Мұқағали т4

Ойлап турдын онда сен есщ е алып басканы, 28 Байкал калып Готфорлык. Kyaiperri касканы: Коре алмадыц сондыктан, ал ол ceHi тастады\". “Оны 6ipey OTTiprcn, курбан болган, косем ш , 31 Арттагылар кек алмай Keripai оньщ кеселш, Аман кднша, жамылдык намыссыздык кеселш. Сондыктан да ол б1здсрге м о ц п баки окпелк 34 Сондыктан да ол маган ашу шашып еткега, Сондыктан да ол маган аяулы б оп кеткенГ’. Энпмелеп осылай ендж жана кумбезге, 37 Келеса апан устшде тунерш тур тун кезбс, Корер е д ж жан-жагын жарык, туссе кун козге. Сойканды Сыгыр Санлаудын корер ен сонгы турагын, 40 Сан жепоЫз сенделген караты мен шырагын, Ормелеп орге шыккзнда кулакка урды 6ip агын. Уайым, мундар ушынган ускынсыз со 6ip куйдеп, 43 Пшреулер, каргыстар найзадай келш туйредк Тыгындадым кулакты, дангаза м еш биледь Вальдикьяна, Маремма, Сардиния жсршде 46 Барлык аурухананы океп тыкса кор-iHre, Ы нырсулардьщ кекесш корер ед1 тепнде. Д ол солай, бгздсн томенде, кушренуде апан жылатып, 49 Кднсыган сасык жарадай, кеулеген ipiH былапыт. Устшде MyHciK nici колканы кауып, тур атып. Сытылдыкта сшемнсн, бурылып сол жакбетгеп. 52 Устазымыз екеум1з дуалга кёлдж шеткерг AiiKbin турды алдымда апаннын турл1 еткель Аулакка кетп жанарым кудайдын кулыи таньшы. 55 Жазалап жатыр каттгез Акикаттын ак улы, Айыптап жатыр аяусыз кэззап пенен карыны. 350

Жукпалы кыргын дерт келш , жамсата бэр1н кырганда, 58 Ж ен тарткдн Эгина устш де ryHepin кайгы туртанда, Кенелмсген дел булай кещрдектен мун-зарга. Тук коймай Tipi ж е н д ж те н алапат Ыдет таралган, 61 Акыры байыргы адамдар кумырскадан жаралган, Жыршылардын 6ipici осылай деген галамнан. Сойкэндап еткен сол 6ip ш ак зауалга мына жетпеген: 64 Сокыр зындан тубш де аруактар кеткен бетпенсн, Зарыгады пакырлар жалгыз-жалгыз, кеппенен. Bipici Tycin етбетген, 6ipiciH 6ipi жанга алып, 67 К дсайган 6ipi б1реудщ иыгына кдрманып, Bipeynep жылжып барады терт аяктап шац кауып. Дерттенген сормандайларды келем1з тындап, ушлш. 70 Атгаган сайын к ер е \\п з д э р м е н а з жатыр бутLain: К ёлеш з унс1з кез тастап кармангандарга cypiHin. Екеуш керд1м аркасын 6ipiHe-6ipi калаган, 73 Орныккан оттын устш де аумайды CKi табадан, Тула бойы тугасып кабыршыктанган жарадан. Асыккан атшы сезш щ кожаный к у т т туртанын, 76 Абдырар байкап, куннщ де батута ынгай бурганын — Сол да осылай тездетпес таракпен атын тырнауын. 0 зш e3i осуда тырнагымен айгыздап, 79 Кутырынган кышуды 6ip сетке солай койгызбак. Сонымен жаны жай гауып, жанына дамыл жайтызбак. Сыдыргандай пышакден кэбыршагын балыктьщ, 82 Кртырына оруактар саусактарын салыпты, Тынымсыз тырма-тырнактар Tepini тутш альшты. “ ETri жулып кан аккан лстеу1ктей саусактан, 85 Булшрш бую р жотасын дал -дул eTin каусаткан, Мойнынды бур, ей, панде, e3iH-e3i жамсаткан. 351

Айтармысын сен 6i3re, 6i3 тындарлык мои бар ма? 88 М анайында, пакыр-ау, латыннан жан бар ма? Мына азапты тырнакпен тыя алмайсын жалганда!” “Латындар — б1здерм1з. алдынлагы екеущ , 91 M ine. Kopin турсы н гой, азап-соры н, меке!Йн, KiMciu, 6i3re м еш м аз озщнзн kim екешн?” “Касымдагы мен мына TipiMCHCH 6ipreMiH. 94 Кдрангы алкал, кара ж ер каттан-катка юргемш . Тамашасыи тамуктын керсеткел! жургешм!” Осы сотте олгшер тастай бере Tiperin, 97 Жабыла маган уадщц калтыратып реш и, Б уюл алан таныркап, 6ipi туртзп 6ipeyiH. Устазым маган аударды аепандай тунык жанарын: 100 “Айтарынды айтып кал, не десен , бш еш калауын!” Барлык ынта-ж 1гермен с е з сейлсуд! каладым. “О здерщ туып. жаралган ен алгашкы ом1рде, 103 Еам дерщ умыт бол. жогалмасын кещлде, Баршага ортак кыруар кун Keiuireai тепнде! Кдйлансындар. ю м а н дер. кандай жандар бар мунда? 106 Ж ексурын азаптарыннан, айлалдырган малгунга, Уялуга какьщ ж ок скеущ нщ алдымда” . \"А рсццодан ед1м м ен, ал А льберо-С ьеннен, 109 Ортегенде жалынмен себепке болек суйенген. Баска ушш м енщ Тамукта тарткан жазам Иемнен. — “Ауада да уш ып квргемш , —дегем оган 6 ip кезде, 112 Э зш м е сэбидей сене койып шезде. - Уйрет, - деда, не дерещ бул балалык мшезге. Айтып айтпай не керек, одан Дедал шыкпады, 115 Сол улнн де ол меш илркеуге океп жыкканы, Сол улнн де епископ отка меж тыкканы. 352

Алхимик ед1м, алайда ж ок затган алтын жонуш ы, 118 Сондыктан Минос — м енгш к кателеспес торушы - Айдады мен1 осы нау абактыга оны нш ы ” . “Съешнктерден аскдн бузылган журт кдйда бар? 121 Куресу у ш н булармен француздар да ойланар?..\" Осылай дед1м акынга, осы eai сез1м ойга алар. 0 р е турды орны нан эруакты н котыр бастасы: 124 “Шыгынга саран, унемшш Стриккадан баскасы, Т1з1м1ннен, Tipi жан, шыгарып оны тасташы. Калампыр суйпш Никколо косьшмайды тага да, 127 BipiHuii бои сол гулдо ол отыргызган багына, Орасан табыс берген-дн мал косканды малына. Ашанолык Качча да, достас болып жанаскан, 130 Багын, ж epiн TOpiK етш , тамашага таласкан, Аббальято акыры акы л-естен адаскан. Сен1мен 6ipre сьендйс сорлыларга кулемш , 133 Азап тарткан рухтын аныктап кара penin, Жадьща сакта, айтайын, ал енд! 03iM KiM ед1м: 06irep анау дуниеде алхимия ол берген, 136 Капоккьо ед1м мен — металга алтын о н берген; Б а н д е болар, егерде 03iH бол сан м ен корген, Коззаптыктын me6epi ем, Koci6iMfli менгерген”. 139 ОТЫЗЫНШЫ ЖЫР Сол кундер! Ю нона ашуы буып келгенде, 1 Семела уш1н кек т е п п фивяндарга тен ген де, 4 Болган жойтг! сан рет корсеткен-д) елдерге, — Крлындагы ханш анын перзенттер1н к ергенде, Акыл-eciM туман б о и Афаманта ш ерменде, Айкайлаган патша, аш у eciH женгенде: 23-1974 353

“Тор курайык» тутайык, арыстанньщ каншыгын, 7 Жолын богеп, ж еидей] к баласын да, балшыгын!” - Тырнак жазып умтылды ол бурютщдей аншынын. Кдйыра сиггеп канатын Леархты ап калды, Ю Жайрап Tycin нэресте, согылып таска уакталды; Екйшпсш анасы алып суга баткан-ды. бж етпкпен, ерл1кпен Фортуна келген кундерде, 13 Трояны TOHKepin, айналдырып тун-керге, Кржамен коса м е м ш п н ж ок етш жойкын бургенде. Жокшылыкта, туткында Гекуба шерл! жургенде, 16 Антарып калып, кызынын елгещйгш бшгевде. Толкын урган жагада жатканын керген 6ip кеуде. Полидорды н eairi элем ет боп курыпты, 19 MiHe сонда Гекуба акы л-есш умытгы, Кдмап алган кайтыдан тобеттейш улыпты. Ф ивалык аш у-ы задан, трояндык каЬардан, 22 Элдекайда асып тур алдымдагы катал ман, Адамды . анды жайрата, аластаган катардан. О й, тоба! К,уп-ку, жаланаш мына 6ip eKi адамды-ай! 25 Айналасын жапырып, кыршып тютеп, жалавдай, Кдшаны бузы п, киратып, корадан кашкам кабандай. Капоккьо мойны на, каба т1степ жармасты, 28 Kerri оны мен зымырап, ынырсыган албасты; Таска тосей жыгылды ол карын менен жамбасты. “ М ынау Дж анни С кики — жексурын 6ip анайы, 31 Осындаты жандарды титыктаткан жабайы\", - Осылай д е д 1 калтырап аретина малайы. “Баскзньщ каппаганына myKipaiK ет, шырагым! 34 Кдсында мынау турганда, жауап бер. женш сурагым, М ынауы н KiM, кай жактан, битесщ бе турагын?” 354

“ Бул - былапыт pyx кой ку HonciciH ты ймаган, 37 Тоннщ толкек кулы гой талак болган Миррадан, Шатысып туган экем ен кумарын баскан, кинаган. Э кесш ен ол алып, арылмай калган к у нэдан, 40 Озш е баска он 6epin, алдаумен дуние кураган, Элскке салган е з г е т э н е 6ip ж андай — бул адам. Э н е 6ip елее 6ip кезде алмак, боп асыл кашырды, 43 Олген Буозо орнына жаткызып взш жасырды, Осиет айтгы oTipiK, карангы кауым бас урды” . Бурканган eici елее те алыстап м енен кеткен-дь 46 Жанарым сонда жай тауып, тш тш киыр шетгерди Баска 6ip сормандайларды кайыра ш олы п отк ен -дг Bipey отыр жазмышка карсылык жок, бой урган, 49 Шабымен коса аягын тастаса алып бойы нан, Су куйган кудды бош кедей iprere о де Hi койылган. Бойында барлык дымкылы шемен болып байланган, 52 Карыны Keyin тырсиып, басынан асып айналган; Ш уйкедей гана шакша бас онш ейш аулак, жай калган. Анырайтып комейш , ауру жандай ш олдеген, 55 От болып жанып денес1, амалсыз 6ipaK елм еген. Созады ерн1н тынымсыз жогары-томен, келденен. “Саусындар гой ездерщ , Тамукка eeix ашкандар, 58 Kacipeiri апанга, —дед1 ол, — кадам баскандар, Карандар маган, керш дер, бурылып назар тастандар! Ecia зергер А дамо жазаланган бул мавда! 61 Бар кумарды кандырдым баста доу р ен турганда. Бупн, м1не, зорум!н заредей 6ip ылгалга. Казентино жерш1н жылгасы мен булагы, 64 Жасыл, ж айсан таулардан Арнога кеп кулады; Лайсыз, таза арнада моп-молд1р боп тунады. 355

Кдшанда тупы к нор сэуле жанарымда турады. 67 Кднсы ды ж у з, кепт1 о ц е ш . куй реп ж н е р сынады, Дсрт те пт екен д эр м е н а з. жсй.н. кашам тынады? Абайсызда бас салган кунога баткдн журтымда, 70 Ею н, м ш е, сод ж срде кылаптанган кулкынга, YieiM erri: жаты рмын ынкыл косып ынкылга. Иоан патша cyperi бар маскаралап тиынды, 73 Р ом ен де жалган 6ip ж асап ед1м буйы мды , С ол уш ш де сол ж срде отга oMipi.M киылды. Гвидо, А лессандро, iHici - мунда келер ме ед. 76 Ж ексурын, жауыз жандардын елесщ , отген, корер мс см, Айызы м канып. алгыска Бранданы берер де ем. Т обы рларды н C03flepi турарлы к бол са сенуге, 79 Э л п л е р д щ 6ipeyi бас урган де й д 1 е л 1мге; Тура алмаймын, не шара, колымнан келер мен in не? Э т тен . mipKin, мунш а ты м icin-Keyin жатпасам, 82 Ты м куры са ж у з жылда 6ip карыс ж ер атгасам, Ит болар ем мен оны кайтсем дагы таппасам. U lip inaim H iiiinicii кайтсем д е оны i3aep е м , 85 Шакырымдар жатса да арамызда жуздеген, К дш ан оны тапканш а кудер1мд1 у зб ер ем. К,ырсыгы гой солар ды н куйреткеш тоскауыл, 88 Жалган алтын тиынмен мен де оларды тоскамын, Солар ymiH алтынга уш есе тас коскамын”. “Ж а т не мынау екеудщ , кок тутшге батканнын, 91 Кдлгандайын колдары аязында акпанньщ, Сылк тусш сулаган он жагында жаткан гаи?” Дед1 элп: “Тартканда Тамукгын меш апаны, 94 О сы лай e a i осы л ар, беттерш ecTin такады; Байкаймын, cipo, осылар монгинк е с т т жатады. 356

Мына жаткдн И оси ф а арбаган да, жалмаган, 97 Трояндык, грек пен суайт Синон жалдаган, Аптап ауру баздандырып, квк тупш лаулаган”. Елестщ сезш керий елее кенет ecTin кдлды да, 100 Сый накдк деп уйгарды белгЫ бекзат алдында, Жудырыкпен 6ip тущй тыгыршыктай карнына. Дангырадай дангырлап, кущ ренд! курсагы; 103 Бар аш умен зергер д е бетке колын жумсады , П эрм енш щ барынш а былш е т ю з т 6ip салды. “Д енем ауыр тартканмен мына дертген талайгы, 106 Т э т м багы нбаганм ен, колым эл1 талайды KopicTipin кекесш 6ip туюге жарайды ”. “ Басканында жалынды, - дед1 о л п к е к б ер г — 109 Крлыц булай кулшьшып, еш орекет етпед1, Жалган ак,ша жасауга ылдым-жы лды м, enTi едр’, “Жалган жауап 6epin е н , жалдап турып жаны вды , 112 Трояндарга айтканнан мынау мулде нанымды; MineKH, мунын акикат”, —дед1 жуан карынды. “Мен сез1ммен алдасам, сен к е ст п ен жалмадын! 115 Ом1рде Tepic кылыккз 6ip-aK рет баргамын. Ал сен болсан, алдампаз, сайтандарды да алдадын!” “ Ей, ант бузар, абайла, агаш атгы е сщ е ал, 118 Жалган айткдн жауызда жасаганныц' em i бар. Бар жазаны буп н д е 6ip е зщ е Kecin ал!” “С асы к ipiH кернесщ , жазалансан жазалан! 121 К епсе, кепЫн кенезен, аулак, кал 6ipaK казадан. Кдмпиган, кепкен карнынмен мэнп-баки мазалан!” “Эуелден сенщ кемейщ былапыт сезден жыртылган, 124 Ш елдеймш, рас, кор1м бар денем де м енщ булкынган, Дертщ жендп, ап сен щ муж Ы п миьщ куртылган. 357

М нынды c ciiiu дерт ж айлап, д е н е т и аптап талауда: 127 Зэредсй ниет бицпрген онм ендср едщ адамга, Тым курыса 6ip per Нарцистщ суын жалауга”. Булардын мы нау c e 3ine кулак. турдцм куны га; 130 EcKepiri 6ipaK косем!м: “ Елirrin н ен щ сырына? Ренжуге мен даярмын тамаша корген муныца!” Осылай деп ол маган тш каткан кезде зшменен, 133 Кдосылып сон ш а, ж узш е караулы гана бш ген ем: 0 a i де м ен 1н жады мда, ж аскднам эл! кунге мен. К уйш ш , кеш л, кей адам ел! уйкыга кетерде, 136 Енсе екен деп туам е езше тшек етер де, Болмагандай болганды княлдайтын бекерге. Соган усап отппш аузыма ксп тыгылды, 139 TyciH ep д е , кенпрер д е п кутим мен мунымды, К еш кен ек ен , бш м егем , улы устазым гумырлы. “Таудай улкен айыпты тарыдай уят жуады, 142 М анадан б е р п жойттарга ю р л ен бес ары ц шуагы, Салынба сары уайымга, — дед1 акындар пы рага, — Еслнде бол сы н, ексум !з ж ургенде алга камданып, 145 Кдрыскандарга к еЗ дест , кярармыз, мумкш, тавданьш, Егескендерге элл дей бурылып, назар аударып. А рсызды ты ндап алайда, акымак болып калмалык- 148 ОТЫЗ Б1Р1НШ1 ЖЫР 1 4 Элпнде гана соншама сшейте м е т шаккан тш, О щ м д1 т 1птен взгер тш , в зе п м е баткан тш, Жарама м енщ 03i em u шипасын да тапкан тш. 0кеЫ мен Ахилдыц кок cynrici оспген , Азаптарга алгаш к!>1 себеш ш болган, ecTin ем, Акырына эдем1 комекпн болган, естшем. 358

Кияметп op сырт кдлып, жазыклен тарттык келбеген, 7 Манаты корген опат ор - оралган 6i3re белдеме. T ic жарып дыбыс катпадык, кездеспед1 пенде де. Кушйз д е емес, тун де емес, сенбе мейлщ, сен мейлщ , 10 Кияндаты киырдын ш епн, ш етш кормеймш, Естш турдым алайда ащы унш кернейдщ. Курюршен аспаннын epi куштк opi ектем, 13 К оз тастадым олп унте элденеш зар еткен, Жады кылып койтандай жанарымды олек мен. Сарбазынан айрылып Улы Карл сол жолда, 16 Kepi кеткен жылдары керемет кыртын болтанда, Элпндей кернейлетпеген жан ушыртан Орлан да. Буалдыр сагым сэуледен, мшеки, шыкты карсы алдан, 19 Катар тузеп, кок Tipen, мунралар карсы алтан. “ Негылган бул шор!?” —деп, устазыма тамсантам. “Ынтытып мынау ымыртка тым алыстан каральщ, 22 Кдрадын да. Koainai калт ж !бермей кададын. Мундай кезде кей-кейде алдауы мумкш жанарын. Оз козщ м ен KopeciH, касына таман бартанда, 25 Антартаньщ алыстан анык, па эл д е жалтан ба, Кесше, кэне, адымда, кайраттан, боска танданба\". Крлымнан алып (зетпен, ескертп косем сол кулш: 28 “Ecbmi алып бейнелер журмеу1 ушш дал кылып, Э л1 де керм ей туртанда, о з1рден бастап ал б ш п : Мунара ем ес мыналар, — алыптардын катары; 31 Кдаыктар мен куыстар айналасы — жатагы, 34 Т ом ен карай кшдйсген тас дуалта батады” . Булт TyHeri cepnlnin, кездерде 6ip ашылтан, К ерш бей ме дун ие кокш1л туман жасырган. Антармай ма жанарын ак сэул ею шашылган? 359

Аттаган самым осылай аланкаймен ашылган, 37 Тыгыз ауа арасы м ен ылдига карай бас ургал, 40 К у д т м м ен щ жойы лы п, урспмм 6ipaK тасынган. 43 46 Мумаралар айналасын тумшалаган боска кур, 49 М омтереджона тугырында тургалымдай тас бауыр. 52 М улла да 6ip коршаган Kaliap ш ашкан тоскдуыл. 55 58 А спанда Д и т oai кунгс eciH апгап куршреп, 61 Алапаттай алыптар тур, дулиел1 сипамек, 64 Б ой корсете сусталады , секш дел ш тур TipeK. Бет кеудесш б1реуцщ алдап калдым ондагы, Ж алгаскан майлы мыкынга алау кармы болгамы. К,ос буш рш куалап салбы раган колдары. К,иып тастап М арстам дол мыладай алыпты, Т абигат талай кырсыктам амам сактап калыпты. Т усау салы п дулейге ж ет1 OKeciM тамытты. 0 з колымам жасаган китгер мелем гплдерге, Егер жомарт табитат ек1мбегем кумдерде, Мумдай дулей алыпты тыкпас eai бул жерге. Белгил гой, 6ipiKce акыл, аш у, долдамы с, Д у н и о м тугелдей ты гар ед1 орга куш, Адам дарга еш м эр се бол м ас ед1 коргамыс. Туркы ом ы л c o in iia зо р . сонш ам а узым, ipi д е , Урыгылдай шыршанын орнатылгам Римге; С огал уксас бар к е сю н , барлык туркы-Typi де. Аяктары орда тур, ж иепмея ордын сол, Жалгасып ап, уш фриз жагасына созса кол, М алдайына ешкашан жетюзе алмасы анык ол. Мыкынынан жамбасы отыз суйем аулакта, Отыз кдрыс, санасан, белуардан сан жакка; Адам бш мес тщде 6ip акырды кеп жан-жакка. 360

Тагы ауыздан дулей ун атылады кыжыртып, 67 Баягыдан сорлыга берш меген кызыл т1п, 70 М ш эжат кып, дуга окып отырсын деп сызылтып. 73 76 “Д улей рух! Одан да кернейлетсен болмай ма, 79 Буырканган ашуын басылмай ма ондайда? 82 Кернейлетсен, сайтаныц куылмай ма сол бойда! 85 88 Тозакы рух, мойнынды сипап, кане, кор деш м, 91 Шынжырды тап алдымен, сипап кара денгеш н, 94 Кдрыныннын устшде uiyai тур кернейщ: Бул — Немврод патша гой, е зш аны к танытты; KecipiHeH осы ны н кесапат тарап, жауыпты. Э р т1лде сейл еп халыктар, ту с ш к е алмай калыпты. Жетер енш , лагу - оган деген онг1ме, Тусшбейш ол, айткан с е з конбак емес энпге, Еш юмге де свз1 оны н TyciHiKci3 м о н п ге ”. Солга тарттык 6i3 енд1, сапары мы з жалганды, Аздап Kepi ш егпдак, тастады кта ол манды; Элгщен де алапат к ер д к баска палуанды. Бшу керек нендей куш жумсатканы н алыпты, Кдйырылып о н колы арт жагында калыпты, Салбыратып сол колын алдына экеп таныпты. Мойынынан екшеге шынжырмснен шандылган, Кос 6yftipiH сыга кеп, акы л-есш тандырган, Шырмап, матап бейбакты шырмауыкта калдьфган. “Эктем неме бш нкп аламын деп кушпенен, Д иге карсы согысып, акымактык icTereH, Зауалда тур сорлы енд1, KyflipeTi куш теген. Бул — Эфиальт; есте уста осы басшы болганы н, Бузбак болган алыптар кудайлардын корганын; Енш, м1не, м он п ге кетермейд1 колдарын”. 361

\"Тсндеа жок Бриарей не куйле екен бупнде. 97 Корер ме ексм бетпе-бет, болар ма екен бшуге?” - Деп суралым устаздан, онтайланып журуге. biare жакын осы нда, Антей д ей тж Mycin-ep, юо Ш ынжыр оны бумаган, айткан созге тусшер, Ш ынырауга кеселдц сон ы ц e 3i Tycipep. Э л л сен1н айтканын коршбейш алыстан; ЮЗ Э л п н д еп алыптай шынжырда ол карыскан; Э л петш ен эсте 6ip каЬар т о п п , зэр уш кан”. Ашу бутан Эфиальт сшкшгендей, cipa да. 106 Ж ер козгалса козгалмас еж елп алып мунара, Д ур е г п 6ip с ш к ш т , дулей турган бул ара. Олер с этп кугпм мен. зарем жок, жаным кынжылды, 109 Олер един урейден, eci кеткен жын гурлы, Кормегенде мына 6ip шомбал-шомбал шынжырды. Ж ане журдш, ж эн е тур тас карангы апанда, 112 Тендес1 ж ок жаЬанда алып Антей атанган. Т ебесш ен мойнына бес аттасан апарган. “Бытыратып, быт-шыт кып Ганнибапдын ер купли, 115 С ципион дан к алган мекен етзп жерд1 шын, Кдтерл1 алкап нуында кан сасыткан ceH6icin? С ан ж етп ес ары стандарды жундей Tyrin журмгсщ, 118 Бастатанда кыртынта бауырлардын ор куш1Н, Ж ер улдары ж ец ер д е п журт мактатан epMiciH? Ж ер улдарын бастасан. женер eai алыптар, 121 Тунерме сен. тунерген пан кейтщ п танытпа, Ш ы ны рауы нда м уз каткан К опитке 6i3fli алып бар. Т и ф о н , Т итий кашыкта тур. б1здерден алыста; 124 Сатан м енщ cepiriM кы мбат сы йы н табыстар; И1л, к он е, жагы нды курыстыра карыспа. 362

CeHi олемге куана паш етед1 тагы да, 127 У зак гасыр байланган бул Tipi адам, жаны на, Eci ауыскдн дуниешн, бармаса егер манына\". Дед1 косей, алпауыт абыр-сабыр камданды, 130 Ашык алакднына дуры с Kopai алганды, Алкид бастан откерген жойкын осы корганды. Аясынан алакан Виргилишм жай тапты; 133 “М унда тур”, - д е п , м е н д еп ypeiiai д е кайтартгы. Алаканы сауытган ceiiiMai екен, байкатгы. Гаризенда мунарасы, нак тобецнен тош лген, 136 Шыркау кокке шаншылып, шьщы аспанмен комшген, Бултка карай с ел басы н иетш дей кор1нген. CoFaH уксас тенш Антей, уысындамын кдтердщ, 139 Сезд1Мсонда, cipo, мен осылай-ак отермш. Капел1мде бул жолды каламай-ак кетермш. Люцифер, Иуданы жуткан тунек апанды, 142 Д элдеп турып Tycipai, ж эйлап 6i3fli апарды, KoTepai алып encecin, кокте басы кэйарлы. Дщ гепндей кеменщ шолып турды жайанды. 145 ОТЫЗ EKIHUII ЖЫР КдИарлы окпан катал талап тартгы, д ер еу кол га алды, 1 Барлык куздар кулай келш , кушактайды сол -манды, Сонда жырым сырыл кагып, сыкырлауык болган-ды. Комектесн ол терен ойдын HopiH сыгып алуга; 4 Леб1з1м осы жерде орынсыздау кдлуда, ConneyiM де киын ендн киындыктар каруда. Алга окелу бет-бей н есш жаЬаннамнын ту б ш щ , 7 Онай шаруа ем ес, шырак, турса да артып 6LaiMiH. Бул арада кор-жерменен кегермешн туб1рщ. 363

С езбен сырлап жетюзбекке керемегп мол, батпан, 10 Амф иондай сырлы оуезбен Фиваны орнаткан. Берер куат, келер М уза керемет1м колды арткан. Суркия урпак. талак-тагдыр, туш -куш карандар, 13 Болен де у д щ 03i киын, жер бетш де тагы андар. Bip кора кой болып неге калмадындар, арамдар! Ендпс б1здер шынырау 6ip тунепне тамуктын, 16 Жып-жылмагай аланкайга, аягына алыптьщ. Т е б ем д е п журген тауга аузымды аш ып калыппын. Y h естцим 6ip сотте: “ Кез1це карап аттагын! 19 К ерм ейсщ бе туыстардын соры кайнап жатканын? G3iH TiriTen ек ш енм енен басымызды таптадын!\" Жан-жагыма карандым мен, карандым да, сыр уккам, 22 Астымда 6ip кол жатыр тас бон каткан суыктан, Суры эйнекке уксайды, су екенш умыткан. Кдрып, какап турган шакта алапат кыс ак шашты, 25 Австрия Дунайы да оранып булай жатпас-ты: Киырдагы Танаис та дол осылай катпас-ты: Т ам берника алмагайып астан-кестен мола гып, 28 К,уласа егер Пьетрапане дол осы нда жогалып, М ына колд1н жиег! сыкырламас-ау, ол — анык- Э ндетпекке колш1ктен тумсыгын сол ынгайлап, 31 Кдрманатын келбака, тындасын деп тунп аймак, Ж аткан шакта ди кдндар кунд1зг1 iciH тунде ойлап. Беттен белек Toiwepi муз астында кемул1. 34 Сакылдайды TicTepi соккандайы н тем1рд1, К у н о к а р л а р K orepin, м уз курсауда KepiHai. Жасытады жуздер1н жаИаннамда auiripin, 37 Корсетед1 бейнесш тамук жаткан булшрш, Ауыздары - аязды, кездер1 мунды 6uaipin. 364

Айналаны ангарып, басымлы ид!м ж опе м ен, 40 Еы жанды байкадым косарланган денемен, Тутасып кеткен шаштары, аумайды 6ip туп кодеден. “Т е с пен Teci жабысып, м узбен каткан и м д е р е щ ? ” - 43 Д еп сурадым, eiceyi мойны н со за дш гереш , Жалтыраган жанармен маган карап улгереш. Ж азгындардын жанары к е з жасы мен iciHin, 46 Дымкыл атып тур екен 6ip нуктеге Tycipin, Кабактарын катгы аяз катырды тез ycipin. TeMip курсау бер ен еш тас бекггсе канш ама, 49 Д ол булардай болмас efli, тастай катып калса да, Текелердей мандайы мен cy3icTi олар ж ан сала. Жуткан аяз кулагын, ш унак 6ipey ж ой тана, 52 Котерместен шекесш: \"Бул не? —дед1 ойлана, — Неге 6iare тесш дщ карагандай айната? Бшмек болсан айтайын, мына ею малгунды, 55 Экелер1 Альберто артына мура калдырды, Б изенньо жер1 уш ш 6ipiH -6ipi ж ау кылды. Bipre тутан кос бауыр, мына К аинды аттатан, 58 Ол inert мен бул ш етш TiHTice д е таппатан, Екеу1ндей еш елне шегендел1п катпатан. Д ол булардай катпатан кырагы к е з Артур д а , 61 Кок сунпсш жанышкан егей улга антурган. ^ Фокаччанын 03i де азгын, саткын, ант ул да. Татымайтын тар кунде басы маган такзлган, 64 Сассоль Маскерони деп Тосканада атанган, Ел бш етш елее те ж ок олардай ката алган. Камичон де Пацци - мен, аныкталсын барлыты, 67 Карлиноны кутемш - арамдыкгын калдыгы, Буркелу! уш1н кутем1н зансыздыкгын жарлыгы\". 365

Беттер корд!м жуздеген бсйнесш дей тобетгщ , 70 Беттер кердш сол муздан берекеаз еректым. 73 Э л\\ кун1 коркыныш, урей мснде демекпш. Ж эй л ап кана аяндап сол ортага енгем 1з , Д у н и е д е п бар салм ак Tycin тур ган ж ерге 613, Кдлтырадым е л а зд е ымырт ж апкзн корде — муз. Элде тэщ р, кездейсок олде жазмыш. калайын, 76 Бшу киын. бастардыц аттаганда талайын, Кдгып кетам аякпен олдею мш н самайын. \"Н еге урасьщ? — дед1 елее ынырсыган пш инде, — 79 К елген ж ок сы н уруга Meni ко p ain ш ннде, Кек алуга келш пе ен М онтаперти упйн де?” “С эл аялда, устазым, алайыншы 6inin мен; 82 Айыктырсын бул олш меш мына куджтен, Т ездетер м 1з с он ан с о и жолы м ы зды ipiKKen”. Агызады ел п аруак бар былшылын, бш геш н, 85 Аялдады бастаушым, ел п елеске ундещм: “О згелерге ызалы азаптагы гам?” — дед1м. “в л ш е р д щ 6e ire p iH TipiaeH opi тапаган. 88 М ы на А нтенорад а 03in KiMciH, ж а т адам ?” Ол да маган ун катгы музды аязда какаган. “ М ен TipiMiH, с е ш егер урпактарга туу алы е, 91 Агап отсем жырымда, табар едщ жубаныш”, — Де;им оган, алайда ол бй ш рм ед1 куаныш. “ М ен басканы калаймын, ормен кетцп, шатпагым, 94 Кеше турып колденек мына муздын батпагын, Алдаркатар н эрсеш , о, бэтшагар, тапканын! К.олым бары п э п -с о т т е ш уйде ш ашка жармасты: 97 \"Н е 03iHHiH атайсы н eciM im ii алгашкы. Не ш аш сыз кдп курисьщ , кдргыс аткан албасты!” 366

“Жалбыраган шашымды акыр жулады екенсщ , 100 Актармаймын сырымды бш мей Meni отерсш , Маган десен, б1ржола тутерсщ де, кетерсщ ”. Ш уйде шашты колыммен тшткшеп, тонгем кеп, 103 Bip топ шашын шьщгыртып жулып алдым шснгелдеп, Итше улыды сор каткдн томен карап, енмендеп. Айгайлады олдею м: “Бокка, токтат, бакырма! 106 Шыкдпыттарын онсы з да са к -са к урып жатуда. Улыдын гой, жетедЛ Не керш ген пакырга?” “Guiip ещц ушндЛ саткын, жауыз, каксама, 109 Кдлайсын ба ом1рде кылыгынды маскдра, М ен аркылы MOHrlniK бш д1ресщ баскага”. “Табанынды жылтырат, OTipirinai айта бер, 112 Энг1менд1 6ipaK та каз-калпында айта гор, Д арбаза ауыз мынанын KiM екен1н байка, кор. Француздар акшасын жоктап мунда жьшаган, 115 “ Кунокарлар айдынында Дуэра да кулаган\", - Деп айткайсын жасырмай, жан болса егер сураган. Олар егер сураса, ш жатыр деп тагын да, 118 “Бекксрия бар мунда, жауыккан бауыр жанында, Кылша мойны киылып, м эн п бассы з налуда; Джанни Сольданьер бар салбыраган кабагы, 121 Ганеллон бар, Тебальделло ашып берген кланы, Жаулар енш , тун жамыла фаэнданы талады”. Аулакгадык олардан, кез1м та га кзныкты, 124 Bip шункырга б1р-екеу музда кагып калыпты, Тонкершген бер1ктей 6ipiH-6ipi жауыпты. Eci кеткен аштардай каткан нанды кажаган, 127 Айкдсыпты TicTepi аш у, ыза, жазадан; Астындагы сорлынын желкесше кадаган. 367

Акты к дем1 бггерде o 3i дагы Т и д ей дщ , 130 Бас суйект! кажаган мына долы гпрдейш , М еналипптщ мандайын ке\\прд1 ме, биш еймш, \"Жырткыш ашу кернеген, ей, есуас, желжкен, 133 KiMfli мужш жаты рсын, керм еп пе е д щ , Kepin п е сн? KiMfli жалмап жаты рсы н, ce6e6i оны н нел!ктен? Ш ы ны м енен omTiriH оры нды бол са, дул еш м , 136 0 кпелеткен и м с еш , ю м сщ в з1ц , б т е й т , Акикат болса, ем1рде энпмеге шейш. Байланып т ш м калганша кызмет етш журейш”. 139 ОТЫЗ УШЖПП ЖЫР 1 4 Ж ем тт н ен жексурьш аузын алып жалма-жан, 7 Езуш щ канын cypiri калын шашка кармаган, 10 Кднын cypiri кдлын шашка олпнде 03i жалмаган. 13 16 С осы н айтты: “С ор азап KopiHe тэш м багы нды , Кдйгылы мы на журекта кайта оятты н, кдгынды: Айту турсын, ойлау да жегшей жейд! жанымды. С о з де ге н егер урыктай ep6ice, 6opiH актарам, Жауымды мына туйресе канкасын мужш таптаган, 0 pi жылап, opi айтам, рахатгана шатганам. KiMciH. битмен, бул елге ж айлап жаткан арм ан м ун , Барса келмес межесЫ калай oiriH, тандандым. Тоскдналы к екешгнй дауысыннан ангардым. У гол ино граф ем , сон ау алые 6ip т а к т а , Р удж ери - хаз1рет екеум1з 6ip сапта; Туы стардан ж акы нбы з, бек ер е м е с, бул шакта. Сенгем оган. ол маган жауыздыгын танытты, Туткы ндайы н тунекте устап м еш сарылтты: Сарылтгы да, ш гпртп — баягыдан анык-ты. 368

Саткынымнын кор-пигылын маган арнап кездеген , 19 Алайда em 6ip замандасым бутан де ш н сезбеген, Тында, айтайын, сумды кажап калай маган кез келген. С одан 6epi атанды ол oftrLrii Аш ты к М унара, 22 Талайларды еркш ен д е айырылтар бул ара, Жазаландым сол арада, сонда батгым кунога. Темгр торды н TeciriHeH талай айларды еткерд1м, 25 Келер кунге кен жамылгы ашкан такта еткен кун, Кдтерл1 уйкы калтыратып, капел1мде кептелдгм. TyciMe енд1, оны м енен саятшылар тонедк 28 Bopi менен бол т1р1ктерш куып ала ж ен ед к Лукканы жасырган сол бетке апып тебеш . Елепзген m repai елiKTipiгг Koperi, 31 BipiHmi б о п алдында ж убы н жазбай ж ел ел - Гваланди, С исм онди , Ланфранки келед1. Балалар м ен эк ед ен коргану да жогалды, 34 Аншылардын деген1 дер кезш де жол алды. Gncip Ticrep ж армасы п, кабыргага кадалды... Коркш кутпей кок аспаннын тацсврще тургамын, 37 Уйкы езген , эл с 1реген аянышты ун тындадым. Нан сурайды торт нэрестем, терт кулыным —улдарым. Бул KypciHic ж ур еп ц е не хабарлар, сен мулде, 40 Коз1не ж ас алмайсын гой, айткдныма сенд1н бе? Bip норсеге 6ip кезде с ен ж ылап, cipo, корд1н'бе? Кднсыды Аштык мунара, уландарым оянды, 43 Абактыгер талшык берер такта сол сот таянды, Э л п н д еп ауыр тустен кешл1м!з каяулы. Кенетген 6ip дыбыс ecTin, eciM Kerri, не керек, 46 Сум М унара eciriH кеп 6ipey жатыр шегелеп, Улдарыма карап калдым, о не деген керемет! 24-1974 369

Kypcincprc ж ок дорм ен. катып калды торт таган, 49 “Неге булай карайсын, cyttiicri оке” , - деп маган, Ансельмуччо сурады, кущрешй терт балам. Мылкаудайын мелппадм де, жыламадым алайда, 52 Кун мен туши еткерд1м де , шыдап бактым калайда, Оралганша келер кун тангы шугыла арайга. Болар-болмас бозгыл сэуле куйылганда зынданга, 55 03iMniu KiMекешмд1 жаца аныктап бул манда, 0 з бет(ме оз1м карал, кдйран калып турганда”, — Д ерт кыжырып, сонда мен саусагымды шайнадым, 58 Балаларым, cipo да , аштыктан деп ойлады, Bepi турып орнынан, жалына сурап коймады. “Ж е, 6i3fli, оке, жей гой 61зд1, озщ бергем депеш , 61 Каран калган кур сулдеш н шамалы енд! Kcperi. Акнкаттык адал уюм 03i осылай дер едГ. Жандарыма жауыздыкгы жасау кайла, токтадым, 64 Кун е т п унс1з, екпш н кун оны н басты сокпагын, О, кара ж ер, о. кара жер, неге 6i3ai оппадын?! Уакыттын иыгына TopTiHiui кун асылды, 67 Гаддом м еш к сендел!п кеп аягыма бас урды: “Кугкарсаишы, оке, менП” - дед! де елдн басылды. Кдрап турган д э л сендей тура маган доп к с л т . 70 Карап турдым, уш улым кезек-кезек KeiTi ол1п; Бес, алтыншы кундерд1 араларында eTKepin. Кор сокьфмын, сипап корсм, урей кешпм, зар бастым, 73 Кос кун удай олисгерд! шакырамьш, алжастым, Кайгьшан да катал екен аштыкдейтш албастын...” Yni ешт1 оны н, дереу 6ip сот кез1 аларып, шатылды, 76 Каран калган канка баска жармасты да, катулы. К ак суйекке кашыр-кушыр ит азуын батырды. 370

Ражап влке Италия бетш деп маскара — 79 Уа, Пиза, кершшерщ алдаркзтып жатса да, Тартарсын сен , болсы н солай, муны естен тастама: Капрара, Горгонанын турагынан ж енесш , 82 Ж енесш де , А рноны н кеп к ен сагасын 6ereciH, Арсыз журтын суга батып, кеткеншен келмесш! Макул, граф Уголино кара ниет болган-ды, 85 Кдра данкын кдлдырды да, ез! берд1 корганды, Балаларга каш шерлер неге сонш а долданды?! Кдрашыгы-ау Ф ивтердщ , к у н о а з ед со л ж андар, 88 У гуччоне, Бригата ж ап-ж ас жана толгандар, К уноаз ед[ балалар - жырымда сез болгандар. Lrirepi тарттык бармакка ж азы кпенен к елбеген, 91 КдЬарлы муз капсырган, кимылдауга ырык берм еген, Кунэкар урпак етпеттеп, азап шеккен жерменен. Ет журегщ кан жылайды, к е з жаска epiK берм еШп, 94 Ак айдыннын алжапкышын ауыр дертщ женбейдг Тунгиыкга туткын азап атырапты кернейдк Колкш, козлен шыккан жас аклас бетпен тайганай, 97 Кдс, кабактын астына катырып оны койганы-ай, Шыккан бойда катады мелдар, тунык айнадай. С ол сагатта м енщ д е бет, кабагым, кол, м андай, 100 ЗоЬор суыкка урынып, каЬарынан тонгандай, Бойымдагы бар ce3iMiM мулле катып калгандай; Элдекалай луп етш , самал ecin урганда, 103 Устазымнан сурадым: “К дйдан келд1 зы нданга? М эн п-баки бу 6inceH еш п еп пе t a i бул манда?\" “Жауап болар суракка жерге алып барамын, 106 T ycin ecin 6opiH д е , е з к езщ м ен карагын. Неге екенш б т е сщ козгалысын ауанын\". 371

Муз курсанган тунде дс уш есплед! бйрсудм. Ю9 Жауыз жандар. кылмыстарын бастан аскан б1лсм!м, Сол уш ш дс тамуктын ен шыцырауына Ж 1бердк Алынларшы к оя м н сн . ауыр азап муадай-ды. Ц2 Ж ас б о п аксын 6ip сотке жанды жеген мун-кайгы, Арш ындарш ы. аяз кеп азаптамай тынбайды\". Жауап каттым: “Ж арайды , жанарынды аш айын, 115 EciMinai айт алдымен, erip ix айтсам, агайын, Эзщ е усап кок муздын кабатында кзлайын!” “А льбериго сопы м ы н. куш м м енщ тым каран, 118 Ж ем1с-бутак ocipaiM арам icKe 6ip гана, Айырбастап отырмын антырымды курмага”. \"Сен oain пе ен?\" - деген сурак yHipuiai TiaiMe. 121 Жауап катты ол: “Кукыгым жок. айлам да жокбшуге. М енщ tohim бул жалганда нендей eMip суруде. Талом еяда еж ел ден катал торт1п тур мунда, 124 А тропос жаны нды алганынша 6ip жылла, Ш ы бы ны нньщ б е л ш еп оз1-ак ушар курдымга. Ж ага TycciH ж аны на. аяздан коргап калганда, 127 Шыныдай музды коз1мнен е з колынмсн алганда, Ж ауыздык icKe. 6iain кой, жанадан мен барганда. Ж аныма кеп орныккан жалбыр шашты албасты, 130 Кдлып койды б!ржола кетпестей боп жармасты, Соулем кашан сонгенш е арылмас-ты, калмас-ты. Д ене калып, шыбын жан курдымга кетп conai де, 133 BypicTipreH бурм е аяз артымда тур, кор, мш е, М уны да ж урт санамай журген шыгар олд1ге. Ж ерден келген пендес1н, THicTiciH бш уге. 136 Бранка д ’Орья - б1здщ бауыр бупнде; Bipre еткер д1к жылдарды бул тамуктын тубшде\" 372

“Киындау болар, - дед1м мен, —акикат табу мынадан, 139 Бранка д ’Орья елген ж ок эл(, Tipi адам, 1шедк жейш, уйктайды, кшнеш дш аман”. “Микеле Цанке сорлыны карамаймен кайнаган, 142 Ж енелтпей турып апанга, зулым icTi ойлаган, Жаны езш ен кеткен де, орнын сайтан жайлаган; Сайтанга бойын билетш, сайтанга ойын алдырган, 145 Уялас тумасы eKeyi уятгы одора калдырган; К дтй ез жандар осылай кара дакты жандырган: Крлынды, кэне, созсаншы, кез1мд1 ашшы кел менщ!” 148 Крзгалтпадым колымды, саусакуш ын бермещм, Азгынменен сыбайлас’болгым менщ келмедк Сонгы уятын кымкырып, журепмен урлаган, 151 Генуя жандары, барлытын да былкаган, Ж ер бетснде н ёлж тен тукымьщ m ipin, куры макан? Романдык пасыктын пасыгын мен бш емш , 154 Bipre оны мен сендер ден кездест1рд1м 6ipeyiH, Жаны кептен тамукга, жерге тастап рещн. К ерю м енен кезд1 алдап, алдап-арбап жур елш . 157 ОТЫЗ ТОРТ1НШ1 ЖЫР 1 4 “0Mipuiici тамукгын желб1ретш жалауын, 7 Жакын кдлды б1здерге, —дед1 устаз адам ы м ,- Тобырлардын арасынан керш ш тур, карагын”. Аспанга б1здщ тун келш , TyHepin турып алатын, Жаркыраган жанарды немесе туман жабатын, Жел дш рм ен алыста канаттарын кагатын. Тунекте турган алыпты сол сиякты угындым, Устазымныи артына жан ушыра тыгылдым, Жайратардай бораннан жан саугалап бугындым. 373

Болдык, бвдер сол жсрдс, коркамын гагат кыла алмай, ю Кдтпар муздьщ койнында эруейлер шыга алмай, 13 YcKipiK атты тунгиык, ейнекке турган кыраудай. 16 19 KiMici сулап, KiMici т ж еден т ж катуда, 22 Ж огары-томен бастары музга оранып жатуда, 25 H uiin калган догадай ал кайсыб!р пакырлар. 28 31 9 p i карай ун-тунЫз сапар жолын жалгадым, 34 С уду болган 6ip кезде талайлардыц арманын, 37 К ореем деген нистпен кениимд1 арнадым. Жайлап кана устазым алга меш жонелтп! “М1неки Д и т, 613 мунда келгешм1з ce6enTi, Ypeй- коркыныш 1,1иды аластауын керек-тГ’. Денем суып, эл аздж баскан меш; сол жайды, Сурама менен, окушым, соз бул жерде болмайды, Керек емес коп енбек жазу ушш ондайды. Нс Tipi, не ел! емесгпн, е ю ортада б1рдеме, G3in ойлап кара дагы, байыбын туй, ундеме: Нс Tipi е м е с, oai ем ес, - сон да уксамак бул неге? Д озакы журтгы н Topeci тым ерекш е, тетен-д1, К еудесш щ жартысын муздан алып кетерщ, АждаЬадай 6ip алып, Луюцифер бетен-дг Сол котерген кеудесш алып па деп кересщ , К ересщ де гугелдей музга баткан денесш , А нгарасы ц е зщ -а к , е з к езщ е ceHeci». Жаратканды жазгырып, кайткан оньщ м е с ет , Неткен урей, 6ip кездер э се м ж аны н осы еда, Ол акикат, бо л ек е гп н е н 6ipiHuii кесемй Денесш ен оны н мен кергешмде уш бегл , Ражайыптан у н ш e iu in , eciM шыгып, туе Kerri. К еудед еп 6ip бетш Кызыл тустен icTenTi; 374

Eid иыктын устше ею бет кеп жабыскан, 40 Айбар шашып жаи-жакка, коры,налы алыстан, 43 Ж елкедеп айдардын дол астымен кабыскан. 46 49 Он иык,та — о н бет1, жапырактай ак сэры , 52 Сол бетшщ бояуы кезге кораш, жат, тагы, 55 Тургындардай сонау 6ip Нш дария жактагы. 58 61 Екеушщ астында ею канат гулеген, 64 Ом!рде eui6ip кус тагы бул сумдыкты бш м еген, 67 Мундай улкен желпуин кеме де алып журмеген. Кауырсынсыз, Ty6iTci3, жаргак, канат тустенген, Самалдатып самурык топшысымен куш берген, Сол 6ip тунек алкапты тутш жатыр уш желмен. Суы кзтты К оциттщ м э н п музга усаган, Алты кезд1, аккан ж ас, азаптанган, тусаган. Кдн аралас сш екей шубыртады уш аран. Уш жактан кеп жулмалай талатанда yiiieyi, Эр арнага б1р-б1рден кунэкарлар туседк Уш кунокар 6ip кезде шынгырады, куседк Алдынгысы тырнакка шкпеуд1 тшейдп Аксиган TicTen тырнактар элдекайда урейш , Элсш-ол1 сыдырып, ж он TepiciH ipeftfli. “Борш ен сумдык азапта, —деп косе\\пм кояды, — Жогаргы сонау Иуда - бас кунокар баягы, „ Басы кеткен кем ейге, сыртта калган аягы. Бастарын томен ж1берген мыналарды кордщ бе? Кдра араннан салбырап турган Брут, ол мулде Тершейш курысып, аша алмайды ернш де! Кдрсыдагы Кассий гой, талпак., мыгым денелп Уакыт болды журеш к, тун салбы рап келедк Билитм13 ж ок б1здщ, кордщ , болса K eperi\". 375

Жар гак канат жазылып ашылганда твс) оньщ , 70 Устазымныд аркдсына алкымыды теседш , C o n i шакта солай маган OMip crri квсем1м. Жалбыр жущ ц тулганы жакын барып тур устап, 73 Томен сырги бастады сайтам ж у т н уыстап, Ж ун кеуде м ен муз кабыцтын араларын куыстап. Буй ip жамбасты аралап, о зе р -эзер еткен де, 76 Туйстайлы мыкынга, ылдига ешм жеткенде, Эзер дем ап кесеш м , дереу жата кеткен де. Аяк. жакты багдарлап, басын сайта согады , 79 Ж албыр жунге ж армасы п, кетершхн жогары, Откен жолга кайтадан бараткдндай болады. \"Мыктап жармас!” —дещ устаз, мен де катып калыппын, 82 Кдлжыраган адамоай эзер демш алып тур, — Куткаратын жол осы курдымынан тамуктьщ\". Титгей куыс imiMeH тапты жартас катпарын 85 Отыргызып ш ел не, комск бердк сактады, М ен оты рган жартаска 03i батыл атгады. К ути м , ш олы п Сайтанды таста 6ipa3 мекендеп, 88 Ойлагамын оны мен эуелгщей екен деп, Аяктары ал оньщ кекте турды секендеп. Ести тура жырымды еш MOiiiciH таппаган, 91 T o p c a ir in сен д ер айт нендей клырды аттагам, Оздер1н айт не урей сонда маган каптаган, “Тур орныннан! — дсп косем ecinai сэл юрпздк - 94 Талай алые сапарлар алдан KyTin тур б1зд1, С апары на аттанды кум куалап жулдызды” . Б1з турган ж ер Tepi ем е с -ri торт бурышты сарайдын, 97 Ксхпр-будыр еде Hi бар ж ай 6ip куыс талайгы, Э лж уаз 6ip oaci3 сэул е вл еу а р еп карайды. 376

“Айтшы, усгазым, —дедам мен де дереу картып турдым да, - 100 Тунтныкга турганда, мынауосы курдымга, Адаспайын айт маган кушкдейтш кургырга; М уз кайда олп екеум1з коп аралап, коп корген? 103 Октай зулап, сорайган, тар капаста кептелген, Туннен такты сапарын калай Кун тез откерген?” “Бар олемш н салматы астындаты жаншылган, 106 М ен жуткие жармаскан дуниеге шаншылтан, Сайтан туртан жердем1з деп ойлайсын аршыл жан. Томен карай тусерде, болды н онда шыньгада, 109 Баятыдан бар салмак баса келш жытылтан, Нуктеге сол жеткенде, жалт 6epin мен бурылтам: Ka3ip сен1к уст1нде аспан элем1 орнатан; 112 Отан карсы курлыктын oyeci тур кортатан, М энп-баки саясын курлыгына жолдатан: 0Mip cenin, к у н о а з тэш р ге кеп такалтан; 115 Тас тосеш ш 03ipre о зщ корген аспаннан — Kirni ш ецбер, Д ж удекко аргы 6eTi атантан. Ол жакта тун, бул жерде Кун шыккан да, тан алтан, 118 Мына жундес баспалдак баятыдан жаралтан, Боз-баяты калпында кара жергс кадалтан. Кектен кел1п шаншылтан картыс урып 6ip кезде; 121 Гулжазира жер беы ертеректе Typi озге, Жер сиш нш теш здщ койнына ew ii шезде. Б1здер туртан осы 6ip жарты шарта откен-д1, 124 Ш апшып тау б о п , ю м 6LnciH, жотарыта кеткен-д1; Кеуекте калган кер сайтан тубш е жерд1ц жеткен-д1\". Перщен алые 6ip жер бар куйтгай тана к е н д т , 127 Корд1ц кабырталары экетер1 алые бел гик, TyplniHen таныткан кутылар ж ол со л енд1п. 377

Тасты жарып, тасты е з т , агып жаткан булак бар. 130 Жогарьшан салдырап естш ед) кулакка: Ы лдны бар о н ы н да . куласын ем ес 6ipaK та. Аттандык. к есем екеум1з, к ер ш б ес жолды квзгс алый, 133 Енугс жарык еш рге ынталандык, тозбадык. Бар Ж1гермен жогары келем1з жылжып, козгалып. Ол алдымда, мен артга, сапарымды жалгауга. 136 Журш келем нурлы аспан квршгенше санлаудан, Токтармын жарык дуние кездщ жауын алганда. Ш ыкгык жарык дуниеш кайтадан 6ip барлауга. 139

ДАНТЕ ДАСТАНЫНДАРЫ ЖАБАННАМНЫН, КУРЫЛЫСЫ KyaipcTri комедиядагы кимыл-орекет букш галамды камтилы. Уакига кунокар адамзат мекенаегси жср устшдеп суркай орманнан бастапады да, баска дуниеге, жайаннамга ауысады. Кезбе псидс алдымсн тамуккатуст, одан сои белек, карама-карсы жарты шардагы жер устше шыгып, гарасаттауына кетсриини дс, жер ycri ужмагында болып. акыры кудайдын KYflipcTiMen гарышка ушып, ужмакка — кушретпн MeKcniiie жетедг Даетаннын непзп epici болып 6ianinfloyipiMiaain II гасырыпыц жартысыпла eMipсурген, Еуропа гылымыпда Коперник пен Галилей ашкан жаналыкгаргадешн устеишк erin келгеи грекгалымы Клавдий Птоломсйдщ алемшк жаратылыс туралы wiMi алынгаи, Данте оны орта гасырдын теолотиялык жоне философиялы к рухына сейкестешпрт кайта ондеген. Дантешн ryciniri бойынша, жер — букш галамнын кш дт. козгалмайтын шар icnenec. Букш аспан олсмГ кун де, жулдыздар да белгш шнбермсн жерд! айналады. Букш гарыш басталуы да, аякталуы да жок купай турган шетаз де шекшз киялмен кемкершген. Люциферд!н булшшшп басталып. “ак nepimTe\" сайтанга айналганнан барып тамукпайда болтан. Кудайдын акжолыпан безген ол аспан апемшен куьшып, жен кат жер астьша мангшж тозакка тасталган. Басымсп томен карап, таламат кушпен онтуетж жарты шардан кулагаи кунокар жер ортасына дейш ешп.сонда MOurLniK жазалануга жазылган. Басы мен ею иыгы солтустж жарты шарга ыгысып, аягы оцтуспктс, ксудеа жср кщшпне дол келген, КдЬарлытонкерю жердщ ycrin де мулде езгергш ж)берген. Ypeiii ушкан курлыконтуетж жарты шардан солтустжке безген жарты шарга ытыстырылып, елшз-кунФз калган. Солтустж жарты шардыц дэл ортасында, бертш келе Иерусалим орналаскан. Адам мскендейтш курлыктынен киыры —шыгыстаты Ганга озешнщ сагасы, Уншстанда батыста Кадикс каласы орналаскан Гибралтер бугазынаи opi. Жарты жолда, Иерусалим мен Кадикстщ арасында, Италия жатыр. Солтустж жарты шар кабатынын efloyip белепн тамук жайлаган. Ол алып 6ip шынырау icnenec, тугыры жер кыртысымен жалгасып, ушар басы жер кщдшмеи уштаскан. ШыныраудынЧцпндеп 6ipinen 6ipi томен, 6ipiMeH 6ipi шенберлене жалгасып жаткэи тотыз каггагы тамукга кунэкарлар жазаланады. Албастыга айналган Люцифер — тамуктын ен алгашкы тургыны, езшщ аласталган першггелершен 6ipre азапталган пэнделердщ баскарушысы, бакылаушысы тектес. Оздсрпнн кунеларыпын ауырлыгына байланысты, кунокарлар мэнгшж зынданда ортурл1 азап-сорды тарта бермск. Бул - айыпкерлердщ исрархиясы. “Кушретп комедиянын” алгашкы бел!мшщ 6ipinac шезде nenip болтан, “опат болтан урпакгардын\" леи, “жаншьшган мекендердщ\" тарихы баяндалады. Тамуктын ep6ip каты, e3iiiiit курьшысы, 6cacpi жагынап да 6ip-6ipiiicn озгешс. Онда кулама куз, мидай жазык, 379

жаркабак. ну орман. жьшыс жартас, апандар мен уралар, мибатпак пен урейл! езепдер 6ipiMCH-6ipi алмасып отырады; тамуктын басиаллактары 6ipae tik, кулама, 6ipac онтайлау болып жер шыцырауына rycipejii де. жаНаннамнын нагыз туцгиыгы тастай каткап Коннт келш е апарады. Тамукгыц ор катыныц ауа райы да ортур-п. Bp6ip жана катпен танысарла алдымеп опыц сырткы к ей т бейнса сурсггслсдй Акын айкын да дол сурстгсуд! бэр1нсн де жогары устаганын ангарамыз. Жогарыла айтылга1шай. оцтустис жарты шарды су баскан. алайда оны н ортасын ала, Иерусалимгс карама-карсы жагында жападан-жалгыз арал icnerrcc двцгеленген тау жатыр. Тауда кун соулесшсн нур шашып, ортурл1 eciMaiicrep шешек аткан. Кдргыс урган Лю цифер кулаганда. оны н алапат салмагынан сыгылган жерден пайда болтан тау болуы мумкш дсп пайымдайды Виргилий Дантеге. Тамукпен белгш молшерде жымдасып, б1ракрухы жагынан мулле озгеш е, Ty6i к ен де, басы тар гарасаттын тогыз каты орналаекзн. Мунда 6ip кдттан 6ip катка етш , адам жаны тазаруы п н е. Бул - куненщ жуылу исрархиясы. Ал eitni тау жотасьншаты галамат оссм, одеmi агаш ескен алацкай жер уей ужмагына арналган. Бул - рахат дунисге баспалдак, жер устт ттрлитнщ жеткен жер|. Ужмак букш олсм1пц сц коп колемш алып жатыр. Ол да он шснберл1 аспаи влеш . Oima езш щ а к ниетшен, кудайлыц акжолынан таймаган ортурл! пищелер мшщшк рахатка батуда. Ужмактын катгары мына турде алмасып отырады: 6ipinuii eye - Ай (баспалдак); CKiumi оус — Меркурий (жаны жаксылыкка жаралгандар); ymiumi оуе - Ш олпаи (адат да таза ташыкгар); торттнип - Кун (данышпандар); 6eciiiuii - Марс (акикат yuiin атысканлар): алтыншы - Юпитер (одш етш ер); жетшш1 - Сатурн (гуламалар); ссгтзппш - кимылсыз жулдыздар (оулислср); тогызыншы - молшр аспан нсмссс жаратушы не (ол алдынгылардын барлыгыи кушагыпа алтан. першгтелершн ец жогаргьшарьшыц тургаи жер1); оныншы - киял icnerrec, шстс!3, шскФз гарыш (эмпирей) кушретпп мекеш. Нспзшде жаны жай тауып. жадны одакка жалгасып, ен жогаргы рахатка белешснасрд(н барлыгы да осы ш стаз-ш експ гарышта табысып, “жаратканнын ак гулшщ” шогырын курап, кудайдыц акж олыны ц акикатын багады. Данте оларды аспанны ц, аспан eaeM inin он кабатына орналастыруыныц себебк оркайсысынын наным, умн, махаббаттагы cpcKiuejiiKTcpin долмс-дол, квзбе-коз салыстырып керсетут ушш тана cai. Бул - жаны рахат тапкандардыц иерархиясы. Дантеш ж эне оны н табынушылары мен таныстырушыларын рухтандырган галамнын жаратылысы турады туспйк осыщай. И .М .Г Р Е ВС

АНЫК,ТАМАЛАР БГР1НШ1 ЖЫР Тамуктын Gipiniui жыры - “Кущретп комедиянын” пролога. Онда букш шыгарманыц epici тартылып, ойга алганын аныктайтын салыстырмалы жалпы символика кеншен айкыпдалады. I. “ Ж ер тесш де жарты ем1рд1 етксрд1м\" жеген жолдыц магынасы —адам гумырын жаспсп олшсук 35 жасты Дайте жарты oMipre есептеген: бул 1300-жылы сдк Дол осы жылы осы жасыида Данте “ Кущретп комедиясына\" KipicKcu. Д антенщ “Ж аЬаннамга сапарыи\" дантологгар 25-март 1300-жылгы жумага жориды. 2-12. “Жолсыз тагы орман” дегеш - адам жапыньщ тукке алгысыз кулдырауы, ipireH-iuipiren, крмагай ш1рксуд1и куйреу1, Италия халкыныц бытырауы, ел шпндеп алауызды канды шайкас. Тамаша мемлскет орнатуга апаратын б1рден-б1р бастаманы Дайте ты и ы ш ты к. б1рл1к дсп ссептей дн “ К ом ед и яд а\" д1ни жопе этикалык-саяси салыстырма (символика) катар ербид1. Италия opi Флоренция (Дантенщ отаны) тагы орманга айналган кум ш агал icncTTec. Суеты, сургылт, зор орманда шакырайган шагылда жолдан адаскан Дантенщ ез образы, 6ip жагынан, о ны н жеке басынын кунога бас игенш танытса; син и й жагынан, оз заманынын букш кауымыныц \"ак жолдан” адаскан бакытсыздыгын мецзейд1. “FapacaT майданы\" уш1н де акы н орманды символ етш алады; алайда ол жолсыз. жосыксыз орман емсс, керюшше жанга жайлы, кутшген бак, азаптан ажыратып, бакытка шакыратын жанга мирас баспана, сондай бакта гана оны мекендеушшердщ арасынла шын ынтымак , шын махаббат пайда болады. 13-30. Адасып апат болудын символы — суркай даладагы жабайы орманга карама-карсы, шыгып келе жаткан кун соулес1мен шагылыскан тебенщ етегше Дантшпн KOTcpiayi суреттслсд1. Бул - корганышка бастайтын жол. Данте (ягни адаскан жолаушы - кунокар адамзат) дереу соган карай умтылады. - 31-60. Уш жырткыш ац. Будар корганыш тебесш е апаратын Дантсшн жолын бегсп, аргга калган куно толы алкапка шспнд1ред1. Бул - уш турл1 зулым дыктын TCHcyi: cineycin — кум арпаз, зинахорлыктын, арыстан - менмещцк, каншык 6epi — ашкез, кзнагатсыздык Августин кунага итермелейтш кумарпаздыктын т у р л ер ш б ы л а й б вл геи -д 1 : 1) т о н з и н а х о р л ы г ы ; 2) коз1 тоймаушылык opi канагатсыз пайдакунсмд1к; 3) атаккумар, билиске oyccTiK, Данте муны мулле озгертксн. Д анте, мысалы, ссз1м (сую) кумарлыгын сопылыктан без1ну деп есептейд1; мепмеидж , атаккумарлыкты да оншама катал айы птам айды , ссбебк бул 381

екеуинн дс когамдык кызметтсгч багасын темспдетюа келмсйда. Tirrri эуескойлыкты да кумарпаздык кылмыс дсп карамайды, oiinccui ол бигугс Ы1ГГЫКГЫКдеген свз гой. Алайда Данте нагыз Kayimi кунога каиагатсыздык, ашквздж, пайдакуиемд1кчч жаткызады. Кдншык берппн бейнес! - кумарпаздыктьщ нншдсп сн кссслдюК Бул - “арынды\" тагы, “тыныштыктан журдай тагы\", ал \"тыныштык Данте ушш - ец улы рахат. Кдншык борнпн Kc6in юно дегстхпз, япш адамныц “хайуандык\" калыпка ту ст, хайуандык топастыкга калу деген сез. Кдншык 6opi - галамдагы зулымдыкты аркалаушы. О нын образы Дантсни! саяси символикасына спсд1. Каиагатсыздык адам мэдсниетппн быт-шытын шыгарады. Оз aoyipinacri устемлж алган канагатемздыктын билйчне Данте тамаша когам ды к куры лысты н рухани ж етш гендйтн, оны н улы рахаттарыныц жиынтыгып карем кояды: \"О. шачтык, о, кел-Kocip бакыт! Махаббат пен тыныш тыкка толы. о. OMip! Ешкаидай комагайсыз. о. мызгымаС байлык! (“Ужмак” 27-жыр, 7-9). 61-90. Виргилийдщ кслу1 — парасачтын символы. Дантенщ айтуы бойынша. к у Щ т н коз1 - кумарпаздыкта. Одан коргану - бипм мен тануда, туешуде. Д антенщ н епзп пайымдауы осьншай. Рылым - игшжке апаратып жолдыц алгашкы баспалдагы. Шындыкты тану маглуматын сртсдеп жэне каз1рп классикалык христиан жене мусылман философтарыпын 1лiмi бермск. Алайда гылымнын кемепмен акикатгын шартгы сыныгы мен кауымныц езара ортак бакытына гана жстугс болады. Нагыз шындык, мангинк ишик жогарыдан жарап.1лады. \"Кушрето комедиядагы\" Беатриче - наным, бипмшиен жогаргы сатысы мен адамзатты коргаудыц бейнссг Уакытша жонс монголiк ск1 жакты даналык Д антенщ ек! жстскшкз аркылы айкындалады, олар — Виргилий мен Беатриче. Дантенщ угымынла наным мен бипм. дш мен гылым. кудайтану гылымы мен философия, аспан мен жер астарласып, кауышып кстксн. Виргилий - нарасатгын жонс онын мушеен гылымнын екьчг О ным ен коса Виргилий. Д антенщ идеалы бойынш а. одшетт1 м смлекст1к куры лы сты , 6ipaiK, бейб1тш1л1к, эд1л сот пен парасачтылык саясачты бейнелейд1. Виргилий езипн “Энеида” дастанында Римшн жыршысы болтай, сондыкган да Дачгте Августын гасырын бакычты шакка балаган. Орта гасырларда Виргалий улы акын opi данышпапдык тугырдан туспегсн. Алланыи oMipiMCH ол езипн шыгармасында Христос салчанатын алдын ала болжап айткан- м ы с дсп жазады христиан жазуш ылары. Д анте Виргилийд1 курметтсгси, оз1н он ы н шок1рт1 санаган. Сонды ктап да ол Виргилийд1 “барлык акьишардын ары мен шамшырагы\" дейш. 70. “Юлий кез!нде” Виргилий (б1здщ aoyipiMiarc дейпн, 70-19) Юлий Цсзарьдщ Tipi кезище тугаи да. Августын баскаргаи кезЙ1лс eMip сурген. 382

100-111. “Тобст” туралы болжам. Бул жоиш де коммсн- таторлардыц арасында айтыс коп. Кдншык. каскырды жоятугын тебст юм? Bipiicuicyi муны адам баласын кунодан куткару ушш жсрге кайта тусксн Христостыц 03i деп болжалдагаи. Ал ешн 6ipeynepi алланын аспаннан келген cuiuici ж!б1рсй1л Михаил деп пайымдаган. Олардыц ойымша, колына семсср устаган, аспаннан тусксн слил каншык берн-ri 03i шыкклн iHi тамукка кайта тыкпак,. Ал TCpicin жамылган бейнс Данте шыгармасыпда дши образга айналып, орыи алуы екггалай. BipaK, cirri де батыл, меМрбанды макулык - ит коксйдсп мемлекстпк тэртштщ непзш калаушы, жер устшдсп олсумстпк жоне саяси боледсн айыктырушыныц бсйнссш 6L-uiipyi ыктимал. Bip кездеп Римдсп Августсияктыдуниеш бакытка бвлеп, адамдарды татуластырып, 6ipiKTipeTiii император тулгасыДагггешнсаяси тсориясында осыпай суреттслгсп-дь Мундай идсалистж иллюзияныц болашагмпа Данте сенгсщнктен дс, “Kyaiperri комедияда\" ондай жаниын салыстырмалы образыи табу кджст-ак болган-ды. 103-105. Бул жерде дунисжузинк косемге мшсзлемс 6epin туснниру киын. Ол жермсн, мсталмсн кунелтпейдп демек канагатсыздык огаи жат. Бул туейпют. Ол жаулап алып багога кумартпайды; оньщ н е п зп н исп - акылгой-парасаттылык, махаббат, игшк-рахат. 107-108. Камилла. Нис, Эвриал, Тури - Виргилийдщ \"Энеида” поэмасынын кейшкерлерь 112-129 Виргилий Дантеге алла не кутш турганын тусщшрвд, 03i калагандай, тобеге жалгыз кетершуге жалгыз оныи шамасы келмейда. Оны коршаган кунолар (ашулы андар) жолын ксс-кестсп аттатпайды. Алайда жогарыдан алланын OMipi болады да. жайаннамда кеше ж урл, барлык жамандык атаулынын акикатын туйспнп, одан армлудын жолын, аклкатгыц ickc асуын, мецгиик игш к пен бакытты угынады. Виргилий — оны азат m opicin (тамуктаи), гарасат майданын аралатып, алып шьТгуга белплепген жол бастаушы, Opi карай ол Дантеш олдскайда кашрмешп жетекнп Бсатричеге табыс стпск. Ол оны аспаи влемшщ ец бшк кабатына- кушреттщ MCKCiiine - апармак. Данте сол жерде бар шындыкка K03i жетш, угынмп, оны адам баласына айтып бсрмск. 124. “Тау шыкаары Tonipici” - Kynipcrrin озь 130-131. Таите онын айткаидарыи кабыл алып, \"эулис Пстрдщ какласына\" ягни ужмактын табалдырыгына деШп ЖСТК|зуд1 ОТНЮДЬ 383

KKIHI11I Ж Ы Р 1-9. Уакмга ши жср устные отеле Бул - 25-марттыи жума кеш!. О ш ин сапарыи баяндауга KipicKcn Данте алда турган улы ic-ri аяктап шыгу yuiin музалан комек сурап. рухын шыцдайлы. 13-27-онпм с Эней туралы. “Энеида\" дастаныпда. Вирпижйдш айтуы бойынша. Эней ез тукымьшын глгдыры тураты окесм Анхиздш алдын ала болжамып тындамак болып. lipiacil жаНанпамга баргап. Эней алдын ала намаларлын болашак кдласы Рнм нш п сп зш калаушылардын атасы болып бслплснгсп. 28. “Тандамалы жол” - ягнн христиан лпнн жстглд1ру ymiii сайлантан адам. Эулис Павел солай атантан. Ол жоншле oycai Павел тамукка т у с т . солан аспаппын yiiiiiinii кдбатына д е й т квтеригген деген евз болтан. 43-126. Виргилий Д антенш салгырттыгын кж влап. отан Беатриче жешнле вцпмелеп, сергекппн ояткысы кслсд1. Дантенш жаксы лы к пен жамаидыктыц тагдырын ажыратып 6inyi ymiii, тамук пен тарасат майданынан оны алып шыгуга. Виргилийге тош рден руксат алы п . Беатриче ужмактан тамуктыц 6ipiiimi катьша, Виригилийге келтен. Адаскан Дантсте жол корссту/п усынган. Беатриче - Д анте творчсствосы ндагы neri3ri тулга. “ Беатриченш еш н езгертшш образы\" Дантенш imKi дуииесшщ т уй тп м е н ксзсндсс. \"Комедиядагы\" оны н образыныц нендейлш CKCiiiire талай таныстыруш ылар бастарын катыргап. Дантенш т у й стн ш е, Беатриче сенмгс сыймайтып акылдылыктын бсйисс! дсп Tyciny нанымдырак- Б |й к рухты Беатриче адамдык. акыл- парасаттын бсннсс! Виртилиймсп тытыз байланысты. Ол отан ен жогарты т у й т к т щ бастамасы рстйщс багыпады. \"Тамукты ц\" скйшн жырында Беатриче - махаббат. Мундас Д антсм сн ол тарасат тауыныи шынында, жср ycTi ужмагында кездескендс, Беатриче Дантсте откерген Kyuoci ymiii улксн и гш к icncirec едц дем ск махаббат та гы да ал та жстслсгсн. Махаббат Данте yuiin тарыштык непзп зан. \"Махаббат\" - жалтаннын жарыгы мен Kynai козгаушы куш\". “Kyaiperri комедия\" осы сезбсн аякталады. 94. “ hruiiicri ойсл\" - Мария ару. Христостыц cciMii[дей онын да eciMi “Тамуктыц” жырларында тура секс салынбайды. KepcKTi жеpiцдс акын мензеп капа кетедт 97. Лючия - христиан дшш деп касиетп эйел. “1згш к иесГ icnerrec бейне. Италия поэзиясы мен соулет енерйше “гииик ойелдер тултасымен бейнслснген. Данте - бул жерде онын адал KypMCTTeyuiici. 384

102. Рахиль - патриарх Иаковтын CKiiimi ойсл1, “туйсшудщ” символы. 124. Аспан элсм1ндеп “кад1рмспд1 уш ойел” (Беатриче, Лючия жопе Рахиль) жердеп кумарпаздык кулы уш тагага карама-карсы. YI1IIHLLII Ж Ы Р Жолаушылар (Виргилий мен Данте) тамуктыцтабалдырыгып аттайды да, тамуктан белит турган Ахерон озшйне келедь 4-8. Мандайшадаты жазу б1рлсскен уш турл1 к щ р е т т щ KyiuiMcii тамук жаратылганып ангартады: оксЫ - билж , улдары - данышпандык пен рух - махаббат. (Люцифер булшнен кулап тускен пср1штелерден кешн). 10. Адамнын кунога бслшссшсн батуы, Дантен1н угымында, адам жапыпын жазылмастай куйреу1, сезнту, туйсшу, акылмсп ойлану дсгсинсп мулде арылу. 19-69. Тамукгыд табалдырыгы - жер уетш е ж акы н зор kcihctIk - “тукке алгысыз бишаралар” жазаланатын орын. Ешнорссш де бущЦре коймаган адамдармен 6ipre, соларга уксас, кудайга карсы да турмаган, оган жан сала адал кы зм ет тс стпсген псриитслср. “ Бишаралардыц” жазасы олардыц жер успндсп ем1рлсрше ^арама-карсы. Ж ер ycTiimc олар кимыл-карекстФз кун кешсс. ал тамукта керю1нше, алдаркаткан белпш н соныида тынымсыз жупрумен болады. HrLniKTi icxe бола жер бетшде олардыц каша тогшмеген, ал тамукта жи1ркешигп курт-ку.мырскага жем болуда. 59-60. 03iniH ж иерФ зд тм ен , уждансыз, “дуниеден безген” 6ipcyai ксздсст1рсд| Данте. Айтушылар оны патша Целестина дсп жорамалдайды. 80 жастагы дуана-монах еркнюн тыс 1294-жылы папалыкка сайланып, бес айдан сод кардинал Бенедетто Каэтаиидыд кысымымеи атак-дорсжесш колдан берген до, содынан озппд мираскоры (Бонифаций УШ ) азаптап олЦрген. 71-78. Ахерон - жаЬаннамдагы ш скаралык озен. О ныд ор жагында тамук басталады, тозакка тап болгандар сол аркылы oiyi керек. Ахерон (кайгы-муц езеш), Коцит (жылау-сыкгау 03ciii) Флсгстои (от езеш ), Стикс (урей-коркыныш езен1) жопе Лета (купон! тазартушы м1ножат о з с т ), булар — тамуктыц мифологиялык бес езеш. 82-87. Харон —кунокарлардыц жанын Ахероннан алып етуш1 ypeftni, карт Kipciui. 25-1974 385

ТОРТПШП ЖЫР bipiiiuii кат - сэбилср жэнс шокымбагап сопылар. Акындар, батырлар, данышпанлар. Бул кат лимб дс аталады. Атау латышпа ш ел, шел деген угым 6cpeai. Ахсроннан Дакгенщ калай етк сш ш бслпЫз. Аргы жагага еткснш 6ip-aK ссзген. 1-3, Акын тамуктын туцгиыгыиап шыккап айгай-сурецнен оянады. Автор “лыбыстан” деп айтпайды. Жапатармагай тамук тургыидары, 6ipin-6ipi Kopricis. Ауыр дуб1р жолаушылардыц кулагына алыстан естшеда. Лимбшсп ауа “аурусыз азаптыц\" болар-болмас лсбшсн д1р сте калады. Мунда коп норестелср, ойслдср мен сркектер. Булар христиан Л11мнс д ети елгсндер. Оган Виргилий де жатады. Олар Kinoci3. алайда шокынлырылмаган. сондыктан да тошрипц mepicinc бара алмайды. Олардыц тагдыры - аспап олсмнпн рахатын умггаз бос ансау. Кшоазлсрдщ тагдырын алланын одш сотымсн калай кслкгпругс болады деп Данте дал болады. 46-63. Христос елгсннен кейш, Лимб1ге тусш, ата-тегшсн 6epi карай кслс жаткан кунэларынан тазарган ccKi уагыздын сопыларын ужмакка алып шыкты деген католик ииркеупшс козкарас болтан. 67-120. Данте ертедег! тарихтыц жазушылары, ойшылдары, данкты адамдары уш1н лимбщс срскше тыныш орын белген. Жасырын жарыкпсп нурланган олар болск сарайда. жапга жайлы когалды мсксн еткен. Ертедеп терт акын жолаушыларды ксздеспред1: Гомер (акындардын атасы, данышпап). Гораций (сатирик). Овидий (лирик), Лукан (трагсдияга бей1м эпик акын). Олар Вирпшшшн кайта оралуын к)тгыкгаи. Данте1Й ез катарларына алады, алтауы жогары дорсжсдсп поэзия туралы эипмелессдь 115-129. Алдымсн Рим тарихына байланысты батырлардыц eci.\\ii аталады, Электра - Т рояны ц iieri3in салушы Дарданнын mcurcci. Гектор мен Э ней - Трояныц ардагер батырлары. Рет санын бузып, олармсн 6ipre Рим импсриясынын нспзн! калатан Ю лий Цсзарьдыц 6etiiicci тур. Одан opi Амазоикалардыц п атш асы , Т р о я н ы ц од актасы П сн тсси л ся; ccKi латы нны н жауыцгер ойсл1 Камилла, Лациумныц патшасы - Латин жонс опы ц кызы Лавина, бугаи Италияга баргапла Эней уйлсигеи; Рим рсспубликасыныц неп зш салушылардыц 6ipi Люций Юний Брут. Одан соц Римгпн атагы шыккап кад1рл1 ойсллср1н корсм1з. Цсзарьдыц кызы Ю лий; слин К оллатиш пц акылды жубайы Л укреция; агайынды Гракхтардыц анасы . 6iarip устамды Корнелия; К атон-стоикты ц эйсл1 М арция. Phmihh осынау тулгаларыпан аулакта менмен байсалды калпын сактап, крест жорыгыпла 03inin 1зг1л1к-парасаттылыгымсп данкы шыккан Египет пен Сирияны н султаны Саладин тур. 386

130-144. Антиканын философтары мен галымдары ездсршшс срскшс топ кураган. “KiM битее, соны н устазы ” А ристотель аллымен керптсдт, оны ц сонында e3inin устаздары Сократ пси Платон, Данте де уйренген орта гасыр схоластарыныц арасында. Аристотель - непзп гылыми кашрмеши жан. Одан epi Timi ертедеп ойшылдар еске алынады: дуние кездейсок атомдардын 6ipiryiiien пайда болтан деген теорияны ашкан, материалист, атомдык дунистанымнын непзш салтан Д емокрит Абдерский (V гас. б!здщ дву1р1м1зге деМн); Ескендтр Зулкарнайннын замандасы, циниктер мектебшщ катал е к ш Диоген, “ж е п даны ш панны н” 6ipi Фалес: математик-астроном, философ Анаксагор, стоикалык ш м н щ непз1н салган Зенон; Агригснгпк Эмпедокл; Грецияныц сцтамаш а философтарынын 6ipi Гераклит Эфесский, философиялы к багыттагы рим жазушыларынан тек Марк Тулий Цицерон мен Сенека - стоик eciMi аталады. Олармен катар ертедеп Грецияныц CKi мифологиялык акыны Орфей мен Лин. Данте ез1 кабылдаган олемдце жаратылыс курылысы зерттеген ойшыл математиктер Эвклид пен Птоломей; медицина гылымдарыныц eidjuepi - Диоскрид, Гиппократ, Гален. Акырында араб галымдары Авиценнага, Аристотелып уагыздаушы Авсрроэскс орын бершген. Булардын енбектер! Батыста зор курметтелген, арап гылымы Дантеге ыкпал жасатан. БЕС П Ш И Ж Ы Р Екштш кат: зинахорлар 4-24. Минос - антикалык аныздарда да тамукгын эдш етп сотыныц релит аткарган Критгщ мифологиялык патшасы. Мунда ол Tici акси ган , куй ры кты 1б ш ск е а й и а л ы п , н ем курай д ы eamerriniKTi аткарады. 25-49. Тон кунэсш е ушырагандар куйындай кутырган жылдамдыкпен тамукка окет1лед1. Бул — оларды ц тойы мсыз кумарпазлыгыныц символы. 52-59. Eipinuii топтыц кесем1 ассирияны ц ертедеп эйел патшасы Семирамида. 61-62. К слеа топты Карфагежпн эйел патшасы Дидона бастаган. Ол e iinin куйеу> Сихеянын аруагын былгамауга ант еткен, алайда жиИаи кез1п жур:п тап болтай Энейге Kenuii кетш , онымен жанасып койган. Тагдырына табынган Эней, сапарыныц соцгы максатына жету уш!н, Дидонаны тастап кеткенде, ойел ез1н 03i елпрген. Дидонаныц махаббат машакаты Виргилийдщ поэмасы “Энеидада\" сез болады. 387

63-69. Д антснщ коз алдынан баска да елсстср (Аруактар) отсш. oycni Юлий Цсзарьмсн. одан соц Антонимсн ойнас болган сгнтптщ патша ойел! Клеопатра; Троя согысыиыц cc6erniiici болтан Елена; Еленаны алдаркаткаи. Троя патшасынын упы Парне; махаббат мосслса мерт кылган Ахилл; айыпталгандардын арасыпла Изольлага деген кылмысты махаббатган шеШт болган Тристан да бар. 73-142. “Жубайлар слссГ жопе олар туралы кайп.1лы онпме. Э кпм е болган окнгага курылган. Франческа - Раисннанын билсуинс1 Гвидо да П олси п зц кызы. ЭкеЫ оны cxi уйлщ арасындагы баятылан ксле жаткан жауласуды жою максатымен, Риминидщ шонжар билеупма Джанчотто Малатсстата айпырута уэде еткем. Алайла ускынсыз, катал м1иезд1 Джаичотгога Кызды кещ цру кзшнга тусст11Йн билгендер, айтушыларга карата; ша, кулык колданады. пеке кияр шактакатанда, н епзп куйсудщ ориына онын одсм!, б т м ш inici Паоланы ж1бер1п, пеке кияр ырымын icTCTCfli. Ф ран чсскан ы н журст1ндс Паолата деген махаббат тутанады. Ж ауы зды кты тус1нбетсн Ф ранческа келннп, ncKcci киылып, П аоламен 6ipre Риминигс атганады. О п р ж ашылады. Кирлаитан. ызалы Франческа ош алуды ойлайды. Кунеушщ кез1нс шоп салып, П аоламен журсд1. Олардыц кездескенш б ш п койгап кызмстш1 айты п улгеред1. Т омата-туйы к белмеге енген Джанчотто гаш ыктардыц ycTincn Tyccjii. Раш ыгын оз денес1мсн коргатан Ф ранческа куйсунпи канжарынын 6ipinmi шсй!т1 болтам. Паола да солай олт1ршедп Бул сжита 1285-1289-жылдары болтан ед1. G iinin ауыр кьшмысы yuiin оз туысын e3i елт1ргспдсрд1и арасыпла, жайаннамнын ен тубшдс Джанчогга жазалануда. 127-138. П ао л ам ен сксу н н н м ахаббаты, Kytteyi жокта, Джинсвра ханым мен Ланчелот туралы романлы окыганда ашылтанын айтады Франческа. Ханымнын Ланчелотгын кушагына ену1не себепип болган рыцарь Галеот болса. Паола мен Франческаны табыстыртан - штаптьщ езь АЛТЫНШЫ ЖЫР Yiiiiiinii кат; коматайлар 13-33. Бул каггыц кузетшкл - ушбасты кабаган тобст Цербер. Бул гулга антикадаты ол дунисден алынтан. Муида тойымсыз макулы к мешкейл1к кумарлыктын символы ретище. 37-57. Ф лорснциялы к 6ipey 03in Чаккомы н деп. Дантсгс сен Mciii бшуге TiricTiciH дсгс!ш1 айтады. Cipo да. муны мешксйлерд1н жиынтык, лакап аты деп утынган жен болар. 388

58-76. 1300-жылдан бастап Д антсшц тугаи кзласында нендей окигалар болатыиын Чакко алдын ала болжап айтып тур: осы жылдым 1-мамырышш бастап езара кдпды кыргып болатыиын; “ Кдра\" партиянын “ак” гвсльфтерД! айдап шыгатынын (Данте - \"ак.” ): ушншп жылы (1302 ж.) Дантеге де салкынын типзген актардыц Kyftpcyi, оларга деген ауыр жазаны болжайды. Осы арада 6ipiniui рет “Kyaiperri комедиядагы” Чакконыц CMcyipiniMCHДанте кунинл, м енм ен, к ом агай лы к тутан ы п , 6ipiHe-6ipi еш1ккен Флорснцияны. опыц азаматтарын айыптайды. Ошпспднпкпц шанагынан шыкканын айтады. Бул болжамды Дантеге тус1ну киын емсс cm, ол осы создерд! жазганда, Чакконыц айтканы болып отксн окита еда. Тамуктагы пакырлар алдын ала болжап айтуга ш ебер-ак, мешкей Чакконыц аузына соз салганы сондыктан болар Дантешн; мумюн, Чакко булшген Флоренцияныц eKini ретйше де алынып огыргак шыгар. 69.Дол ссшбулшшшк жылоары Флоре!шия!ibniтеуелсодпне карсы зымияндык журпзген папа Бонифаций Vlll-Hi (1294-1303) мецзейш. 73. Флоренцияда “ ею сопы бар. 6ipaK оларды тындамайды\". Акын ондайлар жок д егевд айткалы отыр деп тус1ну керек. 79-87. Флоренцияда эрекет жасаган 6ipneuic саяси косемдердп! тагдыры туралы сурайды Данте Чаккодан. Оларды тамуктыц теменп катынан ксздест!рес!Ц дейш Чакко. 106-111. Кцямеггщ катал соты болып еткеннен кеШн кайтадан тон кебш1н к и т , кунокарлар бурыигыдан да зор жазаланатынын Виргилий Аристотсльд1ц ш1мше суйенш айтып тур. ЖЕТ1НШ1 Ж Ы Р TepTiiimi кат: сарацдар мен ысырапкорлар Eecinuii кат: КдЬарлылар I- 6. Плутос, отка табыну дш ш деп байлы к кудайы, сайтанга айиалып кеткен д е, осы катты ц кузетипс1 болган осыпдагы кунокарлардыц символы. Ксл1мсектерд1 тус1нжс1з акыруымен коркытпак болады. I I - 12. Виргилий аждайа-албастыныц быт-ш ыты н шыгарган жебрейш - жауынгер Михаилды - Плутоска ссксртед1, сайтанныц коркпайтынын ссзд1ред1. 22. Харибда - Мессина бугазындапя антика акындары жырлап еткен су жылымы. 389

22-66. Сарандар мен ысырапкорлар ауыр жукп 6ipinc-6ipi карама-карсы котсрудс. Кактыгысып калган еш топ 6ip-6ipin аяусыз балагатгайды. Жалгандагы нысапсыздык. тамуктын ауыр азаптары оларлын enin езгсртш ж1бергс1ш ктен . оларлы танып болмайды. Оларлын арасында ортурл! дорежсдеп адамдардын: коптсгсн клириктердщ. кардиналдардыи. Tiirri папаларлын бар cKciiiH TYciimipcai Виргилий. Ол 6ipcyiiiiu дс с ам ш атамай, тек олардын вте квп скспш аиыкгап айтады. 67-96. Фортуна туралы аныктама. Виргилий мупыц ек жогаргы рухани куш CKcnin онпмслсйдк Оган кудай жср ycTinin hiiniriH 6epin, оны oainin одш заны бойынша адамдарга болin 6cpyai тапсырган. Ф ортунаиын i3imiKTi адамдарга беругс де, бергсшп кайтып алуга да какысы бар. Адамдар онын бсрген бакытыпын баянсыздыгына. к!мге нс усынатынын тандаудагы билеп-TGCTcyinc ызаланып. \"кер кудай\" дсп каргыстайтын-ды, алайда 03iiiin inciuiMinc o ii ырза Фортуна езш е гана аян акикатка суйенш, icin тындыра береди Бул - тагдыр туралы ипмнщ кдддыгы. 100-108. Стикс - мибатпак былганыш келге куйылатын т а м у к т ы н cKiinui е з е ш . \"К .о р к ы н ы ш \" д ег е н угы м н ы н 109-130. Ашу бузгандар Стикстщ мунснен суын белшесшен кешуде. Оларлын журегшде ксктенгсн кумарлык кайнауда. Кутырына т еб е л ес т, езара 6ipin-6ipi керпЫз. СЕП31НШ1 ЖЫР Бссйшп кдттын акмрм Д ит iuopiciiiin дарбазасы алдында. Келдщ 6cpri жагындагы мунарада жанган отгар. тамуккаласы Д итпн кузспшсшс бейтаныс ж аидардын жакынлап ксле жатканы жен1ндс бершген белп. Кузетин жауап бслпсш 6cpin. кел1мсектсргс кайыкка отыргызып Флегийд! яибередй 7. Бул жсрде Дантенщ Виргилийге жолдаган курметп, жана Tencyi данкты акы пны н символикалык бейнесш тагы да аныктай туседй 19. Флегий - ертедеп мифологиядан алынган дши тулга. Бул жердс ол тамуктын тубшс женслтшген кунокарларды тасушы сайтанга айналгап. 390

31-64. Флоренциялык Филиппо Арджентимсн кездесу, онымен болгап кактыгыс. Кдланыц орталык. кеш слсрпнц 6ipi eciMiMen аталган бул ааам - атакты Адимари эулетшсн шыкхан бай рыцарь. Ызакор, кутырыигаи ашуша1щмгымсп аты шыккап. 8. Iujine “тем а in тамук” орналаскан сакина юпетгес кабырга rnepi Дит деп аталады. Люцифера! де солай деп атайды. А нтикалык мифологияда Дит —Плутон - жаЬаннамнын падишасы. ТОЕЫЗЫНШЫ ЖЫР Дит дарбазасыиын алдында Атгышиы катка аяк, басу, кулайсыддар 1-3. Kypnaii елец жолыныц мазмуны былай: \"Ол кайта оралгацца, метин крркыныштаи бозарып ксткенлцц Kepin, Виргилий езипц де бозарган TypiH езгерте койды\". 7-9.взасриицеапарын Беатриче колдап отырганын, жьпщардыц карсылыгьш жоюга жогарыдан, кудайтагаладан елш1келетшш есксртеш Виргшишй Даитеге. 19-30. Лимбадац “тамуктын теменп катына б1реуд1итускен кез1 бодцы ма?” - деген Дантеш толкыткан суракка, фессалияныц сикыр ейел1 Эрихтоныц кезбайлауы м ен Иуда ж аткан там укты н ен шыцырпуындагы жазаланган кунэкардын жанын сикыр эйелдщ сэуегейлт уш1н окелуге 6ip рет енгешм бар дейд| Виргилий. 34-51. Фурин - арынан азап шеккендердщ символы ретшде алынган тамуктын мифологиялык апалы-сщлин уш кудайы. Ксйштеритенкаталдыкпен жауызяыкгын коркынышгы нышапы ссеш. Олардын еЫмдерк Мегера — “жауыгуш ылык\", Алекто — “жубанышсыз\", Тисифона —“кек алушы”. Мутша олар ripi паш ен in тамуктын теменп катына ж1бершгенше булан-талан болады. Виргилий Дантеш олардын кастандьпынан сактап жур. 44. Анасы Церерадан урлап окетшген жаЬаннамнын кудайы. Плутонныц жубайы Прозерпина туралы эцпме бОлып тур. Онын державасы “кез жасыныц ел!” (Аид). Мифология. 52. Медуза - эр тал шашы 6ip жылап. адам кергенде тас боп катып калатын уш горгонныц 6ipi. 54. Тезей - грекпц мифпк батыры. Ол Прозерпинаны куткару ушит тамукка барып, устальш калады, оны Геракл куткарады, Фурилер оган жазым келмесш калайды, оньщ ютегенш ешк1м де 1стей алмас ед1 деген ойда. 391

ft 1-63. Бул жолларда Д анте оз олендсршщ аллсгориялык мап>шасын туйнудщ кажет сксшштнс окушылардын наэарын ауларалы. Коммситаторлар оны оздсршшс былай дсп туеншредп кудайга кулшылык студен безгендер азапталган орынды к о р т, оларды бакылап, Данте тэубасына кслсш деген максатлен. Kyaipcr оиы тамук ujopicinc апарган. О ныц мшэжат CTyine жындар бегет жасап. зибермейди Акыл-парасаттыц (Виргнлий) оиын санасын он жолга салып ж1бсругс ж а л и л шамаем кслмсйл1: алам акнкатка кумарталы. алайда сайтандар шындыкган алыстатады. акыр сонында аллаиыц oMipi огам кемектсеед1. 98-99. Мупда жайаннамга енген Геракл туралы д1ни аныз, оны ц тамукка Tycyinc жолын бегсгсн Цсрбсрд! жаракдттауы сез болады. 112-117. Римш н кептеген мазарлары сакталган Рона капаемнын тем енп жагмнлагы сск1 Арла 6ciimiiiii орналасуымсн тамукты салыстырады акын. Бул Д а н т е т ц Парижгс барар сапарындагы алган осе pi efli. Автор G3i барып керген Истрия капаем. Поланын да бейпса болуы ыктимал. ОПЫШНЫ ЖЫР Алтышны кдт. кулайга кулшылыкган безгендер 10-12. И осафат жазыгы Иерусалимге таяу. инркеудш наны мына Караганда, сол жерде киям етпн катал соты болмак. 13 -15 . Алтыншы катгын осы бел1м1нде Эпикурдын LniMiii жактаушылар азапталынады. 22-51-73-92. Фарината - opi бай, opi атакты Флорснниялык Убсрти вулегшщ кошбасы, гибеллин кессмдершщ 6ipi. BmiiK куру yiuin оз каласында олар гвельфтермен курсскен. 1260-жылы Арбия 03CHiiiin бойында. Сьена каласына таяу. император Фридрих II Гогенштауфсннщ улы король Манфредпн эскершщ комепмен кугыига ушыраган гибеллиндер Монтсаперти манында гвсльфтерд1 •пзе букпрген, Флоренция гвсльфтср1|питас-талканы шыгып. жаулар Флоренцияны да жер беззнен жогаптуды ойласкан. 6ipaK бугаи Фарината карем турган; Отанга деген cesiM 01шагы саяси ашу-кеюз жойгам да, оный максаты салтанат курган: Италия модениетз1ПНсц кымбат ескерткпш болган кала коргалып кала берген. Фарината - “K.yaipcTTi к ом ед и ян ы ц \" с н а йкы н тулгалары ны н 6ipi. Ол эпикурлыктарга kohui аударган. алайда олардын иимнин катал талаптарын кабыпдамаган. 392

5-66. Кавалькаитс Кавальканти - атакты эулетген тараган бул да флорснциялык Онын улы Гвадо Кавальканти Дантенш ецжакын лосы болган. Талантты акын кайсыб1р жагдайда Дантсге устаз да бола бшген, соцыра Данте бастаган “ноз1к жаца стиль” багытьишагы лириктср тобында каламдас туысы болып кеткен. Дантсш Kepin тацыркаган Гпилонын OKeci, жер успнде жубын жазбан, Дантемен 6ipre журетш баласып олд1ге балап eci KCTcni. акыпнын жауабын Tepic тусш едк опы ц Tipi сксндМ н Данте айтып улгсрмсйд1 (Гвидо Дантенщ жаЬаниамга барган сапарынан сои 6ipneiue айдан кеш н 1300-жылы олгеп). 79-81. “Epiri мен OMipin орындаткан Тамукка\" - Прозерпина (Ай), Плутонньщ жубайы. Oainiii актар партиясы гвельфтермен 6iprc Флорснииядан куылган. Данте слу ай отпей-ак жогалган какысын кайтарудын онайлыкка туспсйтшше кез! жетедк 94-108. Тамукка азап шеккен пс!шслср жер уетшде 03ip нс болып жаткандыгынан хабарсыз. бшмсШп, алайла таяу болашакта не болатынын алдын ала болжай бшетш боп Kopine.ii Дантсге. 118-120. Мындаган эпикурлыктардыц арасьпща, Фаринатаныц айтуы бойынша, император Фридрих II де азапка ушырауда. Гибсллиндердщ сонына ерген opi жанпыц м ен г ш т и е сенбеген Кардинал Отгавьяно дельи Убальдини дс сонда. 130-132. Ражайып сапармпын мон-магынасьга Д анте алдыиа жайып салган Беатричен1 меизейдь ОН Б1Р1НШ1 Ж Ы Р А пышны кдттын жалгасы. Тачукгагы куиэкарларды болу 7-9. Папа Анастасий II (496-498) азапталып жаткан кер. Кудайга сенбеген деген ол туралы лакап сакталган. Бул Данте ушш ииркеудт булiiiy шындыгын аныкгайды^ оны ц дн ш иелерпйц де тамукка тусетвдвпне к езш жетюзед!. 16-66. Дит шорюш н кабыргасыныц шпнде, “теменп тамукта” нощей кунэкарлар жазапанатынын, оларды турге б о л т алдын ала Tyciiuiipcai Виргилий Дантегс. 0p6ip клстандыкхыцтупк1максаты - одшетоздж: олдоамге деген акнкатгын. какыныц мулле бузылуы. ол я кушпен, я алдау жолымен icKC асырылады. Алдау олдскайда катал жазаланады, ал куш болса, ол xaliyaiwa да бар, алдау тек адамга гана тон кы лы к алдау нагыз каста1шыкган пайда болган. Жетпшн кат зорлыкшыларга толы. Зорлыкшы киянатшылардын уш iypi 393

болгандыктпн. жстпшн кат уш шснбсрл1 айналымнан туради: кудайга. взшс жопе жакындарына кияиот жасаушылар. Bipiiiuii айналымда жакыпына зорлыкгстсгендер. icici олпргсн. жаралагашшр жопе бауксспслср. кяракшылар; скипш анпалымпа езше озй оз Kiinipiuc кия пат жасаглм, 03in 031 олпрушшср мен ысырапшыл соркш дср; yiuiiiiiii айналымда кудайга тш ти п зген , онсргс, жаратыпыекп кярсылар жазалапады. Oripixiui, алдампаз кулар кслеа сю клтта азаптануы Tuic. Сепзшшшс - табигат 031 сыйлаган озари махаббатын эашылыгын бузып, \"сстмс1зд1ктсн\" алдаган жанлар жазалапады. \"Сыгыр санлаудагы\" он апанда жецгетайлар. азгыргыипар мен жарамсактар. инрксуд! саткандар. саусгсйлср мен сикырлар, паракорлар мен ск1жузлшср. урылар. зшнмдер. жанжал тудырушылар мен жалган буйым жасаушылар жазасын тарталы. Ен сонгы тогызмншм катга \"сене тура\" алдагаидар азагпалады. Олар - туыстарына опасыздыкстксндср (Каин), отанына опасыздык жасапншар (Антснора), достарына зулымдык 1стегендср (Толомся), кайырымды. ракымшыл жанларга киянат icTcrciuiep (Джудскка), аспан мен жерди i касиетш аяклеп тепкендер (Люцифер). Дантсши т1з1мшдс \"Ы рза смсстср” м ен “ М снмсндср”, “куншшдердщ\" жоктып.16i3;ii танлаилмрып тастайды. АлаГша ол сырттан Караганда ган а солай боп корш елк Алгаш кылар там укка Kipc6cpicTcri \"бншаралармен\" 6iprc азапталуда. Менмешнк пен куншшдж барлык Kynoni коздырушы курт ретшде тамуктыц тем енп уш катында зауалдаиады. 50. Каорса - француз каласы Кагор. Мунда еФмкор деген магынада. Дантешн кезйше бул кдлала аюиа кызылкулакгары каулап ескен. 67-90. Тамуктыц жогаргы жагмнан орын тепкендер - кылмысты суйгс1шср, мешкейлср, сарандар мен ысырапкорлар, долылар, сайтанныц uiepicme ю рмен-ак неге жазаланмп жатыр леп , Д анте Виргилийден катты Tyciiuupyfli етш еди Виргилий Аристотелынн “Этикасына суйешп оняагы куноши непзп уш Typin айтып бсрс/ii: устамсыздык. киянат пен хайуайаык. Bipiiuuici, - дсп Tyciiwipcai ол, - скнпш мен унпшшге караг,нша. кудайга оишама киянат ютемейщ. 94-111. бсЫ корлар мен паракорлардыц тагдырыныц соншама каталдыгына Данте дал болады. Виргилий езш щ жауабында Аристотелынн \"Физикасына” арка cyDcRai. Kyaipeni акыл-парасат пен опер табигатты жаратады. Адам мен онер алпаныц немерсЫ юпеттес куд!рст жараткзн жаратылыспеи 6ipirin, 6ipereii орскст жасап. оны н зацдылыгыи бузбауы шарт. Ал еЫмкор болса, ол алла орнаткан тэртш тц табигаттыц зацын, 6ip-6ipiiie туыекяпдык сыбайластыкты турпаны турдс бузады. ОФмкор ез ецбепмен смсс, баскалардыц енбеп аркылы байып. пайда табады. Сондыкган да оган жазаныц ен ауыры жуктелед1. Адам баласын жегшей жеген, 394

барлык куношц бастамасы болтан канататсыз комагайлыкгы Данте капшык 6epinin ксйшмсн берген-ш; Внргилийдщжауабы Д антеш н кезкарасымсн доп кслш отыр. 112-115. Виргилий Дантега асыкдыруда. Кекжиектсл шырак алга журср уакнттын таянгаиым корсстеда Воз — Ж сп каракдны (жулдыз), Каир - солтуслк батыс жсл1. ОН EKIHIHI Ж ЫР Жстншн кдт. Eipiiimi айналым Жакынлармна жаттык iceren билеп-тостеуиплср, Kici олт1руш1лер мен каракшылар 1-10. Ж олаушылар опырылып кулап тускен алып жартастардыц арасымсн кслсдь Акын бул KepiiiicTi Верона мен Трснтонын аралыгындагы Адиджа e3enii(in ycTiimc болтан тау кссапаты ксзшдсп апатган алтан. 12. “ Маскара болтан критпктср” - патша Киностын ойел1 Пасифая жаратылыска жат кылык icrcn, букамсн шатысып, м иф пк кубыжык Минотанрды тапкан. Ол К ригпн Киоссс каласында алып сарайдыц тукшршдс Лабириитге туртан: О ны к жсмню Афиныдан жас ж1г1тср мен кыздар салык реДвде жоислтшш тургап. Данте оны жепний катгын кузстш1с1 eTin кояды. 16-21. Лабиринткс енш , озше ташык болтан М инос пен П аснфаянын кызы Ариаднанын кемсг1мсн Минотанрды onTipin. шытырманнан озер ш ыккан афины патшасы Этсйд1н улы Тсзсй туралы миф. 31-45. Виргилий алташ рет “тем енп тамукка\" тускснае кулап тускен жартастыц i3in ангармаган. Бул о п ат ccxi уагыздыц сопыларынын жанын тозактан босатпак боп Христос тамукка кслгенде болтан, бук1л тамукты дур сшк1нд1ргсп. Бул туста Виргилий к ар аксгп как айы рган “ж анж адцы ц” куш1мем жаратылтан дуиис, б1рте-61ртс 6ipiiie-6ipin кайта жалгайтын “махаббаттыц\" куш1мён хаоска айналады дегем Эмпедоклдын uiiMiH eciiic алады. 46-48. Флегеташ - кантамукты ц кан сапыртан yuiinmi озс!Й. 56-99. Кентаврлар - жартылай адам, жартылай ж ылкы, жабайы жауынгср мифтср. 68. Гсракллщ ойел1 Дсянираны Несс урламак болтан-ды, б1рак уланган садак отымем Геракл оны елДрш тынтан. Олш бара жаткан 395

Нссс ош алу уипн. сыйлагам алпмынын мяхаббатын козлырады дегсп жслсумей, ознпн кандапгян плашын Дсянирага бсрсдг Леяпира онм Берлина Kiiriicai. ал ал сумлык азаптанып каш 107. Е с к с н д |р З у л к ар н а й ы н м ен У лксн Д ио н и сий Снракуздын билсп-тостсуиилср!. 110, Эццелино да Романо - гиббслиндсрдш ipj коссмк император Фридрих скннинпн куйсу баласы. колбасы, солтуспк Италияда квптеген жер ислснген князь. 111. Обицио I I д 'Эстс - Феррара. Модена, Реджоиын герцог! (1240-1293), Бул оулсттш oxiNcacpi аса катал зорлыкшылдыгымсн атагы шыккан. Алайда олар оку мен енердщ кдмкоршылары да 119-120. Га де Монфор - француэдын графы. Тосканадагы АнжуйлЬс Карл 6ipiuuiiiiiit Myparepi ксзшдс. oKcciniu кепи алу ушш, агылшын Kopo.ai Генрих yuiiniuiiiiu жисж Генрихи ш1рксуле влпрген. Генрихпн алтын ыдыска салынган журен Лондонда Темзадагы Konipre Kipe6epicTC сакталган. 134. Аттила - атакты жаулап алушы, гундардын патшасы. 135. Пирр - эпнрдщ патшасы. катал жауынгер opi ок!м. Секст Помпей —уды Кней Помпейдш баласы. лацкты тешз каракшысы. 137. Риньери ден Пинии - ипркеудщ прелатгарын тонап, папа ш1рксуден аластаган атакты еулегпн тукымы. Риньери да Корнете - Римге жакын тегцз жагалауьнша орекст еткен Дантеге замандас каракшы. ОН УШ1НШ1 ЖЫР Жегший кат EKiiinii айналым: оз1не o ii кляпаi жасаушы, oilи оз1 олт1руш1тер мен оз Ka.iipin о ii TyciprcH ысырашпыл сэрмллер 7-9. Жерорта тегиз1 жагалауында, Чечииа озий мен Корието каласыпыц аралыгыцда Маремма деген швдш аймак бар. 10-15. Гарпилср. басы мен кеудса эйсл, калган дспес1 кус канатты макулык. мифологиялык куйын кудайы. адам вз1н!н басынан ксипргсн клянат icrepin ауыр оймен ескс алудын символы. Бурын олар И оний теш зш ш жагалауын мекендеген. Олар эней мен трояндыктарга алдарынан д у т ар болатын б а л е т кун1 бурын болжалдап айтып берген. 396

46-51. “Энеиданьщ” yuiii-nui жырында мынадай 6ip жаглай айтьшады: Трояныц падишасы Полидордын Ka6ipitie ескен 6ip туп агаштын 6ip бутагын Эней сындырып алса, е л п агаштаи кан агып, сейлеп KCTinTi. 55-78. Фридрих екшшшщ канцлер!, жанм агашка айналып кстксн Пьер дслла Винья озпнц ащы тагдыры туралы Дантеге внпмслсйш, eaiiiin кзбшетшеп, патшага шекс!з бершгендтмен оныц ссншшс ие болтан канцлсргс патша барлыксаяси кунняны ашкдн. Куншьл сарай кызметкерпер! eTipk жала жауып, оны патшага жаманлаган. ол саткьш деп такылып, турмсгс жабылган да, сокыр боп калган. Эбден шьшамы таусыльш, торыккан бейбак езти 03i ш трген. 64-66. “Жезекше\" деген сездщ магынасы — император мен папанын сарайындагы куныккан куншшдж. 72. Ак,тай ж ала жабы лы п, айы пталган сорлы 03iH e3i аоттргешиктен де кунокар. 109-129. Кара тобетгер куалаган е й жалацаштыц 6ipi —Сьещцк Лано, Топпо тубшдеп шайкаста каза тапкан; cKiiimici - Падуялык Джакомо да Сан г Андреа, CKeyiде оз байлыгын eaacpi ысырап кылтан бай аламлар. 130-151. Сындырылган бута —аты б сл п аз ф лоренциялыкезш 03i enTipyuii. 143-150. Флорс1ш ияиы н “байырты мияты” — Марс, сотые кудайы; жада жапашыры - Иоанн Креститель. Арононын жагасьшда 1333-жылга дей!н Марстыц емныгы жаткан, ол каланы жаудан коргап турады деген дани угым болтан. 149. Флоренцияны Атгиланын талкандауы туралы ацыз. ОН Т0РТ1НШ1 Ж ЫР Жетяпш кат Ymiitmi айналым: кудайта ттл типзген, кулайлан безгендер. 1. в зш щ кабыргасынан жазыксыз аластап ж1берген тамаша Флорснцията махаббаты кайта ауып, езш щ туган каласын Данте елж1реп есше алады. 13-15. Тамукгыц бул айналымын Данте К1ш1 Катон Фарсалдын туб!нде кираган Кней Помпейюн эсернпн тамтытын алып барган Ливия шшпмен салыстыралы. 397

2- - 7 Ж и » « * Р ~ кулайгапл nmmiuicp. сандалии жургенлф - соломитгср, ошрпшллр - еомкор, жсбйрлер. 1- ! ,ч UcKcimip Зулкдрнайынныи оскср! Ишшяга жорыкхя аттанган, аспаниан оггы жакбыр жаупш балете лушар билли лсгси 43-72. Фиаага карсы жорыкка катыскан \"жен батырдын\" 6ipj - Капансй. Ол кулайдын колдауынсыз-ак каланы аламын лсп антстксн Крршаулагы катаным корганыла когерштснлс. каИарына Minron Зевс огам жай огын тустрсдк Мснмсшйг! басыман асклп ол жаЬаннлмла да кулайды тшлсгенш коймайды. 52-58, Ковач - Жанар тау (Гефест) Этна тауыиын кабатынла Зсвске найтагам жасап бергеи Флегра жазыгынла алыптар кудайга карсы уйымдасканда, Зевс Кова<гган комок сураган. 73-84. Орманпан шыккан капкызыл булак - тамукгын жегший катынын Gipiinui айналымынлагы Флегетон о зст. 79-80. Буликаме— Витербо манындагы шипапы ыстык булак K03i. 94-120. Виргилий Даггтсге Ида тауыиын сайына орнатылган алып статуя, “критик карт” туралы эипмелейдь О нын басы - алтыннан, ксудеа мен колы кум1стсн, бексса мыстан. аягы тем|рден согылгаи, он табаны балшыкган жасалган, алайда букм сскерш ш о KOTepin ту])ran - сол. Бул - дуниежузийк тарихтын агамы, онын символы. Ол К ри п е алтын гасыр кезшде жасалган. Сатурн непзш canran ол пгЫ ктщ салтанат курган ш ага cai. Одан сон гурыптын булшер ш ага жегп. Бслшссшсн кунога баткаи адамзат гасырдан гасырды алмасырган (кумгс, мыс, тем1р). Бул модениетпн кулдырауы туралы антнкалык аныздан алыпган. Ал карттын образы - искшдсп Навухолоносордын Tycyi жеш нлеп аныздын жемйд. Карттын денесin.ic ыренгап сызатгар бар: сызаттан жас агып тур — адам баласынын бузылгандыгына куйшедь Коз жасынан тамукгын таекыны панда болады. Ол сулардын ушеуш Данте керш, lepriiiiiiiciii тамутегын тунгиыгаида Kepeai. Карт жотасын шыгыекд берген. лсмек ол жактам канта жанаруды кугпесс дс болады; бетш болашактын айнасы боларлык Римге караткан. Рим бас болтан империянын гулденуше Данте сеней. 100-103. Рея - ез баласын 03i жалмаган Сатурннын жубайы. ертедсп греком эйел кудайы. Баласы Зевсо екесшсн жасырыл. Ила тауында устаган, сэбишн жылауын есортпсу ушан, онын абыздары катгы шу котерген. 133-138. Флегетон - осында, мына жанып жаткан езеаш буркылдап кайнаган канкызыл суына карап-ак тануын керек е.й дсп гуспшриш Виргилий. Ал Лета взеган гарасат майданьнша кврссшдешй. 398

ОН БЕС1Н1Ш Ж Ы Р Жегший кат Yuiiiiuii айналымнмц жалгасы Жаратылысты жазгырушылар 1-12. Тас боп каткан булактыц жагалауыи акьш Фланлриядагы плотинамен, бэгетпен, солтуспк Италиямсп салыстырады. 9. Кьяроитана тауыныц б и тн д е п кар коктем туспей-акеридь 22-29. Брунетто Латами (1294-жьшы олген) Флорсицияпын ipi галымы, мемлекст кайраткср1. Гвельф болгандыктан, комнупада KopiiCKTi ш зм е т аткарган Гибсллиидср доу1рлеген 1260-жьишары Фрашшяда кугында журген. Гвсльфтер билiют кайта алганда. республиканын канцлер! болып тагайьмшалган. Сол кездеп бш м ш н барлыктур!н камтитын “Кдзына туралы к!тапты” француз елешмен жазган, ол упкен гылыми энциклопедия едь Бул енбепн жатык Италия тшшдс кайта вцдеп. \"K im i казына\" деп атаган. Бул - автордыц Табигат, 1згшк, Махаббат дуниелерше шеккен сапары туралы гуспалдап айтылган оцпме. Брунетто Флоренцияда Дантемен Kepmi турган, оиын T0p6nemici едь 51. 0Mipinin ортасыпа (35 жас) келгенде тыныштык. кормстцм 55-78. Брунетто Дантсгс дацкты боласыцдейд!, алайда алдында талай азапты сапардан етстпщмш дс ескертедь Астроном рст!ндс Брунетто гороскоп (жулдыздарга кдрап тагдырын тану) сызып бредь Данте Е пз жулдыздын перзешт, дсмск, астрологгардын memiMi бойынша. Даитеде жазушылык талант бар. 62-78. Фьезоле - Флоренциядан жогары турган этрустщ ipi каласы, Фьезолыкгардан Данте “нашар\" флоренциялыктарды, ол “римщктсрдси” “жаксы\" флоренциялыктарды таратады. 0зш piiMfliKTcprc косады. 68. Данте туган каласына купош ц уш турш тагады: капагатсыздык, куниллд1к пен м енм етш к. Ф лорснцияга “жалгандыктын уясы” деген мшсздсмс берщедь 70-72. Ею партия да ссш 03inc тартады, 6ipan одан тук тс шыкпайды, олар сенщ тырнагыца турмайлы деген магынада. 88-90. Беатриче 6eflncci акьш клялынан 6ip минут те кстпейдь Му1ша да Данте Брунеттонын болжап айтканын жадында тутып, ал Б сатричсдсн o 3inin eMipi туралы т о л ы к ш ы нды кты бшугс умптснстипн айтып тур. 399