖЫР Сепзшш! кат Eipiiniii апаи: жснгета11лар мен а.ыаркатушылар 1-18. С епзш ин кат. “Сыгыр санлау” дсп жалпы аталады. Бул кат 6ipiucii 6ipi белек он турл> апаннан турады. Эрб1р алан 6ipinen 6ipi TOMcnipeK. “Сыгыр санлаудын” ортасында тамукгын кузына апаратын улкеп кудык ушрейген. Сепз1нш1 катгы кемкср1п турган куз жартастар орталык кудыкка найзадай тенген. 22-24. BipiHiui апанда баскалар уш1н ейслдсрд1 азгырып. женгетайлыкка жургендер. ез кумарын басу ушш орскет iorcreH жалдаптар жазасын тартады. 28-33. 1300-жылы mipKeyjUH ю билей кезнще Римшн кудайга кулшылык еткен жандары касистг1 Ilcpiiirre Kenipi аркылы ею топ 402

Oipiuc 6ipi карсы карал кслс жаткан. Буп тецсуге Караганда. Данте 1300-жылы Римас болган дсп жорамалдауга болады. 40-66. Болондык Вснслико Каччанимико атакты гвсльдвтср еуЛетшен тараган ipi жылпос, тугаи карындасы сулу Гизолабеллаиы маркиз Фаррарскийгс саткан. 82-96. Ясон - алтын жабагыны 1здсп жорыкда шыккап агронавтардын миф тж ксшпкерк Лемнос аралында патша кызы Гипсипилланын басын айландырып, дегсш н icTcrcu. Эйслдср барлык еркектерд1кырганда, Гипсипила да ез окссш елпрш м дсп баскаларды алдаган, алайда ол ез екесш жасырып, Tipi устагап. Акырында Ясон колхиданын падиша ofteni Мадсяны да колга Tycipin, соцынам тастап кеткеи. 100-114. Екшип апаша мунйген ез киларына eaaepi бслшссшсн батып, жазаланып жаткан жагымпаздарга етсд1 жолаушьшар. 115-126.ЛуккалыкАлсссио Ишермипелли - Дангешн замандасы. 127-136. Фанда - Майын тамызган зымиян сез1мен ацкау epKCKTCpai алдап, обжауИаи алган. ОН ТОБЫЗЫНШЫ ЖЫР Сспзйпш кат Yuiinuii апаш ппркеуге кияпат кылгакдар Жартастыц куыс кубырына олардын бастары тыгылган да, аяктары аспанда србецдсп, табандары отка карылуда. Олар Tipi кезшде к а ж е т рухты кастсрлемеген, елгеннен сок тамукта табандарын жын жалыиы жалауда. Дуниекор тойымсыздыктарынын б ел п а periнде бастары асыл заттар жаткан жсргс шаншьшган. 1. Симон, аныз бойынша. ол оулие П етргс-касиегп рухты акшага сатуга усыныс жасаган. Данте пйрксу мен симонистсрдщ катыиасын адасушылыкдеп атаган. ПИркеуд! алтын эбден ыластап 6iiiprcn. Д ш басылар!)! ncri3iiicH отка табынушылар. Олардьщ жалгыз гаиа кудайы —майлыкапшык, 13-21. Кунекарлардын аяктары ербендеген TcciKTi Данте Флоренциянын дши мшдсттерш етейтш орындагы айнала свящспниктер турган казаншункырга тенейдь Bipac Данте сол шункыргатуеш кстксн баданы шыгарамдеп, едешпнтасын балтамен сьпшырганы бар-ды, касиетп корладын дсп айыпталып еда, соны eciiie алады. 403

Жнырма 6ipiHUii жырынпа ол айыпты езшен алып тастайды. Тамуктын ссгкшшй катыши Данте тугаи каласыплаты сскерткшгп ecine алалы. 52-54. Урала жазаланып жаткан папа Николай III (1277-1280). Ол Дантеш Бонифаций cci iainmi скен дсп калалы. бул онын орнын басуы micTi cai де. Николай булан repi терснгс cnyi керек-тш. 56. “Эйелдердщ ен тамашасы\", “ипркеу магыиасында”. 70. III Николай - Орсина еулетшен таралган. 82-87. Папа Климент 6cciHuii - Француз корол1 Филипп тертш ш ннн итаршысы: папалардыц \"авиньон туткьшдыгы\" содан басталган, оны Данте Сирия патшасы Антиохтан дши атакты сатып алган еврейдщ бас свящ еннип Иасонмен салыстырады. 99. Кдзынаныц каражатып жумсап, III Николай куресксн Неапол мен Сицилияныц Kopoai Анжуялык Карл 6ipiimii: 106-111. И оаннын “Апокалипсисе\" шыгармасыныц XVII- тарауында суретгелген “гажайып бузакы эйел\" магынасыцаа. Апайда ол шыгармада отка табынушы Рим сез болса. Данте оны папалык. Римге символ етш алган. 115-117. Император Италия папасы Сильвестр 6ipimuire кенес сурай келген деген лакаппсн папаныц кенсесшен таралган жалган кужат “Константиннщ тартуы\" дсп аталып ксткен. ЖИЫРМАСЫНШЫ ЖЫР Сепзйпш кат TepTiiinii апан: сикьтрлар мен сэуегсйлер 1 24. Олар болашакты болжап бшсм1з деге1ш1ктсн дс, мойны буралып, 6circpi Topic, артка кдрап калган. 2. М унда “ K y flip e rri к о м е д и я н ы н ” O ipinuii бел1м “Тамук“канцона деп аталып отыр. 19-30. Да1пе азап шеккендерд! жнымен аяп кетед1. Алайда кудайтагала кунакар деп тауып. жазасын тарткандар ymin куану керек дсп уагыздайды дш. Мэцгшж тозакка тускендсрд1 озер караган Данте оларга деген e3iniu аянышын жасыра алмаган. 31-39. Амфиарай - Фивага карсы жорыкка катыскан \"жетсудщ 6ipi\". Егер согыскл барса, елет1пд1пн coycrciiaiKTiii кемепмен ссзгск 404

Амфиарай жорыкка катысудан бас тартуга тырысып бакхан, алайда oiicai айтып койып, баруга межбур болтан. Зсвспц найзагайы как, айырган жер оны жалмап койган. 40-45. Тиресий - Трояньщ тубшдс грсктерд! бастап баргаи фивалык соусгей. Мунда Данте Тиресийдщ 6ip ксздс колындагы аса таягымен шырмауыкталып калган кос жыланды урып калып. ойслгс айналып KCTin, жст! жыл еткеннсн ксшн олп жыландар ксздсст, кайта ypraiwa тана кайтадан еркск калпына келгеш туралы аиызды есше алады. 46-51. Арунс - Цсзарьдыц Помпсйш жсцепшигш болжап бшген “этрустж соуегсй\". 52-60. Манто - соусгей, Тиресийдш кызы; Крсонттын кысымына шыдамай фивадан бсз1п, Италията орналасып, сонда Маптуянын непз1н калаган. Вирпшийге катысы бардын барлытын кад1рлегенд1ктен де, Данте Виргилийдш туган каласынын тарихын онын ез аузынан айткызады. 62. Бенако - Гард колш1н ежелп аты. 63. Аллемаиия дсуд1Н орнына “М анья” дсп аталган, матыиасы Германия. 65. Гарда —кел жагасындагы кала. Гарда келшен батысыракга араларын Пеннин Альпасыныц апып жоталары бол in туртан Валь - Камоника жазыгымсн аккан езен. 95-96. Пинамонте — Казалоди графтарып саткындыкпен кулаткан мантуялык тиран. 106-114. Эврипид мен Калхант - Авлидадан Троята жорыкгыц corri кушн белгшеп болжап бшген грекпн coycrciincpi. 115-117. Микеле Сконто — император, Фридрих екш ш шш flopirepi opi астролоп. 118-120. Гвидо Бонатти - етткшшкп Kocin сткен соуегей, XIII- гасырдагы Аздснта астролоп. 124-130. “Каин бул жсрде Ай магынасьиша. Орта гасырдагы Д1ии наным бойынша. Ай беги щеп дак - Каиннын келснкесг Айды ортсп ж1беру ушш шопшск т е р т эуреге тусугс жазаланган. 405

Ж ИЫ РМ А Б1Р1НШ1 Ж Ы Р Сепзйшн кат Бесншп апан: паракорлар Тфшш пнде де тунек багып OMip сурген зымиян - паракорлар осы апанла кайнап жаткам кара м аш а батуда 37. \"Сайыпкыратшар\". ягни жырткыш тырпакгылар. Бул - глгешект! сы ры к тем1рмен карулапган бесш ип апаннын жьпшарыпыи жалпы аты. 38. Кдсиетп Дзита - Лукканын камкоршы ейелй Бул жерле он ы н cciMi кала атынын орпына колдамылып отыр. Старшып - ею м етгж кенсстш мушесн аты б елпаз. 41. Бонтуро Дати - Луккадагы демократ - пополандар партиисыпыц басшысы. Озппн паракорлыгымен боршсн де асып тускеп, Tinri сайтапдардыц взт де оны мыскылмеп атайды. 48. V IlI-гасырда Копстантинопольдсп екел1нгсн Лукка ияркеуптдеп агаштагы кудай бейнес1 “Кдсистп бсйне” деп аталган. 49. Серкьо — Лукканын касынан аккдн взен. 96. Капрона - 1289-жылы ф лорснциялы ктар алган Пиза елкеспшсп корган. 109-111. Ж акындагы тау жотасымсн онай етуге болады деп сайтатшар жолаушыларды алдап тур. Ал аныгында, келест алтыншы апанны н устш дел кеш рлсрдщ борт кирап калган. 112-114. Д а т е н щ сапарынан 1266 жил бурил Христос вягендеп буюл тамукты сшюншрген жерсшкпнс туралы тагы да секс салу. Ж ИЫ РМ А ЕК1НШ1 Ж Ы Р Cerbinuii кат Бесншп апаннын жалгясы 1-12. Данте взинн согыстан алган оссрлсрш есше алады. Жогаргы Ариола 1289-жылы Каэснтина жазыгынаа. Кампалышно м ан ы н да ф лорсн ц и ялы ктар арети1ш к т с р д 1 ж е н г е н д т туралы онпмеленедй Онда рынарлар катарында Данте де катыскан. 48-54. EcKi комментаторлар бул паракорларды наваррлык Чамполо деп атайды. 406

81-90. Чамполо eici сардиниялыкты атайды: 6ipi —Галлуралык монах Гомита, екшшю! — 1275-жылы езпин куйсу бапасы Бранка д’Орья елтзрген Логодорлык Микеле Цапке. ЖИЫРМА УШ1НШ1ЖЫР Ceri'jiiiiui кдт Бссi11111i апанньщ сонм Алтышны апан: сюжузщлер 4-9. “ Кдрт” пен “ Киыскканат\" жындардьщ кактыгысы тышканды суга батырып, сопыц салларынан артынан ез1 курыган баканы, Эзоптын мысапын ескс туЫрсдк 25. \"Коргасын эйнек” - айна, Виргилий езш Дантсш н жаны Kopinin турган айнага тснейдк 58-67. Ишдерш Tycipe (жалган сыпайыгершшк) бу р ксн ш т бар окалаган ш апан Kiiin, коргасындап ауыр жук аркалаган еюжуздшсрдщ тобы кершсдк Ш апандарыныц сыртын алтындатып койгапдыктан да, халыколарды “боямалар” деп атаган болу керск. Мумкш, бет1 гана жылтыраган дсген магынаны беред1. 1нжшдс еижуздшер “боямалы табытгылар” дсп керсетшедк 63. “КолоныГ - монахтары ск1жуздштмен атагы шыккан Рейндеп Кельн каласы. 65. Фридрих екнш н ез1н1н м эртебссш корлап , айы пка тартылгандарды коргасын сауытка орап, жанып турган отка тастаганда, жазыкгьшар балкыган коргасынмен 6iprc балкып Kerri дсген кауесет бар. 76-108. “ Куаныш ортак\" орден1нен ш ыккан exi монах гаудснггармсн кездесу. Bipi - гибеллин, еююшс! - гвельф, exeyi дс 1266-жылы жалпы ережеге карсы ФлоренцияньпГподссталыгына сайланган. Осынысымен партияныц арасыцдагы алауыздыкгы жойып, сю партияны татуластыруга нистгснгсн. BipaKолар азаматгарды алдап, ездсршщ зымияндык ниетгерш icKC асыру yuiiri эртурл1 эрексггср жасагаи. Кеши оларды халык 6ipeyain бакьпъша “куанушылар\" емсс, кулкыны тойганга “рахатганушьшар” дсп атап кеткен. 108. Гардинго — Убсрти д сген гибеллинд1к оулеттсн тарагандардын уйлерше корни Флорснциядагы квартал Гвельфтсрге жалдангап агайынды гаудеиттср ол уйлерд1 ертеп ж!берген. 407

110-125 Жерле Kcpuiin тасталган еврейлш бас свяшсипип арпмза Канафа Христосты жаэгырганм уинп. тамукта керинп тасталган. О ныц жайылып жаткам дснссйпц усттем ауыр сауытты айыптылар отудс. 121 Канафшцкайынатасы - а л да еврейшнбас свяшсипип - Анна. 133-146. Алтыншы апанга кеп1рмсн баруга болалы дсп жымларлми алдаганын Виргнлнй Каталаноныц сезшеи тус1нсд1. ЖИЫРМА ТОРТШПП ЖЫР Жегший аиан: урылар 31. \"Плашта\", ягни еюжуздтердщ кортасын сауыты. 86-87. Мысалдардагы жыла1шар. 93. Гелиотроп - асыл тас. Шаккаи жыланныц уын кайтаратып opi ю м де-им оны алып журсс, квзге кер1ибсйг1и болады. 106-111. Ацызга айпалгаи кус Ф сниксп Данте Овидийден алган, бее жуз жыл жасаганнан кейш Феникс взнпн уясына нард жоне мирра деген ес1мд1ктсрд1 тессйд1 де, елед1. Онын суйепнен жана Феникс пайда болады. 122-139. Ванни Фуччи - Пистояннын атакты азаматынын асыра1шы баласы. Ол езийн сю сыбайласымен 6iprc езш щ туган каласындагы касиетп Иаков mipKeyiiiin мулюн тонаган. Оларлын жалган корсету1мсн жазыкемз пенде усталган, бф ак нагыз кылмыстмн бет! кейш ашылган. 140-151. Ванни Фуччи езш щ еезш Данте муше болган ак гвельфтердщ Ф лорснциядан жойылатыны туралы ашулы сэуегЫийкпсн аяктайды. Ж ИЫ РМ А БЕС1НШ1 Ж Ы Р Ceri3iinui кат Жегший апаннын акыры 1-9. Дантеге айткан езш щ сезш Ванни Фуччи кудайды дерсю плдсумен аяктайды. Bipeyai корлаганы уийн Италия калаларынын чацы бойынш а е н жогаргы айып салынатын болтан. Тамукта да Фуччи ерекше жазалаиган.

10-15. Ф уччидщ корлауы м ен кастанды гы Д аи тен щ дс Пистояга деген сею жарасынын аузын тырнап, жаулыгын арттырады. Флоренциянын кундес1 болган Пистояны Данте бурыннан жск квретш. 15. “Фивада шмцнан кулап елген” - Капансй. 16-33. Как —жартылай адам, жартылай ан. Авентин тауыныц унпр1н мекендеген. Ол 03inin кулыгымсн Геркулестщ малым айдап окстксн, сонысы ymiH оны Геркулес елттрген. Даптсшн шыгармасында ол кентаврга айналып. “туыстарынан белек журсдГ, ce6e6i ол кары реттнде зорлыкшыларды кузететш жстншй катка емес, жыланнын ордасына орналаскан. 34-151. Расырдын ортак. кунвешдей болган, езше жаксы таные флоренциялык бес казына урлаушы Kopincai Дантеге. Жартаска алгаш жакьшдагацдар: Аньелло Брунеллески, Буозо дсльи Абати жене Пуччо ден Галиган. Булар купп отырган Чанофра ден Донати алты аякты жылаи болып кел1п, Аньслломсн шырмалып, eKeyi ypeiuii кубыжыкка айналады. Сонында “ете жауыз жыланшык\" бсйнсснш е Ф ранческо Кавальканти келед1. Буозо жыланга, Франческо адамга айналып кетед1. 94-96. Лукан — ертедеп Римн1ц акыны. Оз1н1ц поэмасы “Фарсалияда” ол Ливия шелишс жыланнын шакканынан мерт болган Сабеллмен Насидиидп! жауынгсрлср1 туралы оцгзмелейдь Жылаи шаккаи жауынгерлершн 6ipi кулге айналып, кайсыб1р1нщ iciiiin кеткен1 соншалык, титл ycriimcri сауыты да айырылып кеткен. 151. Франческо Кавальканти Гавиллс корганы тургьпщарышлн колынан каза тапкан, соныра туыстары аса каталдыкпен оны н кегш кайтарган, “ол туралы Гавилла ол! де аза тутуда\". ЖИЫРМА АЛТЫНШЫ ЖЫР Сепзпшп кат Ceri3imui апан: зымиян акьышылар 1-12. Флоренция туралы жаман атак жер, суда гана емес, жайаннамга да енген. 9. Прато — Флореннияга багынган, 6ipaK эл1 де онымен жауласуын токтатпай, онын Kyftpeyin купп отырган корни кала. 25-48. Устйше оттын т ш сумандаган жазык. Журш келе жаткан кунакарды буркеп алган от. Булар Tipi кезнгде esaepiiiiH зымияндык opeKerrepiMCH халыкгын арасына от жаккан-ды, eiw i монгШ к отка ojflepi карылуда. 409

34-39. O jin корлаган балаларып аю жсгси Елисей пайгамбар. Илья пайгамбар туралы iiwuuieri онпме. Д а т е сю айырылган оггы kopin. Фпианыц патшасы Эдкптш улдары Эгсокл мен Полинниктш озара кыркысы туралы аныады секс алады. Агайыиды cKcyi кыргыи согыста 6ipin-6ipi олтзрсдЕ оларлып ясн е ет отка тастап ортсгеилс. ТуЫСЫП ТуЫСЫ ОЛТфГСМ ЖауЛЫКТЫН СИМВОЛЫ РСТШДС ОТ CKI айырылып жакган. 55-75. Ею айырылып жапгаи от грсктщ батырлары Одиссея мен Диомсдтш келснкесш корсстпсй тур дсп Tyciiuiipcai. Олар озара сыбяйлыстар репндс жазалаиуда. Солардыц пкылымсн жасалган агаш та Трояныц ry6iiic жстксн: солардыц зымияндыгымсн ollcai Дейдамияны тастап, отанына кайтып оралмау максатымсн Троян жорыгына косылган. Каланы коргап туратын Афина Паллаланын касистп статуясы Палладид! дс урлаган солар. 60. Эпейдентараган \"римд1ктердщданкты шапырагы\" Троядан шыгып, Италияга коные аударып. рим урпактарымын атасы болгаи. 76-142. Уллис (Одиссея) езш ш сонгы сапары туралы энпмелейдЕ Энпменщ желкп мен туйш! Гомерджшен мулле белек. Гомердщ айтуынша, узаксапардан кейш Улисс тугаи отаны Итакага адал жары Пснслопага кайта оралады. Ал мунда сикыр ойсл Цирисянып тугкынында 6ip жыл болганнан кейш, Улисс озййц ccpiKTcpin жаца сапарга cjiiKTipiri, Жерорта тец'ишщ жагалауы мен арал д ары н да болады д а . Геркулес баганасы н ы к opi жагы Гибралтардан 6ip-aK шыгады. Содан сон олар ощ устж шыгыска бурылып (Дантешн айтуы бойыншаонда курлыкжок). елси-кунФз жарты шарга келедь Олар аспаннын онтуспк полюсынан жулдыз корелк ягни экваторды Kccin откен. Сапар бее айдын жузше созылган. Акыр аягында алысан тау Kepinrcii (комментаторлардыц айтуы бойынша, Д антеш н гарасат тауы). Сурапыл дауыл турып. алла руксат стпсгсп ic icTcrcn пакдярларды тешз жугып койган. Бул да Уллистщ (Одиссеянын) ccpiKTepine берген жаман акылы evii. “K ym peni комеднядагы\" Уллистщ тарихы Данте киялынын жсм1Ф деп жорамалдауга болады. Ж ИЫ РМ А ЖЕТ1НШ1 Ж Ы Р Сспзйпш кат Cemiiimi апаннын акыры 1-15. Д енесш от бурксгсн, зар ешрей жакындаган кунокар Дантен1иeciiic iuiine адамдарды тыгып ертеу yiuin агригентпнжауыз патшасыпын ом1р1мен афиндык уста Перилл жасаган мыс епздщ мешрегенш туЫредЕ Ол е п з д т imiimc 6ipimui болып Периллдш 03i ертслшгеи. “ Сауап болган\", - дегс1ш1 косады Данте. 410

16-129. Ж акындап келген - Романьяныц атакгы синьоры, гибеллиндерд1ц кесем1 Гвидо да Монтефсльтро. 40-42. Ол ксздс Равенна мен Червьяны Франческа да Риминидщ OKcei Гвидо да Полента билеген. О нын rcp6i - сэры матага ттллген Кызыл 6ypk1t. 43-45. Мунда еске алынып отырган гибеллиндердш Романьядагы орталыгы Форли каласы. 1281-жылы бул кзлага карсы папа Мартин тертшнп француздардын косымша отрядш косып. гвсльфтерд1н есксрш аттандырган. Кдланы коршау, кашан Монтефельтро коршага!шарды киратканша, ею жылга созылган, 1300-жылдан аз уакыт бурын гурб1нде жасыл арыстаны бар Ордслаффи каланы алган. 46-48. Барбос Веруккьо мен онын Kyuiiri - 1295-жылдан бастап Риминидщ синьоры, Джанчотго мен Паоланыц aKeci. Kymiri — улкен улы Малатестино. Монтанья — езш щ екесш щ т ш н алып, Малатестино шгпрген риминия гибеллиндершщ кесем!. 19-51. “Л а м о н а д а гы б ек е м Т1р е к \" - Ф а э н ц а , , ал “Сантериодагысы” - Имола, екеуш дс Магинард Пагани билеген. 52. Чезена. Савьо еземндеп папа Бонифаций сепзинш “айтгым 6 in i, кеепм узшдГ деген папалык бил1кт1 пайдаланып, кунесш вз! жумакболып, Монтефельтроны зымияндыкорскетгсргеитермелеп, оны косымша кунега елйспрген. 85-88. Папа Бонифаций Латсран манындагы уйлерд1иемденген Римган Колонна дейтш атакгы еулеттмен кыркыскан. 89. Акра каласы, 1291-жылы сараншшер алган, христиандардын Сириядагы сонш мексн-жайы. 94-95. Алапеспен ауырган император Константин Римнщ солтустошде, Соракте тауында жасырынып журген папа Сильвестр 6ipiinmHi шакьфтып алыпты-мыс, папа оны дерпнен айыкгырыпты- мыс деген аныз бар. 102. Пенестрино - Колонна эуленне карайтын корган; “yoaeci коп те, оры!шауы аз” деген онтефельтроннын акьшына ел1ккен папа ол корганды кулыклен алдап алып, жермен жскссн eTin жойып ж1берген. 136. Келес! тогызыншы апаины н кунэкарлары н карама- кайшылыкпен аныктайды, олар: “бвлш ектсп алып e3rini кушейткендер\", ягни адамдарды 6ipiiieii-6ipin айырып. араларына от тастап, осынысымсн де eiacpinin кунвларын да, алдагы жазаларын да ауырлатып алгандар. 411

ЖИЬГРМА СЕП31НШ1 Ж ЫР Топ,пышны апан: алауыздык тудырушылар Бул катта дши бол1нушиш<т1, саяси тартыс, озара жапжалды коздырушылар азаптанады. Б1рлж пси тыныштыкты жогары багалагаи Дантсищ каз алдында булар кунонщ ен ауыры боп сапалаты н. Мунда кунэсына жазасы сай кслсд1. Сайтам кунокарлардыц быт-шытын. nopc-nopccin шыгарады. Кэйта айналып шыкканша олардын жазасы жазылады да, “азапты жоллыи бурылысында” жаза кайталанады. 8-9. Пулилср слц Апулия —твмсндеп согыстар болып отксп Оцтустж Италия магынасында. 10. Трояндыктар - Оцгуспк Италияпы багындыртан Энсйд ccpiKTcpi. 10- 11. Узакка созылган сотые - б1здш дэу1р1м1згедейш - 218- 202-жылдары болтай Рим мен Карфагсшпц Пуникалык согысы; Канна м ацы нда римд1ктерд1 Ганнибал ел-ripe жен1п. Римшн елтзршген атты осксршщ жуз1ктер1н тонаган. 14. Робер Гискар - он 6ipiHini гасырдагы Нормандия жаулап алушысы. 16. Чепсрано мацында, ягни Карл Анжуйский кулаткан Ф ридрих eKinuiiiiiii баласы король М анф рслтщ Д зе буккен Бсневенто мацы. 18. Тальякоццода Карл Анжуйский Конрадиннщ ocKcpin талкандаган, оныц бул жешешёфранцуздыц айлакер рыцары Алар лс Валлеридщ акылы комекш1 болтам. 22-62. Мусылман дппнщ непзш калаушы Мухамедпен ксздссу. Дантсганайтуынша. ол халыктардьш арасьнша сурапыл кайшылык тугызган, дуниежузшк д1ни жанжалдыц айыпкер1. 32. Fa3ipeTi Бали - мухамедтщ умбстннц арасында алауызд туын кетерген. 55. Фра Дольчино — Италияныц солтуепк батысына кец таратан мистикалык жш е революциялык _ дсмократиялык “эулие бауырлардыц’' басшысы. Аксуйек фсодалдар мен нпрксу ислсршс карсы болтан шаруалар кетершюинц кдйтпас-кайсар кесемц тецдш нспзшдс epiicri шаруалар когамын курмак болтан. Ресми ийрксу отан крест жорытын жариялаган. оган Новара каласыныц 412

тургындары да катыскан. Дольчиио 03inin жактастарымсп 6iprc таудагы узак коршауга тезгсн дс, акыры аш тыкбуып, бершген. Ол 1307-жылы Новарда отка ортслгсп. Данте оны дши алауыздыкгы тудырушынын eKwi рстмшс айыптайды. Мухаммед оган достык сактандыруын жолдайды. 64-90. Пьер да Медицина - жакындасып кеткеш нщ барлыгымсн жауласкан болониялык, 76-90. Пьер да Медицина айткап уакита былай едк “Кдши жауыз” Малатсстино, Риминидщ кылышынан каи тамган oxiMi, 03iiiiH шагын каласы Катголиккс Фаио каласыньш атакты cKi тургыпы Гвидо дель Кассеро мен Анджолелло да Кариньяноны шакырады да. олар ж у зт кслс жатканда езш щ койгап адамдарына excyiii тсшэгс тастатады, боранм Kayinri Фокара муШсш айиалып етксн олар кудайга кулшылык та стс алмай калады. 91-102. Курион —римшц шсшсш (Луканнын айтуы бойыиша) Римнсн куылып. Риминидеп Цезарьга барып, онын Рубиконга енп. азамат согысын бастауынакенсс бсрсш. Kyiioni Риминидс icTcn, тамуккл тусксншктси, “Ол каланы мэнгшж керпаз”. Сондыктан да Данте сдан: “Жанары жайсыз мьшау Им?\" —дсп сурауга мэжбур болацы. 103-111. Моска деи Ламберти - 1215-1216-жылдары атакты рыцарь Буопдельмонтешн Амидся оулет1нен таралган калыидыгына уодесш орындамауынан шыккан ФлоренцияДагы эулеттер арасындагы кзнды Keieri бастаушылардыц 6ipi. 112-142. Бертрам дс Борн - агылшын Kopoai Генрих сюш шш ц улдарыныц 6ipin экесше карсы котсршскс итермелеген онтуетж Франциянын рыцары, атакты трубадур. 136-138.1нжшдеп Ахитофел. Израил патшасы Дэугттщ Kciieciuici. Деуптш баласы Авессаломды экесше карсы койып. оны влтзртксн. ЖИЫРМА ТО Ш ЗЫ Н Ш Ы ЖЫР Сспзпшп кдт ' Тотызыншы апанныи акыры Опытны алан: жалган металл жаеаушылар 13-36. Джсри дель Белло - “алауыздык сепкен”, Дантсн1н туысы. 29. Сеньор Готфорсий болтан Бертран да Бори. 58-66. Эгана аралыныц тургынын тутас кырып, жана урпак кумырскадан кзйта жаралган ypei'mi теш з туралы анызды Овидий \"Мстаморфозысьнща’' суреттеген. 413

109-120. А рискш к Гриффолино тамукта алхимик ретзнде жагианыи жаткандыгып. сьсннщепископы оны мунысы ушш отка ертсмеген, езйпн cyiliKTi окушысы Альбсро Делалга усап аспапга ушпак болып, ушулы убрст деген otiuiui стеш, Гриффолино оган уйреткспсшн, оны осынысы ушш епископ отка жакклнлыгын оцпмелеп отыр. 121-139. Жснштск Альберонын Miiicji Дантеге сьсид1ктерл1н акымактыгын долслдсйд1. Со1шыктан да 1293-жылы Сьснде отка ертспгсп алхимик Капоккьо сьсннщ акымак ысырапкорлары мен малшылары туралы мыекылмен кайталайды. ОТЫЗЫНШЫ ЖЫР Ceriiiiniii жыр Оньшшы апаннын акыры Коллаи адам, а к т а , coi жасаушылар 1-12. IOmiTcpai Семеладан кызганып Ю нона алдымен Ссмеланы елтгрт еш алаяы. Одан сон Юнона Ссмеланыи Kyticyinin карьншасы Инонын epi, Фиванын патшасы Афамантага езшш ойсл1 мен балаларын о.тпртк1зсд1 дс. Семеланын букш туыстарын жойып ж 1бер ед1. 22-45. Арстиндж Гриффолино баскаларды кыршып, жуг1р1п журген CKi жалаиаштыц 6ipi Джанни Скикки, eKiiiuiici — Мирра екешн туащнредк CKcyiдс \"ойдан адам жасагандар\", яп ш басканын атын жамылушьшар. 31-45. Джанни Скикки, Кавальканти эулетшен шыккан флорспниялык, е з М к досы Симонс Допатид1н етнпин бойынша. С и м о н ст ц туысы Буозо Д оната елгендс, елнепн орнына жатып. нотариуска есиет жаздырган. Осы кезде ол акшалап белек маркумнын ен тандаулы кашырын езййн атына калдырган. 37-42. Мирра - кипр патш асынын кызы, ез окес1не ез1 жараты лы екд жат кы лы кпен аш ы на болып, e3i баска 6ipey болгансып, кылмысты кумарлыгын баекзп. 46-90. М аэстро, Адамо, А рнонын жогаргы жагындагы Казснтипа жазыгынын Ромена корганынан Гвиди графтарыныц caiKTipyiMcn келген: 6ip жагында Флоренциянын rep6i - гул! бар. 6ip бст1|ше Иоан Крестительдщ бейнса бар жалган алтын тенгелер жасап шыгарган. 78. Бранда - Ромена маньшдагы булак кез! (бастау). 414

91-99. “Ж алган сез жасаушылар”, дем ек e-ripiiaiiincp, олар моцшпк сандыракгайды. 97.1нжшдеп Пснтефрия. Иосиф карамай крйган сон, ол туралы есек тараткдн. 98. Грек С инон, араидаткыш агаш атты калага юрпзуге трояндарды квнд1ргсн. 129. “Нарцисстщ суы\" м иф пк энг1мен1н ксйшкерн тамаша Нарцисс айнадай судам езш щ жуз1н кврген. ОТЫЗ Б1РГНШ1 Ж Ы Р Алыптар кудыгы Тогызыншы каткд ену 1-6. Аныз бойынша, Ахилл OKeci Плейден ез1 жаракатганган жарасьш esi тана суйкеп кетш жазатын найза алган. Бул жерде В р i соз1 сол кайзага тенест1релед1: cerin, юнолап сейлсп жубатады дсген магына бередь 12-18. Акын Ронсевалья жазыгьнша жауы жаншып баратканда, кернейлет1п дыбыс бсрген ¥л ы Карлдыц жиеш Орланданын ксркейш еске алады. 19-33. Алыптар Ураннын (аспан) жене Геянын (жер) удаары Юпитерд! (ЗевстО жсцш алуга орекст жасаган, алайда Зевст1н каЬарына ушырап, жай тусш, тамукка тасталган. 41. Монтереджоне - он ею мунаралы Сьсннш макьишагы корган. 46-79. Немврод (мыкты куцгп) — аспанга прслстш багаиа орнатуды ойлаган улы сейшин Вавилониын тунгыш патшасы (шжш бойынш а) оныц бул ойын орындатпау yrnin, кудайтагала курылысшылардыц тйпй ертурл1 кылып' ж1берген де, олар 6ipiH- 6ipi тусшуден калган. 59. Крладан жасалган оте улкен буром ктщ бейнесц каз1р Ватиканныи багында. 63. Ф рнсландияпы н тургындары ездер1н1ц узын бойшацдытымен белгш болтан. 82-111. Эфиалып - альптардьпi кудайга карсы курсе»пц жстскшкл. 98. Бриарей —жуз колы бар алып. 415

г 112-145. Антей - езпнц куатын жср-анадан алган. арыстанмсн пи» тамактанган алып. Алкил - Геркулес Антейлш жсргс аягмн типзбей жецген. Антей кулайга карсы согыскап алыптарлын татары!та болмаган; ол бул уакытга Афрнканыи Баграда жазцгьнш ап аулап журген, оида Kcilin рим колбасшысы Улксн Сципион Ганнибалды жснгсп. 124. Тифон мен Титий - алыптар. 135. Гаризенда - Болоньялагы квлбеу мунара. ОТЫЗ EKIHU1I ЖЫР Тогызыншы кат Саткыилар, Канна. Антенора 11. Амфчон — анызга айналган музыкант. Фива кал корган салу максатымен. ол музыкалык. аспабьш алып ойпаганла. тастар eaairiiicH каланыпты деген сез бар. 16-19. Тогызыншы кат терт орталыктан турады: Bipiumi орталык- Каина: жакышшрыныц, туыстарыныц Ty6inc жстксидср жазаланатын орын. Бул бвл1м 03inin бауыры Авелып елт1ргсн алгашкы Адама ата мен Хауа ананын улы Каиннын eciMiMCHаталган. Жазалылар жаЬашимнын ен тубишеп Коцит кел1н1н каткан суында ксшрдсктеп турады. Оларлы шегмшеген муз - олардын Kaiiiuicp к;1галдыгынын белпен! апыктагацдай. Музды кел Люцифер камалган орталыкка карай колбеген. 27. Танаис —Дон взеншщ ертедеп аты. 28-29. Тамберник - Славониядагы тау; Пьетрапана - Тосканадагы тау. 33. Шшдешн ыстык кун11ще деген магынада. 34. “Уятын жасырган” - бет-жуз деген сез. 40-60. Агайынды графтар Мангона. тосканатыкгар. 6ipi тибеллин. cidHUiici - гвельф, экенш мурасьша таласып. 6ipiH-6ipi елпрген. 416

62. Артур - езшщ тагын тартып алгысы келген ез улыншгпрген Британияныц ацызга айналган ксйшксрн пайза шанышканы соншама, шпктщ денеФндеп теФктсн кун ceyneci Kepinren. 63. Фокаччадеи Канчельери дейтш атакты еулетген таралган, езшщ немерс iraciH айуандыкден шгпрген. 65. Сассоль Маскерони, ез агасынын мурасына ие болу уиин, онын жалгыз улын саткы1шыкден елтзргсн атакты флоренциялык. 67. Камичонс —Паццилар еулетшсн, етс куштт флоренциялык феодалдар, ез тукымын 03i саткындыклен елтзрген. 68-69. Карлино де Пацци - жауларына сатылып, ез паргиясына жауыздык icrereH флоренциялык. Данте бойынша, ол ен ауыр кунокар ретшдс Антенорада жазалануы тшс. 70-139. EKiHuii орталык—Антенора: гректерге трояндыктарды саткап троян кесемшщ атымен аталады. Бул жерде отандарына опасыздык еткендер мен олардыц жактастары жазаланады. 73-111. Дантеге езшщ атын айткысы келмеген —Бокка дельи Абати, флоренциялык 1260-жылы Монте Аперти жаиьншагы айкаста Флоренция есксрццц ту устаушысыньщ колын киып, жау сьендйсгердщ жецу1не кемектескен. 112-123. Буозода Дуэра, француз ecKepnepiniii колмнан келген карсылыгын керсетпей, Италияга cuaipin ж1берген Карл Анжуйскийдщ жалдамалысы, Кремонадагы гибеллиндерд1н кесем1Н1Н 6ipi. 119. Беккария — Валломброзадагы монастырдыц аббаты, Флорнцияга опасыздык icTen, басы алынтан. 121. Джанни Сольданьер - гибеллишерф сатып, гвельфтерге е т т кстксн еулето флоренциялык 122. Ганислон —Роланд пен Ронсевален1н ел1мшщ айыпкер!. Тсбальдслло - фаэтпк саткын. 130-131. Тидей - Фиваны коршаган жет1 патшанын 6ipi. ФивалыкМедалиппоауыр жаралаганол елш бара жатыпезййнжауын erripin улгерген, достары елттрген адамыныц басын екелгендс, Тидей от басты шайнай бастаган, аузынан сипом айыра алмаган. 27-1974 417

ОТЫЗ YlUIHIin ЖЫР Титы1МНПГЫкзттын жалгасы Антеноряиын акыры 13-78. Уголица дслла Гсрардсска, Лукка мен Флорсниияга 6ipHeuic корганын берген Пиза коммуиасынын билсушю. архиспсскоп Руджсри оны опасыз дсп айыптап. пизалыктарлы оган кдрсы крйып, ею улы, ею немереомсн (Данте бойынша терт улымен) мунарага камап, аштан влтзрген. 33. Гваланди. Сисмонди жоис Ланфранки - вюмст бил1гшс таласкан Уголинонын жаулары. атакты пизалыктар. 82. Капрара мен Горгона —Пиза кдласы турган Арно езсннпи сагасыиа жуыкТиррен тсшзшщ юшкснс аралдары. 88. \"Фиванын карашыгы\" - Пизаны Фивадан шыккандар тургызган дсген аныз бар. Ол да Фивага усап. iiuxi езара кыркыстан скшай болтан. 88-89. Угуччоне мен Бригата - Уголиномен 6ipre опат болтан HeMepeci мен улы 91-157. Yiuiiiuii орталык - Толомея - езион дастарка1шас достарына опасыздык жасатандар. Булай этапу cc6e6i, Маккавей к1таптарынын айтуы бойынша. Абобтын баласы Птолемея ез туыстарын тойта шакырып. барлытын кырып тастаган. Сонын атымен аталуы мумк!н. 118. Альбсриго - Фаэниадаты гвельфтердш кесем1, монах; ол да достык дастарканга шакырып. озшщ туыстарын жауыздыклен влтзрткен. “Жем1с экел1ндер” деген онын ceai жапданган Kici влт1рушшср уш1н шартгы белгз болтан. 126. Атропос, япш взгермейтш - адам OMipiHiHж161н узелн уш cepiKTin 6ipi. 134-147. Бранка д'Орья - Генуяннын рыцары. взшщ атасы Микеле UaHKCiii дастарканга шакырып. айуандыклен влтзрген. 418

ОТЫЗ ТОРПНШ1 ЖЫР Тогызыншы каттьщ акыры Джулекка, Люш)фер - Ощуспк жарты шарга шыгу 1. \"Тамук патшасынын туы жакындап келедГ — Сор мен сойкандык мекендеген жаЬаннам тунспнщ ортасына Дантеш апарардагы ВиргилишпнecKepTKCiii. Акын бул арала нйркеу гимшндс айтылатын латын елешн айталы. 10-15. Муз баскан кедшн сонгысы Джудекка дсп аталады, Христоска опасызлык icTercn Иуланын аты койылган. Мунда жазалангапдар муз кабатгарымсн 6iprc катып тур. Kaiicu6ipi жаткан. Ecki аныктама бойынша. булар дережеЫ де. Kanipi дс тспс-тен ездерше i3iiniK жасагандарга опасыздык еткендер. Ал бастарымсн музга каткаидар —устаздарына. мемлекстбилеуип жогары дорсжсдсп улкендсргс опасыздык еткендер. Бастары жогары карап тургшшар - еэдсршсн темснгшерге киянат ютсгсндер. Ап сщп догаша ишп калгандар - жогаргыларга да. теменплсргсде опасыздыкжасагапдар. 34. \"Жаратканга коз алартып\" —ягни кудайдан да жогары болуды армандаган, оган опасыздык штеген. 37-45. Люцифердщуш басы кудайдынуш басына бурмаланган карама-карсылык (орта гасырлардагылардын угымы бойынша) вктскш1К куд1ретпл1кке дэрмсназдж пен элс13шк карсы койылган: акылдылыкка - нада!шык, махаббатка - жауыздыккарсы койылган. Сайтаиныц да бет-жузшщ уш бояуы беригген кызыл туе — ешпешшпктш, аксары туе —олазджтщ, кара туе —надандыкгын 6enrici. Ушеу1нщде жогары жагьпша Люцифердщ твбсЫгшсп айдары - менменшкгщ белпейшей. 55-67. Диг, сайтан, эр басыпыц азуымен кунокарлардыц быт- шытын шыгарады. Аспан мен жсрд1н KyaipeTiHe опасыздык етксн ауыр кылмыстылар осылай жазаланады. Ортадагы бастын азуындагы сайтан тырнагымен TepiciH сыдырган Иуда Искариотский. Люцифердщ куйреуше бара-бар кунэга баткандыктан. Иуданын басы сайтапиын аузында. Иуданын жазасы симонистерд1к1нс уксайды. cc6c6i ол отыз тиындык кум1скс окьггушысын саткан (19- жыр). Ею жактагы ею бастын азуында Юлий Цезарьды елттрген Марк Юний Брут пен Кассий. Брут азабын кынк етпей кетерудс. Иуда опасызбсн катар ен ауыр кунэкар ре-пнде Брут пен Кассиди! де жазалануы окушьшы ospiiicu бурым тацдандырады. булар Римдсп республикалык курылыстын курссксрлер1 api коргаушылары cai. Бул жаза Дантенщ саяси теорияларымен аныкталады. Дантсшн кезкарасы бойынша. Цезарь Рим империясыньщ непзш тургызушы, демск дуниежузш1к монархия мсмлсксгпк курылыстын ен тамаша 419

rypi, алам баласыныц нтшп ушш отс кажет дсп туешген Данте. Италия рсспублнкаларынын куллырауын бакылап. оган карем рсакциядан тугаи Дантешц киялы (утопиясы) бостаплык пен 0Д1летт1лжт1 камтамасыз CTin. дунисш б!рл1ктс устайтын тек монархия, онын “иплйеп” билсушкп дсп TyciiircH Данте. 70-126. Сайтаннындешхдмен ормслсужене тусу. ЖиЬанкездер o.ncMiun орталык нуктесше келедь Солтуетж жарты шарла олар жер.'пн сц теменп кыртысына ешц. Олар тамукгын табалдырыгын атгагалы 6cpi 24 сагат етп, мундай жылдамдык авторга ыктимал болып Kepinreii керсмет жагдайда гана болуы мумкш, Люцифером дснсамсн томен жылжып. олар жер мен коктш дол ортасыпа жетеш (Сайтаннын белнлн тусы). Ешн олар бастарын томен каратып. Дитпц саныпан табанына, онтуетж жарты шарга карай брмслсйдь Коп узамай олар сайга туеш кетедь Виргилий сайтаннын жунше жармасканлы койып, Дантеищ шын жартастын уетше отмруыпа квмсктсссдь Данте коз аллында аягы коктс ербендеген, “дунисш Tecin откен куртты\" коредп Виргилий Дантегс кайда турга1шьпсгарып. Люцифсршн кулауы. одан пайда болтан апаттын тарихын туашнредт 127-132. Вельзевул сайтаннын аягы аспанда ербсндсп турran мандат жолаушылар тускенсайдынбойындага булакЛста - куном тааарту булаты. Ол гарасат тауынан басталып, онын етепне дейш келсд1 де, сол жердей бастап жердщ кыртысын жарып. тарасатгын бар куно туралы естелтн тамукка агызып кстедг, адам баласыныц айуандыкicrepiu тамукка жепазген тозактын ка!шы озендср1 сиякы кунодан жуындыру булаты Лета да тамуктан кунокарлардын гумырын жинап алып шытады. 133-139. “Куд1рстп комедияныи” 6ipimui бешмшщ тек жеп жыры гана Виргилий мен Дантенш олемшн орталыш. тамукгын туб1иен шыгып, гарасаттауыиьщбаурайына келгещцгш баягаайды. Жером ортасы oiсгуспк жарты шардын ортасымен булакбойьишаты буралан тар жол аркылы жалгасады, акьншар осы тунек соклаклеи ормелеп келед1. Жотары котершш, кайтаданжулдыздарлыкоруушш тага да 6ip тэулж уакыт керск. капас пси кайгыдан кейш жарык пен жаксылыккд сну деген сез.

Лашып Оямжанова (лкьшнмц зайыбы) XAJIKJjI УМЫТПАЙДЫ - Кундслнс жаз, жаркыным! вкарде не ксздесед! 6opin одсмшсмей-ак, корыклай кагаз бетше Tycipe бер. Тубшде ксрек болары хак, - дсп отырушы cai Мукагали, бфак пснде кебшс Kyiuicaiicri ripniicri гапа ойлайды гой, уакыт бар да, кунт жок, кете бердж. Enai, Mine, жалгыздыкты, ccpiKci3fliicri, сагымышты жолдас кылып, аяулы, асыл досымнан айрылып сен соккандай есенпрсп калганымды жана гана сезгендеймш. Кдрангыда. жарыкгада, туамде дс, ешмде де канша керейш дсп тссше карасам да таудай Мукэгалиымныц тарыдай бейнссш кврс алмаймын... Стендаль: “ KpcipcT - оным жанын енер суюгс уйретп\" деген екен 6ip басты KciiiriKcpi туралы. Меи де создай сагыныштан, кас1реттсн колыма калам алып отырмып. Bi3 екеум1з де Алматы облысы Нарынкол ауданынанбыз. Мукагалидьщ 1972-жылгы “Дарига - журек” атты узакжыр-толгауы бар. Сонда Нарынкол ауданынын op6ip жерй булагы, суы, слш MCKCiii, аршасы-шыршасыиа деШн вдем1 суретгслгсн. Акын 6ip жерйше: - Крс Шибут анау жатыр спздейш, Дсгсндсй баскалардан нем1з кешн. Кос канат кып ушайып кос колымды, Косагымнын мекеш ccni 13деШн. Бала суйшм, жар cyitaiM, Шибут, сенсн, Жырыммсн ел-журтыца сыйлык берем... Кыран болып Lnyuii ем кырмызывды, (KancpiMac куатын тур кызулы). Тентепне жатсынбай телщщ сен, Кулын Miller, кус атгас 6ip кызынды, - деген жолдары шымыр вршген. Осындагы “Шибут\" деген жер - менщ аулымныцтурагы. Кдз1р Киров атындагы колхоз. Аулымызда ол кездесепзжылдык мсктеп барe/ii, кейш онжыдцыкмсктеп болып улксйт1лд1. Мен осында мугашм болатынмын. Казак тип мен эдсбистген сабак беремш. Экем —Эзшжаннан уш кыз, жалгыз ул бар екен, сол жалгыз улына cepix болсын деген нистпсн эке-шешем MCiii еркекшорарлау етш ecipimi. Булай еркйщеу-есузмшн зияны да жстерлйс болды-ау... 1948-жылы Уды Октябрь революциясынын 31 жылдыгын откгзугс дайындалып жатырмыз. Концертке колхоздын талантгы жастары мен устаздар коллектив! катысады. Б1здщ алгашкы таныстыгымыз осы улы мерекедсп басталды. Мукагали музыканы жаксы Tycinefli жопе 03i де тамаша коцыр даусымсн халык oiuiepin Toriirrin турып айтканда, epiKci3 тындап каласын. Б|ЗД1 табыстырган да сол халык ouaepi гой. Эн айтканда жуз1 гул жайнап, коз! от шашып тургандай оссрде каласыц. 421

Мукагали 1948-жылы 6iaaiu ауылга ауылдыкксцсспц хатшысы поаып кслдг Мсктсп жумыстары, мупипмдсрдщ когамдык кызмсп колхозбс!I тыгыз байланысты смсс пс? Сайлау пауканынла yrinui балгандыктан, Мукдгалимсп аз уакьптыц iuiiime-an жаксы тамыс болып алдык. Эксс! манданта кстш клйтпай калган. Эжссл, тугаи апасы, ею inici бар сксн. Алматыда Шст тшдср институтында iicmic тш факультстнщс окып журш, артындагы отбасынын турмысы ауыр болга1шыктап, соларга комектсспск болып, окуды cpixcii тастап, ауылга кайтыпты... в з Ш зерекпгшен бс, азлаган окуынам ба! Мукагали некие Tiniii caoyip бшетш. Мукагали: \"Меш созгс, жырга yiiip еткен, торбиелеген, халык суюгс уйреткси - эжем\", - дейдк Эжссшщ аты - Тиын. Оны Ke.'iiimepi сыйлап \"Мыскыл апа\" дсп кетксн. Мукагали да ежесш \"Мыскал ожем\" дейтш. Сонымен. алгашкы таные кундер ciuii хатка айнапа бастады. Ол маган оленмен хат жазатын. Oaeiuicpi лаулап жанып жаткан от ссюлдк сол отган жмнлы кобелек сыкыллы айналып шыга алмай калдым. Акырында 1949-жылы окушылардын кектемп лсмалысьнша екеум13 косылдык. ©3i суйетш. TinTi акындар кауымы cyitin еткен гул коктемде мэнп 6ipirin ед|к. 1976-жылы, сол маргга (27 мартта) екеукпз мэнп айрылыстык та. Уй болдык. Мукагали жеке отау болганына, сшюмге тэуелд1 емес вз алдына ошагы болганына куанып журдн Еркекшора болып осксн маган уй болуонайга тускен жок. 6ipaKeKi енемле. ею кайным да меш катгы сыйлады. Успмнен кус ушыргысы келмедк Ею апамнын MiiiC3i ею турлн Эжем1з сркск мшездес, катал, айтканын 6opine дс орындататын. айбынлы, шешен, ic те. адамды сыйлау да, Tycinicy де колыши келетш Kici. 0те купят адам. мен келгенде 80 жаста екен, отьишы каре-каре айыргаиыи керш, катгы танданлым. Ceiiin айтканынды костай салмайды, озшшс niicipi, лоле.'п бар адам. Menin ожеммсн сойлесксндс. бурынгы еткен жаугершиик замандарда eMip cypin отырмын бадсп каласын. Ал ез апамыз (Аты - Нагиман, Мукагали ол KiciHi “Нака\" дейтш) ете жумсак, не десен де кедice кояды. Аккешл, анкылдаган Kici. Юмгс де болса дастарканы даяр. 9xeMi3 мен келгеннсн кешн сю жылдан сон кдйтыс болды. Эжемшн кайсарлыгын, 6iaiMai адам ckcihh езпнн мынандай енпмесшеи cciiriM: \"Кдрагым, мешцмшез1м тис, кейде сол мшезге тура карсы кслш калсан, Kcuiip, меш кудайыцсолай жараткан. Ccniii атан Макатай кун керерлис кана шаруасы бар, ез бсйнсттмен eMip сурген, момын гана адам болатын. Bip куш жакын туысымыз бапасын сундетгсп. той жасайды екен. Атан аяк астынан жcлiriп, сол тойга кетп. Тойла кокпар 6epimt Сол кезде кзйнагапарым да, атан да мет MiHC3iMC бола \"кекдауыл\" дейтш. Кешке жакын 6ip топ атгылы адамдар б1здщ уйге жакындап келе жатыр. Жакындап кследк карасам, Макатай атанды 6ipey eHrepin алыпты. Кдтты нюшып кетпм, атан елген екен деп ойладым. Суйтсем, атан басын KOTCpin: \"Ей. Кекдауыл, мына аякаякболудан калды, сынып кетп. 422

-rycipin ал!” - дай маган. Аягы кекпар тартып журт жшшшегшен сынып кепггп, текTcpicinc гана шнш, салакгап тур. BopiMi3жабьшып, сптсп аттанTycipin, жайлап тесек сап жаткыздык, Ел жипалып кдлды. Нс штсргс бшмсй жатыр, сыныкшы окелмек болды. Ол осьщан, Кдрасаздан CKi кушйк жсрде. Оны алып келгспшс, мыпа байкустьш жаны кала ма, жок па дсп ойладьш да, ауыл адамдарыпа сспдср сыпыкшыга адам ж1бсрс бсрпщер, ол келгспшс мсп бул Kicini езш смдсй турамын дойм дс, атапиын жанына ксдшм. “Сеи ер адамсыц, батырдып тукымысын, мсп см кггеймш, шыда! Мыпа аягыц тубпще аякболмайды, оны шауып тастау керек, осыган копссац бс?” - деп сурап сшм. “Кокдауыл, сёнщ алдына эл1 cunciM шыгып кергсн жок, бшмдшшнш осы жсрдс 6ip корсет, мен шыдадым!\" - дай сами момып этап. Содаи баптаны кайратып, 6ip житгкс аягынын астына тактам сальш, устатып коГшымда, Tcpiciiie шнш турган жсршсн сынган аякты шауып тастадым. Атац жагын ашпай тымырайып жатгы да койды. Сонан сон сыныкты жуьш; уак суйекгерш тазалап каиын токгатып. таза шуберскпсн танып тастадым. Атан да батыр сксн.шылады. Уш кун отксн сон сыныкшы келщ, аякты шеийп, ашып Kepin: \"Bopin дс дурыс icTcrciicin, балам\",- деп, маган батасьпг 6cpin жатыр. Аяктьщ басьш адамбаспайтын жсргеаккз орап кемшр.шм. Уш айдан сон аягы жазылды. Содан сол кокпардан атан шолак аяк болып кадды, 6ip колтыгыпда балдагы бар, балдакленжуредг Bip аягымсн журш-акею аякты жнтгпн ютсгендёрш icrcii бсрепн-д1. Mine, OMipjic осындай 6ip батылдык icTCfliM”, —дейтш. Ауыл адамдары да Мукагалидын кайсарлыгы, 6ip 6cniiiiri туралы тура эжссшс тарткгш дсп отыратьш. “Мыскал ожсмнщкогйстшмен, шьщамдьшыгымсн, торбиес1мен осыший халгс кошм. Мен улы эжемекарыздармын, карызымды калай откерсем сксн?\" - дсп журенн еш. Мукагалидын oKcci Сулсймен сол эжесийн жалгызы гой. Улы Отан согысына 1941-жылы ноябрьде атганып, кайтып оралмаган. Жсщепц 30 жылдыгында осы Мыскал ожссн1С арнап \"Ceii6ciifli, эже, шырагын!” дсген олсн жазды да, композитор Н.Тшащиевтен осы жырга он шыгаруды сурады. Эн тамаша болып шыкты, сол ошй еспген кутп Мукагали тан атканша уйкгамай. елсн жазып шыкты. “Эжем, улы эжсм, батыр ожсм. снбегш акталды!\" - дсп катгы куанды. Куаньт турып жылап ж1берд1. ...Уй болган сон OMipсуру курделенебастады. Мукагали оу баста шаруагажаралмаганадамгой. Ол хатшьшыгын icrcn, мен мугал1мд1пмш icren журшжатырмыз. Мукагалидьщколынап ic кслстшш 6Lninколхоз бар когам жумысын сонын мойнына Lnin койды. Колхоздын малшыларын да аралап, олардын турмысын, хал ахуалдарын бшп турады. Bip Kyui габырга газетген мьшагщай олаий окьшьпс “Баска койлар жстштн, жундепп, ' Оны 6iMin бакташымыз бишеггп. Kj>icы, жазы емдеу кермей кышыдык. Е|Ш1, Mine, ессп берер кун жетп. Bi3 сорлынын бакташысы Сабазбек, Ecryuii cniK. акылды деп, “сабаз” дсп. Bisni уялмай кырыкгыкка тыклакшы, Кысы боны кышынганын тагы аз деп. 423

Нс болмакшы Gij сорлыныи таглыры. Куо балсын КУР КоксаМдын адыры. Кысы боны кышыпг.шла жан лаппай, Кайда кстп MuTKopiMi. Кддыры. (Мал дорйсрлсрО Б1эд1. MyMKin, арызшылпр дсп тс ойлар. Амал канша талай-талай кегп ойлар... Баскармага осы арызлы усымган - Сабазбсков кара койлар. ак койлар\". (Сабазбск - койшыныц аты) Мундай туындылар кеп-ак, Tim i мсктсп газстшс дс сыкак олсндср жаздырып аламыз. Ауыл шпиле де “акын ж т т \" аталып журл>- Мукагали олацп он-ои 6ip жасында-ак жаза бастаган. Алгашкы олендерш майданга кстксн экса Сулеймане ариаган, кдзактыц кара влети тор1здес болгам. Ол мынандай: \"Бул жердс Сырымбстгсй тау бар ма екси, Жайдактьщ iuo6i шуйпн кзулар ма екен, MincKii. коп ай болды хабары жок. Эксм кеяш коньймл! аулар ма екен? Экем13 6ip эксдсн жалгыз едй Судаты жаца бакен жалбыз едь MincKii коп ай болды хабары жок. Б1з даты 6ip коругс зармыз снш”. 1949-жылы аудандык “CoiicrriK шекара” газститде \"Крйшы бала Экггай” , “ К,ырман басында” деген алгашкы eui елен! жарияланды. Y ii болган сон-ак Мукагали уакыггы боска втюзбей, орысша- казакша свзд1ктер тауып келш, свзд!ктер аркылы орысша бшугс дсп койды. Кеп кипалатын. сопла да окудан жалыклады. Ара- арасында елендер жазып кояды. Алгаш елецдерш окысан, уяла ма, кызгапа ма, жарашайтын. Сондыктан 6i3 елашерш кврсетпсй окып. жымын бишрмей, орнына кайта коямыз. Сондай елендердш 6ipin окл бастадым: \"Сен акынсык дсмссс дс мет ешкш, Оки журш акындармсп тсцсспм. Жетпегепмен Музафар мен Сырбайга. Нурсултаннан калысатын емеепш”, - деген жерге келгеиде в31 кедin кдлды да, ары карай ысыра салдым, аягып оки алмадым. Сонан кейш бул елекш таба алмадым... 1952-жыллан бастап Кдрасазда бастауыш кластарга орыс тшшен сабак беретш мугал1м боп тагайындалды. 424

Жалим, Карасаздын турган жср! Шалкеде деп тс этапа бередь Шалкедешц тау жагында б1зшц ауыл \"Киров\" колхозы, жазыгында Энгельс атындагы колхоз. Шалкедс жогары таудьщ койнауына дейш. dcipecc жазда карасан кез тоймайды. Акындай, ерине, мен сурстгсй алмаймын. Ол \"Атамексн\" жырында одеMi врнектелген. Ондай KopiKTi илем тустсс жерлер сирек кезессдк Н.Тшсндисвш музыкасына жазылгаи “Саржайпау” Шалкедс дсп туешулерпозге ебден болады. Осы Шалкедешц орталыгы - Кдрасаз. Агып жаткам улкеи езеи кара суы бар, кысы-жазы катпайды. Teniperi кеп булак, кайнап шып.тп жатады. Крптаган, сьщсыган шшктср, юшкентай жсл турса ызмндап, ен сала бастайды. Алматыда Кекбазардан сатып алатыи кек жуадалада есеш. Жулып алып келт тамакка пайдапанамыз. Hici, a sm аузыннан кетпейш, KoaiMri ертепде айтылатын жерлер гой. Он жакта тау, онда карагай сыцсып тур. Карасазымызда улкен понгта бар. Мукагалп сол понгга аркылы “Тамаша адамдар OMipi” сериясына жазыла бастады. Орыс акмн- жазушыларынап АС.Пушюнли, А.М.Горьигйш, В.В.Маяковскнйдь С.Ессницш, А-Блокгы, Л.Н.Толстойды, А.П.Чсховты, МАШолоховл.1, А.А.Фадесвтц Ф.В.Гладковты, К.А.Фединдц Л.М .Лсоновты. И.Г.Эрсибурт, ААСурковгы, А.Т.Твардовскийщ, т.б. алдырып окьш журдь Шст сл одсбиетшен Бальзак, Мопассан, Джек Лондон, Гейнс, Гете,Дюма, Гюго, Байрон, Стендаль, Э.Потье, т.б. шыгармалары келт жапы. Шскспирдк Бапьзакты катгы унатты. Эдебиет KnaccHKTcpiniH 6i3niii жупыны уйтпзшнтерпюн орын алып, сонау Москвадаи сонша кпатардын Кдрасазга келуше менin агайым да кеп кемектссл. Сол кезде ол Kici (фамилиясы Эз1мжанов, аты —Эбшмутэлш) Москвадагы технологиялык институтьшын ет-суг ешируш жетшшру бел1мшде окитып. Мукагалидын акындыктала1т>ш б1рден-акбшгеп агайымыз бума-бума классикгердщ итаптарын ж!берт туратын. Бул агамыз (мегпн бауырым) кезщде Ораз Жандосовтын хатшысы болтан, К ей т унем! жауаты жумыстардажурт дербсс пенсиягашыккан. 1981-жылы апрельде кайтыс болды. Мукагалидын алгырлыгы, зсрсклг! сондай, улы акын- жазушыларды окыганда, бйрден Tycinin, 6i3re де казакшага аударып айтып берет. Ocipece Пушкинш, Есенинт, Блокты ете жаксы коряк Кейде Чехов кейткерлер! болып ойнап, кырык кубылганда, артист кзбшетше танданамыз. Отбасымызбсн карк боп, кулиге, кснелем1з. Мукагали сабак бергсндс дс окушыларды катты eniicripin, женш TyciiiflipcTin. Опы окушылар ете жаксы кердк Ютаптар жш-жш келт турды. Газст-журналдарда жетерлж. Ксй аузы женш ауыл адамдары: \"Мукагали аласа уй н итдппсн кетсретш болды” , - дсп ессктейтш. Bip жагынап елещн де жазып журдк 1951- жылы “Жастык дауысы” деген жас акындар жинагында CKi елеш басылды. 1954-жылы \"Эдебиет жене искусство” журнальища уш елеш ж | Бул 6ip одсбиетген алгашкы сусындаган апбырт кез! гой. Зсректитнсн шыгар, орыс эдебиетш ете тез, терен TyciHin окып Kerri. Балаларымыз да дуниеге келт калды. Тунгышымыз Лоззат 1949-жылы декабрьде дуниеге келт, апрельде суык THin ауырып, кайтыс болды. EKinmiMi3 Майгул 1951-жылы Май мерскссш тойлап 425

жаткапла дуиисгс кслль 1962-жмлы клйтыс болды. МаНгулгс ариалгпн елсндср! баршылык. Оны окып, 6iriin тс жур гой халайык. Oaciwcpi басылып. 03i влендер жазып жатса да. мен Мукагалилы акьш дсп атаган смести. Мсшншс. акындараспанлаболатынсыкыллы, жанымда жатклнын каштан бигсйш... Бул да 6ip туешбеепк шыглр. С|Ш1 Мукан В.И.Ленинищ oMipineii жазылган сстел1ктерд1 кунд13-ту1н сарылып оки бастады. 1961-жылы аудапдык газет \"С о в е т™ шекарага\" бел1м Mcnrepyiuici е т т тагайындалып. Нары пколга KoniTiK. Л епиш и окуга жалыкпады. Bcipccc ii.ii .leim iiiiiH музыка туралы ойларын, кезкдрасын. сезЫш бжу максатымен А.М.Горькийдщ, А.ВЛуначарскийдщ, Р.Роллаинын. Д.Ульяионтыц. тагы баскалардыд есгыикгерш зертгедг В.И.Лснин туралы \"Аппассионата\" поэмасын жазды. Бул алгаш \"Социалист Кдзакстан\" газетше басылды. Сол куннсн бастап отбасымыздыц Да. Мукдгалидын да куанышында шск болмады. Осы поэмами кейш \"сен шын акын екснсщ” дегешн коркпай, уялмай, жасканбай айтатын болдык. Bip xyni Мукагали киыла кучнмдеп жанымда тур. Bip улксн nixip айтпак болганда, оркашан осылай жумсара келетш. - Егер менен бцздене шыгады деген шын у м т ц болса, калага кетейж . Анау-мынау деме. жаркыным. EKeyiMi3 дс ецбек адамдарымыз гоп, азаматпыз бшдей. 6ip KCMnip мен терт баланы багармыз. - долг Эрине. келгспеске болмады. Жагдайдыц 6opi маган айкын. KcaicriK. 1962-жылы жазда ею машинамен Алматыга Kemin келш 7- линияда 6ipcyfliu аялай, аласа сю белмсс1не орналастык. Bip машина толган ютапты 6ip белмееше толтырып койдык, Mine. eMip жана тана басталган сиякты... Мукагали “ Социалистж Кдзакстан\" газетшдс icren журит Маган мупшмдж орын болмады. Ym айдан кейш Майгул кызымыз - гулилз авариядан кайтыс болды. Кдланын кысьшшац Kyrmepi туып келе жатты. Кысылганда, баягы жпнаган ютаптарымызды букиниетж магазингс шетшен топ-тобымен етюзш турдык. Бул “ акылды” тапкан - М укагаи. 6ipaK саудага кдтыспайтып. Bipaencni сылтау е т т Kerin калатып. Exi жылдан кейш бгзге Жазушылар Одагы уш белмели ас уш cKi отбасына ортакуй 6cpfli. Бурышъшан Toyip боп кзлдык. Мешнше, Мукагали ушш одшетаздж осы косакгаудан басталды. 1964-жылы тунгыш ютабы “ Ильич\" жарыкка шыкгы. Содам бастап, жука да болса ютаитары баспадан шыгып турды. Мукагали елещц Ke6inc тунде жазатын. Ертесше 6i3re: “Бупнп жоспар орьпшалды\". - дсйд1 . Бул елен тындаута келпшер дсп шакырган белгкл едт Олешнщ 6ipiHiui сыншысы да. тындаушысы да 03iMi3 боламыз. Акын жас бала сыкылды гой. Мукагалига: “Анау сезш ксрсмет! Осындай халыктык свздсрд1 кайдан таба коясыц?\" - десск, соган да м актаны п калатып. Осыган Караганда, акын нозжжанды, сол норсеге ренжитш осал api nepiime адамдар гой деп сссптеймш. Сондай айдарынан жел ескен алып Мукагалиды ренжгпп, жепмшретт кою оп-онай еш. Оргак уйдс жеп-сепз жыл турдык, Кдшып кугылардай болдык Осындай куидерде Мукан yiini айырбастауга 6ipeyMeH келюггп. АнгалдыгЫ. ак кеницшт сондай ол yftni кермей-ак айырбастап 426

Ж1бер;ик. Keinin Kiрлiк. Панфилов Kemcciuac сксн. Кдрангы, есю, нашар уй болды. Осындай жайлар да Мукаталидын жанына батып эсер CTin гурды. Жш-жш ауыратыи болды. Ауруханага да жш тусетш. Айнымайтын, аймалайтын, ашуланбайтын ccpiri, досы ejieiii eni. “©ленжазганда 6ip жасап калам\", - дейтш-дк Оленш окыга!ща даусы кен, шалкып-тасып жатады, op ce3i Tyciniicri. Оленш KonLimi отырганда гана окитын, дауыста cui6ip муюс жок, ез1 кандай зор болса, даусы да сондай таза, медшр, cpiKci3 уйып тындап каласыц. Мукдгали орны бар, снбсп бар аксакалдарды катгы сыйлап e rri, алдынан Kccin етпсй, сол адам етксише кутш туратып. “Асыктыжшк сыйлаганга жамбасынды сакта” дсп атамыз казак ескертксшндсй, кайырылып сэлем бергенге карамай кеткен KC3i болтам емес. Ол туралы кунделисгсрнше де жазылган. А к кенш, адалдыгьиша шек болтан жок. Op6ip акынныц эр сезш, шыгармасын кадаталап карап отырды. Олардыц нашарларын, кемш ш ктерш , тшге олактыгын, ойга алгандарын дерсу айтып тастайтын. Нашар елендерге жаны тезбей ашык кете Iin жайы да болды. Bcipece жасканшак, жарамсак, жасык елендердн оный авторын да суймей Kerri. MiHe3i де эте тис, кей адамдар осы уимн де оган карсы турды... Анда-санда Мукаталидын TiK MiHe3iHe менщ “мшезш” де сайма-сай ксле кететш. Екеумгз аяк астынан “Tipecin\" каламыз. Б1рак ол райынан тез кайтады. А к кешл, ак едш емес пе, уй inline кек сактауды жек кердк “ Байлык татуластырады, ж окты к таластырады\" дсйд1 халыкданалыгы. Ke6inece мундай Tipecyб1рдеце жетпеге1ш1ктен туатын болу керск. Мен Мукаталидыданышпан, кереген, эулие cai дер eaiM. Онын тек еленде емес, eMipac де айткаиы, болжауы Kcnin отырады. Оган кппкентай дэлел Мукагали сонгы жылдары: “ Мен елу жылдыгымды тойлаута катыса алмаймын, 6ipaK 03iM бул ем1рден кеткенше, кысылмай жстет1н жырлар жазып кстпм. Ол сендерд1 де асырайды, тугаи жер1м Кдрасаздында атын элемге жазщы. Сол олендерд1 шашау шытарма, соларды кут, балаларга бас ие бол, мыкты ешн той, одам да мыкты бол!\" - деп отыратын. Осы сездерд1 OMipiHin сонгы Kyiiacpiime де айтып Kerri. “ М ыкты сдщ ” дейт1н4 мен анау-мынаута жасымайтын, K63iMtieH жас шыкпайтын, “детт 6epiK” адам ед(м. Мукагали кеткен сон онын 6ip танысына кездеФп “ Мукан” дей бастаса, кез1мнен жас та, кан да сорталатандай, жыланкы болтан жайым бар. “Дэтт 6epiKTiK” басыца ic туспей тургандаты “ мыктылык\" кершеш. Мукагали балаларын жанынан бетер жаксы Kopai. Даладан кандай ашуланып келседе, балаларын кергенде майлай еритш. Терт перзе1ттпн (eKeyi ул, eKeyi кьи) кабагынан шертпей erri. Айбар деген баламыз ете кыныр, шатакболып ecTi, 6ipaK Мукагали Айбар лесе ппкен асын жерге койды, Tirrri онын сондай шатакм!нездер1не cyficiHin отыратын. Ен кшкенем1з Шолпан деген кыздм “ Менщ юшкснтай поэзиям” деп кетп. Олтуганда шыгарган елега “ Шолпан” жинагында бар (81-6). 427

■Торт kyc сатып oncpniM торт балама\" деген сыкылды балаларыма арналган олс1шср лс жш ксмсссш гой. Муклшли елей жазумсн 6iprc шахматгы. aura шыгуды. балык аулауды ото жаксы кордг Интернациональная кошеейше турганда. Мукагали лосы Э6д1ксмсн шахмет ойнап жагты. Бпдер корнями Марат Баймурзин (Т.Жароковтыц куйсу баласы) болып бор(м!з шахматшыларга карап отырмыз. Bip уакытта Марат: - Мука, мен ciaaiit кей ойын eniciwini rycinin каллым. Со аллымсн карсыласынызлыц еркш, рухын сезбсн жаулап алады скснсо дс. тез женетш Kopincci3. - дедь - Ей. бала. эйт1П Mcnin автарнхамлы TycipMc, шахматка соз ссмсср! omeftai, оны бшссщ бе? - лсп. Мукагали ла каркылдай женелдь Bip жылы квктемп балалардын дсмалысында Мукам желтп Кдпшагайга барып балыкаулап кслсм, балаларыма тешзшкорсстсм леп болмалы. Балык аулайтын неше Typni кураллар сатып аллы. Азык дайыпдап бсрд1м. Балаларым ертш, автобуспсм Кдпшагайга танерген ксгп. Кешке жакын шаршап-шалдыгып 6opi уйгс келдь Барса. Кдпшагай квкпсмбск муз. катып жатыр сксп. Mine, осынлай 6ip опсплсшипк Mincai дс бар eai. Оным кудайлай табынып втксн Tanipi - елец жырлары. влек - тынысы, алдамайтын алал лосы. жубаныш-умт. жанашыры. куанышм. сырласы-мундасы болды. Одета де, акынды да Kaaipacn oni. Жыр жазган дэптерлерш жеткпще, айымда 6ip карап. аялап тугендеп. кайта окып. кеййпн жетпегем жерш кайта жазып. тузетш, ретгеп коятын-лы. Мукагали алгашкы жылдарда елендерш ептеп тузейтш, ал KciiiHri жыллары влецш аллып ала. ойлап-толгап апып. доптергс Сирдеп жазып тастайтын. Eiu6ip тузету жасамайлы. Жазум оте сауатты. тусшйсп болатын-ды. Ocipcce тыные белплерше коп мои беретш. Кейде сол оленге ис болып турган. магыпалы создсрш бас opinnen жазып кояды. Оган сксумо таласамыз. Ол: \"Сен создш магынасы. порше кара, маган жаттанды ерсжслсрд! айтпа!” - дсп Kccin тастайды. 0лендсрд1 жазуга коп юшалмайтын. “Тагдыр калам устауга шамады келттрсе болды. жырлар ез-езшеп тогшсдГ. - дсп отыратын. ОлеImi кебшесс кузде, кыста oaaipin жазып тастайтын. Жылдын барлык мезплдерш дс жаксы керш. Дсгенмсн Мукагали кузд1 катгы унатгы. Мукагалига етс ауыр тиген, дсисаулыгына да кеп occpin типзген киын аударма олсм вдебиетнпц жарык жузшызы. Италия перзенп Дантенщ \"Кушрстп комедия\"дастанынын “Тамук” бешмш аудару болды. Бул дастапды 1965-жылы бастап. тушмен отырып аударып журш, 1966-жылы си жылда арен аяклады. Осы аударма катты калжыратып кета. Мукан арманын сыртка шыгарып айта бермейтш. Осы Даитеш аударып бтеенде: “Дантешн Отаны - Флоренция каласыида болып. улы адамнын журген жерлерш араласам!\" - деунн едк Арман орындапган ба? 428

Кез майып тауысып, oMipiniu акыргы Kyiшершедейш, кдцалып отырып жазган ушан-тегаз жырларыньщ McftipiMai жылуын керс алмай кетть Соны ойлаганда, тагдырдыц аса катал уюмшс налисын, от боп ертенесщ, жылайсыц, баска нс icTcficin! Амал нс!!! 03i K03i Tipiciiwc жет! жинагы жарык корд!. 1976-жылы март айынын ортасывда тандамалысы “Ом1рдастан” жарык кердь Оны уйгс альт келш, куангапын айтпаныз! Кггапты алаканына салып, аялап риза боп отыр. ImiH ашып карауга былганып кететшдей, мэпслеп, колына сынап устагандай, тек сыртындагы 6c3cnnipyinc карап 6ip шама сейледь Бала сыкылды куанганын 6ipinmi рет Kepin. катгытандандым. Ka3ip ойласам, вз1м кез1ммен керстш. колыммсн устайтын, ен акыргы асылым, аяулым, Олегам - OMipiMдсп ебектеп отырган сиякты. Осы “Тандамалысына” ез кдпымсн жаксы керстш адамдарына автограф жазып койды. Сонда борте “27-март 1976-жыл\" дсп жазыпты. Сол тура елген куш болды. “0м1рдастанды\" алган сон ею куннен ксйш катгы ауырып ауруханага тусп де, сонгы Kyimepi киналып жатып, кайтыс болды. Мше, тагдыр! Кеше гана, кеше гана ед1 гой, Алатау,Арка, Атыраумен косып, казак даласын кушагына сыйгызардай болган апып Мукагали бугш жок, елу жаска да жете алмады, топырагын торка болгар!!! Мукагали ар куш, ар сагатга халыкпен кушактасып 6ipre журят Халыктан уйрещи, халкьшсуйш. Онын ap6ip сезш алтьшга багалады. Сол создерд1 орын-орнына коя 6Lrai. Сол сездерд1 сейлете 6umi. ойната бшдн кугаренте, дауылдата, несерлсте биш. Мукан халкьш суйш, халыкакынды суйш. “Лай су шаймайтын арым бар, Дауылдан коркпас жаным бар”, —деп еткен акын Мукагали мэнгипк кез жумган сон, Tirrri каз1рге дейп! колына калам устаган 03i тургылас акындардыц, екшесш басып келе жаткан акьпшардыц Мукагалига арнап олен шыгармаганы кемде-кем. Сол арнау елсндердщ e3i 6ip жинакка таяу боп калар. Арнау олен иелерх букш казак даласынын Tyiaiip-TyKnipiHeH. Кейде уайым ойлап, терец толкындарга баткан ксздс, осы арнау елендерд1 окимын, окимын да шуюршшйк етем! Толкыннын бетше шыгам. 0p6ip арнау оленде 6ip шындык. 6ip жаналык бар, 6ipme- 6ipi уксамайды. Акынныц: “Халкын ceni умытпайды\" дсген болашакка деген ceraMiniH 6ip Kepiiiici осы да.

MYKAFAJIII МАКАТАЕВТУРАЛЫ ЛЕБ13ДЕР дбдидо ТЭЖ1БАЕВ: Мукагали Макатасв - 6iiain заманпагы гажайып акындардыц 6ipi. Макатасватш алып акындыкжаркын жузшс. миллион алам миллион турл1 niKip паПымдаса ла. cui6ip юрсукс. коленке туспей кслсшсккс карай керусн тузеп. коше бсрмск. Мукаметжан КАРАТАЕВ: ...Араммздан тым ерте кетксн тамаша акынымыз Мукагали Макитаевтыц алгашкы кадамында-ак оныц аяк алысынан aiipbiKiua талант Hcci скенш ангаруга болатын едь Ангармаппыз... К. В. СКВОРЦОВ: Kaaipri казак одебисп туралы соз козгасам. аузыма ен алдымсн, аса ipi акын Мукагалн Макатаев туседь Оныц тпорчсствосымсн коптсн таныспын. Аудармалары дггтеген жердсн шыкпай жатса да. оныц акындык куат дснгсш мен парасат opici юм-гамш болсын тангадтпай коймайды. Михаил КУРГАНЦЕВ: Мукагали Макатаев поззиясы аркылы казак одебиетвше ото жаркып. куилз дс KopncKTi жаиа 6ip дара тулгалы акын пайда болган екен-ау дсп тс айта аламып. Оныц творчсствосы бш ш бойымызга куаныш. макганыш. руханн куш-куат куяды. Эбни КЕК1ЛБАЕВ: М.Макатасв - адамдар арасындагы. ouipaeri. табигапагы жарастык пен KcaiciMiiin жыршысы. Онын... o.ieiwepi шын теЩрешстсн, шын шабытган. шын куйзелн: пен шын куаныштан, шын сагыныштан туган. Тумаибаи МОЛЛАБАЛИЕВ: Казак жырыныц аспанындагы аз гана жулдыздардыц арасынан ccniii жулдызынды 6i3 онай танушы eaiK. Ccniii жулдызын - ен шугылалы. ен McitipiKuti жулдыз. Кадыр МЫРЗАЛИЕВ: Эдебнстл салынып жаткан галамат 6ip гимарат. кок Tipercn кумбез. сулулык сарайы дсп ссептссск. сен сонын таланггы тас кдлаушыларынын 6ipi едш. Зешюлла СЕР1ККАЛИЕВ: Мукагали мурасы. сулулык ynrici 6i3aiii буппп nriiiriMi3 гана смсс. Мукдгали мурасы. маржам поэзиясы - болашак урпакгарлын да cumici. кастерлсп-кад1рлсйтш казынасы. 430

МАЗМУНЫ Энпмелер! Кулпытас........................................... - .......................................5 Марусянын тауы........................ 12 Озгермегт............................................... 24 Эже.............................................................................................30 Повесгер! Крс карлыгаш..........................................................................34 Жыл кустари 73 Пьесасы Крш, махаббат..............ЛТО.'.'Д/..5}....'..I1.i. r,J.i-.l..............100 Макалалары 146 ISO Pyx жопе ceiiM C ciim найтагайы 157 1%9-жылгы казак поэзиясы .173 Казак. жырынмн 6ip жылы Аудармалары Д а н т c Kyaipem комедия Тамук ' 219 Дангеласга11ьаиагыжаЬа1оам11ыикурыл1>1сы И М Г реве.......379 Аныкгамадар...........................................................................381 Л .Э з1м ж ан о ва. Халкыумьгтайлм 421 Лебшер...................................... 430

IGG-oo Мукдгали Макатасв ш ыеарм алары ньщ торт томдык. толык, жинагы IV том Сарашысы — Бейбап Бексултанулы Cypemiici - Ecxendip Тшеншиев Керкемдеуш! сарашысы - Ecxendip Тшеншиев Техникалык. сарашысы - Раиса Винокурова Беттегсн - Гулнур Жор 'мбетова Теруге 27.03.2002 ш берш й. BacyFa 18.06.2002. Кдгазы офсеттж. Кдрш Typi “Таймс\". ГПш1м1 84X108,,,. Офсетпк басылыс. Шартты бояу колемi 23.94. Шартты баспа табагы 22.68. Есептпс басылу табагы 21.24. Узын саны 5000 дана. Тапсырыс № 1974. КелкЯкии бага. Жауапкерш1п1г1 шектеул1 “Жалын баспасы\" cepiKTecTiri 480009. Алматы каласы, Абай дангылы, 143-уй. 'i f . “Клал\" баспа уй, 480009. Алматы каласы, Гагарин дангылы, 93 ^ Тел. 42-36-31. 42-07-90, [email protected] Тапсырыс лайым днапозитнвтсрдсн басылды.