Мұқағали т4

Ш убатылган 6ip же;им буркед1 кеп баурайды; Ю6 Кетсритен томеннен ножю озер аунайды, Танауын мен коз1щй, кднсытады тавдайды. Ж асырынган Ty6i оны н тунгиыкка, теренге, 109 Кору уш ш нендей боле жаткандыгын томепде. Ш ыккан абзал ана 6ip Konip турган беленге. К о т е р ш д т сон да 6i3, к е р д т 6ip топ тур адам, 112 Ножю кига малынып, туралап тур турадан, Ж инап алып келгендей кокы с теккен урадам. 115 118 • • • • .................................................................................... Н Брш дщ е шырмалга11 арасынан жандардьщ , Кдлай гана мен с е т и бола кзлдым тандаулын?\" — Дед1 ол маган, м ен д е оган жауабымды аудардым: “ К е з д е с п р т един гой, с опла буйра ш аш ы н да , 121 Жаркыраган. Сондыктан карап турмын, расында, А л есси о И нтсрминелли жаткдндайын о сы нда’'. О з To6ecin 03i топ еп , орш слеш н ол булше: 124 \"Жарамсактык жабысты да тш м е де лннмс, Э к ел д1 д е , тыкты осы н д а, ж е гп акыры т уб!м е'\\ Сезд1м нпкен бул б ей бак жарамсактык Kepecin, 127 Айтты косем маган карай бурынкырап денесш: “ Иы гынды с о д гана ж п ек к ей алга, Kopecin. Сабалак жушн жексурын кдтыннын нагыз кылабы, 130 Былганыш тырнактары мен o 3in - e 3i жулады; Bip оты ры п, 6ip турып эур е -с а р с а н курады. Бул Ф а1ща, ойнастык ортасьнша кун кешкен, 133 “ Ырзамысын?”. “гажапсын”, - деп ойнасымен тшдескен, Бул Ф айла, кумарпаз ку н оп ам ен 6ipre ескен. Кдиыкты гой 03ipre ж анарым ыз бул квш пен\". 136 300

ОН ТОГЫЗЫНШЫ ЖЫ1> О, Симон-сикыр, о, сормандай, сорасы аккдн тобырлар 1 Жаратканнын киелкан жалмап, жугкан обырлар. Кунодан пок казынаны корладындар, содырлар. Алтын менен кумю yujiH азтырдындар талайды, 4 Енда yiuim ui Сыгыр Санлау айыптайды, камайды, Енд1 кезек с е н д е р д ш , жазмыш соны кдлайды! Кыл кош рден GiriK 6i3 курак, уш ы п, жан салы п, 7 Жана апаннын у сттд е туу бшктен каншалык, Ортасына ойпатгын карап турмыз тамсанып. О, жасаган, негылган ш ебер едщ , жарыктык! 10 Каргыс аткдн куыс, тау, алкаптарды карык кып, Акикатты айнадай к ерсетш сщ аны к кып! Бар манайдан, ылдидан, бойынан да арнаньщ. 13 Санап болмас л екп карадым да, анаадым, Денгелене сур таска турган мормор жан-жагым. М енщ о с е й uiipKeyi.M Сан Дж ованни нускзтан, 16 Кулшылыктын купиясы на татзым erin устаган, 19 Мэрмэрларга мыналар да, шет карасан. уксаган. Эуреленш 6ip бала азаптанып жаткасы н, Куткарам де п 6ip жылы сындырып ем а к тасын, Кунэкар болтан ипркеуге, кудай 03i сактасын. Э р ш ункырдан TOHipiHiH айыпталган п ендеск ' 22 Кдобырлайды, о, сумды к, е л к т у р т а н корде осы. Серендейд1 сирагы, корде калып кеудесь Табандарын от жалап, ирендеШй жыландай, 25 Булкынады бар куш пен, туншыгады шыта алмай, 28 Уз1лер eai осыган аркан шыдап тура алмай. Май тор1здес 6ip норсе шыжгырады шыдатпай, Окшеден кеп тырнакка куйылады сынаптай. Табандагы жйншке от сумандайды булакдай. 301

“Алау отгьщ арасында тым ерекше баскздан, 31 Жиырылып жыландай, тым куныса бастаган, Айтшы, устазым, ю м мынау, неткен бейбак, каска адам?” “А парайы н, каласан, он еу жаткан тем енде, 34 Вне 6ipey керш ген барасын ба беленге? Сурагьща сонда оны н e 3i жауап берер д е ”. \"Турганымды кенипмде айткызбай-ак тусшген, 37 0 з щ н е т каласан, соны унаткан KiciH мен, BM ipinai ардактап, акылыма т у а р гем ” . Ш ыктык б1здер т ер т ш ш шыныраудагы дуалга, 40 С ол Fa карай бет тузеп, кулдиладык шыганга, Y m peftin у р е й т у н п р апан тур алда. Тар урада талыксып, ол -дэрм ен аз жасыган, 43 Ек1 аягы ербендеп, тас кармаган басынан, Жазыктыга жеткенш е ж1бермед1 устаз касынан. “ Кара жерге к азы кбоп басыменен кагылган, 46 Юм болсан да тунскке каргыспснен карылган. Xaain келсе, кат жауып, —aeai оган, - жарымжан?” Осылай поп туратын кунокардын жанында, 49 Табындырып таубага, табындырып нанымга, М ш ож ат етксн кунакар 6ip сот Tipi калуга. “К алай, Бонифаиимы сы н?! С ен де кел1п калдын ба?! 52 Т урмы сы ц с ен д е , ерте гой мына то за к алдында?! Ti3iM д е алдайды екен-ау, кандай сикыр бар мунда? Ж алгандыклен жамсатып жаксы керген жарынды, 55 Бастады н ба азапка каргыс оты карулы. Салтанат пен атаклен шаршатгын ба жанынды?\" Кабылданбай калауы, болып турган уятгы, 58 Tycine алмай жасканып, таба да алмай миятгы, Eici ортада кап койды м , с ондай 6ip жан сиякты. 302

“ Ол ем есш н, ол ем ес, куткенщ нен баскамы н, - 61 Кенес берд1 кесеийм, — осылай ун тастаган”. Айттым солай акыры, эш рш 1м нен кашпалым. Осы туста кунэкар калтырады, шатылды, 64 Кдрс айрылып кеудес1, Kaciperri ун атылды: “Ойран eTin ойымды, онда HeciH шакырдын?\" Мынау жаткан ылдиды кеп турганда аттагын, 67 Б и т и сен1н келгенде ю м нщ мунда жаткднын, Алтын шапан жамылып, рахатка баткдмын. Уланы ед1м аюдын, айтсам егер а н ы га н , 70 Куш ктерге кам жасап, казына курап жарьщым. Азапка сап а ш к езд к ендк м ш е , калуым. М енен темен жетерлж кептелгендер, швккендер, 73 Cayaarepi цпркеудйт, менен бурын откендер. Кара жеpain айрыгында аяусыз азап шеккендер. Тунгиыкка жатуга тура келер, мен де ендк 76 Ауыстырып э л п айткан артта калган пендемдк Сеш менен элп нде энгтме еткен зэндемдк Алайда м ен ОЛ1 узак куйд1рмекпш ек ш е ш , 79 Э лп болса осылай, кеуде кылып бексеш , А з уакыт жатуга жазмышы оган кек седг Батыстан келер акыры н е к е а з улы и л р к еу д щ ,' 82 EopiMiaaen езара айласын табар буркеудщ , Аскан зулымдыгымен тамукты да uiiptiep-fli. Маккавея кггабында Иасонды жан сала, 85 Патша агзам елйепрш, еркелетсе каншама, Ф ранцуздын тэж бен тагы колдар оны сонш ам а. Акылды с е з айттым ба, ез1м де оны бш м ейм ш , 88 Алайда м ен сез1мд1 айуанга бш деймш : “ Петрден калган казына кайда? - деп мен ундейм ш . 303

E;iiKTi ме кожамыз алганда алтын мулжтердк 91 0Mipine сеш мм ен тапсырганда юлттерд1?- 94 “ Ер сонымнан!\" — легенде. ек1ж узд1 мулт бердь 97 100 Петрге де. баскага да Матвей зекет бермеген. ЮЗ Иуданьщ к,ара орнынан eui6ip кайыр онбеген, 106 Кдран калган сол ж ерде умптерщ жерлеген. 109 112 Багын сынап бары нменен атганып ен Карлга, 115 Арамдыкпен жиган пулды 6epiK сактап жаиыцца, 118 Айыбыннын азабын тарт. жат осылай дамылда. Егерде мен еске алмасам журепммен сжелп, Тирандар кшт усынган куанышты кезендк Осы жерде саган айтар сез1м белек, с ез ендг Христиан кауымын озбырлыкпен аздырып, Тападындар кшоЫздк азгындарды моз кылып; Осылай 6ip е р дауы спен тенер едш жазгырып. Ей, дшдарлар, Иоанн болжап бшген сендердн Дацктарын жер-суда агыздындар селдердк Патшалармен куптасып бущордншер елдердк Ж аралдывдар OMipre ж еД басты жалмауыз, Сактадындар б1злерд1 он му|'пзд1 канды ауьтз, Сактадындар келгенше папа дейтш жау нагыз. Алтын, кум1с бугш дс - с е т и nipiH, кулайын, Ш окынгандар 6ipeyre-aK табынатын лайым, С ендер б1рдсн ж уз per боласы ндар мулошм. О. Константин, каншама бакытсыздык окелдщ. С ебспкер сен Римда иеленуй|е жат елдш, Дншарларга сый eTiri жалгандыкгы эпердщ !” Айтканымша осылай бар ойымды мидагы, Э л де уяты бейбакты. элде ашуы кинады. С ерсндеген буттарын, ofrreyip, 6ip жимады. 304

Жымияды кесеийм жанарында нур жанып, 121 Сабырлы сол жуз1нде салауатгы ой турды анык, MeHin айткан ceaiMe корсеткендей ырзалык, Кушагына ап к,ушты у н а з , б егде сезд1 догарды, 124 Бастап койган сапарга тагы кайта жол алды, Эйш н элп апанга Kepi карай оралды. Ауыр жуктщ астында мойымастан, талмастан, 127 Алып шыкты ол м е ж 6ip бш кке зар баскан. Becimui мен тертшип дуалдар кеп жалгаскан. Жартаска океп койды м е т шын,га Т1ккен ш ынардай, 130 Кулама куз, тайганак тас кумырска да кулардай, Таудын тагы emKici д е тайганайтын шыга алмай. Кдрсы алдымда 6ip жыргалан, бимагулым мунардай. 133 ЖИЫРМЛСЫНШЫ ЖЫР Мулде баска азаптарды айтуга енд1 бурылдым, 1 Ен алгашкы канцоны мен жиы рмасы ншы ж ырымньщ , Жырламакпын ж ай-куй1н зындандагы гумырдын. Куламага карадым мен карсы алды мнан ашылган, 4 Азап-сордьщ зоИарымен суарылып тасынган. \" Kaciperriii зауалына зар enipen бас урган. Апандагы мылкау кауым - жанарымнын Kopreni, 7 Сапарларын сап кылып, коз жастарын селдед1. Кдралы 6ip жиындайын KacipcTTi жердег1. Сорлылардан коз алмай куй ангардым булардан, 10 Эркайсысы, о, сумды к. 6ip с ум ды к боп тура алган, Tepic карап 6errepi, мойындары буралган; Бас аркага бурылганда да, ecci3, унс1з еплген, 13 Эзер-озер адымдап ол артка карай ш епнген, М онп-баки калып койган туйс1нуден, керуден. 20-1974 305

C ipecnc дерт курыстырып бурген де шыгар 6ipeyai, 16 Бураган шыгар д е н е сш , о д жагын битмек к т ендг, АлаЙда, кайдам, ой, мундай кермегем шыгар рендг Meiiin осы эн п м е м с TOHipiM сен — окуш ым, 19 Тшпм eTin, акыл 6epin, i3ri ниетте отырсын. С онда MCHiH иие-лм/л кекейщ е токырсын. Ж ер бетш сн келгсн бейбак зар enipcn жаншылад, 22 Аркасыпан аккан жасы жыпкысына тамшылап; Кдлай гама кургак козбен кдрамакпын жан шыдап. Жакларына жартастын суйсшйм де. жыладым, 25 “Апыр-ау. сен алжастын ба, мынауын не, мынауын?!” - К дси сгп cepiriM осылай м ен ен суралы. 1 з п л т олген адам - i3ruiiicri осы нда. 28 Ушыраган ш ерменделер ronipi салган тосынга, Кунос1здср леи турмы сы н, ойлан, TyciH. шошынба! Э п е , кара, кара анаган, жет! каггы кармаган, 31 Фипянлыктар коз аллында оны осы жер жалмаган, “ Кдйда Kerin барасын? - дсп, кауымы артга зарлаган, — А м ф иарай, каллырлыц ба жауынгерл1к сапынды?” - 34 Д с ген ел1. ал ол б ол са тунгныкка батулы. Бата бср/н, Минос ксл!П тсжсгендс батырлы. Kopiri турсын: айналдырган жауырынын ксудсге, 37 Ж анарымсн тым алыска карау уш1н ор неме, Арткд карап, айналыпты адам бшмсс пендегс. Мынау турган Тиресий, бет-олпстш озгертксн, 40 Еркект1ктсн ойелл1кке айналганын сезбеп пе ен? Бар Myiucci 6ip сотгс озгергснде коз жеткен. Ш ыгы рш ы каткан жыланды кайтадан кел1п урган-ды. 43 К;111тадан Tycin гдишына. ойел ош н ысырган-ды. Пркект1н тагып б е л п с ш , сркек бон кдйта турган-ды. 306

Арунс - анау сонында, озер жылжып келедк 46 ' Лунидагы аскар тау турагы о ны ц дер efli, 49 | Каррарлыкдар калка гып TipuiuiiK еткен ж ер едк 52 55 М ормэр тасты ангарды ол мекен етш , жанары 58 TyHri аспанньщ жулды зын ем ш -еркш санады , 61 Алыстагы алып теш зд щ айды ны на парады. 64 67 Жалбыраган шаш жапкан жасырынган кеудесш , 70 К орш бес ж унш керд щ бе тутып тур ган пердесш ? 73 Кердщ бе анау эйелд1 — тозактын тул пендесш ? Бул М анто едк к е ш т , шарлап кеп жердк М енщ туган аймагыма турактауга келген-fli; Сол туралы э н п м ел еп айтып б е р п м келш ендк Ата-анадан айрылып, тулдыр жет1м калтанда, Бакытсыз кала Вакхка кеп кул камытын алган да, Узак жылдар тетзреум ен кун етю зген жалганда. Жогарыда, б1здщ эсем Италия терш де, Манья мен Тираллидщ гуйыкталган ж ер т д е, Тауда уйктатан айдын мелд1р Бенаконын келш де. Валькамоника, Гарданын арасында сан булак,' Баурайын жуып Э л ш н щ агатын ед1 каргылап, Агатын да, сол жерде дамылдайтын балбырап. Дамылдатар 6ip оры н, дая р uiipKey онда бар, Вероналык, Бреипчк, Тридентолык молдалар, Дшдарларта бата окып, кудай жолын онгарар. Кемкершген ойпанмен шыганакта нык турган, Пескьера камалы Kyaiperin уктырган, Брешьян мен Бертамдык карсыласын букдырган. К ол-Kecip су келкш деп кум шагылда кал маган, Ш алгынменен Бенако езен болып самгаган; Кдлаганын кумга океп аялата ал маган. 307

К олден алган кайнарын М инчо 03cni атаны п, 76 Лсыгады жеткенше Говернога такадып; 79 Flora кед in кулайты н-ды б 1ражола маталып. Орта жолга ж еткенде, кездеспрщ ксдерп, Куйылады, турады мибатпакка бегеут; Ж азда кансып, кауымга безгек уын берер-дь Ракымсыз дырау кыз келд! осында жанагы, 82 М ибатпактын арасынан 6ip курлыкты табады, ИеЫ з калган жалацаш тапты со 6ip пананы. Кдлды сонда мекендеп, окшауланып баскадан, 85 Нокер1мен бериче балгерлжт1 бастаган, Осы ж ерде од тен ш , rani оны тастаган. Айнала бей-жай тайпалар эн нэрседен шошынган, 88 Туйш ген де, тугеддей соган карай жосылган. К,олайлысын койнаудьщ сезе койы п тосыннан. М ей1ттерд1н уст1н ен кала салы п, тапады, 91 Тандап алган сол жерге орнатты да шайарын, Ешкандай да сикырсыз Мантуя деп атады. Кдзалоди тогышарды epeci ocin жетпеген, 94 П инамонте зулым кеп тонкергенше еппенен. Мантуя кектеген, халкы болган коптеген. Отанымнын басында болган осы жагаайды, 97 Ест1месен халыктан егер осы бар жайды, “Сакта eciite: GTipiK кауесеттер алдайды”. “Акылш ым мен1н — устазы м , айтканына каныкгым, 100 Б эр ш е д е сенемЬ т, акикатгы.таныттын, Баскалардын сездер1н ес1ткем1н, жалыкгым. Боскы ндарды н арасында, айтшы маган, алайда, ЮЗ Н азарьщ ауып 6ipeyre, жанарьщ байкап карай ма? М азасы з, ынты к ж у р еп м 6inyre кумар калайда”. 308

“Э не 6ip жанды, сакалы сапсай т у с т жагы нан, 106 Куалай келш аркасын, тотыккан тошн карыган. Гректерден сод шакта кезщ жок, cipo, таныган. Танымайсын, таппайсын мундай жанды жергектен, 109 Эулие efli ол болжаган ор хабарды ж ер-квктен, Пярлесш Калхант exeyi акыл сап журггы тербеткен. Эврипид сол efli, en ceci бш к ел1нде, 112 Шабытты трагедиям шыркзган ол женш де; Еетщщ, оны бш есщ , есщ де 6opi сен in де. Э н е 6ip адам к ел еа бауырынан жараган, 115 М икеле Скотто атаны п, eciMi журтка тараган, Ражайып сумдык ш м н щ иесш е оны балаган. Бонагги анау, опы к жеп, Аздентемен б1рлескен; 118 Шыгармайды Азденте жапманы мен cipai естен, Уакытын боска е т ю з т , екнпш пен кун кешкен. Ал мына 6ip кунакарлар ж ок полем ен санаскан, 121 Ш олмек, ине, уршыгын умыткан да, бал ашкан; Ш еп кайнатып, бапшыктан куыршак жасап, таласкан. Алайда ешй журейпс, кос белдеуге шыгуын, 124 Севилья ор жагында толкын жутып гумырын. Каин батып барады колына устап шыбыгын. Откен туш туган Ай шарасынан шатынап, 127 Унс1з соуле нурына тунган орм ан, атырап, Ecinae болар, ес1ннен шыгармасан макул-ак\". Осылай деп сейлест1 ол журю бара жатып-ак- 130 ЖИЫРМА Б1Р1НПН ЖЫР 1 Bip откелден 6ip еткелге вте бердпс ек еум 1з, Жырдан жырак ор нэрсеш онпм е еткен екенб1з, KopriMi3 кеп ж оне умтылдык, алдымызда мекен-куз. 309

Керпм13 келд1 баскд 6ip жапсарыы Сыгыр Санлаудын 4 Bip-6ipiiie жалгаскдн боск д кеткен зарлаудын; Бугынады ол кургыр кап-кара туне к, кармау мун. Венеция верфшде ic кызатын толагай; 7 Кд1сты кун1 кайнайтын шубатылган кара май, М айлау уппн кемеш icKe турган жарамай. Кдосты кущ 6opici колга алатын камдауды; 10 Bipey ж он д еп ескект1, 6ipey барып арнаулы Бггсйтугын корапта су куйылган сацлауды; Bipey жамап тумсыгын, артын 6ipey барлайтын, 13 Bipey Tirin желкендк 6ipey ауды жалгайтын, Не керек. сол манайда кимылсыз адам калмайтын, - Осы лай, отты н Kymi е м е с, Toitipi 03i кайнаткан, 16 К,оп-кою карамай тасып, атылып жатыр аймактан, А йналаны ц бо р щ е ж абы сы п, жугы п, май каткдн. Не барын сезбей iminae, теккс кез1м карады, 19 Буркыратты ол к е б т н , KOTeplnin барады, Icinin к елш , 6ip сотте саябы рси кдлады. Не екенш коруге десщ ауды анталап, 22 К ен ет м е н щ к е се м 1м колы м енен кдлкдлап, Тартты Meni жаны на: “ Кара, кара, ал карап!\" Крркыныш ты катсрден eid K03in ала алмай, 25 Кимылсыз да шарасыз, катып калган багандай, Устазыма бурылдым жан ушырган адамдай. К,уламалы соклак пен жогарыда шарлатан, 28 KopaiM кара сайтанды 6i3re карай заулаган; EciM кетш сумдыкгын ор кимылын андагам. О, керемет, бэл ен щ кейш неткен урешп! 31 Суры солай, cipo да ол жауыздыкты тшейдь Ж ойш тастап кзнатын, табанымен цирейдк 310

Кунакарды дагардай иыгына лакгырып, 34 Сиратынан устады басын жерге кантырып, Ж акпар-жакпар жартаска тартты дереу аптыгып. “Ейхой, Сайыпкырандар, — ко тр ге шыгып болжады, — 37 К д с и е т Дзита сендерге Meni жолдады! Кдзына Ken калада, тек тандасан болтаны. Таты да кзрап оларды, тэты да 6ip с от барам ы н, 40 Бонтуро тана тек онда “пулы емес\" курдым параныц, Айырбастар казната “жоты” менен “бары” оны н”- Кунакарды иыктан лактырып ол кенеттен, 43 Самтады томен жартастан элдекалай себеппен; Жылдамырак окш елеп урыны кутан тобеттен. Э л п сорлы калгыды элпет1 уксап малтунта, 46 Дол астынан кеш рдщ айгайлады-ай ак жындар: “KacHeiri Ликтщ де бас имейм1з алдында! Серкьонын озен1 ем ес, мунда жузу ересен, 49 Ак. жалманта алкымыннан ш ш еш н д е м есен , Кдйнап жаткан кара майта кайта сущ т, ж о н е, сен\". Кунакарта ж уз icTiK кадалды да , жонелд1, 52 “Тыпырлай бер, 6ipaK та корсетпегтн те бе тун; Шаман келсе, астыртын алдап-арбап кор енд1”. Кдлкыган erri кдзанга кайта-кзйта батырып, 55 Ашушан аспаз туратын айыршаны матырып, ' 58 Кдцагалап кдрайтын дол осылай отырып. 61 “Жартаста мына байкалмай калу уш ш , TOcrniM, Э р жагына т е б ен 1Н етпет!цнен жасыры н, — Д е д 1 м ен1н устазым, д е д 1 м ен 1н асылым, - Kayin-генбе мен уш ш , 6ip бул ем ес к е р ге ж м , Кактыгыстыц мундайлык канш амасын жецгенм1н. MeHiH eTiM уйренген, б 1рн еш е рет келтен м ж ”. 311

Кдйырымды бастауш ым кош рден кетп , тастады, 64 Алтыншы куздыц luoriHe абайлап журе бастады. Ескерер емес назары ты ныш ты ктан басканы. Ke3i келген ж ерлерде кайыр сурап, табы нып, 67 Kc3in журген кедейге кер б е ств п н жамылып, 70 Умтылатын твбеттер долдана кеп кагынып. Соларга уксап сайтандар кдлдыра 6epin Kenipai, Жаландата жалманын жармаскалы ceidpai; “Ж слш пендер, токхандар! - деп косскйм жек!рд1, - Сол токхандар, вз1рше таламандар, жыртпандар! 73 BipcyiHMen co3iM бар, токта 03ipmc куртпандар, С одан кейш кайтсеидер де epiicrepin, сыртхандар”. “ Ш ык, ку куйрык!” — дсст1 де, айгайлады барлыгы, 76 Алга шыкты 6ipeyi, калгандары авдыды; “ Не ютемекпш?\" —деп , ол п келе жатыр малгуны. “Айтшы, коне, ку куйрык, кектер1не кенелгем. 79 Кдтыгез ашуларывды кашаннан да сезем мен, Х ак OMipi б о л м а са , к ас т ар ь щ а к ел е р м е ем ? Тагдыры 6ipre, ей, жазган, тур былай жолдан, дш прме, 82 Баска 6ip ж анм ен енуге жабайы, тагы унпрге, TonipiH in 03i буйыртан мына маган, бш дщ бе?!” С он да бары п сайтанны н менменд1г1 басылды . 85 К,олындагы каруын тастап, кутын кашырды, “У ры нуга бол м ай д ы ” , a e ci кайтты, бас урды. “ К,орыкканнан тастардын арасына бугынган, 88 У рейпенбей, кел бермен, 3opeci ушкан шыбын жан; Т уе i3iMe!” —л ег ен д е, устаз е в зж угынгам. Оган карай асыгыс бурылдым да, аттадым, 91 А лбасты лар ж акы ндап, anFa жылжып каптады, Алдай ма деп , журектщ басылмады аптабы. 312

Дол осылай эскерден корыккамын, кергемш , 94 Капроннан шыкканмын, уодеге ергенмш; KeuiipreHMiH басы мнан жауларымньщ тен ген ш . Устазымды пана гып жабыстым м ен сакганы п, 97 Кдрап турмын калт етпей , ускындары жат халык. К оз карасы ертейд1 езепмд1 какжарып. Найзаларды онтайлап, 6ip-6ipiHe тантыган: 100 “Кайтер ед! егерде шукып керсе артынан?” “И о, солай, дол солай, 6ip шынгыртып карпып ал!” С ейл еспек б о п к есем м ен алга аттаган, uirepi, 103 Эцгудйсп шакырды алмагайып 6ip nepi: “Тыныш , Жулкар! Т ш сп е, у й й а д e u iip , ж ур 6epi! Бул жотамен opire болмайды ещ й ©туте, 106 Алтыншынын Konipi бузы лы п, ж ол бекуде; Текке кетер, болмайды тоуекелдщ етуге. Эйткенменен, каласан. шыгам десен, алайда, 109 Мына 6ipey дуалда жаткан i3re карайла. Жуыктагы жотага апарады ол калайда. Откен кунп сагат бесте осынау аймак дур erri, 112 Одан 6epi он eKi ж уз, алпыс алты жыл o ir i, Сол апаттан жол да ж ок, бул ж ер кара тунек-Ti. Ж1пттерд1н icTepi бар, сол аймакта токтандар^ 115 Шолиды олар, салкындап калган ж ок па жаткандар: Урейленбей олардан, 6ipre, батыл аттандар. Кдйкы канат, кдксал Т ебет , кайдасы ндар, жолдасы м , 118 Агганындар жорыкка енд1, жолдарынды ондасын! Кара сакал барлыгьщнын кожайынын, онбасын. Жауыз Жирен, К^шымсы —булар да аздык кылгандай — 121 Азулы Кабан, АйлаЬар, Кугырган ит, Урмандай, Апанындар борщ де жасырынбай, урланбай. 313

Сендер барып тштщдер кдйнап жаткан тоганды, 124 Бутш туркан тарамга кдлдырындар оларды, 127 Жакынырак. сод манка е с е н ж етсе б ол ар-ды ”. 130 133 “Бул не поле, устазым ? Кудай уш ш , кдраны з, 136 K ep e ri ж о к cepiicriH . 03iMi3 де б ар а м ы з. 139 B bieci3 гой ж о л д ы ci3, ез1м1з д е т аб ам ы з. Эркашан да керсген, оркашан да кушп едщ , Ш ы н байкам ай турсы н ба ымдап туркан icTepiH? Ш ын ацкармай турмы сы н сакылдаган TicTepiH?” “Сакыллатса сакылдатсы н TiciH б е олде баскасы н, Бекер боска кауш тснш, бекер боскд саскасын; n ic in жаткдн сорлылар дсгеш кой ж аскансы н”. С оны м енен, сайтандар солка карай жол шектй Э ркайсы сы ортурл1 жасы ры н 6eari Kopcerri, Бастыгына 6ipeyi Ticinen TliiiH Kopcerri: Э н е 6ipi с оны нан ксрнейл етш , тен сел п т. ЖИЫРМА ЕКПШП ЖЫР Канды майдан жорыктан, байкаудан талай кергем1н, 1 Ж ан саукалап жауынан, яки жауын женгеш н, Ангаргам атты эскерд1н акызкан нелер сел дерш , Аретин;шыктар-ау, кутгарынды кашырып, 4 Б1зд1н найза, сем серге ш ыдай алмай бас урып, Коргем талай зыттындар каранды y3in жасырып. К ернсйлер де ж ар салып, дабьш кагып барабан, 7 Мунаралар белп 6epin. коныраулатып каладан, Б13дерше де сендерше бар аймакка тараган; Жагадан маяк керш ш булдыраса таяуда, 10 Сырнайлаткдн кемеге, аттыга яки жаяуга, М ундай гажап сы бызгыны к ерген е м ен , о й , алла! 314

Сыбайлас болды к он жы нмен б1ршама сапар к е ш к е т ; 13 Э йтседе, айткан 6ip кезде халыктьщ c o 3i есте едк Эулиеге ипркеу - тагзым, мэйхана — сыйлар 6e cn en i. Кдйнап жаткан буркылдап кдрамайда жанарым, 16 Кдсиет бар деп каншама шункырга ж эне карадым, Кайнаган кандай жандар деп, ынтызар болып барамын. Сацтандырып кемелерд1 кереметп бш етщ , 19 Тещ зпнге дел ьф индер 6ip б е л п 6epin журетш , 22 Толкындардын жотасында аркаларын бугетш, — Жауырыны жалт 6epin , 6ipeyaep солай ш ыгады, Азабын жещ лдетпекке кайнауда калкып, ыгады; Ж асыннан да тез1рек, э п -с эт г е гайы п, тынады. Ж иекке судан суырган и еп м ен а с ш 1ып, 25 К а н р д е п булкищ еп, icin-Keyin басылып. Отыратын бакалар баска жерш жасырып, - Соган уксас сорлылар да отыр ек! кзтарлы, 28 Бугынып келген алайда керд1 д е Кара сакалды, Катерден урюп, от-майга кайгадан сунпп какалды. Эйткенм ен 6ipi Lniicri, ойласам , шн ш ош ы нам, 31 Bip сунпп, кайта кдлкыган, калып койып досынан, Талтак бут бака толайым уксайтын ед1 осыган. Кутырган итжалманга шашын оньщ сабактап, 34 Таяу турып бэр ш ен тартып ед1 кабакка, Кдрмактагы балыкгай шыкты сорлы салактап. Атын бшмес сайтаным бул ортада кдлмаган, 37 Ж ол-ж внекей оде Hi уакытымды арнагам, BipiH-6ipi жындардын шакырганын андагам. Жамырады жы н-сайтандар дангаза кып epiciH: 40 “Жауыз жирен, сал тырнакты, болмак емес келклм. Ал мынаны, тут тубп т ей , таба алмасын TepiciH!\". 315

“У стазым-ау, неткен суркай, неткен сумды к ipeni! 43 Болар ма екен 6uiyiMe, анау н е т 6ineai? М ына жаулар колына алган суркай бузы к KiM ед1?” Сол бурылып кесем1м, о л и ге оз1н такады, 46 Жауап катты жалма-ж ап азап, сорды ц жатагы: “Наварлык ем , 6ip кезде Ч амполо деп атады. Анам Meni аксуйекке малайлыкка бергенде, 49 Кедейленд1 ы нжык окем, е з болды 6ip кор кеуде, Оз жерй|де озш жойды олапат сол шерменде. Кдйырымды Тебальд король жакын тартып шакырды, 52 OKiметке ж етп колым, napaFa берд!м акылды, EHipcrin сол кылыгым карамайга батырды” . Азулы кабан уксайды кабан десе кабанга, 55 А зу Ticin акситып, умтылып сорлы адамга, Болшектеп туте бастады сорлыны дереу табанда. Мысыктарга белгЫ тышканнын т эгп екеш , 58 Кара сакзл 6ipaK та колыи 6ip ситтеп отедк “ Keperi ж ок комектщ . калдырындар, жетед1”. Былай jicai сол сотте косемге коз1н бурган да: 61 “ Bip/ieMe д е п н кеп турса, айтып кал сен бул жанга, Ж алмандарга inin ап, жулмаламай турганда''. \"Арасынан мундагы жазаланган жандардын. 64 Б1лссн айтш ы. юш дай сен латынды ангардын? Ж агасы нан мына 6ip карамайлы жарлардып?\" \"Кездесэтм жаца б1рсумсн алые емес сол мацнан, 67 Кдрамайга кайтадан тастагамын, сорланган; О йтпегенде карудьщ к ереп не колга алган\". “У зак кутт1к сарылып!\" - дед1 Урмавдай сукганып, 70 Салды кел1п жалманын сан еттне ны к барып, С уырып кайта тартканда. 6ip к есеп н шыкты алып. 316

Айдайар да умтылып, жулмак болды аякты, 73 Ескерте 6ipaK онбасы жанарынан жай атты, Кдктыгыскдн жындардын жын c e 3iMiH оятгы. Татуласты exeyi, татуласты тагы да: 76 Анау байгус карайды каре айрылган санына, Кесем одан сурады дереу барып жанына: “ KiM efli ол м ият боп жан табылган коргауга, 79 Copra бола сен мунда сойкан керш калганда?\" “Гомитанын туысы, — Галлурадан, алданба! Жаксы керер жаны оны н жалгандыкты куйган-ды, 82 Э к 1м 1н 1н козгалтпай жауыздарын ж иган-ды , Ж иган-ды да, олардан мацтау ecTin сыйланды. Жасырып i3iH, барлыгын босатты д а , акдна алды , 85 Жаны суймес жалдаптын нэпахасын шашкан-ды, Анау-мынау микы емес, окпаны кен кдцсал-ды. Микеле Цанке exeyi — осында да ашына; 88 Микеле - Логодордан; exeyi ылги косыла, Сардиния турмысын мактайды кеп бас ура. Tici аксиды , караныз, тагы поле тартамын! 91 Жалrap едш сезщ дв амал канша, коркамын, Опырып кет1п журе ме суйектсрш аркзмны н\". Даярланып сайыска 6ip жын алга бетгед1, 94 Верш ен бурын умтылган Урмандай екен ш еттеп, Кржайыны Kopin кдп: “Зулым кус, жогал, кет!\" — дед1. 3epeci ушкан кунакар сезш жалгай беруде: 97 “Ломбарда мен Тоскана турпяндарын керуге, Кумармысьщ, буйырам карсы алдьща келуге. Туруы керек алайда алыста Сайыпкырандар, 100 KopMeyi ти1с, мунымыз сайтандарды ландар, Шакырам сонда осы нда, нанбасан x opin 61л, ангар. 317

Ж етшзеш н жетеуш , сэл ыскырсам болганы, ЮЗ EiiKTipefli оларды, одет осы ордагы: Тск 6ipeyi сыгалап. сылан етсе, оклады\". К,утырган ит тумсы гы н myiiipe турып, елендеп, 106 Басын булгап е б д с й а з Mine былай деген де: \"М оссаган, мына жымыскы сунгиШ й деш н терецге!” Откерген талай колынан нелер сумдык урысты, 109 Ж ауап капы ол элпге: “Жымыскы - нагыз жымыскы, Азабын аздап арылтып, ажыратса туысты!” Кдйкы канат сол c o n e борш ен де желокпе, 1 12 Ескертед1 ентелеп, барлытынан ерекше: “Сен сею рссн, артыннан куа тусем керексе. Кдрамайдын устшде канат жайып тонеш з, 1 15 Саган уксап ж упр м ей, белекнен самгап келем1з, К длай алдар е к ен сщ с ен б 1здер щ , керенпз!” Н е ш е турл1 гажаптар, окуш ы м , акда тамукты; 118 Элдекайда барлыгы мойнын бурып алыпты, Bipin uii рет буры лган о л п 6ip кайсар. Kayin-Ti, 3opeci кашкам наварлык онтайлы шакты тандады, 121 Ж ерге кддап oioiieciH, куйы ндайы н аунады. Жын ойнактан гайып боп жасырынды, жалдады. Эркайсысымда ащы уят. орт екпнш , зор кысым, 124 5opincH де ашулы Сайыпкыран нар мусш , “К ап, ceHi ме!” - д е с ш де ол, п эр м ен ш ен каргысын. Теренге кеткен наварлык, ендйт оуре бекер-дк 127 Райып болган урейге канат кайтш жетер-дк М укайы п, калкып шыкты да. кеудесш сайтан котердь Осылай уйрек карманып, карасын суга батырар, 130 Осылай сункар алданып, соргалап боска шатылар, Т унерген дулей аш умен кайкайып кокке атылар. 318

Элек болып ani де долданып тур картамыш, 133 Ж асырынса екен д е п , бузыкка буры п тартады iui, Артынша ол да самгайды, ансары тшеп арпалыс. Жасырынды паракор, себеп сол-ды алгашкы, 136 Тырнактарын туйред1 албастыга албасты, Карамайдын устш де 6ip -6ipiHe жармасты. Сорлы емес ед1 анау да, кадауга даяр тырнагы, 139 Kj>ipaH екен каска да каршыгадай кырдагы; Кдрамайга ортенген eKeyi де тулады. Карыган от б1рден-ак екеулерш айырды, 142 Ажырасуга алайда шама кайда байыргы; Жабысып калган канатты ж аза алмады, кудай урды. Баскалардай, Карасакал кауштенген катарда, 145 Жалманымен терт жынга буйры к 6epai сапарга, Жарлык erri кайыра ушуына апанга. Карсылыксыз 6opi де беленге э л п жол алган, 148 1лмектерш созган болды сорлыларга омалган. Ал eKeyi оган де й ш ертенген д е , жогалган. Соры кайнап жатканда KerriK б1здер олардан. 151 ЖИЫРМА YUIIHUII ЖЫР I 4 Нокерс1з ynci3 е к еу ш з, жет1мс1рей берем1з, - 7 Жанга ж умбак жат жерде жадырамай келем13, Бауырлас сопылардай-ак 6ip-6ipiM i3re ерем!з. Жадына туссе жанагы жындардын дырду-шатагы, Е л ест етт ecKi ацыз тышкан м ен ен баканы, EpiKci3 еске келед! Эзоптьщ мысал-макдмы. Сол мысалга бул жагдай сонш ам а уксас, сен с ещ з, Bipi - осы , егерде eKi окига болса eri3; Екеуш е 6ip назар аударьщыз, кенсещ з. 319

Б сл гш гон сжелдсн 6ip ойды и 6ip oii - кайнары, ю Саргая санам сарылып, eciMe туст! кдйдагы, Бершмсс б е р ж коркыныш eKi е се артып. байлады. “Жсл сокласа, шоп басы кимылдамас дсмскин, о Соры кдйпаган жындарга бол ды к кой б1здер с е б е т ш , Кдлайда олар ош алып, ойлалым, б!зд| жемекип. Кдйнаган кек ширыкты катыгез, жауыз мш ездс, 16 Зулы мды к 6i3re к тей ш -ау кайрымсыз, катал. 6ip озге. Крянга шапкан тагыдай кулкынын куртып шсзде. С ез1н д 1м , ш рпж ш еш ендей тобеш н шашы т ж турды. 19 Керсм ет сумды к ой келш , токтады м, урей буктырды; Ойран болган ойы мды устазыма айтып, уктырдым; “Устазым, жасыр тсз1рек, кслед1 куып ж ы н-nepi, 22 Нсткен сумдык. ап-айкын алдымда тур турлерк К елед1 куып б 1здер дк естш ш жатыр ундсрГ. “Алдында сенщ егсрде айна болсам ак айдын, 25 С ыртыннан ropi iu jiiuii керсетсм деп балаймын, 1ш щ нен бурын сыртынды корсетута негайбш. Т уй сМ ц м ен т у й с т м токайласты , TyiiicTi, 28 BipiH-6ipi макулдап ой-санам ы з ш с п , Д см ек , дер еу 6 ip щ епам юке асуы THic-Ti. К слеа орга жеткенше кен ашылып еткелк 31 Болса ыцгайлы егерде таудын он жак бектерк О нда олар 6i3re ж етпей OKiieaepi к епкенГ . Айтып ауыз жиганша осы сезд1 кесем ш , 34 Ж алт карасам , жакын капты канатты ен ш ен кеселщ; Т утпак болы п асыгады кольща алып Keceyin. McHi дереу бастаушым бас салды кеп жалма-жан, 37 Y iiai Kopin кутыргаи жалын кушып жалмаган. Ш удан шошып оянган Анадай улын кармаган. 320

Улын алып, умтылып, ж ан ушыра самгаган, 40 К ойлепн д е кие алмай, зэре-куты калмаган, Бар xirepiH, бар ойы н улын сактауга арнаган, - Сол анадай меш алып, сырганады TiK т о м ен , 43 Алтыншы апанга карап, айкдра тастар буктеген Соргалап агып келед1 колында м ендей ж укпенен. Туткиыл eHic науам ен куалай тайгак тактайды, 46 Ди1рменнщ астында баракты соккан какпайлы, Ж ан берген icKe с у дагы асыгыс булай акпайды. Устазым мен1 колга устал, жартастан акты жулдыздай, 49 Досындай ем ес, улындай кушакгап, мойын бургызбай, Кулама кузбен куйылды денеш п таска ургазбай. Тускен1 д е сол ед1 жартастан б и ж кереген , 52 Першер де алкынып, тонген екен тобеден: Сытылдык та, кутылдык урей дейтш немеден. BeciHiui а па н — ж ы ндардын ойнагы да Hoci6i, 55 Ce6e6i кектен оларга TOHipiHHiH берген Koci6i; Ш елнуге сондыктан шамасы жок-ты, о с т . Куз жартастан том енде, боялган табыт рещ п, 58 Айналсокгап 6ip топ жур ум1тс1з д е суренд1. Сорасы агып кезш ен жылжиды зорга кур ешн. Клуни сопыларындай 6opi де узын шапанды, _ 61 Коленке басып енсещп, котертпейд1 жотанды, Ауыр жылжып пакырлар алга карай бет алды. Тысы алтынмен апталган, козд1н жауын алатын, 64 К,оргасынды астары сонш ам а ауыр согаты н, Фридрих сауыты титл жолда калатын. О, MOHriaiK жамылгы, о акырет зшбатпан! 67 Олар солга бурылды, 6i3 д е солай 6ipre атгап, Ансарымыз ауып тур сорлыларга мун жапкан. 21-1974 321

Масыл. ауыр сауытгы озер-озер м ен гер т , 70 А яндайды сорлылар ол1 курып, сенделш: Аттаган сайын б1здерге жана 6ip топ тен келш. \"1лесе журш артынан, ацгарып, косем, карарсьщ. 73 М ыналардын 6ipeyiH танып та, м ум кж , каларсын. А ты -ж енш бш ер сщ , 6ipiciH, мум кш , табарсын!” Тоскзналы к. сез1мдй таныды 6ip ey, ундедк 76 \"Аягына абай бол, керсм йщ турмеш, А стында мы нау тунекгщ асыктьщ неге inrepi? Сурауына болады менен жордем, жур 6epi”, — 79 Бурылды да квсем1м келюкендей турге енш: — Бол осымда мынаумен, козгалгайсын 6ipre epin. Т ф ш ш к к е ты рмысып. Tipi ж андай дамыл гып, 82 EKeyiHiH ж узш ен Tipi жан де п танырлык, Аттатпайды 6ipaK та тар жол менен ауыр жук. Жакындады ун -тун аз сол 6ip екеу жанагы, 85 К,иыгымен K03iHin маган у зак карады; BipeyiHe 6ipeyi сурак. койды шамалы: “С езд ер ш е карасан. Tipi м е д е п кзласы н, 88 Gai ме деп ойласан, олдерш е кзрашы. Сауыттарын кдлайша котерш жур адасып? Шерл1 еюжузд1лер ортасы нда турганда, 91 Жауап катшы суракка, сез!ктенбе, урланба, Тосканалы к, KiMciH с ен , калай ж ур сщ бул манда?” “Тунык. А р н о ж агасында, тугам улы калада, 94 О скем с он да, —дед1м м ен, — OMip кеш кем жагада, К еск ш -к ей ш м сол калпы, Tipi ж ан д е п багала. Бул не кайгы, сендерд1 нурландырып ажары, 97 Жауыздыкпен жармасып, удетед! жазаны; Айтшы, ездерщ юмсш дер, uiepni аймактын мазагы?” 322

“Коргасыннан салмакты сэры шапан —сениш з, 100 Суйрете алмай сыкырлап, суй еп ш з, т е т ш з. Сонш а сумды к салмагы, саркылуда эл1м1з. Болоньяда туган гауденталар 6i3 едж , 103 Каталано, Л одеринго, ешп, мш е, 6i3 — ел ж , Журтын калап, 6ip кезде жагдайларын тузедж . EciHe алсан, бш ер сщ тыныштыктын курбанын: 106 Б1зге сен1н халкынныц кандай курмет кылганын, 109 Гардингода oai кун с езт ер сщ турганын”. “1стерщ м ен, туы стар...” д е д 1м даты ойлангам. Баска елжте жанарым, соныменен айналгам: Корд1м ш анда 6ipeyai уш казыкка байланган. MeHi Kepin калтырап, зоре-куты н ушырып, 112 Сакал баскан бет-аузын, KypciHeai кысылып; Каталан туыс ун катты, азап-сор дан ушынып. “K epin турсы н мына 6ip уш казыкка керш ген 115 Е ю ж узд1 кауымга акылшы бо п керш ген , Ж ойм ак болтан 6ip кезде Х ристосты е м ф д ен . Келдененнен сокпакты тыр жаланаш жастанган, 118 9p6ip еткен кунакар кеудесшен басканда, 0 л 1ктерд1 тартатын таразы бо п тасталган. Кдсында кайын атасы, тагдыры естен тандырган, 121 Тартуга тозан татдырдан - кунакар болтан барлы к ж ан, Еврейдщ халкына кырсык урык калдырган\". Кол-аягын TOHipi Kepin тастап корлатан, 124 М онп-баки кугындагы ку мандайга сорлаган. 127 Виргилидщ калай гажап караганын болжагам. Кдрады да ол , э л п 6ip туы сканнан е тш д т “Осы жерден он жакка керсетсеш з етуда, К ерсетсен1з болтаны , ойлап турмы з кету/ц. 323

М умKin бол са. айтсацы з, калмас е д ж сапарлан, 130 С алмас ед1к елекке 6i3fli э к ет дел апаннан, 133 С айтандарды е л п 6ip кара перните атангап”. 136 139 “Осы ж ерде, жакы нда, ж отада 6ip жол бар-ды , 142 Кдбыргалап, каскдйып, кесш отксн орларды; 145 Соган т у с т , туыстар, тартсапдар-ак болган-ды. 148 Амал канша, ол сокдак, омырылган, кулаган, Ушшиге ормелеп, orccinaep жырадан, Сайдын тубш толтырып, салындылар сулаган”. К осем унс1з басьш ш п , былай дед1 салмакты: “Д е м е к 6i3fli манагы сум сайтандар алдапты, Амал нсипк, еД рж нп албастылар сандалггы. Болонья жерш де естш талай тандандым, Жауыздыкка жындардьщ жуыкгыгын апгардым, Ж ы ндар дейт!и KOKeci eripiK пен алдаудьщ ”. Ж урш кетп устазым сел гана 6ip шамданып, С ел шытыньш кабагын, адымдады алга нык: А зап -copFa кем ш ген артта л ап, да у калып. Аяулымньщ артынан ере берд1м танданып. ЖИЫРМА ТОРПНШ1 ЖЫР Ж ы л oai д е 6ecirineH шыга алмаган шакдарда, 1 Кдуга жулдыз буйра шашын кунге жылтып жатканда, Тун теулж тщ жартысында, асыкканда ак танга, Эдегш е багып кырау ак басты кыс аганьщ, 4 Сурет сызып жататугын enipine даланын. Кддап койып кылдан бетер тым елжуаз каламын. Талш ы к етк ен ж е м -ш е б ш ж етк1зе алмай малына, 7 А ппак болтан жайылымга карайтугын шаруа. Кар жауды д е п ойлайты н да, 6ip согаты н санына; 324

Epcui-кзрсы л, кункш деп уйге е н ет ж нала гып, 10 Не icTeyre бш е алмай байгус кедей кабарып, Тыскд кайта шыгатын, м эссаган, бул жаналык! Д униенщ 6ip сэтге езгер геш н ангарып, 13 Таягын ап колына апыл-гупыл кзмданып, Шыгы epireH epicKe куалайтын малдарын. Манаты 6ip кез1нде жабыркаган, ж асыган, 16 К е з алдымда кесем1м уксап Kerri осыган, Байкал калып де м 6epai ж1гер1ме шошыган. К ерген бетте Kenipai элем еттен кулаган, 19 Баягы тау баурайында кездескендей fliH аман, Акжаркын жуз тастады маган устаз, улы адам. Ш амалап 6ip ш олып е т т , кесепатгы ылдиды, 22 С эл ойланы п, шарты келген шаруага нур куйды, Кдпсыра кеп ден ем д к кушакка алды 6ip килы. Адам бар-ты н влш ем 6epin , жумысына етеул1, 25 Тек кзна алга карайтугын ойы на алмай бетенд1. Соган усап, таска м еш лып enci3in кетердк Кетерд1 де, баска тасты белгшедк ундедк 28 “ Енд1 осыны ыргап та, козгап та, улым, б ш , —де д!, — Тап басуга болар ма екен журу ушш uirepi”. Болмас eai бул жолды сауыт к и т етпекке: ^ 31 Б1здер озер келем1з куздан кузга етбеггеп, 0 рмелейм1з жогары, ол - ж еп -ж ен ш , м ен — ептеп. Болмаганда кулама, бурынгыдан кеп темен, 34 Кесем1мд1 бш м ейм ш , м ен, cip o да , бетгемен: Баскан сайы н, imiMHeH м ен осылай д е п келем. Болгандыктан кулама Сыгыр Сацлау аумагы, 37 Ортасына апаннын енкейе кеп аунады, Опырайган уранын тас кабырга жан-жагы. 325

Б ш к тт оркдлай кос буШрдщ арасында, 40 Е н сонгы тас сутыны п, суйеу тапкан асуда: 1л1КТ1К-ау озсрде куламаныц басына. 9 p i карай журуге шщц м сш ц келм едд 43 Д ем жетпед1 окпеме, жуйксм е р к бермедп Эзср шыгып отырдым, кажыгандык мендедп \"Емжарлыкгы ж о й , —дсд1 кесем сол 6ip калыпта, - 46 Жатып алсан жантайы п, жайлы оры нда, мамыкта, Ж ете алмассы н 1здеген ж ерщ е де. дацкка. Кдра басын куйптегеи сэнкумар да, жанкумар, 49 Жатып iiuep жалкаулар бойын онай алдырар - Ж елге ту п н , суга i3 сондары нда кдлдырар. Тур орньщнан! Ж еадр м е, енжарлыкка куныкпа, 52 Р ухын алмас камал ж ок, ж ады нда уста, умытпа, Т ек с е н б е се болтаны , сонуге оны жуытпа! Алды мы зда эл1 узак баспалдактар кез келер, 55 Кетуге одаи какын жок, кеткенменен езгелер, Ceprir, серпигг жанынды, секем алма, сезге кел!” Y uibin турдым сез1Н ecTin куат берген акыннын, 58 Д ел-сал болтан бойымды жннаган боп жатырмын. Сыр алдырмай жауап каттым: “ К етпк, сергек, батылмын!\" Жолга шыкгык кулама куз, жарыкшак тас боктермен, 61 Опырылган жартастардын сыныгымен кептелген, Элдекайда киынырак бугаи дейш п откедцен. Кдлжырауды жасырмак боп сейлей бердш , с е з де емес, 64 Жаклардан 6ip ун естицд, кершбеш кезге елее, С оз дейтш 6ip с е з де емес, коршбеШи козге де еш. Садактайын ш лген, шыкканы ммен Konipre, 67 Тусш бед1м не с озге, тусшбед1м не тшге: 0 л ri 6ip ун аулактап боска оуре етудс. 326

Енкешп ем шынырауга кезд1 кадап, ж упне, 70 Кдп-карангы тунгиыкгын жетер ем ес тубiне; “К,олдан ен д 1 6ip айда, — д е д 1м устазга у н т е , — Жетеййс те дуалга, ж и еп н де турайык.: 73 Магынасын тусш бей , кур тындаймын — бул гайып, Уньчсем де керм ейм ш , 6ip амалын кылайык”. “Болсын солай ендеш е, — сурагьща жауабым, 76 Орындалсын осы лай, орынды екен талабын; 79 1л есе бер ундем ей, cen i сонга салам ы н”. Жайлап е н д к 6ip ж ерге, твмен т у е п к к е т р д е н , Сепзшпп апанмен киюласып, беюнген, К ер дш букш ураны, жардьщ басып шет1мен. Ж ентектелген керемет жьшан корд1м ш ннен, 82 Элеметгер вртурл1 ж ан шошырлык. TyciHeH, Элi кунге еске алсам, каным катып, кусшем. Амфисбена, кенхр, фарей жумырткалап, тукымдап, 85 Зымиян Якул зоИар шашып ж атканымен жыпырлап, Ливия кум-шагылы мына аймакта утылмак, Мундагыдан коп те емес, жауыз да емес муншама, 88 Эфиоптьщ барлык жер1 кол астында турса да, Барлык суы Чермнщ осында кеп тунса да. Кужынатан сумдыктар коршап алгаН жан-ж акты , 91 Аласурган жаланаш, сорлы жандар зарлапты ;' Жансаугалар бурыш та, киел1 тас та калмапты. Колдарды артка кайырып, буындыра илейда, 94 Куйрыгымен, басымен шанышкылап туйрейдп Кеуделерде жыландар шыгыршыктай билейдк Кенет аждаЬа ангарып, корнеу турган адамды, 97 Батырайын дегендей байы здаган кдранды. Ондерше бейбактын найзадайын кадалды. 327

Т с з д т оны й сонш ам а, калай десем долелдь.. юо Лап erri де, кул болды , тек кул кдлды, тон олд1, Сулай келш кулады, кейш гайып еуел л . Куйрей келш сулаган с о 6 ip гажап шагында, ЮЗ Крламта кул булкщ деп кайтадан ж ан алуда, О , ксремет! Tipiaai ол адам болы п тагында. Бул белгип тек кана улы гуламаларга: 106 Бес жуз жаска жеткенде уя курап алар да, Олетугын Ф еникс кешнге мура боларга. Тагамы ш оп, аузына шырын емес куйганы, 109 Жанталаста коз жасы атау болып кинады, OcinniKTi табигат кебш етш сыйлады. Ауру билеп акылын, кулап тускен алайтым, 112 Д ул ей куш ке т у с ж б ей , тангажайып карайтын: Буып кеткен сумдыкты бульщгырга балайтын. Кдрайтугын жан-жакха, орынынан турегелт, 115 А пат, ауыр азаптан алангасар турге CHin, Курсшетш тою рекке аянышты ун 6epin. С ондай ед1 кунакар, оры ны нан туртан-ды , 118 П э р у э р д й ср TonipiM-ай, аям айды -ау 6ip жанды! Э дш ж аза жайратар ел е м е тп к кылганды! - Юм efli бул? - устазым сурады одан коргенде, 121 Тосканадан ад1м м ен , к еп болтан жок, келгенге. Мына жаткан апанда азапталган шсрменде. Адам ем е с, хайуанш а кун Kopyni ж ен кергем, 124 Таты есек. расында, Вании Фуччи - сенделген; Урынын нагыз уясы Пистоядан келгем мен”. Устазга айттым: \"Сэл сабыр, аялдасын, сура одан, 127 Нел1ктен бул урата кеп, урынды екен, сулаган. Кдйтпас нагыз канцыбалак. кайсар ед1 бул адам”. 328

EcTwi д е , жауапкз даярланды жазалы, 130 Маган ауды eni-Tyci, e ci, конин, назары. М аскара icTeH талактай боп кызарып тур ажары. \"Ауыр rani жаныма, —дед1 ол жиып куш -дем ш , — 133 Кездер1мде сорлаган дэл успм нен тускенщ , 0 лсрде де муншалык, ауыр куйге туспед1м. Орындайын ойыннын бшмек болып турганын, 136 Коймасынан ипркеудщ аспаптарыи урладым, Сондыктан да апанда азап тартып тур жаным. Жазыкты боп танылды баска 6ipey халыкка; 139 Куанбагын алайда, кездесп деп тамукта, Куанбагын, егерде шыта калсан жарыкка. К улагин тос кабырыма, айрандарын 1рид1, 142 Пистояда алды менен кара куш тер цпридг. Ф ьоренца жанарады, кун кешед1 6ip ип. Марс буы Магаранын жазытынан келедк 145 Кара тунекке асылады, кара булттар тенедн Пиценанын даласына кулайды да, еледь Басталалы канды кек, катал кыргын ланды , 148 0 з ерюмен алайда ол сыпырады туманды, Актын op6ip адамы куйреп, татзым кылар-ды. Естщ1н б е , озег1н ертенетш ш ыгар-ды” . 151 ЖИЫРМА БЕСН1Ш1 ЖЬ1Р 1 4 Сермейд1 кеп кос колын, догара сап пышырды, К ос колдагы кос барм ак кос саусакка кысылды: “ EKeyin де же, TOnipiM!” — деп ш унтитып усынды. Mine, содан жыландарга досты кпенен карадым: Bipcyi кеп жалма-жан жазыктыны орады, “У н п ш oiuip!” - дегендей буындырды тамап>ш. 329

К дп-аягын матаган кордйм ж оне басканы, Ш мрмауыктай ш имайлап катгы шандып тастады, Э й п болды пакырдын эл-дермеш кашканы. Ортен, ертен, Пистоя, кулщ ушып сен мейлщ! 10 Бул ом1рдс туруга кереп ж ок сендейдщ! Арнасынан астыц сен арамзалык денгейдщ! Финала кергем 6ip eyain ш ьщ нан кулап ел renin: 13 Tonipre бармак корсеткен тозакыны кермед1м. Будан еткен бузыкка бул тозакга сенбед1м. OiiiTi y n i кыц д е м е й , кияметке бас урды: 16 Жытты бейбак. ж е л т артынан кентавр да ашулы, Шокытып кеп айгайлады: “Б еспеш ш жасырды?” Сауырынан oplnin, салалаган шоктыгын, 19 Кунокардын устш де жыландарда ж ок тыным, М уншама коп жыландар Мареммада жоктугын. Ж елк есш ен MiHinTi отты канат айдайар, 22 Сокгыкканныц бэрш де жойып, сорын кайнатар, Кездескен/и жандырып, табан асты жайратар. “А вен ти н н щ шаткалында ажал кусып, eaipreH, 25 Талайларга ол1м э к еп , талай кандар тогшген, К днды балак канцлер К ак кой мы нау KopiHren. КдЬар, кушш урлыкка касакана арнаган, 28 Кдсындагы табынды борлеген де карлаган, Кдндастардан сондыктан айырылган, корлаган. Тыйым салган Геркулес эдетш е куныккан, 31 Ж уз соккаи да ш окпарм ен дщ келеткен, курыткан; Бул ботш агар OMipiH о н с окканда-ак умыткдн\". Бул керемет туралы 6i3 сейлесш жатканда. 34 Ж иналы пты уш аруак то м ен жакта, шаткалда; KepyiMi3 негайбш б!з оларды нак барлап; 330

“Ю мсшдер ей?” — деген 6ip тем ен жактан YH ecr in , 37 Э ц п м е т жалма-жан аяктадык, тугестис. Келгендерге телм!рш , у н сЬ кдрап cipecTiK. Бйшейтш ем дозактыц мына турган жандарын, 40 Bipi олардын алайда сурак 6epin калганы. Булар ю мдер екенш сон да о зер андадым... “Апырау, бул жартаска Чанфа неге келмеген?” 43 К есем н щ де бул унд1 тындаганын ж ен керем: Алаканымды аузыма такай койдым келденен. Ражап емес, окушым, айтканыма сенбесен. 46 Салгырт карап, е з щ 61л, сананды сол белм есен: Айтпас eaiM, гажапты е з кез1ммен керм есем . Кдраганым сол едй алты аяк жылан атылды, 49 Кушакка алды капсырып, кулшына 6ip пакырды: Сыга Tycin, сорлыны кушагында катырды. Аяктары ортангы кос буй1рш жайлады, 52 Алдынгысы бейбактьщ иыктарында ойнады. Кушырлана аруактьщ ею жагын шайнады. Арткы аяктар ш ецгелдеп, жармасты е ю саны нан, 55 Найза куйрык сумандап жупрд1 де шабынан, Ирелендеп буралып, жотасында кагынган. Ойлайтугын Typi ж ок тагы - тажал обал-ды , 58 Белек тен м ен Kipirin, ш егенделе оралды: Нон терекп шырмауык буйтпеген, cipo, болар-ды. Жабыскак, ыстык сагыздай ею дене жармасты, 61 Кррытыла бастады егйн ж ойы п алгашкы, Баска бояуга айналы п, баска ренм ен алмасты. Жангандайын лапылдап, кагаздын 6ip парагы; 64 Жалынменен жан-жакка коп-коныр туе тарады. Кара да ем ес, ак та ем ес, баска болы п барады. 331

\"Эттсген-ай, Аньел, не керж дк тетелес? 57 Кдрашы оз1н е зщ е , жалгыз да ем ес, eici ем ес” . Айгайлады осылай, карап турып exi елее. Адам менен ж эндйстщ 6ipey болды кос басы , 70 Аллымызда турды айкын exi беттщ коспасы: Байыргы туе жогалды, о , тош рдщ тоспасы! Коллары да терт бутак — торт багытка сермелер; 73 Сандары мен аяхтар, харын менен ксуделер — Кубыжыкхз айналды хермеген бурын пенделер. Bip i6L;iic; еш тене бастапкыдан кзлмады. 76 Сумдык бейне жылжьшы жайлап хана баргалы, E xi д е н е — 6ip сайтан сапарларьш жалгады. М и кайнатпай ыстыкта, жаньш турган тутанып, 79 Зыр кагатын xecepTxi ауыстырып бутаны, Н айзагайдай жалт eTin, жолды xecin , зытады. Д ол осы лай, карасур 6ip жыланш ык зэЬарлы. 82 Калган манаты е хеудщ карынына такалды, Сумандаты п сум тонн 6ipeyiHe апарды. Апарды да, олпнщ к ш д т н е кадады, 85 Зулым icin тындырып, аунап т у с т барады, Аягы на кулады enTi зол1м жанагы. Жазымданган бейшара, сейлей алмай эл узд!, 88 Eci х е т т е сш еп , те х а шалы ауызды: Безгеп устап байгусты TiTipxeHreH Topi3fli. Жылан оган карайды, ол жыланга карайды, 91 Анадан — у, мынанын аузынан тупн борайды, Тут1н к е л т зулым мен жесурынга тарайды. Лукан айткан: Сабелд1, Насиди;н сорлаган: 94 Мыналарды мен айтсам, байбалам салмас ол маган. TyciHce болды теркш ш тупк! ойымнын болжаган. 332

Овидий де жырлаган-ды Аретуза, Кадмды; 97 Bipi булаккз айналып, жылан бо п 6ipi кагынды; Не етсе де epici гой, ренжтгпен жанымды. Ею ж он д ж осылай 6ip-6ipiMen бетп е-бет, 100 Bip-6ipinin алмасып к11iм iм киш кетпеген: Ауыстырган денесш элдекандай сеппенен. Ал мыналар 6ip мезгш де езгеруд1 шак, кердк 103 Жыланшык, кеп куйрытын eKi ашапап как, болдь Адам ею аягын жабыстырып жатты ендь К,ос аяк 6ipre Kipirin, айналды 6ip-aK аякка, 106 BipiKKCH д е , KipiiaceH i3iH, ж т н жояд та, Уксай койды жуп-жумыр, жып-жылмагай таякка. Куйрык 6irri адамга, аяк 6iiri жыланга, 109 Ж ылаиныц Tepici адамда, адам ньщ Tepici жыланда, Жылан - адам тур мунда, адам — жылан тур онда. Ж ыланнын K03i бозарды , адамньщ K03i кызарды, 112 Ж ыланнын 0Hi нур алды, адамньщ ©Hi м уз алды. Адамньщ колы кыскарды, жыланнын бауыры узарды. Ж ыланнын аша куйрыгы ж иы рылып, ж ай кзлды, 115 Корсетпейтш еркект1н анаусына... айналды; Иемдещн бэтшагар ею б|рдей сайманды... Екеуш де кок тутш коленкелеп, камауда, 118 Ж ана 6ip т у е й жамылып, жана 6ip рен караула; Адамньщ басы —жыланда, жыланнын басы —адамда. Жылан болтан кулады, адам болтан т ж турды, 121 Арам коздер алайда ауыспапты, уктырды; Bip-6ipiHe, о , гажап, бет-элпетж жуктырды. Жылан niuiiH кубы жык адамзатка ж ат он д 1, 124 С эл -пол тана ысылып, самайына экелд>, К,улактьщ да улесш уз1п-жулкып onepfli. 333

К ей ж карай ысырылмай, кесектелш калганы — 127 Мурын болып котерш п оймышталып жан-жагы, 130 Баска errepiH басы артык, ею epiHre арнады. 133 136 Адам-жылан тумсыгын созды шанда керинп, 139 К,ос кулагы ш унайып, э зе р -э зе р керш ш , 142 К,улагындай улуды ц батып Kerri коминп. 145 148 Каксауык. tui 6ip к е зп как ортадан rlnii-wi, 151 Тшщш де, кыскарды. кыскарды да булшдк Кдптап турган кок TyriH жогалганы бйпнди Адам-жылан жоргалап, ирелендеп, ысылдап, Алыстады аулакка, кум тастарда тысырлап. Ж ылан-адам артынан туюреэд пышындап. К,убыжыкка айналган былай д е д 1 кор неме: “Бар сумдыктын барлыгын маган гана бермеген, Маган уксап Буозо жоргаласын жерменен”. Алмастырып тондер1н жыланы мен адамы, Айырбастапды осылай жетшпи ура гажабы: Элде м енщ каламым, мумюн, баска жазады. Туманданып коз алдым, коргенменен rypaepin, Олар жасырынганш а П>'ччоны аксак, бшмед1м, Айдалада рухым адаскандай жур мен1н. Баурайында жартастыц мана басын кураган, С ол уш еудщ i111iнде — баска екеу! кулаган, — С одан 6epi осы нау аксак Пуччо дш аман. Ж ылан-адамды еске алып Гавилле де жылаган. ЖИЫРМЛ АЛТЫНШЫ ЖЫР 1 Тагдырьща токаппар, Ф Ь оренца, ecip, аласур! Теш зде де, жерде де канатынды кагасын, Оз1нен де тамуктын 03 дацкынды табасын! 334

Кездеспрш бес жерден уры-кары жиылган, 4 Отандастарым уш ж уялгам да, киылгам, 7 Улес кдлар саган да м енщ алган “сыйы мнан”. 10 13 Ертен ерте аки кат туЫм1зге е н се егер, 16 Жакын кундер 6ip inae жаны н c e 3in , тенсел ер - 19 Баскдлардан куныгып, Прато да керсе егер. 22 25 Боладыдан болганнын 03i жаксы оманда. 28 Болса тездеп болса екен, бордай тозган заманда! 31 Кундер зулап вткен сайы н куш к салм ай адамга. Эллндеп текшемен кетерщщ cepiriM, Ерд1М мен де соцынан, сонда менщ epiriM, Бой алдырып, басылып, эл1м м енен ж е л т ы . Жалгызаяк сокпакпен тарта бердж ор карай, Жакпар тастар, жол-жота оуреге салганы-ай! Аяк сорлы баспайды exi колды жалдамай. Азаптандым сонда мен, о л м курып, шатылды, Элi кунге ойласам, умытамын атымды; Сондыктан да жургеш м ауыздыктап акылды. Сондыктан да акылды арам жолга бастаман, Адалдыктан алганды адастырып тастаман, Арамдыккд итерсе, жарты кздам баспагам. Улы 6eciH шагында уйы п турган мамырдын, Дем алуга кеткенде жер-элемге бауыр Кун, Отыратын кейбйреу 6ip тобеде дамыл гып. Шыр айналып пнркейлер, шыбын карасы узш ген, Керетугын жазыктан заузаларды пзш ген, Жылтылдап жапатармагай шырын алган жуз1мнен. Соган уксас жылтылдап, алдымызга такалды, Ек1 жак та жалтылдап, бш тедейш о т алды; К ор дж б ц д ер осылай ceri3iHmi апанды. 335

Отты куйм е, тулпарлар к о тер ш н аспанга, 34 Отыргызып отка орап, Илияны алып кашканда, А ю лар KeriH оперген артынан к озш ашканда. Жалынды тана орт шашкан, олгенде озер андаган, 37 Отты куйме артынан кадала карап, барлатан. Ж алын жалды тулпарлар аспанда бултка самтаган. К ом еш нде апанньщ осылай от козталтан; 40 Ж атканы м ен кор ш бей к о м ес к ш к кезд1 алтан, Ж асы ры нган ор отга 6ip кунэкар боздатан. Кдрап турмын снкейш , бш к, тайгак когпрден, 43 Ж аклар тастын жармасып, устамасам шетш мен. Кулар е д 1м кулдилап, е ш ю м а з -а к бет1мм ен. Д ед! сон да косем1м, сезш м енщ кулкымды: 46 “ М ы нау отты н imiHfle, лаулап ж анган мы н турль 49 B ip-6ip pyx е р т е н ш , м о н гш к к е куртулы”. \"Оны c e 3in , устазы м , о з ш н щ де тур жаны м, Оган м енщ оз!м нщ к езш жетш , тынтамын. М ынау ед1 сондыктан сурайын деп турганым. Сонау отта ш жатыр, тым шалтайдан керш ген, 52 У ш и л д е н ш уш жаты е ю аш ага б о л 1н ген, Сонау жерде П олиник туысымен кемшген?” \"Тозак тарткан ондаты Улисс пенен Диомед, 55 Ж азм ы ш кз ici ж акпаган, e x ey i 6ip уялы ед, Е к еуш 6ip алтан той eiifli м ш е киямет. Жазаланган осынау жапа шеккен оттарда, 58 Кара шацырак icnerrec римдйс зоу-заттарга, Кдбыргасын каланын кдйыра ашкан аттар да. Ахиллды жокгап Тамукга аядай куыс шйнде, 61 Аруак Дейдамия да азап. мунга тусуде. \"Сый алтан жандар - осылар, Палладий батыр у ш н де”. 336

“Ж алынамын жуз рет, жубатушы м еш устазым, 64 Ж алынамын керуге, туйшуге де кустамын; Мынау оттын тшге кеп сейлер сетш устагын. Баскаларды аралап, 6i3re назар белгенш е, 67 У стазы м м е н щ , куте т ур м уй 1з д 1ж а л ы н к ел ге н ш е , Кдрашы маган, кзмыгып, елгел1 турмын кергенш е\". “0TiHimin, — дед! ол, маган т е жалгаса, — 70 Жол табады журекке орындатуга эркдшан; Tuiirw i 6ipaK 6ip сотке т1сщ менен карм асан. Мен сурайын олардан толкы ткан ceHi ж айттарды, 73 TyciHin турмын: сурасан, саган жауап кайтпауы. Гректердей мелш ш п, мумкш , 6ip соз айтпауы ”. Bi3 турган жартас астында от жакындап улгайды, 76 Орыны да, coTi д е тускен та к т а ынгайлы, Мынадай деген устаздын сурагын зердем тындайды: “Ей, агайын; ей, отгар кос айрьтган жалыны! 79 Курметтегем ом1рде, курметгегем, аныгы. Аз ба, коп пе курметгеп, арткдн к е н т нанымы. Алмагайып адасып, опат болган 6ipeyiH, 82 Аскактата жырлагам, сендерд1 м ен 6LneMin, С ендер маган керш уге м1н д етп с1н — т ш еп м ”. Шубатыла назданып, ертедеп от келденен, 85 Д эу мушзш шайкады секем алып ол неден; - OcTymi efli кумдагы орт ыгыр болган ж елм енен. Ушар басын шалкытты, олай-булай булгатып, 88 Элде сейлеп тур ма екен, хабар 6epin тындатып, 91 Былай дед1 б1здерге отты жалын ун катып: “Гаэтаныц касында MeHi 6ip жыл жасырган, Э ней к е л т бул манга eci кете б а с урган, Цирцеядан осында ажыраскам, тасынгам. 22-1974 337

Улга деген н э зж 6ip i3ruiiicri жойгамын. 94 Эке алдында касиегп кзймыгуды койгамын, 97 Ж арым калып ж айы на, мулле баска ойладым. B op-6apici: адам ны н жаксы, жам ан жолдары, Ш ел1мш м ен щ басуга 6ipi тостам болмады. Ш арласам деген галамды басыма 6ip ой орнады. Талайдан берп жан досы м - сеш мш шагын кемемен, 100 Айдынына тещ здщ батылым барып, жонегем, Алган бетген тайдырар болмады 6ip жан бегеген. Орта тещ з жагалауын, Морокконы корген ем, 103 Испания, Сардиния елкелерже енген ем, BipiH дагы калдырмай, аралдарга тонген ем. Гсркулестщ 03i койган шекараны коргенде, 106 И т аркасы кияндагы 6ip бугазга келгенде, Ерте дунис ерлср! едис осы манга келгенде. Севилья он жакта, калып койды кейптде, 109 Сетта калган сол жакта, дэл осыдан кешн де, Гсркулестщ м сж есш туткандаймыз зе й 1нге. О, бауырлар, - деген ешм, - кел1п шыккан батыстан, 112 Сендерге айтам, cepiicrepiM сан азапка катыскан! А з OMipae ойланындар, еш нэрсе онбес жатыстан. Кеуденде арман турган шакта, гумырыннын калганын, 115 Иес1з дуние жаналыгьш угынуга арнагын, Мьша кундей Kepin калгын бул вш рш ц жалганын! Ойла ю м нщ улысьщ, кандай жерден таралдын: 118 Туган ж оксы н татуга Heci6eciH тагы аннын, EpaiK yuiiH. енбек ушш, бшЫ ушш жаралдын\". М ен щ c o 3iM жолдастарды сонш ам а отю р туйрел!, 121 Д ер еу 6opi алга умтылып, 0зд1-озш суйред1. М ен 1н С0з 1м с е р к т е р д щ epiicrepiH бил ед1. 338

Атар танга артын тосы п, кеме сон да заулады, 124 Канат болып ескектер де еарте кеп самгады, 127 Жуйтки жузш б в д щ кеме солга карай аунады. 130 133 Тунге карай маган 6ip баска олем керш дц 136 Баска дуние тунерш , тебем1зден тенулц 139 Багытымыз оуелп теш збенен кемулг 142 Бастаганнан бер карай бул катерл1 сапарды, Бес рет ай теменде жарык erri жапанды. Бес рет кун е з сэул есш уясына апарды. Курещтш алыстан турды алып тау келденен, Кен иыкгы кеудеа кен жапанда келбеген, Будан еткен алыпты гумырымда кермегем. Шаттыгымыз шарт сынып, алапатка ауысты, Ж ана аймакган жын-дауыл дер еу 6i3re жабысты. Кемем1зд1 аударып, ак толкынга ала ушты. Алай-тулей уш рет nipiMre аунатты, Т е р п и т ! рет тагы да туралатып, жалга атты, Батты кеме, тэщ р ш щ 03i осылай арнапты. Т еп е биццк, кылгытып, тен1з 6i3fli жалмапты. ЖИЫРМА ЖЕТ1НШ1 ЖЫР Кдйырымды акын босаткан, yni еш кен жалын жанып тур, 1 Кияметгеп вм!рш шалкымай, евнбей багып кур, Жанбай кайда барады, жан-жагында тамук тур. Сонында оны н лаулаган баскадай 6ip о т жанды, 4 Магынасыз м щ прлеп, жалактап Tuii ш окганды. Сумандаган сурына назарымыз токталды. Сицилия азбанындай ойлап тапкан 6ip шебер, 7 Ыныранган эуел! кунэкар, ш ебер MiHce егер; 03iHe де сол керек, опасы здар думш елер. 339

Куйы лса д а кур мы стан сол 6ip е п з eTipiK, ю Макулыктай киналып, кужренетш лешрш, Iu iiw ieri адам ны н дауы сы мен eKipin. Сол гор1здес жол таппай арасынан жалыннын, 13 Ажыратып болмайтын айгай-сурен дабырдын, Б ер ек еаз с е з ушты гуш н дей дауылдын. Акырында дыбьте кеп жеткенде оттын типне, 16 Тура кдлды калтырап, кызыл алау булле; С онда барып угынып, кулак астым унше: - “ Бара гой, канды кумарым! - деген жатшы юм деймш? 19 Ломбардша сейлед1 ол, болсан даты юм мейлщ, Ей, адамзат, тындашы, саган карап ундеймш! Ж алы намы н, Kemirin, м ум кш , олде калдым ба, 22 Жалынамын сол токта, сорлагандар бар мунда: Kyrin турмы н, карашы , куйЙ1-ж аны п алдында! CyiiiKTi олке л аты нм ен кош тасы псы н, ксл1пс1н, 25 Сокыр-мылкау сор корге en ai гана enincin. Кум ом yuriH куйзелген мексн1мд1 Kopincin. Тыныш тык па Романья, олде жур ме от алып? 28 Арасында У рбино, алып таулы жотанын. С усы н im in Т и бр деи жаты р Mciiiii Отаным\". Т ы ндап гурдым купы га, ойы м ойр ан, ж ан-ж акта. 31 Ш ынтагымнан косемгм туртп де 6ip салмакгап. Д ел i маган: \"Жауан бер латындык бул аруакка\". Тамагымды кытыктап, даяр турган жауабым, 34 Б1рден бастап соз1мд1: “ Ей. рух! - д е п карадым, - Таста;1ы псы н зы нданга, тап болыпты кара кун. Сен in Романьяц тып-тыныш, б е й б л кундерде, 37 О збы рларды н ж ур еп н д е согы ссы з, cip o , журген бе?! BipaK кдз1р сол кыргын ж о к сиякты ip reiw e. 340

Равенна - б ез кзлпы, сол е н д т болганы - 40 Полентанын самурыгы оган келш орнады, Червьяга дей ш ол канат жайы п, комдады. Bip кездеп 6epiK камал узак-узак коргантан, 43 Т е бе-тебе французды н ел1ктер1 ж о н болтан, Бул кундер1 жасыл табан е зп сш д е корланган. Ж ойы п М онтаньяны, 1ле тауып iciHeH, 46 Барбос Веруккьо мен Kymiri оны н куипген - Сол суй ек и oai кунге кем1руде TiciMeii. Бекем tip ex —Ламоне, Сантерноны н жагасын, 49 Жаныштауда ак гербш арыстаннын баласы, Bip жылда exi ауыстырып дос-жараны н, шамасы. Э л п 6ip татдыр, Савьо е зеш келш куйылган, 52 Тау мен дала ортасында шыта алмай жатыр киы ннан; Epxiwux пен кулдыктын ортасында киылган. Ал 03iH xiMciH, етш ем , атыннан жарыл, теп н де; 55 1ркиш ей жауап катгым той сурагыца с ен щ д е , - 0 м 1рде ж урсш eciM in сакталып у за х коц|лдс!” Эуел1 о т сол тана ьщыранып, туледх 58 Ушкш ушын озерге калтырата урлед1, Отпен 6ipre калтырап, отган 6ipey ундедк “Кдйта корер жарыкты карсы алдымда 6ip кеуде, 61 Кулак асып сез1ме туртандыгын бш генде, Кдлтырамас ед1 гой оты м м енщ 6ip дем де. Акыреттен оралар жол ж ок 6i3re, т е п , ещ ц, 64 Еснмегем тозактан кайтып келд! дегещи, Маскарадан сескенбей, жауап берем мен ендт Кордильера белбеуше ауыстырып семсердк 67 Рахат таптым, кетерд1м д е п ойлады м енсемдн Опат болтан арманымды, о , дарига, хорее ендй 341

Кунога меш батырды ж эне де сол дш басы, 70 (Bip жаксылык. кермепр, дш басы емес. жын басы), Сол туралы айтпаклы н, к енш койып тыцдашы. Анамнын берген ак сыйын аркалап erri ку мавдай, 73 Кулазы п етк ен кулыкден кургыр со 6ip жылдарды-ай, Арыстан емес, тулкщей кун кеипппш жылмандай. Бурылысын, букпе жол купиясын бш гемш, 76 Алуан сырлы кулык-сумдык ажыратып турлерш; Бажабымды бул жалганнын кулагына шгемш. Акикатты ангарып, айылын жияр дана адам, 79 Жортуылын догарып, жол алар белек жанадан; Ш еп м е ж етш шарыкгау, тусйнп мен де карагам. К,ызгылык'гын ем м е с ш кешкем1н д е , ш к ем ш , 82 Б арж да гы умытып, тэу б еге келш тускемга, Сорлы мы н гой, сорлымын! Соракы куно icteaiM !” . Ж ана келген жагымпаздар кожайыны алгашкы, 85 Л атеран туб ш д е п KepmiciM en жауласты, Христиан кауымына кдрсы шапты албасты. Булар емес, сарациндер —Акраны алгандар, 88 Булар ем ес, иудалар — кызылкулак тарландар, М усы лм анны н ж ерлср1не сауда ж асап баргандар. «.yflipen i дорежес1н кудай жолына арнаган, 91 Барлыгын да талак erri, корыкпады кар-надан. MeHiH дагы бойы мдагы бар теубамды арбаган. Константин патшадай алапеспен ауыргаи, 94 Сильвестрд1 шакырттырган Сираттид1н тауынан, MeHi д е папа шакыртгы; маган гана табынган, П аи - тэкаппар аптыгын жубатпакшы болыпты, 97 М ае адамдай езеуреп, етшд1 де, торыкты, Не айтуга бш м едш , сезге мен1 тогытгы. 342

“Крркпа, —дед1 ол маган, — сен кунэга батпайсын, 100 Жоюга Пенестриноны кенес бер маган нактай, шын, Осыньщмен е зщ н щ бар кунэнш акгайсын. Ашып, жауып ужмакты орюмге орын арнагам, 106 М енен бурын болганнын батьшы оган бармаган, Е й б1рдей к и г т долга бекер алмагам\". Осынша мык.ты дап елдщ TyciHe койдым м ош не, 109 С ейлемеуге болмады , ж!бермед1 opire, “Эке, —дед1м оган мен, — ез колында 6opi де. Эм1р1нмен ютелген жуып турсьщ кунэмдц 112 1с1ннен де уе д ен узак OMip курар-ды, Кдсиетп тагында шаттыкта эм се турар-ды”. Ф ранциск ушып ж еткен -дц аттанарда ажалга, 115 Жарыса келд1, амал не, кара сайтам, тажал да: “Бул менЫ , - де;ц ол, — жолама бул адамга. Барар шагы таянган кулдарымнын касына; 118 Жауыздык кенес бергел1 бул жагымпаз басына, Кдлт ж1бермей кылыгын, жармаскамын шашына. ©кшбей турып эуелц жазмыш кешпес ондайды, 121 Кумарта турып кунэга, экш уге болмайды: TeHipi ондай niidpre айы п-кесел жолдайды. Тусппк, туйсйс ерерш бш медщ бе менен де?\" 124 Жаппар ием, шошыдым ол осылай Дегенде, Сурады да ол жармасты, калтырады ден ем де. Алдымдагы М иноскд дереу Meiii ж етю здц 127 Куйрыгымен арканы сеп з орап, ети здй Ж аза Kecin, аш умен зоЬар уын текю здь “Жансын тозак отына, жазыгы мол жан екен!\" 130 От кейлектщ iuiinae козгаламын, зар етем, К е зщ K epin турсьщ гой, азап ш е л л ол! етем\". 343

Э н п м ес ш тамамдап, тайды отты багана, 133 Бара жаггы оранып азап пенен налага, 136 Шанышты оггы мушз1 лаулап жанып далада. 139 0 pi кдрай кыркамен тартгык б1здер табанда, Кел in ж еп тк тунерген апан жаткан аланга; Твш п турган т ебед ен катыгез бул зауалда. Жазаланбак. от-ы лан окелгендер адамга. ЖИЫРМА СЕГ131НШ1 ЖЫР Б1здер керген зы заланы, кан, жараны, c ip e , кш , 1 AiiTa алады, айта алса егер, сурагын, 4 К андай с езб е н карманса да айта алмайды, шырагым. Акыл м енен е е з 1м1здщ, аумагы тар алайда, С онш ам а зор сойкандарды сыйдыруга жарай ма? Ксз келген тш, cipo, мунда cypinep eai кзлайда. K,arepai Пулья ж ерш де кыргында, азап байкдган, 7 Малшынып канта, мертщ п, жиналтандар кайтадан. Э л дер1 курып, осылай болды д е п м ен айта алам. Трояндар жаныштап, узын сонар кыргында, 10 Ж узн'терш салыкка толед1 де п , курдымта, Акикатгы Л ивий дурыс жазып тур мунда; Роберд1н сарбазын киратам деп тырмыскан — 13 К лян-кесю кыргында араптар да кум куш кан, Bi3 байкаган сумдыктан бул да саяз 6ip мыскал. Квмшуде oni суйектер Чеперано манында, 16 Пульялыктар бул ж ерде журтын саткан залымга. С ш ейткен efli сум Алар Тальякоццо жанында. Сондагы кыргын сумдыктар еске элемет салар мун; 19 Ж уз есе артып тусед1 керемст мынау — алау мун. Тогызы ншы апаны алапат, тажал зауалдын- 344

К ак айрылган карыны 6ipey ж урд1 бегетте, 22 Астына дей ш ауыздан т ш т г т , себ еп не?! У ш рейм ес дол булай Ty6i тускен т е л е к те. К.ос т1зенщ арасында салбырап ш е к 6ip буда, 25 Отер ж ерде ж еген ас карын д е й т ж кургырга, Ж ексурын жумыр калтада мазасы з ж урек ыргуда. Кез1ме кез1 тускенде, биш ара бугып саспады , 28 Кднталап, каннан дымданган кеудесш ашып тастады. “Кейгпме м енщ караты !” - дед1 де, сезш бастады: “ К ердщ б е , м1не, М ухаммед, он-туЫ калай булшген! 31 Алдымда Эли барады, азаптан кажып, бугтген , Бас суйеп айрылып, ынырсыган, тунтген. М ундагынын OMMeci — осы нау жаткан ордагы , 34 \"Пршердщ iminae ылан тастап алдады: С ол ymiH д е к т э л 1 , сол уш ш там ук жалмады. Артымызда - аксайтан, дол дана K03i ш атынап, 37 М угедек кып б1здерд1 бастырмайды акымак, Толып жаткан тобырды семсер1мен жапырад. Кдйгылы жолдан сайтанга кайтканша 6i3 оралы п. 40 Кднды мынау жаракат тошм!зден жогалып, Калпына к ел т оуелп жазылмакшы, ол —анык. KiMciH 03iH, биисген сонш а суеты караган? 43 Элде мынау тубектен, кунокарды камаган, Ш ошы п туспей турсы н ба, 6i3fli к о р т жагадан?” “Эруак емес бул, осте, тартпаган куно кеселш; 46 Жер астынын кореш деп сокпак, сойкан меселш , Бастап мунда экел д1м , - дед1 м енщ к осем 1м , - Каттан катка апарып, Тамуктан алып отуге, 49 Макшарда мендей маркумга жазмышы жарлык етуде; Акикат — осы, мш еки, алдында с е т и бекуде”. 345

Ж уздсн аса елсстер токтай каллы жалма-жан, 52 Азаптарын умытып денелерш жалгаган, Кддала карап 6opici, суктана меш барлаган. \"Дол ьчинога айткайсы н, шыга алсан егер Тамукган, 55 К елм ейм ш лесе касыма катыгсз тагдыр тарылткан. Камдана 6epciH берш мей, кугынга салган халыктан. Комектеспей турганда новарларга кардан шыц; 58 К ерспн жинап алсын да, куш бурьш камдансын, С онда гада жауынан ж е н ш п , куйреп кдлмау шын” . Осыны айтып М ухаммед жылжьшы, inrepi атгады, 61 0м1рде калган Дольчина эрш тесш жактады. © rin жатыр елгендер тогызыншы катгагы. Bip бейбак тур тамагы так ортадан тесшген, 64 М урыны ж ок, кос кабаты косарлана кесшген, Сынар кулак, cipa да, хабарсыз-ау еш уннен. Б1рдеме деп кэнпрл еп, аялдады, токтады, 67 К емейш ашты оуел!, ynipe&ii окпаны. Деген1 мы нау пакырдын кеб1к шашып от каны: “Ей, к ун эаз, егерде турмаса алдап шш1нщ, 70 Бурыннан-ак сеш мен танитугын юс1мш, О ртасынан кергенм ш латындар icirnii. E cine сен де алып кор Пьерд1 мунда тасталган; 73 Верчеллид1ц жанынан шекарасы басталган. Тамаша 6ip жазы к бар М аркабоны жастанган. Анджолелло, Гвидодай азамазтарга сэлем де, 76 Ф аноныц жайсандарына айткднымды дэлелде; Жалгандык егер ж ок болса, к о р т к елд т олемде. Ж алгандыктын жалдама кулдары кеп ластайды, 79 Катголика манында кемеден суга тастайды, ©KKi тиран oMipi сол сумдыкка бастайды. 346

Аралыкта К ипрден М айорката д е й ш л , 82 Кдракшылар. гректер курган канды сейш и, Нептун 6ipaK кврмеген мунша зулым пейш дг Екеуш де айдайды сыгыр к е з 6ip жырынды, 85 К,ол астына ап, кожа б о п , б ил еп турган Римдк Оны мэнг1 кермеуге корпим менщ бурылды. Екеу1н д е сол зулым келюуге шакырар; 88 Шакырар да, жол бойы тунгиыкка батырар, Фокарада екёудщ енш кандай какы бар?\" “Сен туралы хабарды TipLnepre апарам, 91 Жарык корер кун болса, жаткан мынау жападан: Айтшы маган, K opuiin KiM жанары сон ген кападан?” Дегеш мде, ол досынын жак суйепн козгады, 94 К,олын койган калпында, козгады да , боздады . “М шеки ол: уш еш кен, бул евдрдщ боздагы. Кудаланган бул буйрык куд1кл куып Цезардан, 97 Ш еш ен ед1 топ жарып, капел1мде с о з алган: — Ш еипнген Судан тайы нбас, —деп уп тт еп , сазарган” О, бишара, соншама бола капты буйыгы, 100 Салбырап тур “с эн д ен ш ” , кесш ген ттлд1н киыгы. От ауызды Курион гой — ш ешещиктщ куйыны. К,олдарынын тамтыгын KGTepin Kepmi тунектен. 103 Баска 6ipey Kopinfli мугедектж жудеткен, 106 Бет-аузына кан каткан, айкзйлады журектен. “Birri жумыс, - кайтгы кек, - деп квскиткен мотелд1, Еске алгайсын, айткайсын Москаны да кзтерлй; Туган жерге ол данный апапатын окедд1”. “CeHiH кандастарына е л 1м келс1н!” — деген ем, 109 Мунына мун жамылып, сендел1п ол женелген. Кашкандайьш акыл-ес еруак болган денеден. 347

Ал мен болсам. карадым тобыр толы ангарга, 112 Бийп болмас ic кердйм бул*к салган жандарга; Ол туралы, cipo да , айта апмас ем жал ганда. Ар мен уят oMipi аяк асты калганда, 115 Акикаттын сауытын айкара киш самгарда, Адал ар мен уятган асыл, cipo, жар бар ма? К ерген е д т , oai де кез алдымда тур менщ; П8 Арасында тобырдыц бассыз дсне жургенш, Кдуымменен канша рет айналганын бишед1м. Кесшген басты шырактай котерш турды ол шашынан, 121 Карады 6i3re, шошьщык кёзш щ канды жасынан, Кдйгылы сонда ун шыкгы киылган адам басынан. Екеу болып корпий ол, езш-ез1 жарык кып, 124 Exi ж узд1 керсеткен 6ip 03i екен, каныктык; Не icTece де epKi гой, шебер ием, жарыктык. Ы здер тур ган кош рдщ жактауына токтады, 127 Бас кетерген колын тйс маган карай октады; Маган деген айтылмыш энпм есш соккалы. “EpKiiicireH, ей, адам, iminae eai жандардьщ! 130 Азан пенен сорларга назарынды аударгын, Будан ащы жапаны корген жоксын, ангаргын. М енен хабар ала бар, сурай калса, Туныкка, 133 М ен Бертрам де Борн екеш мд! умытпа; Bip кезде И оан н корольд! уйреткем Tepic кылыкка. Ы лан эке-бал ага м ен аркылы орнаган; 136 А вессалом , Давидты ойран eTin, торлаган, Ахитофел эзэзш , cipo, мендей болмаган. Туысты туыска айдап сап, булш болып саналгам, 139 Ж улыным сосы н кнылып, ж ексурын болып жаралгам; Т озак екеш тозакка KepeKci36in арам кан. С ол yiuiH м ен де баскадай кутыла алман зауалдан”. 142 348

ЖИЫРМА ГОРЫ3 ЫН111Ы ЖЫР Жаншылган мынау тобырлар азап-сор, мунга жол салып, 1 Жанарымнын кушырын кдндырганы соншалык, Жасырмай шерлнкайгыны, жылагым келд1 томсарып. “Жаншыган мынау тунектен м угедек, каран адамды, 4 1здейсщ н ен 1, жаркыным, укпакеьщ нендей хабарды? TyHepin жаткан тукш рге жанарын неге кадалды? 03iuai баска апандар осынша зауыктырмаган, 7 Кдйтесщ газиз жандарды, жазасын налып тындаган, Есебш е ж етпей сщ , ерен бул Тамук. тур кдрац. Энеки, сонау теменде, барады Ай да калыктап, 10 Уакыт тыгыз, аз калды, журмейм1з enai “шарыктап”, Баскалар Kyrin тур с еш , баска ж эй т е зш таны тпак”- “Элденеге ниет кып дагдарып турган кез1мде, 13 Жанымды жете т у с ш т , бойласан iniKi с ез1мге, Аялдауга, cipo да, буйырар едщ взщ д е ”. Басгаушымнын свзш е осылай жауап бергемш , 16 Ол — алдымда, м ен арттан оуелпдей ергемш ; Кемешмде турганды айтуга оган ж ен дед1м. “Э не 6ip жерге, апанга, кез1мд1 тйспм, мун ш пм, 19 Отеуге тш с жазасын е з 1м н щ жакын туысым, Тартуы THic ауырын тарткызган талай куны уШш\". “ К,ор кылма оган ойы нды , бвл м ей-ак койгын сананы , 22 Кездеспей калганьщнан да келер-кетер шамапы, Ойламай-ак койгайсын, ушыктырма жараны. АйдаЬардай ашулы екен, кергем оны кеш рден, 25 Саган суктап саусагын, б1рдеме деп отш ген, EcTireMiH, Джери деп, 6ipey оган жею рген. 349