Мұқағали т4

CE3IM НАЙЗАРАЙЫ П оэзия —азабы мол, ауыр жол. Егер ол Ыздщ журегЬйзгс б1рден уялай калса, одан келш, тшйдзге yrtiplnce, капас ойдан каргып шыгуга умтылса, 6ip созбен айтканда, ciaai 6iprypni м азасы зды к к а душ ар е т с е , о н д а й ж ы р, ci3re о п -о ц а й корш геш мен, онайлы кпен жетпегенш тусш сещ з болганы. О нда ci3 сарыла ce3iHin, саркы ла ойланы п, е зш е н 03i таусылган, оз ж ур еп н 03i ж епдей жеген “куд1рет те, кул да, кург та 03i” (Державин) сарсан жанньщ жакыны мен досысыз. Ол —акын. О зиэддщ акыныныз. Ол да адам, кокген туспеген. Ол да езй ц з сиякты, еткен е н б еп н щ OTyin калайды, рахым- рахатынан таткысы келедь Ал акын уш ш саналы кауымнын багасы нан, оны н занды талгамынан, тарауынан артык каламакы ж ок. C i3 акын Fa (егер ол акын болса) эдш етп баганызды 6epin, оны тусшуге THiciici3, акынды алаканга салып аяламай-ак койыныз. Акын деген —О эдщ озпиз. Слздщ к он ш щ зд щ куаньины мен к езто зд щ жасы. Ол ci3 болып к у л т , ci3 болып жылагысы келедк Ол ci3 болып куйшген сэггер ш де, О зд е н пана 1здейд1, муньш О зг е шагады. О з кабылдарсыз, кабылдамассыз, унатарсыз, унатпассыз, алайда оны н Ci3ci3 KyHi каран. Озвдз болгандыктан да, езвдзге езивз 1здеп тауып, TyciHin, тусш генвдзге карай бю нк куруга какьщыз бар. Егерде коре тура керм ей, бш е тура бшмей, тани тура танымай, сырт айналган Ci3re бар болмысымен, буркенш ж аз, кызылшака калпымен акыньщыз алдынызга келт : “Кслед| куып такымдап. От басы дауы, таиыс дау. Алысым маган жакын да, Жакыным маган алыстау. Зш батан жукп иыктан TycipMeii келем. гул!м-ау. УШмнщ eiii суык та, Кешемшц жуз! жылылау. Журсем дс eMip-жумакта, Кермеюм шатгык 6ip оюссй. Bip жатым мент шуак та, Bip жагым мент коленке\", - 150

деп, сэл мунайып, 6ip курсш ш алса, Ci3 кандай халде болар едйиз? “Азамат едщ гой, аркауынды босатпа,. куйш бе, куйреме”, - деп акыл берер ме ед1ьцз? Элде буйы гы коншден булыга шыккан леб1зш сезш ш, арпалыскдн ойдьщ айтпаганан да ангартканын багып, тотесш ен ropi торю нш тусш ш , Ci3 де 6ip ауыр Kypcinep ме едощз? К,айтер едвдз? Элде сьшыртып ок.ып шыгып, 6ip минут та назарыцызды шыгындамай, жырды жейш е калдырар ма едвдз? Ондай жагдайда Ci3re не айтуга болады? Сез1м колш ен cepiriH 1здеп котершген акку сез1м колите барып баска мундасын табар... Ушкан к ус уясын !здейд1. Ал акынньщ уясы — хгшык. 0 зг е туралы ма, 03i туралы ма, TimeH ем1рде бар HeHi болса да жырга аркау етерш де, акын кыбыласьш халыкка карап тузейд1. Бул - онын, ерю м ен д е , еркитен тыс та жасалып жататын шарт. А кынньщ жекеменипк казынасы жок- Оньщ yHi мен т ш , поэзията керек кару-жарагы — барлыгы xaubiKiicriKi. Тек кайшылык-карбаласы мол Tipuiicri калай тусшу, ce3iny ж эне де сол туйсж сез1мш жыр аспабымен баскага жетюзу гана акынды о з орнына отыргазын, оган ерекше Miидет жуктей/и. Сол касиетп парызды отеу жолында оны н Ka6uieri мен ici, таланты мен ш еберлш айкындалмак. Бул жолда ойлы акьш онай сокпактардан жеп-ж енш ceKipin OTin, шеккен мехнатьщ салгырт сез1мн1н жылы тана буына устап, жырга зору жандарды алдарката алмайды. С ондыктан да акын оз1мен 03i арпалысып, оз1мен 03i сырласады, “колкасыиа калам матырады” (Куандыктьщ соз1). Акынньщ 6ipiHuii ерекш елт осы болса, еюншкл, акьш сырыхауымынан жасырылмак емес; сырьш жасыруга акьшньщ шамасы да келмейд1. Ол жылай отырып кулгснш, куле отырьш жылап алганын 031 де ангармайды. К,арама-карсылыкка oxiip кандай ыргын болса, акы нньщ шым-шытырык сез1м дуниес1 де кайшылыктарга соншама бай. Акынньщ мтндеп —е з сез1мш 03i туткындамау, агьшан жарылып, азапка салган ауыр ойдан айтьш кутылу. Озш щ жан дун иесш кауымга жайып салу. Ойын айта гшды ма, ж ок па, сез1мшщ кусы баска журектен уя таба алды ма, ж ок па, оган Topemi - окуш ы кауым. Бул сапарда акын озш е е з1 кайшы келш жатса, куана отырып жылап, жьшай отырьш куанып алса, оган танданатьш д о н ен еа жок. Ол - акын м ш езш щ курделш1п, асау сез1м1не ауыздык сала алмагандыгы, бар сырын буге алмагандыгы. 151

Б1рде ол: \"Жыгылмайды акылга ссз1м деген, Жалган сойлсп. босуден 6e3iaai олсн Колбала боп жупрш журмш cmi, Косагасы болатын кез1мде мен...\" д е п , 6ip сот п о н д е л т есш е т у с т , улкен ом1рден умгс кугкен акын осы 6ip шагын корашсынып мунайса, б1рде ол: “ Кысыр спид! жолатла! Bepi 0тк1збе! Кымбатырак. Кундырак дерекп iaae. К,оя турып от басын, Ошак касын, Кдмын ойлау олемтц керек 6i3re! Бес саусактай бше бш айналанды, Босагандай суйе бш бар галамды! Бул колыннан келмесе, К,ой олец/и. Бул колыннан келмесе, К,ой каламды!\" - д е п , олг1нде гана 03i TycipreH куш ш ш туманын 03i ысырады. EKi елец , eici турл1 о й , 6ipiHe 6ipi карама-карсы eici белек сез1м. М ундай дун иел ер, с о з ж о к , томата туйы к, толтаксыз туылматан. С о з ж о к , ортурл1 зарядтардьщ арпалысыньщ арасьш ан жалт еткен сез1м найзагайы бул. К,адыр —найзатайлы акьш. К,алайда 6ip жалт 6epin, Tuiin отпей ты ншымайды ол. Окушы кауымьшьщ оны н орманьша д а , отауына да, багына да idpin, домбырасын шертш коруге оуестенушшйт содан болар. А кикатына багу керек, Кддырдьщ творчествосына журт yftip. Ж урт оньщ жана жырларын кутед1. Халкынан алтан казынасыныи отеулн кайыруда Кадыр да сарансы м айды , окуш ы сы н зарыктырмайды онш ама. Кады рдын шаныратьша уя салган поэзия карлыташы жылы жактан жылда оралып, жылда балапан ушыруда. Бул занды да. Адам баласыньщ озш е бершген аз тана гумырдьщ акьшнын жугынына ж ук та болмайтынын сезш е тура, алтын аздыгымен д е кунды гой д е п К,адырга ескерте алмаймын. Асыгу керек, айтып калу керек. Кадыр дер шагында, ж ас шагында. Ал поэзия дегешм1здпт 63i —жастык, м эн гш к жанару мен тулеу. Егер поэзия тулемесе, жанарып отырмаса, Пушкиндер мен 152

Абайлардан кешн ол eciicri кагудьщ eoi акымактык болар ед1 П оэзия —гылым. Ол озш щ тур1 мен мазмуны на, ыргагы мен уйкасына, жалпы бойы на тур жаналыктарымен ажарланып, кайта туып, мэнгинк кубылып отыратын гылым. Ол - адам баласы нын сезш у, ойлау, тш тен киылдау процесш щ е д жогаргы сатысы. Ом1рдщ тукш р-тукш рш деп сан алуан кубылыстарга, табигат керю не, гьшымнын кай сапасындагы болмасын тындырылган icKe, е н ер дщ шыркау биш не котершген туындыларга поэзияны н к езш ен карал, 6epiHe поэзиялы к бага 6epinyi тектен-тек емес. Тамыры теренге кеткен логикалык-философия, турль Tycri бояулар озара шагылысып, шугыла шашып, жещ л буын бойына сактаган ж ивопись, ом1рдщ ыргагын багып, жаратылыстын жасырын уш н зертгеген музыка — 6opi де шынайы шын поэзиянын; бойындагы касиет. К,иындык ~ осылардын бэрш поэзия тш мен айтып жетюзу. Толганыс устш деп акын осылардын 6ipiHe де сокпай кете алмайды. Айталык, аукымы кен, арнасы мол эпикада акын бар ойы н барынша пайдалану максатымен, амалсыз баяндауга, баяндаганын долелдеуге, 6ip созбен, епспктерд1 кеп колдануга тал болатыны сезс1з. Поэзиядагы кашып кутыла алмайтын осы 6ip киындыкты прозаизм деп журм1з. H eci бар, алыска ататын ауыр зенб1рек-прозаны н да поэзияга жакындыгы болмаса, жатгыгы жок. (“Евгений О негинш ” Пуш кин роман деп атаган ж ок па?) Прозанын салауатты, парасатты, данышпан карапайымдылыгын поэзия бойы на cinip e бш се, онын ешкандай терюпп болмак емес. Поэтакалык прозаньщ дастан, балладаларга epiKci3 енш кетенш н коя хурганда, ол, тш тен, шагын с ю ж еп з оленге де араласпай тура алмайды. K,a3ipri казак поэзиясында, 6ip шумагы 6ip повеске аркау боларлык сю ж етп олендердщ азайып кеткен1не танданбаска болмайды. М унын себебш мен былай угынам. Сюжетп олен абстракциялык лагуды манына да жолатпайды. Д олдж н , тапкырлыкты талап етед1. Д ау ж ок, акын бул туста б1ршама тер ToryiHe тура келед1. Бул туста акын жырга ем ес, жырдын 03i акынга бакьшау жасайды. С южетп еленш жазып шыгудын киындыгы оз аддына, тштен аркауьш тартарлык сюж ет 1здеп оуреге тусуш даусыз. Муцдай жагдавда киьнщыктан куткярар 6ipaeH-6ip сот - акыннын индивидуумы. Онын 0Mip жсшы, ом1рде карапайым жандардын назырьшан тыс калган сотгерщ коргшгпп, ангаргьии, сезпш тш . К,азак поэзиясыньщ барлык эксперимеипн басынац OTKepin, толассыз iaaeny у спндеп акын 153

Кддырдын творчествосына мен осы бийстен Караганды жон деп бшем. Акнкатьша багу керек, Кддыр творчествосы зерггсущ ксрек ereai. Кддырдын Ka3ipri творчествосы алмагайып ссггп багып, барлык куатын бауырына жиып, ж емипне атылгалы турган барысты елестетеш маган. Кддыр 6iaoiH поэзияга кездейсок косылган жандайшап ем ес. Ол улкен мектептен етш , улкен даярлыкпен кедщ. К,иынньщ киыны собилер поэзиясынын к е р тн д е балкып, тосш де шыныкты. Собилершн эстетикапык талгамдарын оята журш, e3i оянды, уйрете журит, уйренш. Бала мшезшщ адал да ангал окыс тапкырлыгьш жанына дарытып отырып, сэбидш туны к сез1м1не туны к жьфлар бередь Соткарларын торбиелеп, момындарынын намысьш оятгы. Аныгын айту керек, акын б&талар одебиетш щ факультет!нде оки журш, факультетн iuiiHeH факультет ашты. Балалар поэзиясына соны i3 салды. (Жогарыда соз болтан сюж етп поэзиянын кокеЫ Кддырдын “Кумю конырауьшда”). Тапкыр, аз сойлеп, коп ангарту, айтьшмыш ойынын астарый тусшуге, оз1нше ойлануга окушысьш мэжбур ету, ашуын артына сактаган суыкканды сарказм, ом1рдщ кунгеШ мен терюкейше ашык кезбен жасканбай. жалтармай уншу, елге- жерге, халыктьщ канымын 6ipre жаралган GHepi мен достур1не деген тойымсыз кумарлык —К,адыр поэзиясынынд е т осылар. Онын поэзиясытутас, бупн, Алдынты жинактарындай, биылгы жарьк, керген “Домбырада” 03iniii динамикадык т\\тастып>1мен, жеке такырыптардын озара л откалы к байланысымен, такырып пен такырып, шумак пен шумак, жол мен жол 6ipirin, 6ip механизм курьш, белтдй 6ip баскару жуйесше батьпщырылуымен де кунды. Сондыктан да мен бутш дуниеш бол1п-жармай, бупн карап, буттн niKip айтуды ж о н к ор ем ш . С онды ктан да “Домбырадан” домбыраньщ тана сазын утьшбай, бутш 6ip орксстршн унш естш , куныга келе, ж еп бол1мнен туратын симфонияга тап бсшдым. Акыннын кадау-кадау, жекелеген олендерш альт, онын дуниетанымын, козкарасьш, алган батьггы мен азаматгык yHiH ангарам деу - киянат. Ал айтылмьпи акыннын акындык арн асы м ен азам атгы к YHiH б а й к а у у ш ш , о н ы н жана жинаты на 03i котершген би1ктен караган макул. Алды мен айта кетей1н, азаматтык у н - Кддырдын букш творчествосьптьщ лейтмотив!. Оньщ осынау “Домбыра” деп аталатын симофониясы нда к ос imeicri домбыра сазымен 6ipre коны рау oyenai кобы з уш н, сызылган сыбызгы дыбысын, 154

•пптен, элдекандай дуб1рге елендеткен барабанньщ курюрш де ушыратута болады: “Эн ояпилсп курен Кызыл Шыгысты. Таннын тыщи, Куннщ нурьш гул iurri. Жср fieriне калкып шыга келгендей, Кек мухиггын тубшдеп Тыныштык. О, ацамзат, дуниенщ кожасы, Акылыцнан кала керме алжасып! Самолетнц бортынлагы бомбалар Кiрmктср,лi11 ушындагы коз жасы!..'' Кдрагшйым api садактын огандай кдоалып айтылган саз — саз емес, поэзия. Тангы тыньпшыктьщ табигатына тан-тамаша болтан акын жауьшык, пен жаксьшык тынымсыз майдандаекдн мынау мазасыз галамньщ кайгы-KacipeT экелер кдтерл1 куйшен кдуштенеда. Кдуштене турып сактандырады: \"Жолдын шацын табанына куретш, Жер баспасын жауыз киген 6ip епк. Согыс емес, 3ei{6ipeicriH аузынан Yuibin шьпссын Бейбггшинк пыр етш”, - деп туйедн К,аны миына урган уакытгын тулаган тамырын басып, сыркат дуниега дертшен сактавдыртан дорнер icnerri акын 6ip еэгге азш щ ары алдында, дос-жоддас, махаббаты алдында сабасьша туеш, i3iiiriK пен зор адамгершшктщ иесше айнапады. Адамцардын арасындаты анталдыкпен гстелген, каншге шитку саларлык кейб1р сэтгерге аскан 6ip акындык. азамапык парасатгылыкпен карайды: “MeHiH нозис кеципме каусаган Шыбык создер танба салды самсаган. Танба салды тусшбестен, Эйтсе де Ыразы боп отырмын, дос, мен саган. Сабыр! Сабыр! Арпана туе, ей, торем! Толганменен таемманды сай терец. Мунына да рахмет! Ызанды! Кулл турып, Бупп калсан, кайтер ем!” 155

К ез жасын корсетпей, нитей тыну гой бул. К,анша жылылык пен парасаггылык жатыр!.. А кы н KOHini аласапыран. Селт еткен сез1мд1 багып отырган оньщ араласпайтын нэрсес! ж ок. Араласпауга акы ннын какы да жок.. Кднш а сез1мшн cepici болганмен, ш ын акы н — ул к ен акыл Heci. Bi3 А бай атамыздын акындыгынан у й р е н т , акылдылыгынан ж ирсне алмаймыз. Акымак кылыкка акылды карсы коя алмай тура алмаймыз. С ол уинн де Кддырдыц аузынан: “ Нс таптындар, агайын. кст1скеннсн? Ксуде ксуш, Кездщ 6ip cri icKcmicii! Акыл айтып кетпм-ау? Кдйтсм enoi, Акыл айтып тургам жок жспсксннен...\" - д е п , орынды жер1нде орьшды сойлеуге митдетпм1з. С он ы м ен , К,адыр “Д о м б ы р а сы н ” увертюрасы мен финалы бар бут1н 6ip симфония д е д к . Эрине, симфонияны оркестрге Tycipin, оган дирижерл1к еткеннщ G3i де К,адыр. Оркестрге катыскан музыкалык аспаптардан естшген саздьщ жугы мды-жугы мсызы н ж урт айтып ж ур, айта да жатар. Тек мен авторга улкен дуниеде, абайсызда кеткен акау да улкен болм ак, алыстан корш бек ж эне де ол апыл-гупыл тузетуге д е келе бермейш , ocipece “Созге - суксы р уйрекке - куштар ем ес мерген ж ок ” (е з ce3i) творчествога абай бол! Сенщ: “Суйсп асыл, деш сау Семсср сьшды батыр ой. А(ггканымда емсс-ау, Айтпаганымда жатыр гой!..” дегеш щ н окуш ы кауым тусш е/п, кад1рлейш. Поэзияньщ K33ipri жанкуйерлер1 бэр1н де тусш едк солармен аранды су ы т ь т алма! —демекпш .

1969-Ж Ы ЛГЫ КДЗАК, П О Э ЗИ Я С Ы Казак поэзиясы езш щ даму сатысында ек ен д т н галымдарымыз, эдебиетцнлер1м1з, сыншыларымыз кун торт!б1нен туар м ей айтып жур. Ио, казак поэзиясы тынымсыз осу, оркендеу кезецш басынан откеруде. Алайда тштен де шыгар шьщына oai котершген жок. Жалпы, поэзияньщ шыгар шыны, белгш1 м еж ей болады дегенге сене коюга болар ма екен?! П оэзи я де ге н мы нау KYfliperri табигат м ш е зде с, уакьггпен 6ipre ocin, 6ipre omin, м эн гш к жанарып, тулеп отыратын кубылыс емес пе? Демек, поэзияньщ ш ел де, шыны да жок; ecyi, op6yi, жанару, жасаруы гана бар. Bi3 осы Kacnerrepi аркьшы поэзияны гануга тшсйЛЙЗ. Ш ын талантты акьпшы онш ейш оуестенушщен, акынды карапайым адамнан ажырата б шуге т ш спм п. И о , Ka3ipri казак поэзиясы дам у саты сы нда. O cin- о р к ен д еп оты рган к а за к OHepi н е л е р тв ор ч еств ол ы к кереметтер тудыруда. Bip к ездеп босан унд1 буйыгы акындарымыз бул кездерде “ мен — казакпы н” деп, 03iHiH ipreai ел екеш н бар даусымен олемге паш етуде. Жалпы казак OHepiiie, казак поэзиясына кешеп Горький 1ргетасын калаган с о ц и а л и с т реализмнщ ыкпалы зор эсер етш , нэтижел1 жемютерш беруде. К азак совет акьпадары со ц и а л и ст е реализмнщ рухын TyciHin, оны творчестволык 1здешстер м ен толганыстардын Kacnerri ошагы екеш н танып, оган карап оздерш щ багьггын тузеп келе жаткандыгы баршамызга аян. С о ц и а л и с т реализмда е з енерлерш щ Тем1рказык жулдызы деп танитан казак совет акындары е з творчестволарында ултгык тар шенберде калып коймай, халыктар достыгына, ком м унист к интернационализмге барынша зейш коюда. К азак акындары с о ц и а л и с т реализмц сан салалы, жан-жакты творчестеолык всудщ , 1зденудщ айкын багыты деп тусш едь Огкен жылдьщ поэзиясын оцпмелегенде, откен жьшы жинак усыньш улгермеген, 6ipaKmuipri казак жырынын жарауда журген байге боздарын атамай кету - маган коркыньппты. Олар — казак фольклорын е зш щ анасынан бетер курмсттеп, оны н жанару, тулеуще батпандай енбек cinipin ж у р ген , 03iHiH азам атты к у н г е толы э п и к а л ы к ж ы р - дастандарымен журтгы тавдандырып журген тарлан да тарпан 157

акын - Кдлижан; улы дэу1рдщ улы дубф ш ен ею ел! калмай, е зш щ ойлы да ойнакы “Жылдар, Жылдарымен\" казак интелегенциясыньщ басынан еткерген кезендерш керемет жырмен жария епп журген казак поэзиясыньш, кокдолысы — Хамит; казак жырынын маржаны, казак тшшщ сешмш кулы - Куандык акын; оз eMipitriH огей баласы, 6ipaK казак жырынын еркетотайы —Токаш. Олар —поэзия алемше кеше келгендер1мен, оздершщ усгаган принцип! бар, багы т-багдары бар, 6ipiH-6ipi 6ip де рет кайталамайтын, еркайсысынын артынан ерген поэзия Myparepaepi бар, поэзиянын азапты сапарынан бугалык сап тартсанда бурылмайтын —1згай мен Ерксш, Туманбай мен Саги, Кадыр мен Жумекен. Поэзиянын нак cyftepnepi булар. Kopin отырсыздар, жолдастар, “К,азак одебиеп” газепндеп Буйенбайдьщ Ti3iMi мен осы Ti3iMHiH арасында жер мен коктей айырмашылык бар гой деп ойлаймьш. Эдеби тоьм орюмнщ енбепне карай жасалганы ж он, одеби toim алфавитгщ ережесш сактай бермейш. EisfliH осы нау жиы нда энг!м е еткел1 отырганымыз, жоддастар, 6ip гана, откен 1969-жыддын жемкл. Эркайсысынын 6earini редакторы бар, талкыланган, енделген, женделген, бул куш поэзияга комагай-кумар жандардын игшшне айналган, Ke6iciHe кауым е зш щ багасын да берген б!здщ жалгыз жанашырымыз “Жазушы\" баспасынан шыккдн белгип де, аз1рге белгклз де акындардын дуниелерь Ол - каз1рп казак жырыньщ атасындай болып калган Эбдшда, атасы болугадаяртурган Жубан, Сырбай, буларга узецплес - Курмангали, Жаппар, Музафар, Кдйнекей, Рафу, К,абдыкор1м, Эбдйсер!м, Аманжол, Раббас, Кдбыкендер болса, Сагимен басталып, “Жас керуенмен” аякталган аралыктагы алуан Typai жастардын жыр-дастандары. 1969-жылы ом1рден ертерек кетш койган Эб,щкер!м Оналбаен, Эли Е смембетов, Бернияз Кулеев, Аскар Л екеров, тагы баска замандастарымы здын аруагын ырза етш , олардын калдырып кеткен е з дуниелерш ен ездерше ескертю ш орнатыппыз. Kepin отырсыздар, 6ip жылдын улесше берш отырган казак поэзиясыньщ сыбагасы оншама осал емес екен. Ipmi-усакгы елуге тарта югап, елуге тарта автор. Бул осал дуние емес, жоддастар. Муны 6opiMb де калам иелерше деген, халыктыц рухани есуше деген партиялык камкорлык деп тусшемв* 158

Елуге тарта автордын жинагына ж еке-ж еке топталып, еркайсысына уш минутган токталганнын езш де каншама уакыт кететшдитн оздерпрз естептей берщ!здер. М енщ у л еа м е 1969-жылы жарык, корген поэзия ютаптары ж онш де niicip айту тиген. Солардын тощ репнде тана о з кезкарасы м ды СИздердщ тал кыл ауларыны з га тастамаклын. Огкен жылдьгн поэзиясьш ьщ жалауын кетерш шыккан вйгйи акынымыз, драматург-Fanымымыз Эбдш да Тож1баев екещ цпн айтгык. Эбекентворчествосы туралы нелер гылыми пайымдаулар жасалып, нелер зертгеулер ж урпзш ген болар, сондыктан бул жерде менщ ж упм женшдеген сиякты. Тек бурынгыларта косымша айтарым: иэ, Эбдища тугыры мыкты, алган багыты айкын, улкен парасат, улкен ойды н акьшы! Оныц “Аралдарынан” кейш казак поэзиясьш ын ажары калай евди н п сала бергенш айтсак та жетшнсл. Алайда букш дун иенщ булк еткен тамырын басып, шиыршык атып отырган парасаггы-гуманистакынга д о с пен достьщ , Kepuii м ен керпннщ арасындагы п е н д е л ж осал кылыктарга да конш аударып, оган да касиетп поэзиядан орын 6epin, таги кейде кайталап кетуше оз басым онш а ырза емен. К узп булттай ауыр ж ен к ш етт Э бекенн щ ауыр поэзиясыньщ кейГмр ж енш , Tirrri сайкымазакка айналып кеткен елендерш окыс оки калсам, белм тыз ете туседк “О, аспаш!ьш аласапыран бултгары, ^ Тунсрмепаср, тоншрмендер уайымды. Жетпей жатса сайтанга атар оттарын Алсаняаршы менщ нажагайымды!” Эбдшда Тожзбаев осындай акын. 9 з басым оны осы денгейде тана танимын. Эткен жылдын поэзиясын соз еткенде, Ж убанньщ \"Юсен аш кан”, Сырбайдьщ “ К,ызыл арш асына” 6ipuiaMa гоктап етюм келедь Exeyi д е салауатгы с е з етпей болмайтын бутш де, кесек дуниелер. “Юсен ашкан” тек лирикалар жинагы болып турган жок. Бунда байыргы Ж убанга т э н , ымырага келм ейтш , асау, азаматтык оуез бен эпикалык кулашурыс б1рден байкалады. Тутан ж ерщ е, курбы-курдасы на арналган ел ендердщ езш де де кдрымды акын белгш кезеннщ кеспелтектей 6ip уакигасын алдына лактырып тастайды. М эселен, Ж анболатка арнаган “Сырласу” жырында Куаныш азаматтьщ oMipiH туйдпс. 159

Жалпы, Ж убанны н поэзиясындагы ерекшелж — акын 03i д у н и еж капай тусш се, дол солай, букпесЬ, Tirrri бояусыз- а к батыл, кореген карапайымдылыкпен лак, етюзу. немесе: “ Каншама бул дуниедс кейк жатар? Bi uep.'ii жауапты кып кетш жатыр. Унты бар 6ip шашты агартуга. Ceric не, 6ip ескерту жетш жатыр\". \"Bip шумактын уйкасын мын кураимын, Тургызам деп 6ip жырды, мын кулаймын. Акын сорлы болса стер, мен сорлымын, Акын кудай болса тек,мен кудаймын”. Ж убан — эпик акын. Лирика дейтш сулуымызды | эпикага мыктап кы змет erripin ж урген акы н осы . “ Юсен ! ашкандагы”, “Ат ду б!р Г дейтш о л ен лирикалык шыгармага т1птен де уксамайды . Бул — шагын эпикалык поэма. Кдзактай халыктын эмблемасы жылкы аркылы, оны н ay6ipi аркылы халыктын деу1рлер психологиясын суреттеу д е ге н й ц з орю мн1н колынан келе бермейд1. “Ат fly6ipi” - “ Ю сен аш каннын” апогей!. Жырдьщ туу npoueci д е , жазылу ripoueci де кызык кой. А кын ж ур еп н д е занды турде пайда болып, белгий ойлану- толгану эволю циясы нан отпей, акын киялын б1рден желйспрш ала жонелш , 6ip отырыс, 6ip-aK демалыстан келген жыр акын уш ш бакыт. кейде сор. М ундай дуние акындыкты кеб1не сэтс1зд1кке ур ы нды рады . “ KiceH аш к ан дагы ” Ж убанны н “Анкегама косымшасы” - дал осылай туган corci3 дун и е. К ор нею з акын, когам кайраткер1,канды жорыкка каты скан жауынгер, озй п н творчествол1.ш. автопортрепн ос ы л ай ж асай ма екен?! У лкен адам ны н OMipi улкен окнгалармен эдш телу керек. Бул коркем шыгармадан repi, адам ны н о зш е 03i жазы п алган м ш ездем есш е уксайды. Ж инакка бул “анкета\" бекер-актш лген... “ Юсен ашкандай” зор философиясы бар. салмакты дуниеге мундай жешл н эрсен щ eHyi eiciHiiirri. Жолдастар! Поэзияда акынмен ылги 6ipre журетзн “Мен” дейтш 6ipey барын 6opiHi3 де бш еаз. “Менс1з” акын болмайды. “М ен” — акындардын космодромы сиякты, онсыз старт алуы киын. “ Менш\" пайдалана 6iny —акьшнын нагыз шеберлш. Кеб1М13де сол “м ен” козге урьш, айкай шакырьгп турады. 160

“М ен” камлай жагдайда магыналы, кандай жагдайда керклнше, казак лирикасынын 3eprepi Сырбайдын “Кызыл аршасынан” 1здеп корелйс: “Кдлдым тугаи коныстан кетш, Сагшы тагдыр неше турш куйге океми, Mcni караты эшелон согыска окетш, M ali жарык. эшелон уйгс оксли. Кетеpiмлс жыламалым, Оз катарым коп болгансьш. Кслгсшмде сплит шьшамадым, Соныц Ko6i жок болгансьш\". MiHe, мундагы “м ен ” — б1здщ ем ес, мы нны н басында кездесетш олеуметпк, когамдык “мен”. Бул жерде акынныц кад1р-касиетш еленнщ 03i эйгш еп тур. 0лец1 акынды танытып тур. \"Ашуым менщ тун секши Айы менен жулдызы жок. Соулелердщ 6ip i3i жок, Ашуым менщ тун секций. Кулутм менщ кун секций, Шугылалары шашыраган. Атылып жаткан ак коб1ктер, Жаимашуак жасыл алан. Кулутм менщ кун секши. Кейде шат боп суйшсмш, Тыныштыктьщ тынысыидай,' Кейде ыза боп куйшемш, Кара унпрдщ коз жетпейтш куысындай. Журттын борщ жолдассынып. Неде болса козге айтамын. Акылымды колбасшы гып, Ашуымнан тез кайтамын”. Бул елецде “М ен” керклнше, акьш озш ©3i танытьш тур. Ешкандай да олеуметпк еш норсе ж ок. Tirrri, a n d 6ip лирикалык герой аркылы бершетш кещл куш деуге де болмайды . Бул - акы нны н 03iH 03i к ор гауы . о з ш 03i таныстыруы журтка. Сурактуады: алгашкы елец неге жаксы, соцгы неге нашар? Алгашкы елен н щ ауылы-акикат, бул — 6ip, eiciHmi, согысты барынша жек кору, ол туралы барынша 11—1974 161

акикатгы айту - кеш еп жаралы, жауынгер Сырбай ак,ынньщ етене (родная) стихиясы. Оный “Согыстан кайткан солдаттар ы ” е сте р щ !зде гой. \"К,ызыл арш аны ” аралар алдындагы бул б1здщ юш кентай ш епню Ы з. “Оггазшм мен еюрдщ канды кысыи. Тапай бурД1 буркгггей жауды мысым, Жауаптымьш OMipne барлыгы ушш, Мен кетерссм шарапты кетсршм тек Жер шарыныц бутпшк, саулыгы yuiiii!\" - деп басталып, “Б|здершц жаньшыс кадамымыз. ДурЫС КОНйЙМ13. Сонау жастык шакка жолыккандай, Актарамыз есю газетгердщ oMipin 6i3”, - де г е н о л ен ж олдары м ен ж абылатын ю ш кентай “ К,ызы аршанын\" котерш турган ж уп улкен. Юшкентай гана жинакта жырланбаган жойтгер ж ок, 6epi де бар. Географиялык картасы кандай аукымды десещзип! М унда улангайыр Кдзакстан, туыскан республикалар. Юшкентай “Кызыл арша” калай сыньш кетпей тур деп, тштен адамнын жаны ашиды. Алайда абайлап, ойлап окып карасан, ол завды да екен. Сырбай создщ емес, сезш нщ акыны екенше окуш ы K03i тагы да куныга тускендей. “Кершм тундс наизагапдмц олгенш. От боп лаулап, 6ip мсзстте сенгешн. Шугыласы шок-шок болып шашырап. Кулап тускен секшдешн жсрге кун. КуД'рет Kopin айтсак тага атын мын, Корд1К коктс олген Koain атомнын, Мен олгенш корген жокпын аккудыц. Мен олгенш корген жокпын акыннын\", - деген жыр шумактары тусш ер журекке кандай эсер ететтш айтпастан-ак белгип. С оны м ен 6ipre бул жинакта Ленинге, революцияга арналган коптеген corri олендер1 бар. “ Балаларга айтатын, Апыздар коп, Соны айтпай кслсм!з Карыздар боп”, - 162

деген акыннын е з C03i е н алдымен о зш е мш детгелген ж ук екенш Q3i де, ез1м1з д е есте тутуга турарлык,... Сырбай мен Ж убан eKeyi 6ip зам анны н, 6ip когамнын, rim i 6ip урпакты н акындары болганы м ен, eKeyi e id тур лг BipiHe 6ipi мулде уксамайты н, аралары ж ер м ен кектей. Алайда осы ею акы нны н арасында 6ip творчесволы к жакы нды к, творчестволык туыстык, байкалады. Cipo да ол урпактас, урандас, тагдырлас, замаидастыктарынан болар, э й т е у 1р , 6ip тв ор ч еств ол ы к бауы р ласты ктар ы айкы н сезш едк Оны м ен eKi акы нны н да алган п оэзиясы нан, устаган принциш нен, ocipece ек еуш щ д е а с к ак та устамды, терен философияга толы азаматгык ундерш ен ангардым. Согыс майданыидагы, одебиет майданындагы 6ip полкт1н солдаттарынын муншама творчестволык туыстыктары занды да гой. \"Мен аманат етем сатан Жаркын вМ1рбаянымлы, бал тотпм. С’опыц oai-акжетер саган - Ол - татдыры коммунистщ, солдатгын\". деп Ж убан айтса, “Тугаи елге арнадым жыр-дутамды, Берд! ол колта кырмызы туды моцп. Скульптор сгсрде сокса мет, Сокса болды жаралы сол колымды, Сокса болды ок тесксн дулытамды\". - дейш 0»1рбай.Тюрчестволыктуыстасакындардейпн!м осы сшарды. 1969-жылдын поэзиясы “K iceH а ш к а н ”, “ К,ызыл аршамсн\" шектелмек емес, эрине. Сол жылы жарык керген жаксы лирикалардын мысьш басып турган осы eKeyi деуден мулде аулакпын. Огкен жылгы жаксы поэзияны н катарына 1зденпш те тапкыш, коп окитыи, коп туйш , коп ойланатын, бейнеткор да ецбеккор акын М узафар Эл1мбаевтын “Ош пес от” деп аталган жаксы ютабын койм аска какым ж о к . М ундагы “Естай - К,орлан” дастаны , с о з ж о к , М узаф арды н творчестволык та, поэтикалык та женю1, мактанышы. BipaK бул дастан ж енш де мен 03ipre ештене дей алмаймын. Поэма туралы талдауга маган право бершген жок- 163

Поэзияны , жалпы одебиетп М узафардай багалап, оны кущ ретпц кудареп деп угынатын адамды, акынды каламдас агайындардьщ арасынан м ен эл1 кездеспре койганым жок. О з эртт естер ш щ творчествосын М узафардай кадагалап, к ой м ай , ком агайл ана зерттеп отыратын агайынды сип кездеспрген емен. 0 н е р адамдарынын тагдыры кызык, жолдастар, алайда op6ip калам иесш е абай боп, байыппен карап, барын бар, жогы н ж ок деп айтудан сауап еш норсе болмаска керек. Бул ж ерде мен эдебиет сыншылары мен зертгеуш шерш щ кулагына алтыннан сырга шш турмын... М узафар коп 1зденпш акын дедпс. ©здершдзге белгш , 1здену д е г е н й т шынга да шыгарады, шынырауга да туаредк М узафар 1здеп тапкан да болар, габа алмай карманып калган жайлары да болган шыгар, oiireyip, будан акын мьша “Ошпес отында” корлы к кормепт1. Акыннын “ Бозторгай” олещн окы п керел1к: “Так ата алакеушдс, Бозторгай - дала булбулы Лоззатын сыйлап когЦлгс, Тынбайды нозпс шырылы. Басындаи гана бармактын Эуеге езш myi-aft! Ушында CKi канатгын Балапап толкын aipmi-all!\" Онештщ ксHi не керек, Оюрген сайын кенейгсн?! Сыбызгы куй де керемст Твгшген кылдай комсйден! “Сыбызга-сыйык алда квп, Самалым coin, тан атгы. Шырылдап турган сиякты\". KipniK каккандай OMipubt осы 6ip юрпйс каккандай сэтш KipniK каккандай жырмен айта бшу деген осындай-ак болар. Торгай дцршн токи бшген акыннын элдекандай эумесер жандарга айтатын октем yni де бар екен. \"Нанбандар бейшл тантыкка Адамнан адам артык па?! Нанбандар жауыз жантыкка Халыктан халык артык па?! 164

Баланнан балац кем де емсс, Адамнан адам кем емес, Хальвдан халык кенже емес\". “0 ш п е с отты н ” ©KiHflipep жерлер1 де барш ы лы к. Элпндей едеMi поэзиядан кешн ж инакка озш -сы как, макал- мэтел, рубаилар араласып кетед1 д е , 6epi 6ipirin, 6ip коймалжын философия жасайды. К ейде 6ip гана жаксы елец акынньщ тагдырын шынга шыгарып, кейде 6ip гана жамаи олен акын тагдырын шьщырауга кулататындыгын М узфар акын бшед1 деп ойлаймын. 0ткен жылы жарык корген елец ютаптардын imineH Жаппар 0м1рбековт1ц “К он ш м н щ кустары” , Кдйнекей Ж армагамбетовты н “Д о у р ен ” , А м анж ол Ш ам кеновгы н “Ж айлау кун1” , К,абдыкэр1м Ы ды ры совтьщ “ Ш уакты кундер”, Раббас Ж умабаевтын “ К вктобесш ” ерекше атап етюм келедг Бул акы ндарды н кайсысы болмасы н бйздщ заманымыздын рухын, адамдарымыздьщ адамгершшк карым- катынасын, коммунистис болмысты барынша е з ундер1мен, е з пафостарымен жырлаган. Bip бинмдар: “Егер акынды таныгын келсе, оны ц туып- еск ен Отанын кер, соны м ен таны с”, - дегтп. Осы 6ip кагиданы сэл тузетш, сал бурмалап айткым бар. “ Егер акынды таныгын келсе, оны н eMipiHe, отюзген творчестволык жолына, оньщ тагдырына ущ лш кер”, —дер ед1м..Халык басына кара кун туган сонау оггы, ойранды жылдарда б1здер “KeKTi баламен” танысып ед1к. С ол 6ip “KeKTi бала” ауыл сахнасынан, мектеп сахнасынан туспейтш . Bi3 одан кейш де Кайнекей акынньщ едем! олен-балладаларын окьшык. Кдзак поэзиясынын карапайым той торысы осы 6ip адамньщ 50 жылдык творчестволык о\\прш щ кортындысындай болтан “Доурсгп\" м енщ кара басымды катгы куантгы. “Д оур ен н ен ” букш 6ip адам гумырыньщ жарты гасырлык кортындысын угындым. Мынадай олен жолдары ущ лс карамауыма, бурылып солем бере кетпеу1ме ергомш коймады: “Осксшц де KopreH6i3, Босксши де квргенб1з. Ocin, бост акыры OuiKciuii де коргенбп.

Лсканды да коргепбп, Таска1шы да кергснб1з. Асып, тасып акыры Сасканды да кергенбй”, - дейд1 акын. Аумалы-текпел1 адам гумырынын бул тек келенкел1 жаты деп еш ю м д е айтпаска, ойламаска керек. Аумалы-токпел! адам гумырынын акикаты м ен шьшдыгы гспетгес осы елен. TiirreH де акыл айту, тэубасы на келген жалган мещандык емес бул елен. Бул елен —акын журегтнщ уяты мен уайымы 1969-ж ы л ды н, жалпы Ka3ipri казак поэзиясы н с е з еткенде, Рафудай сацлак, сергек акыннын жырына сокпай оте шыгу Hci казак эдебиетш е жасалган киянат деп ойлаймын. Туган олкеш , туган республиканы Рафудай суйш , Рафудай Te6ipeHe казакы жырлайтын акьш б1зде, жасыратыны жок, коп емес. Халкымыздын поэтикалык бай фольклорын езшщ акы нды к онерш е аркау ете бшш, оны оудем жерге 6ip козгап тастауга д а осы акы нны н кггеген бейнетт аз емес. Акыннын “Алтын б е с т н д е ” б1здщ даркан республикамы зды н б1ршама аймактары барынша теб1рене, толгана жыр озеп болтан. Акыннын сез1мтал да мазасыз журеп сол аймактын суымен 6ipre толкындап, самалымен 6ipre ecin, адамымен 6ipre шатганып, 6ipre TipaiK етед1. Салган жерден санкылдап шыга келет1н тарлан акыннын тамаша уш н естим1з. Адамын курметгейтш , акынын курметгейтшдархан олкеге ерке акы нны н назы н, риясы з адамгерш!л1пн ангарамыз. “Кеудеге туган жерд1ц норш жннап, Жыр куйган акьншардыц 6opi кымбат. Солардыц 6ipi ешрдсн кстксн сайын. Калады цаным кургап, тауым кирап. Кен влкем, сенщ коркщ жаксы-ак шыгар. Солар гой одан сайын мактап шыгар. Солармен сен асылсын, сен кымбатсын, Ocipren вишен epiM, аппак шынар. Eip солар ceni мунша оулие еткен. Шыга алмай калганында калын вргген. Солардыц кулын даусы шуркыраган, Ажалдын апатынан альт еткен. 166

Тиме сен, суй оларды, корга оларды, Ьакканша баска масыл каргаларды. К,олдагы бар туйгынныц Kauipin бит, Корлама, колтыкта да колда моцп! Кепсшбе, солар капгап кетст мсйш, Bopi де сен1н колын жетсш - дёйш. Олардьщ ен байгусы ссн дсп олер, Кепсшбе, аспан кусын копанбейш” , — дейш. Акындыкка, азаматтыкка араша болу осындай-ак болар. Рас айтылган сез, халык — е з т щ азаматымен, дан кы н жырга бол ер акы н ы м ен халык,. 1969 -ж ы л ды ц поэзиясында шоктыгы шыгып турган ж инак — Рафудыц осы “Алтын 6eciri”. Б13 улкеш ш з улкендей, кшнмйз кнпщей ага сыйлап, irii тэрбиелеп осксн халыкпыз. “0Keci турып, улы, iueuieci турып, кызы сойлегеннен без” деген бабамыздьщ кагидасын nip туткан халыкпыз. © нерде д е , ом1рде де алды мен жолды агаларымызга беруд1 уйренгем1з. Ол тэл1мнен атгап кетуге арымыз эибермейдй б1здщ. Сол достурд1 еске алып, алдымен ага урпактар туралы б1ршама niidp айтгык. М ен ei-mi 03iMHin каламдас курбыларым, Ьы-карындастарым ж ош нде де токтала кетуд1 боры ш ы м деп санайм ы н. Ж эн е де м ен щ курбыларымньщтворчестволары ауыз тушытып айтуга толык татиды гой деп ойлаймын. Амал не, еткен жылы менщ курбылары мны н TinTi барлыгы дерлйс о л ен ютаптары н усынбапты. Саги, Б екен, К,удаш уш еуш ен болектер1 ттамде жок! Буларга да шуюр. Мынгырган мьщ жылкыньщ арасында жалгыз жирен кулыннын тана мойнында одем 1, куйтгай ж ез конырауы бар еда. О ны н сы нгы ры су м д ы к т у н ы к ту г ы н . Ж ы лкы лар жайылганда да, жусаганда да, кундаз де, тунде де сол жез коныраудын yni б1рде о жерден, б1рде б у ж ердей дыбыс берш кояр еда, 6ip Typai рахат, 6ip турл1 суйгамда естшетш. Жылкы жусап жатса, анда-санда 6ip гана сынгыр етш , “тыныштык, коркпа!” дегендей, ал кайсыб1р мазасыз тунде жылкы урке калса, жез конырау толассыз шырылдап беретш. Козге туртсе белгклз тунекте табыннан адасып калсак, апдекайда алыстан уздитп естшген жез коныраудын ун ш багатка алып, уш р- yftip жылкымызды ж инап алатын ед1к. Ж ез коны раудын касиет1 солай еда. 167

Сагидьщ поэзиясы - мен уш ш сол ж ез конырау. Б1рде- 6ip артык с е з 1 жок, 6ipae-6ip тортш св буыны жок, артык олш ем, жетпей жыгылу дегсндерд1 1здесе таптырмайтын Саги поэзиясы сол ж ез конырауды елестетедг Кдндай да затгы, кандай да кимыл-к.убылысты алмасын. Саги оган сагилык ер , о н , сагилык. м ш ез бермей кольшан шыгармайды. M ine, мен оз басым, оны н олендерш деп кейдс 6ip ой, такырып, образ кайталауы сиякты кшаларын кеинремш. О ки отырып, п п п ол кемишпктерш байкагым да келмейдь Ce6e6i, сикыр, олла!1и, сикыр! Нагыз л и ри кнн куш реп осынысында болса керек! “О р кш пн деп” “О ркш пн” окып берейш. \"Bip уыс бултгай бал дене, Суырылып шыгып ак нурдан, Коамнен ушкан соуледей, Зу стс тусп-ау алдымнан... Жонслш-ау желмсн o6icin, Тунгиык тупаз аймакка... Жалгапнык жалгыз cepici, Барасын жалгыз кай жакка?! Басыца ка1шай туды кун, К,алды ма кощлш жай елден, К,уйын боп жургсн мунлыгым, Кутылармысын катсрдсн?! Ерксле кырдын тацына. Жанарьвд шыктай мвлд1реп, Ксздсссрмгсщ тагы да, KopiccpMiciH сонгы рст. Сен бс сдщ алау шатгыгым, Зуылдап етср 6ip кслт. Дуниснщ мелшр покпп Озщмен гана жур мс cpin. Кегпн-ау беткс кунш устал. Шыккандай жаца пейшгген... Сен ушкан жакка 6iprc ушты-ау, Мснщ 6ip аппак ncpiurreM\". М ен бул лириканьщ (оленнщ емес) кушренн долелдеп жатпаймын. Тек мынаган назар аударыныздар. Bipimui ш умактын TopTim ni жолындагы “зу ете т у сп -а у алдымнан” д е г е н д е п “т у с п - а у ” д ы н “ а у ” д е й и н ш ылауын, eKinuii шумактагы “ж онелд1-ау” ды н “ау” шылауын алып тастап, ен 168

сонгы шумактагы “кетгщ-ау бетке кунш устап” та га “кетгщ- ау” ды н “ау” шылауын алып тастап окы п кервдзмп, лирика нендей халге т ус ер екен? “Зу ете TycTi, женелд1, Kerri” дегендей ешкандай динамикасыз, харакетаз, баяндау калпында олен болып кала берген болар едь Бул жердеп “ау” шылауы дэл осы сотге акыннын аузынан лап еткен ак жалынын, oidHimiH ангартып отыр. Осы “ау” шылауы дел осы согге осы еленнщ стержеш болып тур. Tirrri шылаудын озш щ лирикада кандай нозиспк аткарып турганына K03iMi3 ж етп гой. Ендеш е, незнспкпен байкап-байкап катынас жасайык. He3iicriKKe соткарлау сынш ыньщ сойкан балгасы емес, арудьщ 6ip тал шашы да ауыр тики мум юн... Мына 6ip оленге назар аударып корешк: \"Ошакта каллы от олл, Сипаймын жьшы денесш. Keaiwii жаймен квтерш, KopcMin жальш елесш. Отырмын к у ш уыстап. Сси-тогыс ойлар жанымда. Мынау кул калай туыспак. Алмас жуз. асау жалынга?! Bip согге кулгс жан 6iTin, Колымды кыршып алганы. Бурк ете тустл шацгьггып. Каскыр коз шок боп ар жагы. Шок жатыр K03i канталап, - Жасырган жуз1н кулмснен. Жел сокса ушар анталап, Кып-кызыл орт кой бул деген!\" Бул да осы жылдьщ Teyip елещ . Былайша Караганда, ештеце де емес сиякты. вш к ен о тпъ щ кул1мен ойнап отырган лирикалык герой кул астындагы огган калган козга колын кыршьггып алады. М унда турган не бар? T im i, акыннын ош кен оп ты н козындагы кулде не шаруасы бар дегендей ат ycTi сурактар да коюга болар е дг Алайда акы ннын дун и е ганымы, оньщ кулге деген кезкарасы мулле болек екен. “ Мынау кул калай туыспак, Алмас ж уз асау жалынга?!\" — деп анырады. Акын ж ур епвде ом1рдщ еткен де кеткен 6ip сотше деген аяньшггы 6ip дтрш бар... М умюн, акын осы сонген от аркылы оз eMipiH де, озген1н OMipiH де ойлайтын шыгар, 169

лап етш жастык. шакды да есш е алган болар?! Дол осылай ма, ж ок па, oirreyip, оты ешкен ош ак акынды мазалай берещ. Ол оны н \"жылы денесш сипайды\". Bipaic. осы 6ip азадай ауыр басталган жыр кейш п ею шумакта шугыл бурылыс жасайды да, “Кдскыр к е з ш ок\" к е р ш ей , вш к ен отка ею н ш отырган лирикалык герой мынадай окы с окигадан секем алып, \"кып- кызыл орт кой бул деген!” - деп, олпндеп кещл муны урейге айналады. Бар-жогы 16 жол ел е н осынш ама толкуга салады. Ж эйбаракат жаткан адам психологиясьш оятып, онын сезшш кытыктайды. Лириканы н сикырлыгы да осында жатыр. 1969-жылы жарык керген c o r n туындыларга К,удаш М укаш евтщ “Дуб1рш ” , Оразакын А скардын “ М еш рш ш ”, Ж у с 1п К ,ы ды ровтьщ “ Ж ул ды зд агы ж о л ы н ” , К айр ат Жумагалиевтщ “Айнамкез1н” , б1здщ акын карындастарымыз Рзанын “Ж аинат жер1н” , Акуштаптьщ “ Назы н” жаткызуга болады. Жуырда дун иеге келген “Жас керуен” ж енщ д е 93ipre пэл ендей niicip айтуым к и ь т . Оньщ устше “Жас керуенге” 58 автор катынасыпты. Жасыратыны ж ок, кобш щ шыгармасын былай койганда, аты-жен1 д е таныс емес. 58 атвор, эрине, кептеу. Э дебиетгеп жумысш ы куш ш каптата беруд1н орны на, талантты, тартымды шыгармаларды тани б ш п , соларга кен ж ол аш кан абзал гой... Шагын ж инакка енген 58 автордын шагын елендерш е карап, сен акы нсы н, 6epi кел; сен акын ем ессщ , ары кет деуге аузым бармайды. Оган косымша, жасыратыны жок, осы жинактьщ редакторы Сагидьщ ьпс,палы, оны н жонып, уш тап ж!берген авторлары да аз емес екендш н туйищ м . Бул да 6ip niicip айтуды киындататын жэйт. “Ж ас керуен” 6ip караган кезге, 6ip сдыртып окып шыгуга турарлык акы нды к сапарга аяк баскдн жастардын жаксы олендер!н!н жиынтыгы сиякты. Бул жинактан ораш олак уйкас, орынсыз ыргактарды табуыныз киын. Барлыгы да етек-ж ещ турулк тап-туйнактай олевдер. K,a3ipri казак поэзиясыны н олец курылымы улплерш жастар мыктал менгерш алгандыктары керийп-ак тур. Алайда “Ж ас керуендГ оки отырып, ол ен жазудын гана ем ес, тш тен о й туш ндеудщ 170

соншалыкты онай, жецшдеп к етк ен дтн ен сактанбаска болмайды. 0Mip туралы, бакьгт, адам герш ш к туралы, туган жер, халкымыздын жаксы дэстур1 туралы жыр етуге бер1мш де кумармыз. EipaK осы ндай жалпы такырыптын жалан абстракцияга соктыратывдыгын ескере бермейтш сияктымыз. М ешмше, жалпы халык туралы елен жазудан ropi, сол халыктын жекелеген мыркымбайлары ж енш де жырлау олдекдйда курдел1 д е киы н. А к кайын туралы жырлау онай ма немесе сол кайыцнан м е зп л ш уш ып тускен жалгыз тал жапыракты елец ету онай ма, оны акындардын iuii бшеда. “Ж ас керуендеп\" ортак. такырыптылык, 6ipiHiH ойьш 6ipi кайталаушылык осыдан барып туган. Ж ас керуеннщ аты - ж ас керуен гой, жастар жыр сапарына керуен тарткан екен, манул, жолдары болсын, алайда поэзиясыны н азабы м ен арпалысына олар тезе ала ма, жок. па оны болашак керсетер. Айтар ауызга жени! болганы м ен, 6ip х;шыктын 6ip жылгы поэзиясын айналасы 40-50 минутга корытындылап шыгару деген коншге конбайды-ак.. 0p6ip ютапта 6ip-6ip акы ннын eMipi, ойы мен бинт, туйс1к ce3iMi жатады. Эйтсе д е , тындаушьи!арга откен жылдын поэзиясы нан б1ршама хабар беруге алган м ш д е т ц ц аяктай келе сол кортынды жасагым бар. Казак, поэзиясы, с ез ж ок, езш щ дам у сатысында. BipiHe 6ipi уш кайнаса сорпасы косылмайгын эралуан акындарымыз есу, ербу устшде. Тур, мазмун тещ репнде, коркем образ жасауда акындар толассыз ]зденуде. Ke6i оны тауып та, Ke6i калып та жатыр. Куантарльпс. жай сол, с е з ж ок, 1здешс, 1здешс, i3flemc. Сол 1зден1стерден мьгаадай ж эйтгарды ангардык. Акындарымыз абстракциялык ойланудан 6ipTe-6ipTe айыгып, ем1рдеп нактылы межеш, нактьшы кимыл-харекетп доп басып айтуга, каламга шшген кандай да затты болмасын оган барар кигптдол гауьпт, батыл айтьш машыктана бастаган. Окушыньщ жуйесш тербеп, сез1мш оята жырлауды максат ете бастаган. Kopi, жасымыз б!рдей баягы мындаган жол узак дастандарды 03ipre калдыра турып, лирика деп аталатын ауылга аттандык. Керемет керемет болмай калган, тангажайып тамашалардын 03i де ce3iMiMiani онш ама селт етюзе коймайтын осынау керемет дуниен1н 6opi стартга турган асыгыс, аласапыран гасырда, адамдардын оуелп. 171

сэб ш и к сез1м1н сактап калу уш ш акы ндар ж ансала аласуруда. Сонды ктан да олар аз созбен коп туйщш шешуге, аз кулш , коп уайымдауга, аз уйктап, кеп ойлануга тура келедь Б1здщ казак акындары дамудьщ осы 6ip толгагын бастары нан кешуде. Эбдш дамы здан бастап К,айратымызга дей ш адам санасы ны н туныктыгына, адам сез1мппц noKTiriHe араша тусуде. Б ул, с о з ж о к , жаксы да жанды кубы лы с, oceTiH, ор б и тш кубы лы с. А дам ны н, тек кана адамны н адал сез1мш мына алапат гасырдын шан- тозавдарынан, соуле-шашырандыларьшан калай да коргап калу — жалпы дуниеж уз1 акы ндарыньщ Ka3ipri замандагы миссиясы осы. Д емек, осындай миссияны орындап шыгу уш ш акын бол у, TinTi л ирик болу а з, э р и н е. К урескер болу керек. Ал кур ескер бол у — азамат бо л у де ге н со з. в з floyipiiUH, 03i OMip cypin отырган когамынын азаматы болу деген1м1з аскан жауапкерш1п1кт1 керек етед1. Ал акын дегеш ш з - оз дэ>аршщ 6ipiHHii ном1рл1 азаматы. Акындарымыздыц жинактарын оку устш де, кун тэрт1б1нен тусп ей келе жаткан м оселе —азаматтык оуеннщ тапш ылыгына коз1м ж еты . Азаматтык эуен тек кана ур ам ен , ж асасы н м ен гана ж асалады , о ны н журтка кажетт ш амалы д е ге н тогы ш арлы к Tepic угы мга бой ур ган акы ннын 03 обалы озш е, ондай акынды каргыс атсын. Рас, азамаггыкты жырлау — олдекайда курдел1 де киын. А заматгы кты жырлау ymiH, талас ж о к , 6ip гана талант ж е т к и п к а з. Ол а к ы нны н дун и етан ы м ы н , талгам, кала берд1, агыл-тегш эрудициясын керек етедг Азаматтык ун айкайга уласпай ты ндай, азаматты к 6ipiHuii, бас скрипка барабанга уксамайтындай терсн магыналы азаматтык поэзи яга атганатын уакы т жетт1, ж олдастар!

КАЗАК Ж Ы РЫ Н ЬЩ Б1Р ЖЫ ЛЫ Барлык болмыс-жаратылысымен, тштен адам санасына сын бермейтш сан килы кубылыстарымен, кы скасы , оркендеу-ocyiMeH косып дэу1рден-деу1рд1, гасырдан-тасырды “кезекпенен елштш, баягыдай корштш” жаткан улы 6ip кубылыс бар. Ол —©Mip. Демек, еш рдщ аты —OMip, несшей болса да —OMip. Куаныш-кайтысымен де, керемет кударепмен де, тштен куйкг п р л тм е н де —OMip. ©ai де санасы калыптаса коймаган алгашкы пенделерге OMipалдекандай гажайып кударетпн тарта салган сыйы болтан да, дорменаз жандар ем1рден тамтумдап кана аларын алган да койган. Бул жагдай - баршамызга аян. Сонымен 6ipre, адам баласынын санасы ripuiin, ом1рден молырак алып, молырак рахатка батута молырак, узагырак OMip суруге орекетгенш, отан кожалык ете бастатаны да 6opiMi3re белгип. Кыскасы, дэу1рден дэу1р отк1зш, акыры адам баласы ом1рд1н ез1мен бел шешш жекпе-жекке шыкты. Табитаггын тарткан сыйын талшык ете бермей, OMipдеген куд!ретгщ айтканына кошп, айдауына журмей, Kepicmme, отан (OMipre) Ty6ipai 03repicTepенпз1п, оны жасанта, жандандыра отырып толассыз, бшспес ашык майдан курды. Демек, курес басталды. Алайда жэне де кайталауга тура келедк OMipfliH аты —OMip! Моншпк зертгелш бппейтш калтарыс-бултарысы бар, адам санасына eHin болмайтын купиясы бар тажайып кубылыс калпында калды да койды. Осытан орай, адам баласы сол ом1рдщ кат- кабат, кыртыс-кыртысын, тунгиыкта жаткан осупиясын ашып, жалганныц жарыгына ешкере етер ойшылдарына зарыкты. Зарыкты да толтатты, толгатгы да туды! Санасы TipmreH адам баласынын сарыла енбекгенушщ нэтижесшде дуниеге гылым келда, онер кедда. Бул да баршамызга аян. Рылым OMipre озш ш ектемдагш орнатута харакетгенуде де, онер адам санасынын туныктыгын сактаута, Адам деп аталатын куд1ретпн ара катынасына донекер болып, 6ipiH 6ipi тусшш, 6ipiHe 6ipi уйьш, 6ipine 6ipi коз алартпауына араша тусуде. Адамнын ашуы мен акылын, ce3iMi мен кайратын, жаксы да жаман касиетш аддына тартып, OMip cypin отырган белгш floyipain кылансыз таза OTyiHe канатымен су сепкен карлыгаш сол - онер. Сол онердщ ен мыкты, ен 6ip моуел1- жаныракты бутактарынын 6ipi - поэзия. Кандай да гылым 173

neci, кандай да е н ер oicini болмасы н, ездер ш щ тындырган iciHiH кортындысына поэзиялы к козбен карауы тепннен- тегш емес. Адам бар ж ерде поэзия бар. Табигатгын такгажайып кубылыстарын алдымен сезш ш , алдымен лэззагганып, алдымен жеркенетш де сол адам десек, ендеше поэзиянын буюл болмысыньщ e3i сол адамнын акыл-парасаты мен сезш - ту й а п н ен жаралган. Д емек, ада м н ьт катынасуынсыз поэзия ж ок. Барлык табигатымен ем!рдщ 03i тунып турган поэзия дейм1з, алайда сол OMipni, сол керемет табигатгы коретш коз. танитын талант, сезетш сез1м керек. Эрине, eci дурыс, басы жумыр п енденщ бэр1нде де сез1м бар, сезшбе>з мумкш емес. С ебебк куанады, куйш едй шатганады, мунаяды дегендей... Алайда сезш у бар да, сез1мш сез1мдерге айтып жетюзу, мойындату да бар гой. M ine, осы туста адамдар дараланады. Э р халык озш щ сез1м дун иесш ен енип бол1п, сенш тапсырып, дуниеге езш щ сез1мтал елшшерш ж1беред1. Оны ц аты —Акын. А д а м н ы н ce3iM i — а л ы нбас кам ал. Е н д еш е, со л ce3iM камалынын сахабасы да , жалаушысы да - акын. Думалы да текпел1, астарлы купиясы теренде жаткан алуан сырлы адам ce3iMiH сез1м гана теб1рентш, сез1м гана октемддк ете алады. “Ж урекке ом ip журмеШЦ” д е п айтатынымыз д а сондыктан. Демек, шынайы шын поэзия — адам сез1мшщ анатомиясы да, шынайы шын акы н соньщ зертгеушкп. Ш ынайы шын акы н — е з халкыныц, шатганса, шатгыгы мен куанышы; жыласа, кою рек шер1 мен козш щ жасы. Осьщан барып, онын азаматгыгы да, акындыгы да сарапка туспек. Кемелдену floyip im n сатысында турган каз!ргт казак поэзиясына жоне оны жасаушыларга осы тургьщан карамайынша, болмак емес. Тек осы биисген коз салганда гана жасанды жалтырауык, ocipe Кызыл поэзиядан табиги, халыктын оз1ндей карапайым поэзияны , копке ортак — галымга да, малшыга да б1рдей TyciHiicri поэзияны тану — онш ама киынга туспейд!. Акикатына жугш сек, сонгы ондаган жылдар бойына казак акы ндары ны н ш е б е р л т тон1репн де, алган такырьштарынын аумагы тешрегтнде, жыр техникасынын жасалуы жонш де гана со з болы п, ал енщ казак поэзиясынын каны на тон халыктык, ултгык ерекшел1ктер1 туралы ауыз тущьггарльпс. еиггене айтыла коймаганын ангарамыз. Осыдан 174

барып, сазды жерге ш ыккан ж асык жаужапырактай кунарсыз-нораз олен жинактары каптап кетп. Bip олещмен де 6ip рет м е р з^ щ баспасезде козге тусе коймаган “дарын иелерГ б1рден жинагын шыгарып, оны сы менде коймай, ендо “тандамальшарын” бастыруга уш ткер. Амап не, кдсиетщ нен айналайын казак, эд е б и еп буган да тоздь Э деби еттщ кекжиепнен 03i озер керше бастаган Д он Кихот жоне де жалгыз келмей езш ен коса Санчо-рецензент-хатшысын шес-пре келеш- Жасыратын Heci бар, казак эде б и еп буган да тезin, муны да басынан откеруде. Осынын салдарынан казак одебиетшщ саналы, сауатга окушыларынан repi жолбике “TopemLnepi” кебейш кетп. Тубш таякпен турткевдей тайыз, ушкары ой мен ушгар каламнын 6ip сиггеушен дуниеге келе койган кунсы з шыгармадан да, дол осы тосш мен одебиетке жасалган жансак, аккенш “торел1кгш” зияны олдекайда зор болмак. 9 p 6 ip одебиет cepiciHiH 6 ip-6ip Санчо-рецензентш щ болуы жаксылык емес. Бул тургыда, калам иелерш щ ездер1 мойындап, кауым кабылдаган едеби еп ш здщ майталман сыншыларына рении бшдармеске шарасы жок. Кереген сыншыларымыз коркем одебиетп Санчо-рецензентгерден сактайды деген сешмдем1з. Ka3ipri казак поэзиясы кемелдену шагынаа дегешм1збен, оны н 03ipri бары м ен жогына, котершген денгейш е бш ктен карап, бшктен кещп аудармаска болмайды. Жиындарда, аракццк айтылган ауызеы пш рлерде, ocipece жас поэзиямыз, оньщ жас авторлары ж енш де ж ш с е з болып ж ур . Баксак, жанашырлыкты, жадагай конш -жы кпастыкты ж эйш е калдыра турьш, ашьш та, ашынып та айтып тастайтын мезгш жеткен екн. Жастар поэзиясында б1рсарындылык бел алып, 6ipiH 6ipi булжытпай кайталап, 6ipiHiH i3iH 6 ip i тап басып, жырдын сырынан rep i кырына коб1рек кызыгушылык сезшед!. Поэзиянын теренше уншуден rep i улп куалаушылык басым. К езекп жерш де айта кетелйс, казак совет поэзиясы согыстан кейш п жылдарда курт езгергеш мол!м. Эбдшда, Касым, Хамит, Сырбай сиякты акындарымыз оз творчестволарына да тубегегш бетбуры с жасады. Буларды багытка алып Бафу, 1зтай, Токаш , Зейнолла, Тум анбай, Еркеш, тагы баска акындар к е л т , олардьщ л еп н е Кадыр, Ж умекен, Ш эмшдер косылды. Сонымен, казак совет поэзиясынын буюл 6ip армиясы сап курады. Кыскасы, казак 175

алещ тур, мазмун жагынан кептеген езгерютерге ушырап, •пптен такырып жагынан да epici кенш . Bip созбен айтканда, жастар внеге тутарлык, багытка а л ь т, бетш ту зерл к жыр улплер1нщ жасалганы даусыз. Алайда жастар творчествосында жастыкка тон жацалык, жастыкка тэн жалын мен екпш коршбешн. Сырты суду сылдыр с е з , ocipe кызыл акжуректшйс немесе орынсыз акылдымсыныл внеге айтып, мына жалганнан вздерш оцаша калдыруга умтылушылык, басым. Н емесе Kepicirane, мен ойтем д е буйтем деп айгайлап, жар салушылык, етек апган. Tirrri болмай бара жатса, беленнщ , тугеннщ монологьша басы п, ж он-ж осы ксы з, жалган теб1ренед1-ай кеп. К,улай кумартып, курак ушажырлап журген сол “монологгарыньщ” о з i коркем эдебиетсщ белпл1, улкен эпикалык туындысына тэн курдел1 т э с 1лдер1н1н 6ipi екенш е к еб1м1зд 1н коз1м13 жетпейтш тэр1зш. Ko3iMi3 жете турса да, касакана, оз1м!зше Эзоп болгансып, Ty6ipi тайызда жаткан арзан ойымьшы эдеби кейткер1м1зд!н аузы аркылы оп-онай окушыга усынып жатамыз. М эсел ен , кешеп откен ер Махамбетпн о зв д ей етпп K.a3ipri кайсы ак,ыи жыр жаза алар екен, Махан айтарын жер1не жетк1зе ез1-ак. айты п кеткен жок, па? Жыр табалдырыгынан жана аттаган жас акын Махамбетпн аузына мон олог салганнан ro p i оны н о зш , е р л т н жырласа болмас па еда?! Осьщан барып, “Ата данкымен кы з отедЫ н ” кебш кием1з. Дана халыктын 03i сомдап соккан Таргыннын, Т елегендердщ мон олоп нен кейш , мыкты болсак, оларды 03iHme сойлейп кор; сойлетерсщ, 6ipaK оган юм нанып, юм Te6ipeHefli?!.. Осьщан шыгар кортьшды: акындар (ocipece ж астар ), ж ы р ж азу д ы н о н а й т э сш ш е багы п, касиетт1 поэзиямызга киянат жасап журген ж окпы з ба?! Акындыкта азаматгык аршынымызды, дуниетанымымызды, тш байлык, создак корымызды, алган багыт, айтпак ойымызды жан-жакты айкындай тусет1н улкен дун иеден неге кашамыз?! Б1рден конш ге уялар, бас-аягы жуп-ж умы р, журекке жылы тиер балладалар кайда ке-rri? Олардын орнына олен-очерктер, публицистикалы к поэмалар неге квбеш п барады? Коркем онердщ TOHipi болган аскак романтика мен узшмес болат сымнан тартьшган нозис лирика кайда?! Сыртгай карап, сы ды ртьт 6ip окып шыккан адамга Ka3ipri жастар поэзиясы -пзпнш де устатпайды. Ептеген тип 176

де, 03iwuK yHi де , тецеу-cyperi, бояу-накы ш ы да бар сиякты. Bopi де уйкасып, эр соз озш щ орын-орнында тургандай. Tiirri MiH тагуы нны н e3i киянат секций. Э й тсе д е , акы нды к жауапкершшис, позтикалык талгаммен о й сала, сол бийсген карасаныз, алдыныздагы азаматтын ю м екенш б1рден танисыз. Онын акындык, идеалыньщ немен шектелетшш де тусш е К.ОЯСЫЗ. П оэзия махаббаттан басталып, парасаттылыкпен аякталады. М ахаббатка, бояусыз сулулыкка сокпай, оны жырламай откен ел! д е , Tipi д е даныш пан жок,- С онды ктан да жастардьщ махаббат лирикасын жырлап калуына шек койылмаса керек. М оселе езен н щ аргы жатасында турган кызга гашык болтан теп бар, т э р б и е а бар карапайым казак ж т т ш щ “сыртанды кайы к кылып отю з м еш ” деп , ынтызарын назбен ж етизе бш уш де. Айдынныц алансыз аккуын абайсызда у р к т п алмауында. М оселе кейш п ж а стары м ы зды н ар асы н даты б о л а ш а г ы н а н к о п yMiT кутпретш, каз!рдщ озш де творчествосы калыптасьш калган Ж араскан Эбд1рашев, Зейнолла Тш еужанов, Рафаэль Ниязбеков, Русман Мухамедгалиев сиякты акындарымыз сол махаббат лирикасын калай бастап, калай аяктауында. Жарасканньщ “Найзагайлы жаз” жинагында “ Ш торм” деген олен бар. Акынга киянат болмасын, олещи бастан аяк окып шытайык. “Bip уйде, Опаша, Болсан ла 6ipeyain Баяны. Шалкьщык, Тсшкьшык, Нур куштык, CeaiMHiH кол булгап маягы. ОзщД! азЫе так кылдым, Отырдык... Алдымда отырды Ай. Кодмш коз1цс лактырдым. Тен1зге тастаган якордай. Мундайды коргем жок бурын деп, Таркаттыц... Шашынды жуз ордщ. Колымды апардым flipLoacn. 12-1974 177

YcriHe жуп-жумыр ттэеюнн. Сен жылап . • , Мен бармак тгстешм. Коншдер — , Кемелср емес пе, Куштарлык - тогыз балл шторм... Шайкалдык. Шатырлап сынды кок. Кеш менсн батса сгср сол куно. Оралган шыгарсыц мунпы боп, Баянды махаббат портына...” М енщ ш е, бул ел е н еш кандай талдауды керек етпейдк BapiH де e3i айтып дэлелдеп тур. Казакш а айтуга уят, баска тише айтканда бул — нагыз сексуализм. Жоне де поэзиямен уш кайнаса сорпасы косьшмайтын нагыз дорекгак. Он екще 6ip гул! жаца ашьшган жастын ж оне де акын жастын муншама э бесп к к е барганына танданбаска болмайды. “ Найзагайлы ж аз” 1971-жылдын ш ш д е жаксы жинактар катарында турганы мен, “Ш тормны н” матросыньщ каламынан: “Акын кетш барады кош еменен”, “ Муза турапы”, “Марикке”, “Назды унщ осем , ауьщдьщ елж -еркеа ен...!” дегендей енегел! жырлар калай гана туганьша нанарынды да, нанбасынды да бш е алмай дал боласы н... Ом1рдан айтпаска болмайын ащы шындыгы, ютелмей капмайтын занды кубьшысы, тусш ген суреткерге, дап-даяр коркем шыгарма боп келденецтура калмайды. Оньщбарлыгы да суреткер уш ш ш июзат кана. Ол ол! суреткердщ домнасына тусш балкуы, корытылуы керек. К,орьпыла келш, шиюзаггьщ mipiHflici ж о га л ы п , т аза металы гана керект! ж е р ш е ж енелтш ед1. У акы т, floyip op6ip калам и есш осыган м1ндеттейда. Дем ек, “ш оп те олец, ш едге де ол ен ” емес деген угым туса керек. 03im H куаныш-куйшйи1мен д е махаббат адам баласына тарткан табигатгьщ сыйы ем ес пе еда. Поэзияны махаббат жаршысы десек , акын сол махаббаттын жанашыр жактауш ысы болмайтын ба едС?! Олай болса, мынадай жыр жолдары суш скен журектерд1 жылыта алар ма?! 178

“Эмртай, киш, кур бекер уйде жатпалык. Сынайык бакты паркке барып, бак барып. Махаббат жырып мешреу тунге тьшдатып. Снпайык санын каракез кызяын ак балык, Экнртай, киш, кур бекер уйде жатпалык\". Акын Зейнолла Тшеужанов мунысына да канагат жасамай, суйгеш мен екеуш щ арасында журген женеш есш ; колкалайды. Сондагы бар ойы, бар ынтызар махаббаты — баягы сол секс м оселеа, калайда к¥маРьш Sip кандыру... “Tycipin еске керейш, Кундерш еткен 6ip кызык. Эйнектен шже тенейш, Ауланда игл урпзш. Журел урюп ел1юей, Епендеп жатсын суйгсн кыз, EciKTi каггы сершпей, Алдымнан шыгып уйге енпз. Карацгы уйде еп керск, Оятсам кыздып агасын Шынжырын у зт кек тебет, Сонан сон меш таласын!..” Зейнолла осылай кумарын баса алмай бозбасшылыктын сапарында эуреленш жургенде, евдй 6ip жас акын Русм ан Мухаметкалиев шаруасын тындырып алганга уксайды , ол былай дейдй “Байкаусыз ернще ершм ти т кетп, Дуылдап тула бойым куйш кетп. Алып жер аударылын аспанымен Тошрск карауытып уйып кетп. Бшд1М бе онын алгашкы куно екенш, 9pi алгашкы бакытгы кун екенш. К,упаган 031м емес, eciM жисам, Кулаган сет суйеп тур скенмш\". Ж е, жетер! Жастыктьщ бар кызы к-кызгылыгы, бш к парасаты мен аскак романтикасы осыган кеп пр ел се, эрине, оцбаганы. Махаббатка арналган маржаннан алка оре алмай од1ра калдырса, акыннын алыска баркадар ш екпегеш. Акын деген адам ce3iMi туныктыгынын сакшысы дегетм га кайда?! 179

Bi3 уш акыннан мысал келттрдк. Yiueyi де талантгы акы ндр, yiueyi де оз курбыларынын алдынгы лепнде. Ж огары да келт1р1лген оларды н 6ip A i-e|tin i наш ар туындыларына назар да аудармай кетуге болар едд, алайда жастар творчествосында асыгыс жазылган агат ойлар, кдлайда, немен болса да, жалт етш кезге тусш , кулакка шшш калса деген ушкары n k ip баршылык. Сондыктан да уш авторга айтылган сын поэзияга кейЬнрек келген жастардын да творчесгвосына ортак деп бш еш з. Олец техникасын менгсрш, с о з сырлау оз алдына да, окушы алдындагы акындык ар, жастык. о д е п тш к , азаматгык борыш е з алдына. Ауызею арамызда айтылатын эзш -оспак, сайкымазак, тштен, орынды жер1нде ута сейл еп, упай алу да деш таза, улкен поэзияга озек болмаска керек. Акындык, талантпен коса акындык парасапмлык оркашанда катар журеда. Акыннын табигаты — адамгершшк, гуманизм десек, гуманизмнщен шыгар шыны - поэзия. Ал ещй бую л болмыс-турмыс, ттрлк-табигатгы, козгалыс-кубылысты 6ip сотке поэзиясыз елестетш корвдзип; егер рас болса, “акыр заман” деген — сол. “Акыр заман” бол м ас, егер бола калса, ол тек поэзия олген куш гана орнайды. Ал поэзия олмек емес! Tipurnik барда, адамнын caHa-ce3iMi барда — по эзи я бар! Б1здщше, Ka3ipri казак поэзиясы осы биисген караулы обден котеретш сиякты; 6niK тапгам мен тшекке турарлык деп ойлаймыз. Жекелеген акындардын жекелеген шумактарына, солгын уйкастарына, жетпей жаткан ыргактарына, ултгык поэзиямызда аракщк бой корселп журген турге елктеуш ш ктен туган азынаулак эксперим енттерш е унш е карал, тунш е ю но тагудан ropi, акы ннын акы нды к алымына, дуниетанымына, багыт багдар- козкарасына, философиялы к ой туйш деуш е коб1рек коны б о л т , тереш рск зертгеу мезгип жеткен Topi3fli. Бул туста, орине, санчо-рецензентгердщ де саны азаюына обден кепщшк беруге болады. Солай, каз1рп казак совет поэзиясы, дау жок, озшщ толы гу-молы гу, кем елдену двуцмнде. Бул туста кемш ш ктерден б1ржола арылдык деген угым тумаса керек. К емелдену coTi — кемш ш ктерден б1ртшдеп арылу, тулеу, жацарган устше жанара беру кезещ екеш белгш. К дор поэзияны н eciriH каккан кандай да ж ас болмасын, жаман жол усынуга уялады. Осыныц оз1-ак поэзияга деген

жауапкершLiiitcriн шамалап болса да артканын керсетедк Ал кейде олдекалай жарык керш кеткен нашар жинактар к ездессе, оны н Ty6i шик1 cK cni, к ез к им ас, кош л жыкпастыктан, кездейсок дун иеге келгеш б1рден-ак белгип. Амалымыз канша, буйтпесек казак, боламыз ба... К,аргы бар, жасы бар Ka3ipri казак акындары, эйтеу1р, жаман жыр жазбауга тырысады. Эргам озш щ opeci жеткенше каншама таланты барлыгын танытып-ак багады. Огкен (1971-ж .) жылы “Ж азушы” баспасьш ан жарык керген олен жинактары осынысымен куантады. Бул жылы жыр бойгес1не эр толкы нны н ек1лдер1 катысыпты. “Тандамалысы” бар, “Тунгыш ютабы” бар, барлыгы алпыска тарта автор. Бул осал дун и е емес. Алныс жинакта да со вет а х патриотизм, хапыктар достыгы, Отан, партия туралы саяси лирика, баллада, поэмаларымен коса атамекен, тутан жср, ел-журт, махаббат-жастык ж ош ндс де, адалдык-адамгерш iniк ж еш нде де б1ршама кенш куантарлыктуындылар бар. Тш тен, камтылмаган такырып калмаган десе д е болгандай. Оркен жайган казак жыры, такырып жагы нан алып Караганда, тарлыкка ушырамай, opiciH кещте тускен тэр1зд1. Алпыс ж инакка алпыс турл1 niicip айту — 6ip адамны н колынан келмейтш шаруа; сол сиякты, алпыс акынды 6ip кол1кке отыргызу да — киянат. Эйтсе де , “Тандамалылардын” арасынан тандамалысын алып, тандамалы еместерд1ц Toyipin екшеп, тамырын баса отырып, б1ршама n k ip айтуга болып калар. Онын, уст1не, “Тандамалы сы ” ш ы ккан акы ндар жупм1зда жешлдетер жой1 да бар. Бурын ж еке дотап боп жарияланган жинактарга журт niidpiH айтып, берер багасын 6epin те койган. О жен жыддьщ поэзиясы сан жагынан да, сапа жагынан да 6ip алым шгершемесе, кейш кеткен жок. Айтар ойы да, алган такырыбы да эр турл1, эр тектес акындардьщ олен-дастандары дуниеге кедш. Жакан Сыздыков пен Аскар Токмагамбетов, Сагынгали С ейм ов пен Курмангали У ябаев, К,айнекей Жарма1амбетов пен К,уланбай Копш ев, Есет Эукебаев, Омарбай Малкаров пен Нутфолла Шэкеновтыц “Баспалдактар, би1ьпер\" жинагы; Музафар Эл1мбаевтын “ Конш кугп” тавдамалылары; с о н ы м ен 6ip re 8бд1к эр 1м А х м ето в п е н К,абд1кор1м Ыдырысовтын; Туманбай М олдагалиевпн “ К,ош, коктем” тандамалылары бар. Ti3iMjxi epi карай соза беруге болады. 181

Бул акындардын eciMi окушы кауымга бурьшнан таныс. К азак поэзиясы на коптен 6epi атсалысып келе жаткан жыр сарбаздары . Булардын кай-кайсысы да казак совет поэзиясыны н ocin-еркендеуш е о з улестерш косып журген калам кайраткерлерК елш щ и гш п уш ш ic тындыру жолында б е й н ет т ен г ен кар а п а й ы м , е н б е к к о р ш аруалар. BipiHe айтылган мактауды 6pi белю ш , берш е айтылган сынга 6ipeyi жауап берет1ндей каймагы бузылмаган тэту семья. Осы семьянын байыргы муш есщ щ 6ipi —акын Музафар Эл1мбаев. © псен жылгы жыр жинактарынын ишндеп суйектга осы акы шш а болгасын ба, 6ipa3 аялдап отуге тура келедь “0м1рбаяным —елещ м де” деп Есенин бекерге айтпапты. М узафардын “К енш куш ” тандамалысьш аудару устшде Е сен и н н щ осы ce3i гайыптан еске тусть Табигат сыйлаган талантгы е з алдына коя турганда, акынга ем1рбаян да керек- ау, 0м 1рдщ ортан белш е жакындаганда, теб!ренш еске алар, “терш п майга mipireH” жорыктар, сагыныш калдырып кеткен сапарлар, куаныш, екшш лн де аямаган ем1рдщ белднбедщ кезевдер! — 6op-6opici акын ж урегш щ к ор еп екен-ау деген ойда каласын. “ К енш к у нш щ ” сонгы бетш аударгандагы алгашкы ecepiMi3 осы болды. Музафар — ойдын акыны. Шыгыршыктын шин шыр айналган туткындагы ак тиш icnerrec ойнакы созд1 емес, сезгеньтуйгеш мол ойды н акыны. Ол сарыла ж урш тапкан одем! ойы н окуш ысына ж етюзу жолында ecipece кызьш осем созд1, тастай каткан уйкасты, урдым-пердам ыргакты торне KbLuyFa бар да, ойы н кемескш еуге ж ок. Акыннын жорыкка 6ipre атгангап курбы сы на арнаган “ Ш еру” деп аталатын кыска гана елеш бар. \"Жорык - сын жолга шацырып, Б1зге де жеткен кез! Mi... Бес кару жерге батырыл. Eiiccui жаншып сзсд1. Урлана, аяп тарландар, Кдрайды муртсыз солдтка. Ею айда ссейш алгандар, Еншшес enai сор-бакка. 182

Аркамыз оппак, сортацман. КелсмЬ колдсй бусанып. Белппп 6ipaK ортацмаи, Булк стер кш бар мун шагып?! Канжоса аяк. кажалган, QiiTcyip, eTiK imimic... Ауыр ма бейнст ажапдан?! Алдымда, соны Tyciii де\". Осы жыр, усгпрт караган адамга, жазылып бгпсен коп ojienniH 6ipi сиякты. Айтпаса да белгии акикат екендапнде дау жок. Алып бараткан к ер к ем д т де шамалы, тштен уйкастары да арзан. Эйтседе, осы торт шумакта журек шымырлатар 6ip жылылык, коншге м у н уялатар, алыстан уздйтл, озер ecTuiin турган 6ip саз бар. Ол не?! Ол — адам еш р щ щ кысьштаян кезенш деп конш куш. Ол — айналасы ею-ак айда е се й т калган, кавды майданга апарар жорык жолына бойлары н б аск ан каруыны н дум 1мен i3 сызы п бараткан ею жастьщ кудш мен ypcfti, ж урексш е турып жасаган 6ipiniH 6ipiHe де ге н кайраты м ен ж1гер1. Ол — сахибатарлан соддапардьщ оздер1мен 6ipre атгап келе жаткан ер1мдей жастарга урлана карап, о з бастарьшдагы мунын умьпкан дел-сал, тунгиык сап. Б1рд1нде, мы нны нда басынан откерген, бул кундер1 умыт болып бараткан отгы доу1рдщ сазы мен сарьшы. Акын сол сазды асыкпай-саспай, конырлата uiepTiri, курбысьшьщ кулагына куя б1пген. Б1з М узаф ар ды о й д ы н а кы ны л е г е н д е , о н ы н о з талантына, поэзия алдындагы жалтарып болмас жауапкершшiкке алмагайып, ату сп кетш , кейде тущымас шыгармалар беретщдшн ттлтен де жасыра алмаймыз. К,олдан келсе, KOHirtaeri KopiKTi ойды н ауыздан ш ы кканда TyciH кашырмауга не жетсш! Суреткерд1н карапайым адамдардан айырмашылыгы — ойлаган ойы н KopiicreHaipin, нанымды коркем тшмен тьщдаушысына я ок^тнысына жеттазу. М ундай жагдайда, ocipece акын адамдардын бес каруы бойында болтаны абзал. Талант табигаты — ойлап бш умен 6 ip re айта да бшуде. “Конш кун1” авторьша бурын да айтылган, устемелеп бупн де кайталауга тура келед1. М уз-ага, с1зшн 6ip басыцызга журтыныз кабылдаган акы нды гыны з, бейнеткор зертгеушиппщз ж е т т жатыр. Парасатгы ой мен гулама создер 183

(аф оризм ) белгЫ ой иесш щ б елгш 6ip туындысынын тунгиыгында жатканымен, со з тусш ер саналы кауым ундле отырып тауып алады, таниды, колданар жер1нде кджетжс тугынады. MiHe, осьщан барып, улагатгы создан атагына бола, тек к.ана улагатгы осиет кдлдырам деген максатпеи, накыл, макал мен мотел деп ат койып, айдар тагып, оны н жолында соншама тер тегу жемгсш бере кояр ма екен деген корьпынды шыгады. Куд1к тудырады. Ж аксы жырлар жазылып, оны н шйнде накылга, макал мен мэтелге айналатындай жаксы ceaaepi болсын: кетер де, келер де урпакка калдырар есиет деген - сол. Расырлар бойы калыптасып, сом алтыннан согылган халык даналыгымен бэсеке таластыргандай, ойлы акын тандамаласыныц сонына накы лмен нукте койганы кощлге сыйымсыз. Моселен: \"Табаныца жаншылган сон, Тауды да аяйды cKciiciH. Аягына бас урган сок, Жауды да аяйды скенсщ\". Автор осынысын рубаилар катарына косыпты, солай- ак болсы н. Алайда осы ойды халык: “А л дана келсе, атаннын куны н кеш ”, —д е п кадап туры п 6ip-aK айпап па ед1?! болмаса: \"Мухандай кен тыныс ксмснгер, Мурдегс сыяды дсмевдср. Соны ойлап сайыздар тарынар, Терендср терецге тсрсндер\". “Кушм би!к шыкса купле тобемнсн Бул oMiprc талай OMip толенген. Рахата ушш мехнатына конем мен, Бул oMipai жаннан кымбат корем мен\", - деген тор1з рубаилар тандамалыдан орын алуга какысы жок ед1. Бул сиякты рубаилардан по эзи я 1здеп ю н э артуды н 03i уят. Орынсыз максат куалаушылык улкен акыннын улкен т в о р ч е с т в о с ы н а Kepi ы к п а л ы н т и п з е б а с т а га н ы н а н сактандырмаска болмайды!.. “1зет керсетсен, ipKliiMeii” дейш М узаган, “Сый кылсан, сыпыра кыл” дейш халык. екеу{н де еске ала отырып, Музафар 184

Ошмбаевтын “Кещ л кун!” тандамалысын корытындылауга тура келеда. “ Кенш кун1” — коргеш мен туйгеш мол, б ергею де, 6epepi де мол ойлы акыннын сан жылдар сарыла ш ен ген енбепнщ жемюь Откен жылы шыккан жыр ютаптарынын бетке устарынын 6ipiHiuici. Тандамалыга енген “ Естай-Кррлан”, “М ен де Ильичтщ баласы” —ею дастаннын eKeyi де акыннын одебиет алдындагы арын танытар, эпикалык epiciH бидарер сом дуниелер. Ocipece “ Естай-К,орланда” акыннын шалкар шабыты мен азаматтык октем уш , зор таланты ор кырынан айкьш коршеда. Нагыз поэзиялык теб1рен1стен туган урдас туынды. Бул дастан - Музафар творчествосынын бугшге дей ш п туындыларынын шыркау шыны. Немесе: “Отюр коз томагасыз каршыгадай. К,адалса, жалт берсрдей жан шыдамай, Естайды колкалайды кайта-кайта, Жиынга одан баска ornui унамай...\" “Тагдырдын толкспне тыгырык коп. Устше жыгылганнын жудырык боп. Андайды алды-артыннан a3an-3o6ip, TyTitii узшместей шубырып ксп. К,азагьщ жантыктардан кутылган ба: TyKipin алаканга жутынгамда, Qpi карай: Тулк1 —Жантык Толтырып шыга кслер уртын Канга...\" “Сырт козге “сыры мол1м шамалылар\" C uikihcc, 6ip сот кудай болары бар. BpKiMHiH Кобылаиды болып 6ip кун. Алатын Казаны бар — камалы бар...” Kopin отырсыздар, мундай туягымен о р казган тарлан акынды аясы алакандай, так-тук рубаиларга к ор кылуга болмайды. М ундай дастаны бар “К ощ л кун1” ютабьшын OMipiHiH узактыгына еш кум он болмаска керек. Ай налам ызда болып жатка н алуан турл1 кубы лы ска орюм о з коз1мен карал, озш ш е ce3iHin, оз1нше KHbin-nimin, озшше байламын жасау —табиги зандылык. Ойлы адамдар, о н ы н у с т 1не ак ы н ды к дары н ы бар с у р е тк ер адам дар карапайым пенделердщ назарына LriiKneii калган табигат. 185

oMip, дэу1р процестерш байкатыш келеттш белгш . 0cipece акыннын журепнде с у зш п , акыннын басьша соклай огпейтш з е р е д е й д е ©Mip к у б ы л ы ст а р ы бол м ак , е м е с . С ол кубылыстардьщ жаксылыты мен жамандыгына, куанышы мен куйш ш пне терещрек бойлап, озш ше сезш ш , ce3iHin кана поймай, баскаларды н ce3iMiH оятып, антарганын агынан жарылып адалдыкпен жетгазе жария ету - акынга тон ерекш елк. Тек кана айтса айткандай, акыннын ойы айкын да нанымды, тип т у с й ш т болсы н девдз. Тек онын дуниетанымыны н epici шалкар, opici кен болсы н дендз. Акы нды к м ун мен акындык шаттык баска да адамдардьщ басында бар екеш аки кат. Алайда акындык мун мен шаттык мулде белек. Б о л ек т т —оньщ ce3iM дуниесш щ ерекшел1п. Баскалар м эн бермеген нэрсеге м ен 6epin, енс1з нерсега эр л ещ н р т, жансыз нерсеге жан б т р у . Бул касиеггер бойьш да ж ок акы нньщ барар жер1 белгш . Bi3 букш элем эдебиет1 тарихынан бурын да, бупн де, поэзияны н оз1н классификациялап, акындарды да сан турл! сарапка сап, эпик д е п , л ирик деп белетш дш н бшем1з. Ол дуры с та шыгар, 6ipaK та бэленд1 “ махабатжыршысы”, тугенш “табигатжырш ысы” , тэты 6ipey;ii “адамгершш1к жыршысы” , Timi акырында “оптимист”, “пессимист” де п атаудын 03i калай болар екен?.. Булай болтан жатдайда, Пушкиндер мен Абайларды кайсы класка, кандай партата оты ргазуды н 03i киынта туспес пе екен? Дурыс тусш ераздер деп ойлаймын, ери н е, П уш киндер мен Абайлар алатын орнын алтан, халыктан алтан, Шздщ камкорлыгымызга оншама зору емес олар. Айтайын деген1м1з 6i3 бас катырып журген оптимизм де, кездесе калсак, айналып, орагытып оту1м1зге тура келетш ол п пессимизм ! куртырдын сез1м турткш ерлк сикыры да екеуш е б1рдей кызмет етпеш ме? Куаныш пен шаттык, кайгы м ен мунта eneyi д е кайрылмай кете алмаган гой?! Адам ce3iM iHin зерттеуш !с1 бола тура жалпы жумыр басты пенделерге ортак куй1ш ш -суй!нш 1т 1айтпай акын кайпп тура алмак?! Куанар сотте жыласа, куйш ер сэтге куанса, муньщ e3i суркайы лык ем ес пе?! Бул сотте Пушкин: \"Я слезы лью. мне слезы утешенье, И я молчу, неслышен ропот мой, Моя душа, объятая тоской. В ней горькое находит наслажденье\", - 186

десе, Абай: “Квзйне жас бер, жылайын,..” —деген eni. Екеушщ де журген ортасы мен сурген дэуреш , эрине, бщщкшен белек, келмеске кеткен. Дегенм ен де 6Mip бар жерде курес бар; курес бар жерде адам бар; ал адам бар ж ерде куаныш га, кайгы да бар. Осыган караганаа, акыннын я шаггыктын желкайыгына отырып, я уайымнын тунгиыгына тусуш е шамасы келе к,ояр ма екен?! Акын ж уреп сыр жасыра алмайтындыгы рас болса, онда ол екеуш е де сокпай кете алмайды. Д у н и ен щ батысы мен шыгысы олпетгес, шатгык пен м у ч д е п аталатын осынау ею кекжиекте оньщ акындыгы да , азаматтыгы да тогыспак- Сонда гана акын карт в буд щ айтканындай: \"Тугаи халкым. соллатымын сешнк арман. ардыц мен. сеншк каарет зарын мен\", - деуге акынньщ толык правосы бар. Осыдан келш, поэзияда уайым мен м у н болсын, оларсыз жыр жыр емес деген терю туош к тумаска керек. Меселе куаныштан уравды, кургак пафосты, шынайы шын кайгы мен кедецкесщ Tycipin откен женш м уц нан берше тунипп, су аягы курдымга апарар сэры уайымды ажырата бш уде гой. М эселе окушысынын да, тындаушысыныц да сез1мш алдаркатып, акын атану у м т н е н гана пайда болтан жарамсак, жалган, жасанды мунсымактардан арыла бшу гой. Б1рлерге де, мьщдарга да ортак касиеттердй кубылыстарды, кыскасы, вш рщ ц комедиясы мен трагедиясын табу бш у, тани бшу. Олардын магынасы мен монш е тус1не биту. Салауатгы, парасатгы карапайымдьшыкган адрадурс1н халтураны, табиги жасандылыктан жасалган жасандьшыкты халык ажырата бшед1. Сол халыктын куткен жерпш е кездесу уш ш акынга 6ip гана талант аздык етеф . Таланттан баска да; дуниеге козкарасы, алган багыт, устаган жолы, flayip мен OMipre айтар о з ш д к niicipi ж ок акыннын талантын талдап, онын uie6epairi мен ш еш ендш жонзнде соз е т у д к 03i epci. Бойы нда 6ip туй1р ш ойнам асы ж о к с у й ы к астан куат 1здегеимен б iрдей. K,a3ipri, ocipece согыстан к ейш п ер б й е н казак совет поэзиясын соз еткенде, казак жырынын дуанбасылары - кеш еп 1лияс, К,асымдардын жалпы ыз1мдег1 оры ндары огейсшйт, олкы турмаганымен, кеййтп лек, кейш п толкын олардын денгейше oai де котерше койган жок. Олардын корнект1-корнект1 делегетгары элемд1к нем есе Одакты к 187

трибуналарга котерш п, бар даусын таныта алмай журсе, бул жэйттарга каз1рп казак, поэзиясы кшэл1 емес... T on ip re теуба, б1здщ д е ез1м1зд1к Расулдарымыз бен Кдсымдарымыз, Дэуптер1м1з бен Мустайларымыз бар. Соларга ынтымак п ен i3ruiiK, ш абыт тш ейй с Солардын 1зден у ж ол ы н д агы i3 к уал ауш ы л ы к к а, п оэзи ян ы ж анданды ру жолындагы ж асанды жалтыракка дагдыланып Kemeyin тшеййс К азак жырыньщ Ka3ipri K03i Tipi иелерщ щ е н сонгы буыны болып берис калыптаскан Туманбай мен Саги, Кддыр мен Ж умекендер бастаган лекп эдебиепм1зге еш м м де байгеге салгалы баптап, баулып экелген ж ок. Олар — аякталмаган (аякталмайтьга) казак дастаны ньщ занды жалгастры. Олар - ecTepi юрер-юрместен ел таныган, балалыктьщ бал дэуреш нщ орнына шаруаньщ бейнетш тарткан, 6eciK жырынын орнына анасыныц зарын уккаи, ертегшщ орнына eai ушш курбан болтан окелер1 мен агаларыньщ ерлпс icTepi ж ен1нде онпмеш тывдап оскен, кездерпщ е ж ас, кощлдер1нде м у н бар саналы акындар... Олар казак жырына сол калпымен сонысын айткалы келген-дг Олардын ащы тагдырлары оншама аялы алаканды коре коймаган. Олар — казак жырыньщ сал-cepi, еркетотайлары ем ес, ж ур епне ж у к арткан ой иелерь Егер олардын жырьшан аракцик, П уш киннщ тш1мен айткагша, (“светлая печаль”) молд1р м у н кылан етш кыр корсетсе, оны сарапка салып, кшолайтын дэн ен еа де жок- Ол - акыннын к е ш к е н гум ы р ы н а н , ай н а л а сы н д а OTin ж аткан занды кубылыстардан туган эр журекпен еп з турган зиянсыз мун. Тек сол жещл мунньщ торыгудан-тун!луден, 6ip ютапта б1рнеше кайталанбаудан акынньщ сак болганы макул. MiHe, сол кеш нп буынньщ алды кырыкка тольш, арты такап, Kaiicbi6ipi тандамалысьш да жарыкка шыгарды. Ал тандамалыны халыктьщ талкысына усыну дегешндз - кандай акы нны н болм асы н 6yriHre д е й ш п тиорчествосыньщ бет nepflecin ашатын бийс мурат. Сол бш к муратка колы жет!п окушы кауымга 1971-жылы ссеп берш отырган акынымыздьщ 6ipi - Т ум анбай М олдагалиев; ю табы нын аты - “ К.ош, кектем”. 03iniH каламдас курбылары сиякты, Туманбай да акы нды к сапардьщ ауыр-жещ л мехнаттарын 6ip юсгдей тарткан. Сэбиттей атасынан бастап, Сагаттай М лерш щ де 188

сынына нысана болып, ширыгып, шьшыгып еск ен акыннын 6ipi. Бойгеден калып бара жатса, казак ду л д ш н е д е камшы басады, жауына тусе алмай куткарып алса, жауы кеткен сон. алмас кыльш1ьш ен де шаппайтын нерсеш шабады. Халыктыц намыстан, кала берд1 азаматтык намыстан туран бул жайтгардын осер елге, веер елдщ эсер улына, эйтеу1р, зияны жок. Сынны н аты - сын. Ол — э д е б и ет а н к у м шарыгы. Шарыкка усталмаган шалгынын шаруанын йрпшпгше мулде кажет1 де жок. Б1здшше, сын атаулыны киы п тусер кылыш деп TyciHy - уш кары урым. К,июды, жоюды рана максаттутса, сыннын болмаганы. Сын — кайрак. Онын от шашкан ш акпак-и1арыгына тускен кару отю р л ен т , уш ю рленш , жуз1 кыл кауып, жалтырап турсын. Т ум ан бай М олдагалиевты н “ К,ош к е к т е ш ” - сол шакпак-шарыктан шыккан шыгармаларынын тандаулысы. Жасыратыиы ж ок, Туманбай б1здщ поэзиямызга дурюретш , дуб1рлетш келген жок. Балалыгы бойьш ан арыла коймаган биязы, уян жас озш щ айгайсыз баяу унш ен (жалпы, Туманбай поэзиясында айгай жок), буйыгы ойымен, у м т зор арман-тшеггмен, болам ба, болмайым б а деген кущ пмен казак жырыньщ eciriH журекеш е аш кан-ды. Туманбай содан 6epi ондаган жыр жинактарын 6 e p in , е з Tyftciri, о з ce3iMi бар, е з суретз, оз жазуы бар жаксы акындардын катарына кетерщш. Егер 6i3 акы нны н OMipi жырынан басталады десек , акьшнын жыры алдымен о з OMipiHeH басталатынын да есте устайм ы з. А кы н адам н ы н бук1л OMipi — о н ы н бук1л творчествосыньщ лейтмотив!. C e6e6i о з ж урепш н-купиясы н, о з ©MipiHiH куйш ин-суйш йнш лирикалык кеШпкер аркылы ма, баска аркылы ма, am eyip , агынан жарылын, нанымлы турде айта алмаган акыннын баска журекке жол тауып, баска румырды зерттеуге, оны н ж ан -дун и есш щ бултарыс- калгарысын ашуга шамасы келмек емес. А кын е з журегш , журегпнн сез1м1н зертгей отырып, оларды адамды к 6niK парасатка багыштай бшгенде рана онын. уш халыктык унмен, азамаггык унм ен тогыспак. Сонда барып акындык “ М ен ” халыктык “М енге” уласпак. Акыннын OMipai зертгеген1 - алдымен озш зертгеген!. А кы нны н KYfliperi о\\пр ден озш . 03ineH OMip жасай бшу1нде. Казак совет поэзиясына “С тудентгкдэптерш ” кеудес!не басып, ж урепнщ лупи1ш тындага, е з жылылыгымен келген 189

Туманбай —6ip жинагынан 6ip жинагына сатылап кетершген акын. Оньщ каламынан жылы да мвлдар лирикалармен катар ipini-ycaKTbi дастандар да туындады. (Неге екенш 03i бшещ, тандамалыларына дастандарын енпзудг ж он керм етт). А кы нны н “К,ош, кектемГ’ — автордыц творчествольпс, есу ж ол ы н ан , о й -дун и еЫ м е н OMipre де ге н козкарасы ньщ калыптасуынан, дуниетанымьшан мол хабар беретш жинак- Акыннын, алган багытын, устаган жолы мен ансаган арманына жету жолындагы куаньш -куйш ш дн ангаргатын Туманбайдьщ аяулысы — бул жинак. “ ...Жупрш келем барым сап. Шыккан жок ешюм алдыма. Коп сщ досым желаяк Соцымда 6opi калды ма? Жупрген екем мен сонда Кушме карай Kaaipri. Он жасар бала болсам да Ансаган екем жазымды\". - д е п , 6ip кезде oMip м ен е н е р жоры гы н жаяу жарыстан бастаган бала Т ум анбай багы да, бар eiiepi д е сыналар, 03i тандап туск ен жы р бойгесш де табигат сыйлаган талантын таныта битдг Б у к п е а ж ок , ол осы бейгеде талай рет опы к та жеда; орта жолда омакаса куламаганымен, мулт басып, суршген де кездер1 бодды. Улкен ой адамына тэн онер сокпагынын ойын да, кырын да керш. Алайда соны н бэрш ен езш щ жаны нэзйс, ары таза лирикалык кешпкерш аман-есен алып шыгып, ом!рлк сапарга атгандырды. “ ...Мен ушш шшдехана онналмаган, OMipre адам келд1 дсп сскерш, KyoniK алуды да ойланбаган. Бшмеймш, мунын ушш юм KiHoai, БелпЫз туган куги журмш ол1, Умытып кунш тупл, айымды да: - Кектемде туып сдщ, —Де1ш 6opi. Нссше юнолаймын бул халыкты, Юм осте болар дейсщ туа мыкты. OMipre келгетмд! аян етер, Оз1ме ез1М жазам куолйсп”, - деген акын алган сертшде турды. 190

Туманбайдын лирикалык, кейшкершщ ж уреп кылау тусе коймаган сэбидщ мшезшдей. HeciH де болса жасырмай жайып салады, кдлтарыс-бултарысы жок. Б1здер буган деш н Туманбайды махаббат жыршысы деп кана агап келгенЫ з аян. М еш щ пе, бул п ш рге косылуга да, косылмауга да болатын сиякты. Крсылайык десек, акыннын адамгершшж хакында, aoyip мен OMip туралы, туган ел - Отан ж ош ндеп терец Te6ipeHicTepi “махаббат акынын” 6ianin угымымыздан мулдем окшауландырып устайды. М оселен, “Орт”, “Э р ю м нщ е з б и т бар шыгатын”, “Уйкымды Menin сен урлап кеткен ж оксы ц ба?”, “ Италия циклдары” , “Ана Turi\" сеюлд1 коптеген ойлы да уытгы жырлардьщ авторын 6ip гана махаббат лирикасына апарып телу киянат болар ед1. К,осылмайык, десек, акикатын айту керек, Туманбай махаббат Mocejiecine баргыш-ак,... Ол туралы коп жазатьшы - шындык,- Осьщан Keain: “Акынньщ азаматгык уш сонау жылдары, жазушы М укан Иманжановтыц каз<1сына байланысты, “Асыл устазга” деген творчествосынын алгашкы кезен^нде-ак жазылган оленш ен басталып ед1 гой. П оэзия майданында ол! шыныга коймаган, сол к ездеп ж ас акын, эддею м дердщ “С ен махаббатьщ акынысын\" деген1н ш ьш пейш м ен канат тутып, махаббат такырыбын озш щ стихиясьша, кокейтесп моселес1не айналдырып алмады ма екен?” — деген ой туындайды. Ocipe кызылсыз, жалган мунсы з, 6ip емес, б1рнеше гашык болусыз, таза махаббатка деген таза сез1мдер коптеп жазылса, орине, эдебиетке келер зияны ж о к та шыгар, алайда жорыксыз кобей!п кету1нщ пайдасы да шамапы. Махаббат —сезш е бш ген саналы жанга, адам гумырынын е н би1к парасатыньщ 6ipi. Д ем ек б и ж парасат тек бш к парасатка багышталуы керек. Дантен1н Беатричеге деген махаббаты, Блоктын “Керемет кел1ншекке” (“ Прекрасная дам а” ) деген махаббаты —осыньщ айгагы. Туманбай тандамалысын ipiicrereHfle де махаббат алдында сарансымаган. Махаббат туралы олецдер1 кеп-ак. Ж оне ол олендер кайсыб1р орашапак олендер ем ес, каламы уш кыр, тш1 жетж шебердщ колынан шыкканы беп-белгш1, байкалып та тур . О к уш ы сы н oKiHflipepi - “ К,ош , к о к т е м д е п ” Туманбайдын махаббат жырыныц жорыксыз молдыгы. Л ириалы к KeHinKepiHiH 6ip кезде табы сы п, капылыста айрьшып калган махаббатын ансай 6epyi, жоктай 6epyi. Неге табысты, неге адасып калды, муньщ ce6e6i айтылмаган. 191

Эйтеулр, сагыну, airreyip, кумарту... Ал енш непзп махаббатынан бопек жалт етш ж ок болтан, отюнтш махаббат сез1мдер1 каншама. Акындык е з алдына, ес токтаткан парасат иесшщ сез1мталдыгы тек махаббат шекарасымен шектелмесе керек. Жогарыда айтылган себептермен акыннын мунысына конш аудармай отуге де болар едо, ойтсе де махаббат тещ репндеп Te6ipenicTep Туманбай поэзиясьш дендеп бараткднын ескертпеске болмайлы. Кейде 6ip адамнын назарын алан епазетш шумакпен басталатын жыр баягы сол махаббатка сайып, куны н Tycipin алады. Меселен: \"Салкын-ау тау бауыры кузп уакта, Kymciuii аидыц нуры 6iMi бакта. Бас и т , бата сурап бара алмаймыз. Алатау секшдспгсн i3ri картка\", — деп басталатын оленн щ желгсш махаббатка куруга 6i3 кимас едж. Немесе: “Угу киым адам жаиыи. бшсм мен. Кабагымнан нс окисын тунсрген. Mali быпн кслсс, кара kojImc. Мен жайында сурамашы йреуден. KoKiperiMHCH купле шалкып шыкпайды он, Эл! еишмге тнген емес тук пайпам. Мен 03Umi 03iM укпай жургенде, Уга койсын. бше койсын журт кайдан\". - деген жерде жыр озш щ copeciHe сурш бей жетш, 6iTin турган ж ок па?! Д ал осы елец ге мынадай махаббат шумактарын жалгастырмаса кайтер едп \"Кара K03in, кара шашын тогшген, Кара К031Н не жылаган. не кулген. Калтыратты м анн туда бойымды Бала ксэдсн соган гашык ешм мен. Журепмде жок алдамшы ботсн ой. Алдай алсак. ссн-ак алдап кете гой. Ол1МШ адам мойындаган секши, Махаббатты мойындайды скен гой”, - деген торт шумактан туратыи 6ip о д е т о eidre бол in ж1берсе, ею турл1 угым 6epin, ею ол ен болып шыкпас па ед1?! Сонда, 192

6ipiHiui оленде салауатгы, байсалды 6ip акыл иесн н н ашылау да ауырлау конш куш жатса, eKiHiui ел е н сол езш щ махаббат лупшш жогалта коймас едк Амал не, бул жерде устамды парасатгылыктын устамсыз махаббат эр ш Tycipin тур. \"Эрюмшц оз б и т бар шыгатын. Эрюмнщ ез 6iniri бар угатын. GpKiMnin оз олЫздт бар, осте, Кощлшде жасырыньш туратын. Эрюмнщ 6ip максаты бар кездеген. Озще ыстык оз журегщ. оз денен- Баскаларды жубата алмас ешкашан Оз бакьпын. ез кайгысын сезбеген\". - деп, Туманбай айтпакшы, оз журегш щ ауруын сезбеген адам (акын) озгенщ ж урепне жол тауып, жолдас бола алмайды. Туманбайды н акындыгынын 03i — оны н сезпш т1пнде. К,уана да, куйш е д е бш етш д1пнде, ез1н 03i сарыла зерттег1шт1г1нде. Ал e r a i адам ньщ элс1зш п, o cipece акы ннын е л с 1зд 1п , ж урт к озш ен жасырын калып коц1пд1н купиясы болм ак ем ес. Э л с1з д 1к эркаш ан да корш ш турады. Элс1з жактан тиер жау 6i3 емес! Туманбайдын э л а з жайын 031не к ал ды ра т у р ы п , енд1 “ К,ош , к о к те м д 1 ” корытындылайтын мезгш д е жеткен сиякты . А кын “ К,ош, коктемге” озш щ э р жылда, конш куйш щ ортурл1 шактарында жазылган жырларын батыл енпзген. Ж инак сонымен де кунды. Автордьщ таорчестволык ем1рбаянынын толтырылган анкетасы. Tin reH Туманбайдын туда бойы тунгьпны “Студент дэптершен” енпзген торт-бес оленйпн озш ен болашагынан коп умп- кутпрген 6ip кездеп балан, бул шакта ж1пт атасы болып калган акын Туманбай ангарылады. Ол сонау он екще 6ip гул1 ашьша коймаган, махаббат куып шашыла коймаган шагында, араларын ауылдын 6ip нон тебеш болш турган алгашкы махаббатына, шынайы шын махаббатына бщшрген ce3iMi бьшай аякталатын еш: “Болмаса егер бул тебе, Kopuii кой ауыл тым жакын. Кейпе де, мейл! ертеде, Оз1нд1 Kopin туратын. Тшепм неткен коп ед1, Журепм тур гой от алып. Осынау турган тебеш. 13-1974 193

Bi3fli осы се зш н анды ры п едь К онин алабурткан акын жастын алгаш кы махаббатына деген карапайым, свби ж ы ры сеш нрш еш 6i3fli... С оны м ен, сол Туманбай б у гж азаматтыгын да, акындыгын да танытып отыр. Айналасы жиырма-отыз у й д ен тураты н аядай ауылдьщ кара баласы у л кен OMipre enfli. Ж ер корш , ел таныды. Ол тарихтын коне жырауы - Р им бар ы п , И талияны аралады. T u ii д е , д М д с болек, ■прл1к-турмыс когам ды к курылысы да болек жат журтка сапар шекть Италия сапары акын творчествосына Ty6ipai озгерютер окелд1 десек, онш ама кателесе коймаспыз деген ойдамыз. Ол болек дун и еге, б1здщш е, советпк ж гп козбен карады. “ К,ош, к октем деп !” Т у м анбайды н Италия циюп осы жинактын омырткасы сиякты. Мундагы философиялык о й туй ш деул ер ь баск а д у н и е н щ ашы OMipiHiH акикатын аш удагы колданган акы нды к бескаруы , кызылшака ш ы нды кты тук к ойм ай т у б ш е ж етю зе жария eTyi — 6opi- 6opici тайга танба баскандай ап-айкын. Осы сапарында советт1к акын суыкканды саяхатшы болмай, нагыз акынга тон сезпнгпкпен коп нерсеш корген. Корген де сезген, сезген де туйген... ТУНГ! РИМ Ескертгаштср ояпгандай жан бтп. Калыц оскср токтагандай шад жутып. Гарибалди шауып бара жаткандай. Кара атымсн тауды-тасты жацгыртып. Кулак тунып эенб|рсктсн. сырнайдан, Кызыл жатса тау устшдс зор майдан. Мадонналар уйкысынан оянып, Кешу плел тургандай 6ip кудайдан. Алысканлай дакк пенен куш галек, Бултгы ту1Шсй карауыта тусп рек. Кудайлардын оздср1 дс коркады. Аслан кулап тусстпщсй устшсн. Естшгендсй Кулагина догар ун, Кергендсйсш озбырлыктык не турш. Каншык каскыр калтырайды 6ip жсрдс. Кангыган ок жаралардай era улын. 194

Нагыз мэдениетп поэзия болса, осындай-акболар. Нагыз акындык шабыт, акындык ерекш елк осындай-ак, болар! Ой адамдарыньщ imbmeri акыиньщ баскалардан айырмашылыгы: кас кагымнын арасында бу и л вм рд!н букш 6ip тарихын экранда жарк е п а зш е л е ст ет т етеда. Ар жагын баяндап, долелдеп жату акыннын м щ деп емес. Рим тарихы 6apiMi3re мектеп кабыргасынан 6epi карай белгип. Туманбайды ц осы жырын окыганда, адамнын ойында “не щ кормеген Р им ” деген 6ip гана KypciHic калгандай. Кдлтыраган канш ык каскырмен жырдьщ шорт туйш геш каидай co rn едй Жырткыш та болса бую л Р им н щ анасы атанган б ейбак улдарыньщ уйкысын кузетш, эл1 тур екен-ау деген веер сезйцц жанды ойлантпай коймайды... Осы циклдагы “Р и м дк Антонидщ он жырынан” узш - жулып мысал келт1рудщ 03i авторга киянат ю тегенмен б iрдей секш дг Оны oai де о к и койм аган окуш ы лардьщ е з назарына калдыра турып, 61здщ айтарымыз: Туманбай туледн ость Туманбай поэзияны, поэзия Туманбайды таныды, екеул табысты... Огкен жылы “Ашык аспан” атгы жаксы танда-малыларын берген Эбдкоргм Ахметов айткандай: \"Каидай корнем OMip деген, Каидай улксн OMip деген. KyflipcTi мол - кушак турсын, Куша алмайсьщ кощлмснсн. Каидай бшк OMip деген. Каилай жуйрйс OMip дегеи. Кок жуйрт - канат турсын. Жете алмайсыц кеншменен\". OMip деген сондай... BopiMi3re кереп —сол OMip. BopiMi3 де OMip туралы ойланбаска ш арамыз ж ок. Ocipece акын адамнын OMipтуралы толганыс-теб1реша тым ерекш е. К,уша алмайтын норсеш кушагына алуга, жаратылыстын бэрш е жан б т р у ге , Tycci3 Hepceni турлещцрш, болмайтын болмысты болдыруга куныккан куштарлык - онер адамына, ocipece акынга гана тон касиег. Кдцыр айткагщай, акындар “6opiHe тан калып”, 6opiHe зер салып, кылт еткешн кия ж б е р м ей , жырлай журш, жылай журш сапарын аяктайды. 195

Bi3 о ц п м ел ш дщ басын ем1рден бастаганымызда, акындарымыздын осы OMipre деген козкарасьш кун тарт1б1нде турган 6ipinm i н е п зп мэселе етш бекер алганымыз жок. Акынньщ шеберлш мен шешендитн е з аддына коя турып, OMipre деген езшдис козкарасьш аныктап алмай, оньщ творчествосы туралы nixip айтудьщ 03i е с к е ш з кайыкка м1нгенмен б1рдей. OMipre козкарасы ж ок акын болуы мумкш емес. Егер бсша калса, одеби ericmcri каптаган арам morrriH торюшн сол аймактан i3flenb. Озщщк козкарасы ж ок, олен жазуга гана машыктаньт алган майталмандар тпгген де акын емес. 1971-жылдьщ поэзиясымен танысканымызда, картымыз Ж акан мен Эбуцен бастап, жасымыз Ж араскзн мен Рафаэльге деш н осы OMipтуралы OMipcypin отырган aoyipiMi3, социалисте когамымыз туралы калам тартпаган 6ipfle-6ipiH кездеспре алмайсыз. Огкен жылдын поэзиясы осынысымен кунды. Эркайсысы озшщшама-шаркынша, ом1рден сезшген-туйшгешн 6yicneci3 айтьш жетгазуш аддарьша максат туткан. Б1здш мшдет сол OMip туралы поэзиялы к пайымдаулардын нанымды- нанымсыз, жарасымды-жарасымсызьшьщ арасьш ашып корсету гана. Окушы ретш де ойдагы гагарда ортага салу гана. \"OMip асфальт коше емес, сайрандап отер куймсиен. Элсж-смп бултарыс, куз-кия, Шаршайсын. ксйдс налисыц, ОтпмЫз кейде куйбелен. Азаты жолда осынау табаны таска тимеген. Адамда OMip болмайды, куйзелш тапса куйреген. Орлейщ кунгей кияга кеюрегш тек капа адамдык максат суйрсген”, - д е п , Kom i корген акын, жорык жолынан откен жауынгер Обу карт OMip туралы толганса, жап-жарасымды, сезшгеш мен туйгенш щ арасында алшактык ж ок, нанымды да устамды. OMip кеш кен, ом1рдщ бултарыс-калтарыстарын бастап еткерген карт 6ip сэтге урпагына уагыз айтуга какысы бар: бар гана емес айтуга мш детп де. “Жатыркама, жас урпактар, жас олсм, Мен ссндерге картайсам да жат емен. ДенгсМмнен шалтайлай бер, билете, Тек томенде енбсктсме тасамсн. Оз бутагын оркашанда туткында, Туткын емес тамыр тартар жас емен\", - 196

деп те езш е -плетен i3ri тш екп урпагына багыштаса, атанын аталы сезш е еркЫ з кулак, асасьщ. 0Mipi м ен жыры 6ip арнада тогыскан акынныц леб!з1нде ешкандай да ocipe кызыл жасандылык жок. Акындык дегенйыз - OMipui у ш п , QMipni тану аркыльт, 6ip жагынан езш д е таныту, езш д е кауымта уп.ш ды ру екеш рас, алайда кешкен гумыр, откерген еш р ш е карап, тындырган дун и есш е карап, тым шарыктап кетпей, лирикалык кеШпкершщ езш е де топш и б1ржола 6epin коймай, бакылап, байызбен жырлаганы жен. Кдулап ecin келе жаткан жас поэзиямыздын осал жаты осы - шарыктау ш епнен шытып кету. Жырта елисгеп жыр жазу, акынта елисгеп акын болу. Осыдан 6ipa3 жып буры н ж ас поэзнямызда ылти 6ip “тулпар мш ш , ту устатан” нем есе бэйге шауып, даланын шанын шанына коскан кара балалар каптап кеттп, уран шакыра келгеш eui де кез алдымызда. Оларды ел1 де ес токтатып, ж т т болды деу киын. Жас адамта тон жастыктьщ романтикасьша тыйым салып болмайды, ерине. Эйтсе де романтиканы тулпар мен артымактын туяты мен тарткан кекпар, шапкан бойгеден тана !здеу — кенделш. Осы сиякты адалдык-адамгершш1кт1 айгамын деп, лирикальж, кейшкер е зш щ адалдыгын, кой аузынан ш оп алмас момындыгын кызьж.тап, элдеюмнен секем ап, алдегамш жау санап, жатыркай караса, м уны н да аты — сол к ендел к. Ой кенделЫ - opici ж ок парасат к е н д е л т . Осьщан келш, OMipai ©3i угьш болмай турьш , баската уагыз айтушылык, амал не, Ka3ipri жас поэзнямызда басымырак- IHI ПАРЫЗЫ Адам жаны - ну тогай (Дурыс, солай-ак болсын), Бшс бшсец, сагыныш (С01ща капай?! Тогай ма, сагыныш па?!) К,аскырынан корыкпай, Булагынан каньш im. Болма мьшжын, бузык та, Райыцнан кайта бЬл. Озгс ондерге кызыкпа, Оз oiiiimi айта бьз. 197

Тапкыр болга» op icre, Конлш сопла толганы. Нккейместсн сщстсн, Tin-TiK отсек болтаны. Журме жсдш ку»Ы1ша, Bip пендет даттама. Борда» болсац киында, Босатадан аттама! Жаксы журссн 6ip демщ. Мен бшкпш, TipiMiH. Уксамасыи идерщ, Ыне OKxi урынын. Шагала бол аспанда, Шаггыгына малынба. Как. жарылып жатсан да, Жауларыца жалынба! Осы в л е в д жазгаи акын Огеген Кумюбаев —“Ак Ш олпан” ютабыньщ авторы. Отеген - жыр жазуга каламы теселш кал ган, а р г ы -б ер п э д е б и ет т ен хабары м ол , 6ipAi-eicini ж инактар бере бастаган талантты жас. Былтыргы “Ак Ш олпан” ютабыньщ озпаде “Коп нэрсе керек емес бул адам га”, “К ш ем туралы аны з” дегендей шын сез1м, шын толганыстан туган коптеген жырлары бар. Акындык жаны, акындык арманы бар, айтканынан айтпагы мол ойлы жас. О тегеннщ “А к Ш олпанны н” алдындагы олендер жинагы езш щ табиги карапайымдылыгымен, шынайы тол ганы с-теб1р еш с1м ен жылы кабы лданы п е д ь “Ак Ш олпанда” Отеген азаматгык, адамгерш ш к маселесше коб1рек кенш болген. Онысы — куптарлык. Алайда адамгерш ш к сиякты бийс максатка барарда, акын езш щ биязы лы гы н багы п, е з ш щ лирикалык кейш керш у л п eTin колденен тарта бергеннен ropi, ym im iii жактын да камын ойлау керек. B ipim iii, екш чн жактан ropi, (6ipiHiui ж ак - 03i, eiciHmi ж ак — лирикалы к кеш пкер) уш ш ип жакгьщ бойындагы болмыска баса кенш болу керек. Эрине, уш ш ш жакты жырлау —олдекайда киьш. Байкамай “ей тп , буйтп” деп, кургак баяндауга да урынуьщ мумкш. Дегенмен де киындыкта кинала журш ушшип жактын жан дуниесше унш е тускен абзал. 198

Жогарыдагыдай оленш жинакка ещору —саналы акынга уят. Бул елецнщ жалан. жабайы айтылган уагыздыгы оз алдына, т1птен елецдйс курылымыны ц е зш талдап жату, ауызею айтылатын с о з арасындагы логиканы i3flen жату - бос эуреш ш к. “Аспанда ушып журген кек шунак, кой, сарымайга былтаган гаш ен бар манын” Kepi — бул олен. Отегеннщ алматайып, сетс1з шыккан 6ip Олега» бетш е шыжгырып баспауга да болар ед1, амал не, “А к Шолпандагы\" “А н т”, “Т1лек” , “А дам дар б а р ” де г е н T0pi3fli ж адатай пайымдаулар аш ык айтуга м ож бур етп. Бул жагдай — 6ip тана Огеген олендерш е ем ес, карты бар, жасы бар Ka3ipri казак поэзиясы на ортак кем ш ш к. Мезгш-мекега комесю, ата-тел, акындык нысанасы жок аралас жырлардын, ад р ес а з жырлардын тогарепнде азы н- аулак айтылып журген гаюрлердщ жаны бар секш/п. TirrreH, белпл1 такырыбы ж ок, атсыз елендер жазуга тым oyec'renin барады екенб1з. Шытармата такырып кою дьщ 03i улкен творчество екенш 6apiiVii3де бшем1з, бше тура тутан баламызды ешкандай eciMci3 атгандырамыз. EciMi ж ок адамга паспорт беруд1ц 03i мум ю н емес. Б1зд1нше, ш ыгарманы н такы ры бы деген1м1з — сол шыгарманын долелдеуд1 керек еетш теоремасы. Осытан Караганда, акындар такырып кою дан ем ес, алынган такырыпты акындык шеберлиспен аяктап шыгудан, долелдеп шыгудан кашкактап журген сияктымыз. Шыгармага бас болып алынган такырып акыннын ауа жайылып кету1не коне коймайды гой, осы жагын киынсынып журген ж окпы з ба? Осыдан кел1п, косше шауып, 6ipiMiHaiH i3iMi3fli 6ipL\\ii3 басып, 6ipiMi3iUHжырымыэды екшгшмЬ кайталап журген ж окпы з ба?! Такырып калам иесш коп нэрсеге мшдетгейд1. Олен емес, такырыбын тауып корреспонденция жазудын 03i онайлыкка туспейд1... Демек, такырыпты таба б ш п , соны н тогарепнде ой корьггьшдылау деген соз. Такырыпты таба бшу, сол такырыпты кокы с-коспасы нан айырып, поэтикалык сузгщен отюзу акындардьщ 6ip баскан 1зш кдйта шиырлауына epiK бермсген болар едг М оселсн, белгш16ip такырыпка 6ip акын 6ipfli-eKiai жаксы-жаксы жырлар жазганнан с о н , opi карай жалгастырып, шубырта беругс болмайды гой. Эрине, айтылмыш такырыптын 03i д е ом1рмен, адамнын, акы ннын кощ л KyiiiMCH астарласып, кубы лы ск а карай кубы лы п 199