Мұқағали т4

Ой сахнасына М анас шыкты. О, Манас!.. Жалт етш сонген куанышым, жалп етш тенген кайгым - Манас. К,алай болып ед1?.. Туу, капай тез болып eni 6opi де?.. Кездесулер, кездесулер... У йлену тойы ... Бала сую , армандау, киялдау... Оны окуга атгандыру... Неге гана окуына KeniciM 6epaiM... Ж ок— Оным дуры с, оны н таланты бар гой, талант олмеу1 керек кой... Ал ол маган не icreni? Нем унамады оган?! Oiuip... М омыным, бауырым Omip. Ол неге кетш каллы б1здионен?! Маскара-ай, ол Нурышка емес, Нурыш оган уйлещц деп жур гой журт. О зш щ желаяктыгынан куйеуш ен ажырасып, Энирге баласын ертш келйгп. Ражап!.. Эийр екеушщ арасында махаббат бар ма екен?! М еш керсе, Нурыиггын неге сайтаны козады?! Omip неге терю айналады менен? ...Э р журект1н о з купиясы бар. Omip Зияшты бала шагынан суйет1н. Оны сы н Tipi пендеге айтпаган. Онын каны на ана суттмен 6ipre 6inceH одепт1я1к тусаган оны. Ата- анасы ндай болтан Зияш ты н о к е-ш еш есш щ адал дастарканынан аггагысы келмеген. Туны к, адал махаббат сез1мш жалган туыстыкпен туншыктырган да койган. З т д е й тоз1мд1шкпен coTri 6ip уакытгы кут1п жургенде, ортага М анас m n ir in , оньщ сыбагасын топп кеткен-;н. Bitey жаранын аузы солай ашылмай калган-ды. Ол Зияш басына тенген кара fcyaai есптгел! умыт болган уайымы жаны н кайтадан ж егш ей ж еп, im кусасы iiuiitae. М уны сезген, ecix керген, сунгыла зайыбы Нурыш кит етсе тарпа бас салып, мом ы н ж анды обден Mine конд1рмекш1. Зияш ка д еген аяушылыгы еш пеид1п!кке, omneHfliniri аяушылыкка ауысып журген сулесопа 6ip жан. Omip мана epTenriciH малш ыларды н туз, жем1н маш инасына сыкайта тиеп алган да , алые отарларга тартып оты рган. К,иыла е тш ш тур ган Зияш бейнес1 о ны н коз алдынан кетпей койды. Ол ойлап оты рса, осы OMipirwe ш ын м е н а д е шатганып 6ip куанбапты. Отюзген eMipi мынау кар жамьшып, кулазьт жаткан ады р-ады р жондардай иес1з, суры ксы з, б оп Kopinai 50

оган. Тагы да кандай суы к е зд е р ь К,ыстыц шьщылтыр аязындай ж ан-ж урепн карып, калтыратып барады. Барды- жокты елемейтш , оз базары ез1нде откен балалыкты койш ы, ол oxinri гой, ofrreyip. Ес Kipin, ер ж еткен мына ж птгпк шакты айтсаншы. Акылы м ен кайраты 6ip басына ж етерлж ед1 гой. 9 u iip ю м нен кем? Е ш ю м нен д е кем ем ес. Апырау, кем болмаса, мына ем1рдш icren огырганы не?! М акул, е к е а з- шешесЬ оскен екен, еркелемепп ешюмге. Ал ещр осынын neci мш?! Жалганнын жарыгында жетзмдер а з ба... Адал адамдар аясына алып, алаканына салы п-ак ос!рмед1 ме... Э р ине, сой гп . С ейтерш сей тп -а у , 6ipaK 9 u iip соган куанды ма, шатганды ма? Жок! Жок! Рахмет адамдарга, бакты, какты. Ал куаныш, бакыт берд1 м е олар? Жок.! Ж ок! Же-пмге деген аяушылык кана болды оларда. Эпйр куанган жок- К,ош, жар с у й ген ек ен , е з ж ш е ш аны рак KOTepin, отбасын кураган екен, бул куаныш ем ес пе? Емес! Алгашкы у м т сонген де, ecci3, к е з а з уры нган ол Нурыш ка. Зияш ка, оны ц ата-анасына деген ызадан туган, агат аттаган кадамы ед1 он ь щ . Э й т п е с е , Н ур ы ш та Heci б а р е д 1? E K e yi eKi мемлекетгщ адамы сиякты. Энпрдщ зш батпан мом ы н м!нез1 мен Нурыштын кы зуканды , долы MiHe3i TinTi д е 6ip арнада тогысуы м у м и н ем ес. К,ырсыкканда, Нурыш д у н и еге 6ip себи экелш алдандырмады да Buiipfli. Нурыш ка epin келген жат баланы канш ама жакын тартканы мен, экел1к ce3iMi оянбайды, nici белек. Эш1рд1н ынжыктыгын пайдаланган Нурыш м е н к т тур т т т е н . К,алайда ашса алаканында, ж умса жудырыгында устагысы келеш. Ж ок, ойлап отырса, Энпр эл 16ip куанбапты. “Апырау, OTi жарылып кетсе д е , м ен сенд ер ден узап кайда барам, Зияш , 6ipre ecTiK, 6ip re eMip cypettiK д е п неге аш ып айтпадым?! Юм м ен щ тш м ш байлаган?! Ж о, ж о к З и я ш т ь щ к е н ш болса, айткы збай-ак TyciHep eni, сезер ед1...” . Отардан-отарга кыдырып жургендеп 8m ip ойы осы болды буп н . Эдетте, малшыларды еурелемей-ак туз-жемд1 03i котерш, Tycipin берет1н Bmip б у п н кабинадан да шыккан жок, тунерш отырган да койган. Огардан тунде оралган да, уйш е сокдастан, пилорамага барьш, Зияштын айтканын калай орьтдаганьш o3i сезбей калган. Жасырын махаббаты онын ыркына кенбей, ержс1з мойьшсунпсан. 51

Б ул и мейрам. Аяз одетгепсшен 6ipa3 сынган. К ун ашык. Алгашкы Ke6iK кар копси epin, ж ердщ миы шыгып жатыр. Барын кш нгенжурт кенсе алдындагы аланга карай андыздап барады. Элдекайдан пионер горныньщ даусы естнщ де, артынша соби дауыстар жамырасып энге басты. Азгангай ауыл Октябрь тойы н кендлщ карсы алуда. Алыстагы астанада етш жаткан парадгы хабарлап радио тур. M oaiicri таза к и щ щ р т, е ж е а екеуш куанышка ж1берда Зияш. Алансыз сэби моз-мейрам болып, э ж есш щ жотасында жарбайып барады. Зияш не icren, не коярьш бшмедь Радиокдбылдагыштын ун ш шыгарьщкырап бурап койды да, терезе алдында 6ipa3 отырды. К,азак, оры с дикторлары алма-кезек астанадагы парадты баяндап тур. Араюдис уралаган дауыстар естшед!, кеншхи марштар, эндер... “Дол каз1р М анас не куйде екен?.. Ж ана жарымен 6ipre парадта тур ма екен олде?.. Буршактай onnaKTicTepiH корсете кулш , норестесш бш кке KOTepin, мумкш , парадтан етш бара ма? Kyjncici... KynidciH калай умытам... Сондай да тунык, сондай да сикырлы кулю болады екен адамда. Kyaidci... Сол кулю шынымен жат болганы ма, монпге жогалганы ма енш?!” Зияштын imi opTeHin кетп. “©леем б е екен...” деген 6ip о й оны н туда бойы н жай огымдай осып 6ip erri де , оз ойынан G3i ш ош ы п, каргып турды. Жаман ойдан кутылгысы келш. Б эрш , бэрш д е умытуга тырысты. Устелде жаткан шштерш алып, суйрнсгей саусактарын сыпылдатып, апыл-гупыл 1ле тарта бастады. С элден с о ц назары баска жакка сэл ауды да, iciH жалгай бердь — Моссаган!.. Отырысын карай rep. С праздником! - Сумкасын печенье, конфет, шарапка толтырган Дарига есисген жайрандай юрдг, карасур б е л сэл нурланьш, толыкдда денес1 шиыршык атып тур. Зияштын “кел батырын” кутпей-ак шешшш жатыр. Кызмеггес адамнын келгенше Зияш шггей ырза боп калды. Дарига Зияигган улкен-дд, бурьш-сонды онымен сырласып, м у н шерт1спеген. Дариганьщ колында жалгыз апасьшан болек ешюм1 ж ок, бойдак келшшек. Бул маннын адамы емес, сондыктан да оны н откенш бшген де адам жок. 52

Дариганы кулкгаз ушырату киын едь К,ай жерде, юммен 6ipre турмасын, касындагысына б1рденелерд1 айтып сылкылдайтын да журетш. Ж оне д е кулккл кандай десещ зпл, нагыз 6ip гашкентай коныраудьщ тунык, сынгырындай. Жогаргы кластарга орыс одебиетшен сабак береш. Окушылар оны “кулегеш татей” дейтш. Зияш бул адамнан бойьш аулак устайтын. Оныц ce6e6i де бар-ды. Осы колхоздын ага инженерааен аты шыгып, тунеу кезде партком секретарь! инженер екеуш бетпе-бет койып: - Осындай ондме... Не айтасындар? —деп 6ip койды да, - окы ган мэдениетп адамсындар. Сенщ бала-шаган бар, — деп, инженерге Караганда, ол бишара бастауыш кластын окушысындай ботенкесшщтумсыгына к арап, м ойны у зш п кете жаздапты. Ал Дарига сум сьшгырлап кулйгп де: - Агай, жанжалы курсын, бу ж ш тш зге бес тиын залалымды типзсем буйырмасын. M ine, кез1 отыр, дш аман, бала-шагасымен болсын, маган кереп шамалы, eafli м а н ьта да жоламайын, маныма да жуьггпайын, —деп, куле шьггып кетигп. Бос мойын азаматгы ауыл агасы corin-corin коя берштт. “ Ел кулагы елу” д еген, бул окгтмеш е сп ген ауыл адамдары кулюкен де койган. Уайым-куаньшпын 6opiH кулюмен гана карсы алатьш бул 6ip гажап жан еда. Оны н кайраты да , каруы да — Kynicici. - Улыстын улы куш Foft, Зияш , уайымдап кайтем1з. Кел, тойды карсы алайык, —деп сыпылдап жур. Зияш алжапкышын шалып, ас е з 1рлеуге rcipicri. Дарига радиош>1 6ipa3 айнаддырды да, Зияшка келд1. ' - Бугш буртурл1 куанышты, Зияш. С ел мойын буршы. К ун oai ерте, оз!рлерс1н асты, - деп, Зияшты устел басына ерпп келд1. Сап-пол кызынкырап алыпты о з1. Ол сумкасынан шампан шыгарып, бокал алдыртгы да, т у п н ш б у р к етиз1п, атьш ж1берш. К,ос кел1ншек бокалдарын толтырды. Ащымен oyecnri ж ок Зияштын каны ойнап, бетш е шыкты. Устел устщдеп Манасгын суретше те ст е карал Дарига: - Сайтаннын 03i де тым суйимш скен гой. Б тесщ бе, Зияш, ойел жаны тек одемшкке кумар. Эдемшкке дегснде б1здерде кднагат жок кой, солай емес пе, мойьпшапш, —деп, Зияшты ку кулюсше тогытып, кушактап апып, айналдырып ж1берш. —Соз жок, тур;юын айтайын, М анасын осында болганда, мен де калппагын терю кипзш, шыр айналдырар ед1м. 53

Дарига байыргы кумарпаз цикшгтердей-ак мулде кызып алды. Эзш де , кулга де жайына калып, бойын босатып эюберш де, дел-сал кеншаздпске бериш. - С ен бакы пысын, Зияш. Балан, туган-туысьщ бар, эке- ш еш ен бар. Эл1 бэрш де умытасьщ... Алгаш киын, 6ipa3 уакыт onceciH 6api ectdpesi, 6opi умытылады. Алгаш киын... Д а р и га н ы н с ам а й ш аш тары к о б ы р а п , к е н ет eKi алаканымен бетш басты да, солкылдап, enipen Kerri. - М ен бакытсызбын... Жалгыз... жалгызбын мен... - Зияш оны жубатып, жасын cypiTi. Дарига карсыласпады. Э л п н д еп кызулыгы басыльш, айна алдына барып, кобыраган шашын ретке келлрдк Айнадан е зш щ алабурткан жузш , туманданган кезш Kepin, 6ip жымиды да, эл п н деп кылыгынан e3i уялды. Ас оз1рленш, eneyi дастарканга отырды. - С ен тусшесщ бе меш , Зияш? М ен еркекке сенуден калдым. Еши маган куйеудщ кереп шамалы, 6ipaK бала суйпм келед1... Б акы пы сы н сен , Зияш, занды куйеу^ннен завды балан бар. Ол бэрш д е умытгырады eai... Зияш Даригамен шешше сырласуды ж он кермед1, окта- текте келте жауап кайырып: - Соншама тунш удщ кереп не, Дарига. 0Mip eai алда емес пе, —деп, басу айтумен болды. Алдында отырган осы 6ip акжаркын келшшек эл1 оган ж ум бак еш. “Апырау, кундердщ куш нде мен де осылай кусер м е екем ем1рден, ашынар маекем осылай?!\" деген ойга орала берд1 де, 6iprypni урейм ен карады Даригага. Дарига кайтадан кещдденш. Аяк астынан сынгыр етш кулш: - Осы еркект1н Keperi не 6i3re? О ларды н не артыкшылыгы бар, тусш сем буйырмасын. Бар азапты ейел аркалайды, ал кызыгын олар кореш... - Артыкшылык кеп кой, Дарига... Осы, сен ерге шыгып па едщ? Окыс сурактан Дарига 6ipa3 ceprin, eciH жиды. Кещдш ж узш е мун ны н келенкес! Tycri. - Я была глупенькая, очень глупенькая, — деп сырын актарды ол. - Институггын сонгы курсында жургенде уйлеш пк 6i3. Ол дор и ер еш, жаксы адам болатугын. BipaK 6ip Typni колапайсыздау, суы к efli. Ойелге тек эйел ретшде карайтын, 6ipaK не ютесем бэрш д е кеш1ретш. У зак тура 54

алмадык. Клнаш мен. Жалганнъщ жарыгывда любовник деген болады, Зияш... Ж эне олардьщ 6opi шетшен эдем ьа к , итгер... Шынынды айтшы, Зияш, сеш ю де бар гой, болды гой? Солай емес пе? - Ж ок, Дарига, жок! Болмайды да , болган да емес! - Онда уш есе бакытгысын... Лучше не иметь. Д а ну их... М ше, соны н кайдан сап ете тускен ш , кайдан курыгына ипнгешмш оз1м де сезбей калдым. К,олды байлап отырган бала ж ок, эйдай кеп дэур ен суре берейис. Тек иикен тамагын, icTereH к ы зм етш гана б Lain мом ы ны м ж ур е бердк Ол мешандык OMipre калай дагдыланса, мен жасырын журюке сондай уйреш п, куныгьш алдым. Сонымен, не керек, акыры сезд1 ол. C e3in кана к ойм ады , пр о сто застал на м есте преступления... “Бара гой, бакьпты бол, кекетай”, - деп терю айналып, жузш де корсетпедь Сол уйде, сол ж срде турудьщ магынасы болмады, чемоданымды аркалап, тайып турдым. Кощпдейм жой!мен кетп, кол ушын да берген жок, онбаган. Суйтш 6ip-aK кунде дун и е озгерд1, м енщ к е з1м ашылды... Элладе гана оп-одем1 Дарига Зияшка эруей боп KepiHju. Лом-мим жауап катпады оган. К,алайда айласын тауьш, одан кутьшгысы Kejmi. Дарига болса, бар уайым-кайгысьга 6ip-aK cepnin ысырды да, 6ip козе шараппен коса cixiipin жутып койды. М элптн аркалап Жамаш эж ей йрш . Ауыл адаш арьш ы н аузында журген бойдак келш ш екпн келш1мен мослихатш с больш отырганын ожей оншама уната коймаган кейш бщшр]п тур. Жасаулы дастаркан, iuilaren шарапты Kopin, тш л жи1ркенш калды. Нартгай нурланып алган Дарига: - М ерекещ збен, эже! М ерекенмен, М олж! — деп кутгыктап, сэбиге ш околад устатып жатыр. - Э ж е, ci3 де жас болды ныз ба? - дед1 Д арига шай устшде сикырлана кулш. - Жога, карагым. - Жастык шагынызда сулу ма едйпз? - Ж ок, карагым... Эжей кощцщ Keaimneicri унатпай отыр. Онысын Зияш туйд!. Дастаркан басы б1рден ж утан тартып, киюы кашып сала берд1. М уны Д арига да сезд к ойткенм ен картты созге тартпак, квщ лаздш й сейштпек болган Дарига: 55

- Тамаша калай e rr i, е ж е, ж урт коп болды ма? - деп Kopin едк оган да э ж ей салкы н, догал жауап б е д а : - С оны сы н андамаппы н, карагым... М ен болдым, - де п к есесш койды да , М о л т м е н айналысып Kerri. - Кешюсщ шакырган уйге барасьщ ба, Зияш? Зияш Даригадан калайда кутылгысы келш , ойланбастан: “Барам” , —дей салды. Дастаркан жиналып, Дарига кайтты, оудем жер Зияш tubiFapbin салды. Ол уйге оралганда еж ей: “ Осы адамын маган унамайды, Зияшжан...” —деп 6ip куршндь Ел оры нга отырган шак- М елис уйктап жатыр. Ене мен келш кеш ю асын iuiin отыр. Ауладан тыкыр естщщ. Y й iprecirme жаткан А ктос тумсыгын бауры нан алмастан 6ip -e id ypin ж эш м ен калды. EciKri шалкайта аш кан Omip enai тутканы таба алмай оуреленш тур. Аяз уй iinine лап койды. Зияш орны нан ж е ц т турып eciicri жапты да, Ornipai дастарканга шакырьш тур. KeMnip де: “ Кел, карагым” , - деп жйс-жапар болып жатыр. Om ip мае. Аягын э зер басады, тап-таза laiiHin алыпты, калош ш азар iueurri д е , торге барып конж иы п отыра кетп. Кдлайы касыктын басынан устап, сабын табакка салмак болы п ед1, ежей: “О й, балам, сабынан уста”, —д е п , тузеттп берщ. Omip астан алды да , у н -т у н о з мелшшп отырып калды. Ене м ен келш 6ipine 6ipi карал таиданды да , койды. Oiiiip сол ешюмге карамаган бойда, сел KyniMcipen: “Зияш, акымды бер , — дедк Ожей Зияш ка 6ip, Omipre 6ip коз тастауда. — Танданатыи дэнецес1 ж ок, акымды бер, Зияш\", —деп жене сурады Omip. Зияш саскалактап калды: - А кы сы Hcci?! Т унде о зщ берген акш аны лактырып кет1п е н гой. - Акшанын кереп шамалы, акымды бер дегенеш , акымды бер. Тан-там аш а ож ей шыдамай созге араласты. - К,арагым-ай, калаганьгвды айт, рахмет саган! Бугш тутатарга тук калмап efli, рахмет! — дед!. Om ip м елш п 6ipa3 отырды да: - Акымды бер, Зияш. Арак бер маган. - дедг 56

Эжей коцищ еш п Kerri: - Бер, карагым, бер. К,алып па eai ол кургырларын? Зияш Эипрдщ апысын андап багып едi, оны ц конетш суры ж ок, ак,ыры упттей бастады: —С ен удай массы ц гой, Buiip. Осы калпын да жетпей ме? - Бер дегесш , бер акымды. Дастарканды кимасан, далага барып шгемш. - Т ейт, балам! Даласы Heci уй турганда. Бер, Зияш , бер, —деп Жамаш эжей де болмады. Акыры Зияш аузы ашылмаган 6ip ш олмекп Эгшрдщ алдына екеп койды, Эпир бетелкенщ аузьш ашып, кесесше куйып алды, Зияш кесе усынып едк колынын сыртымен ысырып койды. Bip кесе re калган аракты куйы п, Зияш ка бердь - 1ш дегесш , iiueciH- Зияш карсылык 6U aipin efli, кенетш rypi ж о к , амалсыз алды. - Макул, ппейш. Ал ещн баста озщ , еркексщ гой. 0iu ip кисы к-кисы к 6ip ыржиып, к есеш кетере бергенде, Зияш арак куйылган Keceni жасыра койы п, бос кесен1 ол да “iurin” салып, “тыжырына” ас алып жатыр. 0ш1р 6ip сет алаканымен аузы -мурны н басып отырып калды, Keceiiin iiniime тамшы да калдырмапты. Селден с он 0u iip бурынгыдан да бетер масайып алды. Бас-аягы ж ок б1рденелерд1 шата береди TyciHiKci3. Б1рауык е н салмак болып керш ед1, таланты курплр ж етпей , е ю - уш рет OKipai де тынды. Кенет ол орнынан телтзрекгеп турды да, Зияштын б е л м е а н е Kipin Kerri. - 0 ж е, барынызшы, 6ip нерсеш булд1рер. Муны кайтпк enai?! 0йел1не бары п, шакырып келсем б е екен?! - деп Зияш абыржып тур. 0 ж е й 0ш 1рм ен 6ipre Kipin Kerri. Зияш апы л-гупыл дастарканын жинады. - 0 й , балам, кой. Ол сурет, кайтесщ оны, — деген еж ейд!» даусын есп п Зияш болмесш е Kipai. 0'u ip Манастын суретш сол колына устап, о н колынын с у к саусагымен шукып корсет1п тур. - Мынау, о... мы нау ci3fliH баланы з... и э , ci3fliKi... баланыз... ие... а з д щ елген бала ма олде Tipi баланыз ба?.. - Олгеш Heci, кекем-ау?! Tipi... Tipi, шырагым, Tipi... 57

- Бул - к уш к!... Tipi баланыз, э ... Tipi... Онда em ip y керек м ун ы , oaTipy керек! Олтзру керек!.. 0лт1ру керек!.. - деп, Эийр суретп тапап жатыр, теш алеп жатыр. Ене мен кел1нде урей жок. Н ак 6 ip Tipi адамнан кек алгандай 0пл р суретп табанымен жаньштгар жатыр. З и я л шыдай алмай онын аягын куш а жыгылды да, ойнек рамасы быт-шыт бсшып умар- жумар иленген М анас суретш колы на алды да: - Шык. уйден! - деп, 0Luip;ii итермелеп едк орнынан козгай алмады. Ол жым болды. Бульщгыр, нурсыз кезшде еш кандай уш кын калмапты. су тиген ойнек сыныгындай соулесгз жылтырайды кур. Есенпреп 6ipa3 турды да: - Keuiip, Зия... Мен с е т ... мен... — деп калай болса солай отыра кетш, - М ен сеш суйген, суйем ... суйем . Табам ceHi кайгсем де... Неге корлайсын? Неге корладын? — деп, eici иыгы солкы лдап, ыкылык атып кетп. 0 ж е й ан-тан. Зияш Tepic бурыла б е р я , бар айтканы: - М ае к ой , ci3 тура турыныз, мен эйеш н epTin келсй1н, алып KeTciH. Ж амаш ож ей оны с уйси, орындыкка отыргызды. Ол басын столга койы п. TyciHiKci3 б1рдснелердд мщ прлеп жатыр. Алгашында ожей: “Алда, пушайман бишара-ай! Момын сорлы ны н 03im ue дертз бар ексн гой. Жаксы коред1 екен roii Зияшты...\" - деп жаны ашыганымен, жаца гака Манастын суретш таптаганын есш е алып: \"О Heci-ей пакырдын?! 0KeciH М анас олт1ргендей жынданганы Heci екен?! Басынганы-ау, cipo”, - деп Ketiin адды. Зияштай жанны н ж урепн жаулап алган улын 6ip сот nip тутып, imTeii мактаныш стер дс жой1 бар. “0 й , Манас! Ку жалгыз!.. Аллам акырын бер, о н жолына бура кор ...” - деп куб1рлеп коады. Нурыш тын суры на адам карап болар емес. Бар куатын бойына алып, бар долылыгын бетше жинап, бар ножй- полекеттнщ борш актаруга даяр тур. Кокпенбек, пальтосынын туйм есш салуга да ул герм егт. EciicreH Kipe байын бас салды, Зияш ауызгы болмеде калып койды. Н урыш Omipjij желкедсн 6ip-eKi тушп ж)берш де, жулкыл:и1 бастады, ол басын сил котерш. молиген oni коз!мен карады. - И о... Й ем ене, кы зыкка белш еннен батгын ба? Тастап кеткен калындыгын ecin e тускен , о?! Тур! Кдрама маган, карама! Карайтын бет ж о к сенде!.. Ж ур уйге... Жетед1 emu...

Эллр орындыкды кулата орнынан котерщш. — Зияш... а-а-а... мен... Нурыш... — деп тецселш тур. Эзер турган Нурыш ал кеп агытгы-ай дейсщ: - Мулэй1мс1ген сайкал неме!.. Байыннын 6e3in кеткеш д е осы кылыгьщнан гой... Уйыккан канш ык кусал кеше бурандап турганыинан коркып ед1м... — Ей, келш , тш щ кандай ащы efli, карагым, жас басьщмен. Алда корер кунщ бар гой, неге сонша тищейсщ жазыксыз адамды, —дед1 Жамаш эж ей. — Жэ! Ci3 койынызшы opi! А к самайы нызбен арада женгетай боп... Акылыныз болса, кетпейаз бе баланызга... Токаннын сайкал кызынын кы зылына жыгылмай... Эжей жагасын устал, Нурылгган к у с т кетп: —Астагыпыралла! Не деген 6eri ашылган адам едй.. Зияш ауызгы болмеден жалбарына шрш: — Айналайын Нурыш , адалдыгым ymiH ант етейш ... Аясаншы? Уявды бузсам, уям бузылсын!.. Нан урсын, бауырым, нанасын ба?.. — Кет ормен! С енщ уян бузылгалы каш ан, ал мен буздырмаймын, дэм етпей-ак кой! —деп, Зияштын кеудесшен итерш ж1берд1. Ecci3 Эш!р кулагалы турган шыршадай 6ipa3 тецсел1п турып, юлт Нурыштьщ жагасынан шал 6epin, бетпе-бет каратып алды да: — Тфу, бетаз! — деп т у и р ш ж1берд!. Э р нэрсеге 6ip согылып, апыр-тапыр шыгып кетт1. Артынан Нурыш та зытгы. Ене мен келш 6ipiHeH 6ipi уялады, 6ipiHe 6ipi тасгеп карай алмай, суле-сопа, eKeyi ею бурыигга тур. Бул - осы 6ip тэту шанырак астындагы болган тунгыш ой р ан , тунгыш жанжал. М у н да й су ры к сы з KOpinicTiH болганына eKeyi де ю нсш емес екенд1ктер1Н 1штей угысуда. 1штей 6ipin 6ipi аяйды; аяйды да opi карай не болары н, кандай токтамга келерлер1н бш мей eKeyi д е дал-дал. Бул ж ердеп айы пкер — М анас, 6ipaK ол ж о к к ой , жазыксыз корланган ею б!рдей ар ю м нен еш алады? Юмге барып мун шагып, арын арашалайды? 59

К ун маздатып барады. Yn еткен самая жок. Кешеш бойлаган арыктьщ жагасы жап-жасы л. Тау етеп н деп адыр- кыркалар кокпецбек. Д у н и е Teric тулеп б1ткен кез. Аслан мен Ж ср, К ун , бар табигаттын баршасы озара келклмге к е л т , 6ipine 6ipi бар рахатын жомартгыкпен т е п л турган балауса, сэби шак — коктем. Жамаш эж ей ормек токып отыр. Кызылды-жасылды керш п тасталган жштер кудды кемп1ркосак, жауыннан кей ш п шугыла. Ce3i ж ок б1рденеш ынылдап, астына бостегш т есел , аркауына MiHin отыр эж ей . Жап-жалтыр агаш кылышы жалт-жулт етедь М олж томпандап Актеспен оуре. Дарбазага конган айдарлы, узын тумсык сасык кекек “ к ек ек , а ж -ж -ж -ж ” дел и зев деп 6ipa3 оты рды да, колапайсы з уш ып кетп. Каратортай мын, кубылтып сайрап оты р, араквдк сш кш ш , кауырсынын тарайды. А ктос ypin, кош еге тура умтылып efli, М олж кулап калды . Ала корж ы ны н артып пош ташы келд1, орта жастардагы мугедек ядам. — Есен-саумы сы з? Icini3 OHciH, — дед1 де, коржынына колын сап, 6ip топ хат алды. А т Ti3riHiH аузымен -петел, жалгыз колымен ердщ касына койган хатгарды араластырды да: — Баланыздан хат келдк м эш з, — дел ожейге коиверп-i устатгы; келес1 ауылга Kerri. Э ж ей тортбурышты коплд1р катазды канша аударьш караганымен, ту п н е ту еш е алмады. Таныганы тек аузына хат п с теп уш ып бара жаткан когерш ш бодцы. М олж етег1не жармасты. — Хат, кулыным... Папа... хат, — дел к о н в е р т корсетп оган. —Э й , тулей-ай, екеум!з де т у л е т л з, э? Б13 не бшем1з, — д е л , к о н в е р т eiei буктсп калтасына салды. Алаканымен мандайын колегейлеп кунге 6ip карады да: —О йбуй, кой, балам. Ш ой кояйык, маман кслетш уакьгг болты , —де л , уйден сап-сары ж ез самауырды алып шыкты. Зияш ка э ж е хатты б1рден усьгаа коймады. Ол ебден жайтасып, ш еш ш ш , шой 03ip бол дастарканга оп>1рганда тана: — Зияш жан, куантайын ба сеш ? —дед1 абайлап. — К,уанты ныз, э ж е. CyftiH mi б е р е м , - д е л ол да сабырмен ун катгы. 60

Эжей хатты б ер дг Таны с жазуды коргенде, Зияш 6ip сет конверта ашуга батпай, 6ip бозарып, 6ip кызарып, ж уреп калыптагыдан бетер ойнактап сала бердь К онверт сыртындагы op6ip с е з экрандагыдай 6ip o uiin, 6ip жанып турган тэр1здешп оган. Ж ы ртпай, укы птап аш ып, хатты алды. Bip-ак. пар ак ек ен , 6 ip б е т ш щ 6 ip a3 жер1 гана жазылыпты. 8 ж е й “дауыстап окы р ма екен” деген дей , д е м ш 1илне алып кутш отыр. BipaK Зияш дауыстамады, к е зш ж упр тш o ir i. Оны н хат устаган колы с эл д1рщцед1 д е , хат устелге тусш кета. Зияшта ун ж ок, белгш 6ip нуктеден козш алмай, мелшшп отырып калды. Bip сумдыктын болганын Жамай еж ей де сезд1, 6ipaK сурауга батпай, ким еш еп н щ алкымын умаждай бердй Bipa3 ун а зд ш т ен ксйш Зияш хатты кайта алды: —Тынданыз, - дедг Зияиггьщ муншама суык, муншама маныздана калган унш , немкурайды салкьшдыгын бурын еспм еген еж ей flip ете калды. Хатта: “Тагдыр осылай бодцы, Зияш. Бар айып м енде, бакытты бол... М еш н арым былганды, алдына баруга бет1м шыдамады. Енд( гана тусиш м , екеум1здщ жолымыз е й дай екен... Y йленбеске болмады, бала бар. К,алай айыптап, кандай жаза колдансан, 03 колында. Тек киген юимш бер де, апамды ж1бер, жолына акш а салдым. Х ош , бакытты бол, Зияш . М ен у пин Мэл1кт1 суй ... М анас”, —депт1. EKeyi д е уш лз. У й 1ш1 тым-тырыс. Тек 6ip бармактай кара шыбын сыртка шыга алмай терезен1н ойнег1нде сырганап, шыр айналып ушып жур. Кун булткаТард1 ме, болмеге коленке тусть Мана бу атып турган жез самауыр суып калды, сап-сары сэры уайым сиякты м1збакпай, III нурсы з бед1рейедг Кынкьищап келген Малдсп алып, ежей баурына тыкты да: — Кетпеймш , кулыным! К етпеймш с ен ен . MoHiiniK ■j сен!н куш н боп отсем де тастамаймын, ботам!.. Аузымды 1 ашып cyftin, K03iMfli ашып корген когершш1м, айрылмаймын I сенен... - деп ешреп отыр. Ал Зияш мулде болек кейште. Элп 6ip оз1рдеп жан то лк ы н ы н ы н кайда кеткен1 белпс1з. О йсы з м улде. Ауыр Д(., рт1нен айыгып, ауыр наукастан тургандай TyciniKci3 6ip | хал де. T in T i бу р ы н ©Mip с у р г е н -с у р м е г е н 1 б е л г!с1 з, п! айналасынын 6opi ботен, 6opi жат, озге 6ip д ун и е. Бул fj 0МФД1н кы зык-кызгылы гы нын 6epiH басы нан откерш , 61

шаутарткан, тоцмейш кексе адамдай, тещрегщдеп кимыл- харекетш щ 6apiHe салгырт, салкын карайды. Агыл-телл антарылган мынау ак самайлы Ана, бута коралаган торгайдай эж ес ш щ бауырына тыгылган анау сэби - 6ipi де тартпайды оны , теб1рентпейдк ал жалганнын жарыгында Манас деген 6ipey болды ма, ж ок па, ол жаты да белпсЬ. Bepi алые, 6opi суренс1з б1рдемелер... У й д щ eciri ашык- А спаннан 6ip-eici тамшы торс ете калып eai, ecuc алдындагы топырактан бу р к е т т болар- бол м ас ш ан котершд!. Табигат карiн е мш дь К,ап-кара булт тум ш алаган асп ан н ы н бетш найзагай кы п-кы зы л карындашпен сызып-сызып калганда, кулакты жарган ол дене сарт е т т , бар кещ етж д у р еш кш дь Н есер ыргагын тузей алмай жуйткш 6ipa3 турды , сэд ден со н калпына келш, сазын тауып, сабасына тусп де, куан даланы жундей тута. Жамаш еж ей ш апанын буркенш , сыртгагы ермепн алып Kipfli. - К ун баты стан курюред1, Зияш , алла буйы рса, астык болады биыл, — деш . Ежелп ырымы бойынша Мелисгщ басын жаланаштап, алгашкы жанбырга тосты ежесь — Ку жалгыз, куртгын м е т . Салып журген сайранын не?! Н е с ум ды к к а бастап ж ур ещ ?! — д е п , е ж ей 6ipa3 булыгып, отырып калды. Эж ейге хатшылык кызмет аткарган жетшпп класс окушысы Нартай бала анырып, оны н аузына карады. — Ж аза бер, балам, мен не айтсам, сон ы н б е р ш ж аз. BipiH д е калдырма. Т ек келгстж к ой , Tipi адамга айтпагайсы н, каргам! —Айтпайм ы н, е ж е, айтпаймы н. - К осеген кегереш , каргам! Ал енш жаза бер, Зияшжан келш калар. Bip с ен д е п ак жуз1мд1 куартып, ак cyTiMai суалтып ж урш осы халетке ж е т т ед1м. Аллам ещ ц муны да к оп ащ и м е м ен бейбакка... Арка eTiMfli арша, борбай етгмш б о р т а ете ж урш бакты м с еш , хан баласынан кем кылып ecipreH жокпын. Kemeri окен маркум: \"Кубас, 03inai де, MeHi д е кубас кып е п о зе т ш бол ды н ж алганда... С енен де лактаган еш ю м арты кдеп жургенде к о р т ед1м сеш . Сондагы 62

icrereH жаксылыгын осы болса, басына ш айнап бурк. М ен бармаймын саган. С уй еп м осы кара шанырактан шыгады. MoairiM мен Зияштан xipureii ажыраспаймьш, ку жалгыз!..” Эжей тагы да токырап калды. К им еш епнщ алкымымен козш суртш , жылай отырып, ту с й п к а з б1рденелерд1 айтып кегп. Нартай танауын тартып, к у т т отыр. —Жаза бер, балам, жаза бер. Манасжан!.. К,озым менщ , акьшын бар ед1 гой... К,алай гана киясын М элЫ нш, Зияштын Heci унамады саган? 0 з щ суйш косылган косагын емес пе efli? Не жаманшылыгын кордщ бул сорлыньщ? ТЫмд1 ал, кулыным, уянды бузба, орал о з уяна, ая ак cyriMfli, ботам!.. Opi карай жалгауга ожейдщ шамасы келмей, кемсендеп, босап Kerri. —Жыламанызшы, ожетай, —деп Нартай уаткан болды. Лып 6epin Kipin келген Зияшты енш ангарды олар. EKeyi де абыр-сабыр саскалактап калды. Зияш столдагы паракты алып, окып шыкты да, кызыл краныдашпен катесш тузеп, жазудын астына “2” деп бадырайтып койды. —Жазганын жарты парак, муншама кате. Бар, сабагывды окы, eKinmi мундай юке араласпа, — дед1 cyMipeflin турган Нартайга. Ол шыгып Kerri. — Ендапм1з бос эуре, эж е... Ак пейш щ мен таза журепннен айналдым, эжетайым... М анас ж ок... М аган ендц Манас жок, _ деп Зияш эж есш кушактады. Коптен 6epi камыгьш журген к ос кондлдн ceni 6ip арнага куйып, 6ip ыргакпен у н а з, дерменс13, тогысып бара жатгы. (мразга дей1н баянсы з саруайымга epiK берда д е , токтар болмагасын, амалсыздан 6ipiH 6ipi жубатгы. EKeyi е ю жерде отырды да, ш ак-ш олекей ш ытырман ойлары т у я к Tipep тугыры ж ок 6ip кещ стжтен кулап бара жатгы. Беймаза -ирштиспн тагы 6ip туш етш , тагы 6ip таны атгы. Keuieri бупнге, бупнп ертенге уксас б1рсыдыргы куйбен. Адам неге кенбесш. Ол ушш куаныш та, кайгы да endmui 6ip жацбыр ic n e n e c. Тек TipinmiK болсын, TipuiiniK 6opiH де умытгырады, 6opiH де озш щ толкынында шайкалтьш, 6ip бурылыста жагага шыгарады немесе тереnine батырып кайравдатады. 63

Зияштьщ Ka3ipri жагдайы да сол мухит-ом1рдеп желкенш жел жырткан баскарусыз кайы к сиякты. Кайда oKeTepi, неге апарып согары 03ipre белгклз; OHTeyip, багыт-багдарсыз агыспен жылысып барады. Не гстемек енш? Ом1рдщ сыныгы жамалар, бутщ делер ептеп, ал конш ше?! Жазыксыз соккы керген коцш умытар ма ещ ц, тузелер ме?! М анас, соз ж ок, Анасын тастамайды, оралады оган. Адал Ана келпи мен немересш каншама кимаганымен, бауыр ет - баланын жош белек кой. Ш ынтуайтка келгенде, туган баласынан Kycin, тастанды келш нщ босагасында калган OMipiH отюзуге карт адамны н шыдамы ж ете ме? Оралады Манас, соз ж ок, енесшен б!ржола айьтрьшады сонда. Кетед1 э ж е а , 03iprici энш ейш алгашкы бас асаулык... Осындай урдым-перд1м ойлардьщ тусауында мектептен уйш е келе жаткан Зияшты Дарига сып 6epin, колтыгынан устай алды. — Зияш , м енщ д е сабагым 6iTri. Ж ур б1здпоне бурьша кет, озщ ш е келмейсщ. Зия ш карсы ласпады, Д а р и га н ш н е келдь У й imirme турмыска ен кажет, ен керект! затгардан болек ботен дуние жок. Апасы екеушщ ею тосеп, диван, стол, орындыктар деген сиякты. Апасы уйде ж ок екен. - Мо, Зияш, сен мьшаны карал отыр, мен шой кояйын, — деп, Дарига калын альбомды устата берш. — Кара, карай отыр, откен кундерден ескертюш. Зияш альбомды парактап отыр. Дарига суретке тусюш- ак екен озг К улш те, кул1м а р е п те, татп шомылганда киетш ол п 6ip “б олем ен” де фотога тусе 6epirni. Даригадан баскасьш танымады. Тек 6ip жерде гана “журектщ” iminae Дариганын касында отырган “гашыктык” бейнесш кездеспрш, “epi осы болар” деп оклады. Ш ай кедщ. Дарига буф етш ен кезелерд1 сыргалата 6epin ед1, Зияш: —Дарига, м ен де, с ен д е екеум1з д е ш пейм1з. Егер оны устелге екел сен, кете Miн, рею ю сен, е зщ бш , —деда. К езенщ сынгырына Дариганы н кулю м уласты да, амалы ж ок, Зияш ты н айтканын оры ндады, шарапты шыгармады. - М ен сен уш ш , Зияш ... Tepic ойлап калма... 64

Зияш am i альбомдагы “журек” iuiinaeri cy peni корсетш е д : - Дал 03i, сал. Заманнынтыныш кезшде солай болгамыз, - деп, Дарига ше жауап берд. - Шынынды айтшы, Дарига, ойлайсын ба оны? - Зияш, шынымды айтайын, онан rapi ананы, элп каргыс аткыр кощ лдесп коб1рек ойлаймын. Дариганын ку кулюсш щ тыгыны ашыльш Kerri. Bip сот унизш кте калды. Аш ы к турган терезеден самал ecin, тепле салбырап турган пердеш Gip-ею толкьггып ж1бср/й. Сумкаларын колтыктаган окушылар orri. - M ine, енш оку жылы да аякталады, Зияш. К,ызык 03i, осы жазгы демалыска тарарда м е т б1ртурл1 кеншс1здк басады да турады. Ж апан далада жалгыз калгандай сезш ем оз1мдь.. Коллектив, ocipece окушылардын арасы м ен ymiH бакыт сиякты Kopiiiefli. Бес минут жалгыз калсан, кайдагы полон! ойлайсын, ал олардьщ арасы коншд1, 6opiH д е умыттырады. Дарига кесесше кант салып, кдсыкпен араластырьш отыр. Самайьша шыкхан жалгыз та;1 ак шаш ап-айкын мен мундалап тур. Кдншама орескел санаганымен, Зияш шыдамады: - Сол тура тур , - дед1 де , ак шашты жулып алып Дари гага корсетп. - Ым-м-м,.. Да, старость наступает, —деп, Дарига оны саусагына орап отыр. - Тунеу кездеп инженермен болган романды еспген боларсьщ, Зияш? Зияш басын изедь - Мен биыл бул ауылдан, бул ауылдан гана емес-ау, жалпы устаздьпс. жумыстан кетем. Ес Kipin калган балалар... Б1реуден 6ipey, 6ipeyaeH окушылар естида... ¥ят... Коллективкс рахмет... Сол эш зм еден кегпн маган юрерге ж ер TeciK болмай ж ур д... Дарига алдындагы кесесше Teclnin, у зак карап калды да: - CeHin ар ьщ таза гой, Зияш ... MiHe, сен устаз болуга лайыктысын... 0 з oMipuvmi калы пка KeaTipin алмай, бул кызметке оралмаспын, cipo... О ку ж ы лы 6iTiciMeH кетем... Сырдын суы сирагынан келмейт1н Дарига осы сотге мулде 6ip мугедек пендеге уксап, ш опп кетп. Зияш оны ц тамагындагы жш-ж1щшке, уп-уак ож1мдерге карады... 5-1974 65

О ку жылы алдакашан аякталган. Дарига к о ш т кеткат 61ршама уакыт orri. Дариганы н айтканы муншама рас болар ма, Зияш озш журтта калгандай сез1нш. Коллектив, кециш жеткшш ектердщ арасы кандай уж м ак едк Оны н ycTine шоп ш абы с науканы басталды да , енбекке жарайтын ауыл адамдарынын Kepi-ж асы нын э м м а а шаруашылыкпен Kerri. Апырай, 6ip сыр ашып, сыбыс туш сетщ ж ан болсашы. Bipeyi окуда, 6ipeyi демалуда, мугашмдер де кершбейдг Зияштьвд epMeri к лал, газет п ен жорнал. Олар да жалыктырады. Манастан em 6ip сыбыс ж ок. Окта-текге ата- анасыш кше барады. Олар да пэлендей агынан жарылып отырган жок-ау. “0 з обалын озще” дегендей ботен, жат козбен карайтын сек ш ц . Бауыры калaFa барьш келпгп дегещц ecirri. Неге, не уийн, ол жагы да бим эл ш . Адуьшдау адам ед1, 6ip норсеш булд!рмесе болганы. Эж ей б1ртурл1 сабырлы, неге сенеш екен? Эл! ормепмен оуре. Тамыздын тас кайнаткан мына ыстыгында ьщылдап алашасьпг токы п-ак отырганы. Осы idci не ойлайды?! T im i каинен-каперс1з, ош апд б у п н , оты жагулы адамдай... — Аман ба, кудаги? — деген бауырынын даусын естш, Зияш кулагын туре койды. —Аманбысьщ, карагым? У й iuiin есен бе? — деп жатыр ожес1. Бауыры келген б е л е н асыр-тасыр, атгап кете жазып тур. — Бул отырысын кай отырыс, кудаги? — Ж ой, карагым. М ынасы кургыр б1тпейд1, теп . К,аншама кимылдасам да онд1те алмай отырганым. — М ен кеш е каладан келдш... Жолыктым балана... Эж ей iciH догара койы п, Зияштьщ бауырынын аузына карады. — Балан катын алыпты, онда да 6ip нем ерен кутш отыр. — Балам-ай, ci3 деген создщ сыныгы, сен деген создш аныгы демекш1, неге сонш а атарга огы н ж о к боп тур? Сен ем ес, э к е н д е шл сен деп кормеп едк калайсьщ езщ ? Эз1рге менде 6ip-aK келш, 6ip-aK бала бар. Баскасы кажет емес. — К,удаги, ecTepinai ж инап, етектершд1 жаптындар, кудайга ш ую р, ereri жетед1. 1здеус1з, сураусыз ж елм ек деп журс1ндер ме? ЖетедП К ет балана! - деп, тартулы турган ор м ек п н казыгын суыра бастады. 66

- 0 й , балам, сабыр ет, - деп, ежей онын колынан устамак болып ед1, анау итере берш , казыктарды суырып алды да, ерм екп жумарлап лактырып Жкберш. У йден Зияш шыкты. Бауыры енд1 Зияш ка шуШлдк - Ж ина дуниещ ц! Ж ур уйге! И т басты, сиыр сиякды тобырларды кашангы асырайсын ендо? Бауыры эбден тутеп алган, акылга келер емес. Зияш к.уп-ку боп 6ip лзерлеп отырган еж есш суйеп уйге гарпздг Бауыры да ш есе юрмек болып еда: - Барыныз, ага, менде шаруаныз болмасын, еулйспещз, кетйцз, - деп, eciiace келденен турьш юрпзбедо. - Намыс ж ок опасыз! Bip акымак алаякка бола ата- анадан, бауырдан безш ,.. - деп калай шугыл келсе, солай шугыл бурылып, тайып турды. - Саган рахмет, Зияшжан! Рахмет! Батамды 6epettiH, ботам, бара гой уш це. Безбе туыстарыцнан... MeHi к,удай монгшйс кутуге жараткан, кутем осы кара ш аныракты, к етпейм ш . М анас mipireH ж ум ы ртк а, к а й т е й ш ... Т ек М алтм ш корсетш турсан болтаны, содан коз жазып калмасам болтаны... Жамаш эжей сол куш бук тусш жатып алды. Тек кешюсш гана басын котерш 6ip шыны-аяк ш ей iurri де: - Зияшжан, мен 6iprypai ауырлап турмьш, Мекенд1 езщ алып жатшы б у п н , —деш . Зияш тш епн орындады. Эжей туш бойы уйктай алмай шыкты, Зияш тушмен бакылаумен болды оны. Тагат таппай шикылдап кос кдрльггаш корага 6ip Kipin, 6ip шыгады. EciKалдында шуактаотырган ежей мен Мелисп айнальт ушып, канатымен сипап отещ. Эбден мазаланган кустарды корш де, ежей Зияшгы шакырдьг. - Зияшжан-ау, Зияшжан! - Зияш кедщ. — К,орага баршы, балам, мынабайгусгардын шырыллауын карашы, Tirni оперболды. Зияш корага юргенде, тап-таргыл уры мысык коранын как Topirme тш1мен муртын жалап отыр екен, Зияшты Kepin, далага атып шыкты. Белагаштагы карлыгаштын уясы жерде кулап жатыр. Сары езу балапандарынын 6ipi де ж ок. 67

Жырткыш кора тобесш е койылган жуан борененш кырымен орм елеп барыпты да , уяны кулатып, азыгын тауыпты. Э ж ей б1рден бвдй, сон да да болса Зияштан: - Б эрш жеп койы п па? — деп сурап едд. - Уяны кулатып, тугел жалмапты, —д е д Зияш. - О й, оттеген -ай , о!.. Сорлы басы м алгаш неге ангармадым, кап!.. К,устар шырылдап, 6ipa3 уш ып журд1 де , 6ip мезетге ш ыркау бш кке к етер ш п , гайып бодцы, содан кайта оралмады. Анадайда ойнап отырган М элисп Зияш кетерш алып, уйге Kipin кетп... - К,ап, оггеген-ай, о!.. Обал болды -ау бишараларга, — де п ожей д е уйге юрщ. —Ой, тоба!.. М ундай да болады екен?! Зияш жан, м енщ о н коз1м суырып, е л п р ш барады. Мана карлыгаштар шырылдап жургенде, 6ipi коз алдымнан ушып ©Tin efli, канаты осы кез1мдь сипап етк ен дей болды ма, кайдам, эйтеу1р, миымды солкы лдатьт турганы. Зияш Keain a pi-6epi карады да , еш тенс коре алмады. Bopi оры нда сиякты . BipaK eHeci: - М ен жатпасам болар емес, елареп барам, Зияшжан, - дед1 д е , тосеп н е жастык койьш кисайды. - Дэр1герге барайын ба, эже? - Э й , балам, коя гой оны . М еш кудай алады де й с щ бе, басьшар. 03ipre э к ет т бараткан ештене жок. Кешю тамакка эжейш н заукы шаппады, болар-болмас талш ык е т п д е , т е се п н салдырып жатьш калды. “ Мол1кп кайтер ек ен ” дегендей Зияш карайлап ед1, OFan да оншама кощ л белуге мурш асы келмед1, тек: - М экенш бугш д е о зщ алып жатшы, балам, - деда. Зияш Maniicri тербелмел! кш жене TCMip тосепне жайластырьш, 03i д е сол eHeci жаткан болм едеп диванга тесек салды. Тун ортасы ауган шак. Ай oni бата коймаган. Жаздын балбыраган балауса тун1. - Зи-и-и-яш -ж а-ан... Зияш... - деп кырыддаган енесш щ даусы н e c iiin , Зияш уш ып турып, ш ам жакты. 68

EHeci ш алкасы нан жатыр ек ен . EpiHflepi озер кимылдайды. О н колы тосекгеи салбырап т у с т KeTiirri, су п - суык, зшбатпан. Зияш оны котерш корпе нише салды. —Он аяк, о н калым жансыз, Зияшжан, кимыпдамай каллы. Эжей озер сыбырлайды, су сурайды. О, сумдык! Енесш щ он K03i кайда?! К е зд щ орнында ущ рейген тесш карауьггады, жок, жанары олдекайда батып кет!m i, терен кудыкты н тубш деп судай озер шьщырауда жылтырайды. Зияштын зэ р е а зор тебесше шыкты. Апыл-гупыл кшмш кщн де, докторга ушты. Ж ол-жонекей оке-ш еш есш оятыл, OKnecin колына устап, ушып барады. Ол докторды eprin келгенде, OKeci м ен memeci ож ейдщ тесеп н коршап отыр еен. Доктор opi-6epi карал Kopfli де, басын шайкады. — Паралич... Прогрессивный паралич, - дедг Эжей сойлеп жатыр: —Я, аллам, Tipi масыл етш, кор етпе, тарт аманат жанынды... Зияшжан, басымды котерешнгш, туншыгып барам... Зияш жастыгын бшкгей бердг —Тан атысымен аудан орталыгьша ауруханага ж етюзу керек, —дел доктор Kerri. Э ж ей сойлеп отыр: — Алланын корше ушырайтындай жазыгым ж о к едк.. Болты енш, кайтейш... Айналайын куда-кудагиым, сендер табалай кермендер мен бейбакты... О, ку жалгыз! Не дейш саган, аман бол, кайтейш... Зияшым.... Аяулым... сен оган назаланба... Э й, ку жалгыз... - дей 6epin талы ксы тэксш кетп. Ертенпсш эжей 6ipa3 тыншып, калгьщы. Зияш Манаска телеграмма ж1бердг К о н т сураган ауыл адамдары Kipin- шыгып жатыр. Зияш енесш аудандык емханага апарудын камын жасауда. С оске кез1 е дг Эжей де м н е бастады, тип байланды. Жалгыз сау козш ен жиналгандарга жаутандап карай бередг Зияшты касынан eid ел1 ж1берер ем ес. С олден кейш эж ей HeriH KOTepin, б1рдемеш ымдады Зияш ка, ол т у с ш б е д г TyciHiKci3 куб1рдщ арасынан “ М окен” деген созш туйш , Зияш Мэлйсп окедщ. M oaiioce 6ip, Зияшка 6ip карай бередг К,оршап турган журт арасынан тагы 6ipeyai isaeftai карт: iaaeiiai де, таппайды. “Баласын кутш жатыр... Алда, ш ер журек ана KGKiperi-ай!” —дейд! отыргандар. 69

Сол колын зорга кетерш, Зияшынын мандайын сипады. К енет М ал к к е т е с т е карал калды да, ауыр 6ip курсшгендей болды. И епн 6ip-eid какты да, ожей дуние салды. Зияш боздап кеп куш а жыгылды. Осынау жарык дуниеш терк етш, белгклз, момын Жан — абзал А на — тыншыкты. М анас кеп калар деген ум и лен , журт болып эжейд1 суйегш 6ip кун жерлемей бакты. К ун ыссы, бузылар болган сон, амапсыздан келер куш туе кайта мо н п л к мекенше табыс erri. “Жалгызымнан 6ip уыс топырак буйырса болганы”, - деген Ана арманы орындалмады, М анас жерлеуге улгермедь ...К ош енщ шанын шанына коскан женш машина жулдыздай аккан бойда Зияштын ауласына келш гарщ. (Бул Keneci куш ед1). Сыптай тузу кара сур ж1пт машинадан тускен боны асыга Kipin келгенде, Зияш ауыл адамдарымен 6ipre уйде отыр еда. Ж ш т босагада турган бойда калды, карсы алган, кондл айткан 6ip ленде ж о к , 6api де унс1з. Сыртган б1реудщ “М екем” деген зор даусы e cm a i. Элп ж ш т сонда барып есш жиып: “Анам, анашым!” — дел, едем1 коныр даусымен куш рене жонелдг Ат койьш , жылай юрген Эш1р екен. Манас оны мен KopicneK болып eai, Эш1р оган бурылмай, Зияшка барып KOpicTi. Эзер отырган Зияшты н жуйес1 босап KerTi. Erine бердг тамшьщай туны к жасы омырауын жауып, тегше берш. Жылау-сыктау басьшып, у йде тага да у н а з д к орнады. Манасты жубатып, сабыр айткан ешюм жок. Зияш орны нан турьш , баягы э ж е а окуш ы балага жаздырган хатгы М анаска устатты да: — Ал еш н к о ш , ж олы н болсы н, бар, - дел, eciicri шалкасынан ашып тастады. М анас хатка карал 6ipa3 турды да, салбырап ш ы гап бара жатыр ед1, Эш!р орнынан атыла туры п, оны н жагасынан алып, exi жагынан тартып-тартьт ж1берд1, арашалаган адам жок- “ Кет каз1р! Онбай кетейш, олпрем !” - дел нстенда ол. М анас Kerri. Ауыл сыртындагы кыратгагы б е й т басында корабы кунге шагылыскан жасыл “Волга” кун батканша турды, назар аударган жан болмады оган. М анаска деген Зияш сез1мш А наны н aniMi б1ржола суьггты. 70

Жана оку жылы жакындаган сайын Зияштьщ мазасы кетп. 9cipece тунеу куш Нурьшшен жолыккалы 6epi “коныс аударсам ба екен” деген 6ip ой миынан шыкпай койды. Тек кана 6ip ауыз макул деген со з гана. Ouiip Зияш тургысынан соны ecrice, бар дун иеш талак етуге даяр турганьш Зияш Нурыш айтпаса да бшедь Сондыктан да Энирдщ козше коршуге коркады. Элде тоуекелге деп, cari тусш турганда, козш тас жумып, таба ма Эилрдь Болмайды, болмайды! Эйел журепи, эйел мунын тусшедд ол. 0 3 i келмеген бакьпты езгеден таргып алуга ешкандай какысы ж ок. Ом1р оны осыган уйретп. ©згенш коз жасьш агызып, е зш щ коцш ш серпткеш курысьш. Нурыш байгус еюкдбат екен. “Кеш мега, Зияш? Сен де ейелсщ гой, тусш есщ , бш есщ б эр ш де... Ouiip менен суып, алыстап барады. Сенем с е т и адалдыгына... К и маган Эгшрдг Кулай суйген пакырды курыгьща алмай-ак кой, акылынды айт Эгшрге. К,ызганып та, кы зыктырып та к ор дш , 6ip ж1б1мейд1. Осы 6ip мом ы нны н канаты ны н астына Kipin, таптым гой бакытымды деуш1 ем... Одан айрыльш кайда барам, юмге керекгпн, ю м нщ музын ерггем, Зияш , ая Meni, кеш, с н ш м ”, —деп киылып еш ол. Осы уш ш де Зияш туган аульш, еке-ш еш есш , коллетивш тастап, баска ауданга ауыспакшы е н д 1. Кдншама сарыла ойлаганм ен, осы тужы ры мга орала бердн акы ры 6epiK байламын жасады. Oiuip к езш ен аулакка кетед1, адаскан махаббатгы 1здеп кайтс1н... Зияштьщ есш е Дарига т у с п . К,айда екен?... Апырай, осындайда сыр агьггар 6ip жанньщ жоктыгы-ай... ...Ауыл болып Зияшты алма-кезек куш актап, Kepicin жатыр. Bapi де сэт сапар, бакыт тш ейд1 оган. “К,айда ж урсен, аман бол, бет алган багытьщнан жарылкасын, каргам” —деп uieuieci анырап тур. Кушактай суйш , erlnin Нурьпн жур. Kepi Актос eciK алдында ш окиып, созылта улиды. Ж ук nieain, Мол1кт1 алдына алып, машинага отырды. Туган жерден атганудын киы ны-ай... Bopi булды рап калып барады. Зияш кабинадан басын шыгарып, ен сонгы рет кыр басындагы Ka6ipre карады. “Х ош , эже! Асыл ож ем, хош !” - деп куб1рлеп, козш ipKin адды. Бадана козш бакырайта карап, дуниеден бейхабар М олк отыр. 71

Ауылдан вудем жер узаганда, алдарынан машина Kopinni. Кдтарласа кеткенде 0 m ip exeyi 6ipiH -6ipi кврд1 дс, eKi маш ана да токтай калды. EKeyi де кабинадан шыкты. Дала да кулазы п жатыр, куан тарта бастапты. Buiip машинадагы жукке 6ip, Зияшка 6ip карап ан- тан. — Ал еш й хош , 0 m ip . M em баска ауданга ауыстырды. ©uiipflin ощ бузы льш , не дерш бш мей тур, тсрлеп Kerri. — Х ош , 0m ip . Умыт борш де... Жарывды ренжгепе, балавды с у й , м ом ы н бауырым... Дардай ж т т т щ кез1нде 6ip-eid саран жас ipidnin калды. Зия ш оньщ TepmireH мандайы н баурыиа алып узак турды да, ш епш детш суй1п-суйш, машинага оты рьт, журш кегп. 0 m ip уза к турды . М аш ина бел асып, к озден гайып болганда гана: — Х ош , Зия ш , хош! - д е п жол ш етш е отыра Kerri...

Ж Ы Л KYCTAPbl Жаз. Тал туе. Тау боктер1ндеп шаныткан, бориылдак кара ж олмен жиырмалар шамасындагы кы з келе жатыр. Ол бупн узак жол журдь Тотыккан еншде кажу бар, шол!ркеген ерш кезерш тур. TeMip кобдишасы мен жолга алган женш чемоданын жол шетш е койды да, 6ipa3 дем алды, 6ipaK отырмады. Желпи соккан самал шыт койлепш н етепн кабыстыра бередь Bip байлам басындагы орамалын колына алып, тещ рекке узак карады. Тырс еткен Tipi л енде жок. Айнала таулар, таулар... Таты да жол. Айналасын тау коршаган и е а з далада жалгыз кара жылжып барады. Ж ол ш етш де жалгыз- жалтыздан, кос-костан кулазыган молалар. Тау жангырыктырып мылтыкдаусы еетшдь Жагасын тогай жапкан кара су кездесп. Судын аргы ж иепндеп ашык апанда торт-бес кумбез тур. Элдекайдан жалгыз кекект|н_м унлы уш шыгады. Элп жолаушы 6ipa3 ж урекеш ш турды да , аяк KniMiH meiuin, \"кобдиша мен чемрданын 6ip колына а л ь т , 6ip колым ен 'койлегш т о е д е н жогары Typinni д е , суга т у с п . С у терендеу екен, кейл епнщ арткы етеп суга малшынып барады. Жагага ж етп. К екек ун1нен бетен сыбыс жок- А як KHiMiH KHin, орынан енш котер т е бергенде.тогай арасьш ан шыга келген адамды к о р т , селк ете тусп. EKeyi 6ip-6ipme 6ipa3 антарылып турганнан кей1н, э л п адам буры лып, кайта кетпек болып efli, кы з ун катгы: — “Ынтымак” дейтш ауыл mii алые па? у Жас ж1пт айбалтасын устаган калпында а н ы р ь т 6ipa3 турды да: —Алые емес, эне Kepinin тур, —дел, тогайга кайта енш кетп. Ауылдык советпн де, артель баскармасынын да кенсеа аласа, токал там уйге орналскан. Д омбайлап колдан жасалган кикы -ш ойкы ^ п у с т е л басы нда eKi адам оты р. Bipi — кырыктьщ ш ш д е п , ipi cyfteicri ер адам. Артель бастыгы — Бизак. EiciHmici —етжендь отыздын бел ортасындагы эйел. Ауылдык советгщ председател1 — Кез1мжан. 73

- Солем етаздер ме? - деп, Kipin келген кызга карап отырганаар ущ рейсш калды. Кыз заттарын бурышкд концы да, басынан орамалын уыстап сыпырып алып, шашын ретке келпрш, болме iiiiiH 6ip шолып orri де, уш адам отырган кнсьпс, сирак Загаш скамейкага отыра кетп. Ауылдык советтщ председател1 оган коз жазбай караула. Кыз сол ыцгайсызданып, кызарды. - Жагдайды Kepin отырып коз жумгандарын уят болады. Э н п м е сол - танертен кол1ктерщщ окелш тапсырындар да, оздер щ шалгыга барындар! Баганадан унЫз отырган уш еудш 6ipi - найза сакал, арыктау келген сэры шал калпагьш о н колына мыжып устаган калпымен, бастыкка карап, зшмен сейледк - Ш е б щ ту п л , жау шауып жатыр де се н де жалгыз атымды бермейм ш . С ендерде не канагат дегеннен, не нысап дегеннен тамшы да кал малы гой 03i. К,ыр Ci6ip айдатам, тарпс кылам деп коркьггып 6ip алдын, ортага к ой , жарылкаймыз деп алдаркатып тагы алдын, енднз icTen отыргандарын элп. Айдатып ж1берсен де ат жок- Е, шалгьща болса, о з колшммен о з1м комектесермш . - Ci3 олай д е п аспаныз, кария. Бшсещ з, ci3re деген туыскандыкты б!зден артык еш ю м де жасамас едг К,удайга тоба ден1з, корнекпге тартьшган жоксы з. К етсе, киырга балаларыныз 03i Kerri, 6i3 кугамыз ж ок , - деп, ауыл совет председател1 баппен темею сш тутатып, сорып-сорып Ж1берд1. Сары шал атьш турып, ашуга басты. - С ен, бикеш , шылымывды ширата берме, - дед1 ол келекелей бет аузын кисандатьт, кеырепн кикандатып. Отырган екеу де, бастык та ж ы м иьт томен карай берщ. — CeHi бедеу кылган кудай м ен емес. Э кеннщ куны калган ж о к м е н д е, алары нды ал ды н, icTepinai icTeflin! - де п , калпагымен сол алаканын согьш -согы п каллы. - Тартыныз TmiHi3fli! C i3 юм мен сейлес!п турсыз! - деп, Коз1мжан устедщ 6ip койы п, орьшан ушьш турды. Сары ж1бек орамалы сол кейш сыргып, самай шашы кобырап кета. - У й бэй , таксыр, ci36eH... К,улдык, таксыр, кулдьпс., - д е п , сары шал есйсп таре жауып, тайып турды. Калган екеу де 6ipre uiecin кета. Артель бастыгы ауыр к у р еп ш де: - Кызым, шаруанды айт, кайдан журеш? - деп, томен карап уж лз отырган кызга бурылды. 74

— Кыргы зсайданмын, ауданнан. Bip-eici жылдык flopirepniK курсты бтр дам . Губком а зд ер ге яабердь Балалар шеш екпеи ауырады дейда, соларга жэрдем корсетпегайн. —Додаметщ бар ма? - деда cwii де ашуын тарата алмай отырган Ксшмжан солден сон. К,ыз тем1р кобдиш асы н аш ып, докум ентш керсетп . Кез1мжан оны караган бодцы да, кайыра 6epin: — Орыспысын, ногаймысын? Атын дам? Kj.13 сэл езу тартып: —Орыспын. Мария Николаевна Ш апалова. Маруся д е й *''' бервдздер, - деда. Артель бастыгы Бизак жадырап сала берда. — К,ызым-ау, казакдианы кайдан ж у р т уйренгенсщ? — Bi3 уй шпкйзбей казакдиа сейлейм(з. —Жарайсын, кызымке, жарайсын! — деп, Коздмжан да элп ндеп ашуы сейш ш , ж1бш кетп. — Хал наш ар, М аруся. Ш еш ек деген пэле келш , балаларды баудай кыркып жатыр... Артель бастыгы М арусянын заттарын апып, yiueyi де сыртка шыкты. Ауыл тым-тырыс. К ун ыссы. Э р уйдан eciri алдынан ак кимешекп эжелер гана анда-санда кара корсетедь Bip кемшрдщ: “9mip! Э й, 9mip! 0 й , унщ еш сш , унщ ешдар жупрмек! Ой, жуадай сол, 9mip! Ж ер жутып кетп ме ей жупрмекп?!” - деген уш естшда. Окыра кутан уш -терт сиыр кенсенщ келенкесш е келш паналады. Кез1мжан мен Маруся Кез1мжаннын уйш е карай бурылды. Кез1мжан э р нэрсеш шукылап сурай береда. — Кдлай, кызым, басекендддандеп ж енгей колайына жакты ма?\" —Так себе ничего, - орысша жауап кайтарып, артынша дереу: - жаман адам емес, - деп туйш койды. —Нишауасы, нишауа-ау. Эх! Бизактай ж и л к е мынадай эйел керск кой, — деп, бас бармагын барьпшда кайкайтып койды Коз1мжан. Кез1мжаннын уш. Тап-таза. Едеш жер дегеш болмаса кабыргалары да, Te6eciде сэры сылакпен мунтаздай сыланган. Торп текеметпн успне курак корпе тоселген. Эппак шымыддык курылып койган, сырлы агаш тесек. Жапкьшдтары да мунтаздай. Kecreai кшм жапкыпггын шашактары т е п л т тур. Осы аранын алдындагы окиганы злдеюм агат кыскартып хоберген болу керек (Сарашы). 75

—М ш е, менщ уйпппм осы , кызым, - ледд де, Коймжан босагада inyni турган кыргыз орме кдмшысын алып, былгары eTirinin конышын тартып-тартып калды. — Bip камшым, ертокымым уш еум1з турып жатырмыз! Ал мужык, нету. Кдмш ыны орнына uuii де, беш петш uieuiin, алдьта алжапцыш байлап жатып: —М ен ас оз1рлей кояйы н, сен самауыр кайнатып ж1бер, шелекте су тур, ~ деш. Кез1мжан ауызгы юшкентай белм еде, ош ак басында ас оз1рлеп жур. Оньщ жуан, сом балтыры былгары етйспн конышын жарып кете жаздайды. Октаудай бш еп бултыдщап, камыр илеп жатыр. Ж елкесше т у й т алган кос бурымы шокпардай. К.имылдаган сайын мол кеудеа д!р-д1р етедд. Жалпы, Коз1мжан бойы нда жасырынып калган жастыктын >Kirepi элекгр куатындай ойнап тур, жагып калсан, жарк ете тусетшдей. Ш эй да, ас та 03ip. EKeyi ас успнде. У й imi салкын. Сыксиган жалгыз терезеге тутылган шыт пердеден кун сеулеа болымсы з туседь LLIoRai Коздмжан езд к у й ь т отыр. — М аруся, с ен м енщ уш мде бол. Бала ж ок, бабай жок- Маруся ундемедй — Бшем, кызым, бшем. Б эсекеннщ ушндегт женеш ен шуаяк адам. K,aft6ip жагдайын болар д е й а н ? Осында бол! Э ке-ш еш ен бар ма? — Экем бар, ш еш ем ж ок, ею жыл болды... — Нешауа, кызым. М ен экемш д е , шешемд1 де корген е м е с т н . Y u i б 1рдей бала жасымыздан жетгм калыппыз. Bip байга агайындар сатыпты, ою м ет орнаганнан ксйш ол Кытайга кашты, мен калдым. HeciH сурайсын, кызым, менщ oMipiM айтса таусылмайтын ертеп... К ун алпнде гана баткдн. Бейуак. Уйде шишасыз жетшил шам кызарып тур. У й imi алакеленке. Коз1мжан тосек салып жур. Маруся далага шыкты. Жерден ыстык кунш н аптабы oai кетпешт, тымырсык. Корил корадан 6ipeyniH:—Чо! Чо! Мьша сасыкка б1рдеме коршген бе?! - деген даусы естшеда, шамасы, сиыр байлап жур. Окта-текте козы манырайды. Бдрде жылганын аргы жагьшан шабындыктан “бьгшылдык, бытпылдьдктаган\" бодене даусы келедь Тагы 6ip сэтге коны р дауысты ер адам салган эн калкиды. Елен-алан ипрдеп дабыр-дуб1р тына калды. 76

Эн! Арманын да, азабын да, куанышын, Kaciperm де онге сыйдыра бш ген айналайын ел1м-ай! Зарыгып келген, жалынып келген у н ecTiceM, ол - с е н ш . Э з ш апшыны куырып, кыртыстаган кабакты жадырататын сал-cepiHiH ойнакы унш ест1сем, ол да се н ш . Кер тайлакка ж у п н артып, туган жерден ударе кош кен, боскан айыр сакал атанын, кейуана ананын боадаганьш естгсем, ол да с ен ш . Bopi —сен ш . Адуын батырым да, даныш пан акыным да — сен , даламдай дархан, тауымдай тоз1м д1 м еш н халкым!!! Коныр кепгп коныр ун элдилеп барады. Таулар талмаусырап сулы к жатыр. Жылганьщ суы сол сылдырап, жэй агуда. Кыз-келшш еп аралас, 6ip топ жас айыр-тырмасын иыкка ал ьт, 6ip колымен узьш койлектершщ етепн кымкыра KOTepin, судан erin келедь Э н ani баяулап тур . Суатгын жагасына апарып 6ipey ат аркандауга казык кагып жатыр. Бизак бастык уйш е кеп атган жана туст1 де , ат байлагдн калпында турып каллы. Bopi де у н а з . Бул аймактын жанды- жансызы э н сазына тугел уйыган. Коз1мжан тесек-оры нды жайлап, сыртка шыкты. Маруся там уйдщ бурышына суйенш ani тур. Уй UuiH сагынды ма элде коз1 эл! уйрене коймаган казак ауылынын мына жадау тзрш ш тн аяды ма, ею козшен жас парлап, у н ш еллш жылап тур. Ж ьтауына олдекайдан мамырлап шыккан мына 6ip оннщ себеп болганы акикат. Оны ц жылап турганын Козьмжан байкамады. Энш сэл тындады да: - Ею жыл балды, осы 6ip сикырлы, ку дауыстын юмд1ю екеш н таба алмай-ак койдык. Ылги осьшдай елен-алавда немесе тунде, 6ip уйкьщан кей1н шыгады е зь Буй и м екен? Бул ауылда булай эн салатын адам ж ок. ‘T lep i, сикы р” деп кариилар озипле жориды, солардш рас па деп те калам кейде. Эн баткан куннщ кызылындай баяулап барып сондг Таудын аргы жагынан айдьщ жартысы кор1нд1. Кез1мжан Марусяны агаш тосекке жаткызды да, шырагданды otuipiri, 03i тер алдьша жайгасты. Екеу1нен д е уйкы каш кан. EKeyi д е д е н б е к ш у д е. Коз1мжанныц коз алдынан кою муртгы, ipi суйекп, бийс Бизак бастык кетер емес. Онын байаитды кимылы, туксие Караганда т у н е р т , K03iH жауып кететзн жар кабагы да коз алдынан кетер емес. Код1м п колдан куйган ер адам ньщ ескертю ш 1 сиякты с о м -со м тулгасы елестейд! д е турады . G3i коп сойлемейд!, сойлесе баяу айтады, 6ipaK байлап айтады. 77

К езш ж ан осы 6ip муртгы бастыкпен G3iHiH арасында жуырда гана кездескен, 6ipaK а р щ к ен щ отындай тез сенген уш кынды есш е алды. Exeyi ауданга жиналыска барып, 6ipre кайткан-ды. Жол узак, шаруа жайын 6ipa3 енп м ел есп де, eiceyi де yHci3 келед1. Токжарау ею ат та аяктарын саран басады, ж ур п а жок, танауларын тартып, пыскыра бередй 0 з ойымен e 3i болып, т у н е р т келе жаткан бастык кенет: - Болыс-еке, 613 бул журюпен бугш ауылга жете алатын сурымыз жок. К,эне, 6ip желшшп алайык!Сенщ кыздан, мешн ж т т т е н кай ж ер !\\ш к ем , “К,ызкумак” жасайык, - деп, К ез1мж анны н астындагы к ула атты кулаш тап турып камшымен осы п-осы п калган. К д н н ен каперс1з келе ж аткан кула атырылып ала ж он елген . Б изакты н торы сы на кула аттын манайлатпайтынын сезген эйел ж ур еп ат басын ipne берген. Э й тсе д е басты ктьщ да, оны н торысыны н да дел ебес1н козды ры п, е ю -у ш шакырым жерге елисг1рген. Торынын каукарынын песттгше KG3i ж еткеннен кеШн, копе-кернеу куланы н т1зпн1н с эл тартьш, бастыкка куып жетуге epiK берген-да. M ine, о л жакы ндап калды. М ум ю н, каз1р куып жет1п, ауыр колы н иыгына артар... М ум ю н... Ауданнан ш ы кканнан 6epi ynci3 келе жаткан бастьпс. жакындасудын жолын осыган океп тпреген болар... Эттеген-ай, олай болмады. К,уланы “куып жеткен” торыны бастык 6ip жакка бурды да, сэл озы п барып токтап, какпадай айыр кеудеЫмен артына бурылып езу тартып, жымиып кана тур. MiHe сонда, элпнде гана элденеге ынтыккан эйел ж ур еп булыгып, ауыздыксыз ашуга баскан. - К езек а з д ш , кашьщыз! — деген де , торыны бул да тартып-тартып ж1берген. Ат TbriHiH бастык та коя берген. HeciHin ашуын сезш ме, куда ат торыны куткармай куйындай баскан. Ал Коз1мжан Бизактьщ жалпак жаурынына кыргыз ерм е кам ш ы мен салсы н кеп, салсын кеп. Бастыктын куреш ткен бе п н е каны ойнап шыгып, шамданайын дегес1н. соккысьш тыя койган. Eneyi сол бойдан ун-тунс1з кешкурым ауылга келген. Айырлысарда гана Бизак: - Коз1мжан, каруын кайтаратындай кылык icrereH жок сиякты ед1м саган, ашуын катгы екен, аямадьщ гой, - деген-дг

— Азаматсы з, к еп щ з кетпес... - деген д е , кете барган Коз1мжан... Соншама нон еркектщ куш-куатын, ж ан ж ур епн жалгыз пайдаланып журген, тулга-туркы езгнен элдекайда кем айелден Кез1мжан Бизакты кызгыш тай кы зганы п Kerri. Т есепнен турып, темею сш тутатгы, шыдамады... Маруся оз ойы мен жатыр. Не icney керек? Бугш п куннщ кы лык-кияпетш щ 6api оны н к езш щ алдьшан алма-кезек ауысып жатыр. MiHe, ол TeMip кобдиш асы н устап, уй-уйд1 кьшырып жур. Б1рак 6api д е б о с сандалы с, балалардьщ ожелерр аналары баласын емдетпек тугш, манайына да жолатпайды. TinTi, кейб1реулер1 уш н е карай беттеген Марусяны Kopin, баласын таре б е и т ш , оздер1 е с ж алдына шыгып, уршыгын Hipin отырады да кояды, жарытып жауап та айтпайды. Bip rypai урейм ен карайды оган. Ол баласы бар деген барлык УЙД1 аралап ш ыккан. Ендд ауылдын кунбатысындагы ен сонгы уйге Kipni. Ecuc ашып, Kipin барганда ш эй куйы п отырган балалы ойел: — Кетек, оры с кой мынаусы! — д е п , орнынан атып турды. Торде отырган тор т-бес к е м т р де кеселерш койы п, адырайыса калды. — Неге шошыдьщыз, жецге? Орыс кормеп пе едниз? - дед! Маруся да жулып алгандай. Торд1ц ортасында отырган к у н д т дагарадай, еркек дауысты зор кемшр: — Э , ногайдын кызы екен гой, отыр, карагым, — деп басу айткан болды. Тосекге ауру бала жатыр. Аурудьщ ею кольш безб ен орап, шандып байлап тастапты. Баланын беп-аузы албырап жатыр, козш аша алмайды. Отка куйгендей о р -о р жер1 колбырап тур. Маруся оган ещеейш карады да, баланын бул дун иеш ю емес екендптн ш лей туйд1 де койды. Т ор деп зор б э й б ш е ш эйд1 сораптап, г о й т п отыр. К,алгандарынын 6opi соньщ аузына карап ан-тан. — Бул жарыктыкка ешкандай ем 1стелмейд1. Алланын :)3i сактар. Бул да 6ip, жылкынын сакауы да 6ip. Ж умыр басты пенде мунымен 6ip-6ip ауырып турады калайда... — Бекер айтасыз, ш еш е, балаларды ш еш ектен сактандыруга, онымен ауырмайтын етуге толык болатьшы гылымда долелденген. Ш ешекке карсы алдын ала емдеу, дэр1 79

егу - api карай б т п жатыр. Ал а зд е р балаларды копе-корнеу аж ал аузы н а апар ы п 6e p in оты рсы здар. Е к п р щ 1зд ер , балаларыныз ш ешекпен ауырмайтын болады. - Алла бшеш. Алланын колында... - деп, зор б э й б ш е жактырмай калган. Тауы шагылып, Маруся ол уйден де ренжщ шыккан. Не icrey керек? Олгеш шцц, ауырганы жатыр, ал ендд калган собнпердщ OMipiH калайда арашалап калу керек кой. Кдртан окесш куйттай сщ лкам ен калдырып келгенше жараса, дым ты ндырмай ж урмей, боры шы н актауы керек кой. Ойлар, ойлар... Токта, токта... Егерде... Маруся жанын мазалаган шытырман ойларын 6ip жерге топтагандай болды. Оны н коз алдына кайсыб1р кун п жылга жагасында шомылып журген балалар келдь Аз гана ауылдын аягымен журетш балалары сонда баратын коршедь (Оны ойында ертен icrejiyre in ic орекетшщ жоспары сызылып жатгы). М1неки, ол чемоданынын туб1ндеп кумандай куйма кантгы тендей eTin усактады да, боз дорбага салып, тем1р кобдиш аны устап, жылгага тартгы. Жылганын жагасы толган кап-кара ига борбай, торсы к карын балалар. Bipi суга Tycin, 6ipi жагадагы таска, кумга бауырьга тосеп, рахаттанып жатыр. Балалардын айкай-ш уы кулакты тундырады. Маруся жакы ндаганда олар ду р ypiieri. —К,оркпандар, кане юмн1н кант жегга келеда, мше кднт, - деп. дорбасынан 6ip тушр кантгы алды да аузына салды. Cipo, “атаманы” болу керек, 11 - 12-лерге келген, шашы ocin кеткен, танкы мурын 6ipeyci токтап, сенер-сенбес карап тур. - Келщдер, коркпандар. Борще де жетедь Мше, к а т , - деп, М аруся дорбаны сшюп-сшкш койды. Балалардьщ назары М арусяда. Жанагы атаман сарбаздарымен myiiipKejiecin: - И е , куы н кара, алдайсьщ , - дед1. - Алдасам, м э, ж еп Kopuii мынаны, - дега де, Маруся 6ip Tyiiip кантгы аргы жакка лактырып ж1берд1. Bopi де апыр- топы р тура умтылды. Кантка бакене сэры ие болды. Балалардын назары сонда. Ол каска TiciMeHтиггсй сыцдырып, дом in алып корд1 де, “тогп -ей ” деп “атаманга” усынды. “Атаман” да 6ip Tioren, д эм ш алып, тагы 6ipeyiHe берда. К.ант екенгае б эр ш щ K03i ж егп. Атаман бастап М арусяньщ касына келд1. - Алдымен былай, бойларына карап сапка турындар.

содан кейш мен сендерге кант улеслтрем, - деп , Маруся оларды сапка туртызды. Борпп н K63i б е з дор бада. Э а р е с е саптын ен сонында турган юшкентай каранын кейш кызык-ак- Басын сол иыгына с у й еп , 6ip езуш ен сш екеш шубырып кетшт!. Маруся дорбасы ньщ аузьш апгап, жерге койы п, тем!р кобдишадан аспаптарын алды. Балалар таныркап тур. - Балалар, алдымен сендерщ емпеймш, ауырмайды. Кдне, кайсын батырсындар? Юм емдетсе, соган кант берем, - деп, балаларга карады. Олар уддрешп калды. Тура кашудан да тайьшып турган жок. BipaK канты кургыр да тотп-ау. Элпнде лактырган кантгы какшып апган сары 6ip басып, ею басып Марусяга жакындады. “Атаманга” карап кояды, ол yHci3 акырын кутш туртандай. М аруся сарынын он колынын уш жерш сызып-сызып, модшреген flopi куйы п, акысын бердт Сары кантгы алып кем1ре бастады. С ол -ак екен: “Маган, маган, меш , меш ” , —деп, калгандары иыгын тесей бердт Бэрше д е шешекке карсы ем жасалды. Баска жагада шомылып журген кыздар да келдьОлар да парызынан кутылып, сыбыгасын алды. - Екш уш кун суга туспей, ушшпй куш о с ь тд а келщдер, тагы да к а т болады, кызык-кызык ойьщцар уйретем, —дед1. Балалар уоде бердт Ертецп жоспары ны н ж ум ы сы н осьшай 6eiciTin, коз алдьша елестеткеннен ксЙ1И, Маруся сал езу жиып, кул1мс1реш де, уйктап кетп. Онын бул ойы сол куншн ертеанде-ак каз- калпында icKe аскан-ды... Ауылдьщ атакты желаягы К,аден сыпын кагып 6ip уйден Kipin, 6ip уйден шыгып жур. EpHi epuine тимей 6ip хабарды жетюзуде. Н ак 6ipey бейте беретш дей-ак казык аятьш кадай басып лыпындайды. EciK алдында у р ш ы к Hipin отырган ею кемп1рге келш, 6ip т1зесш колымен басып, асыгыс солем жасады да, олардын батасын кутпей-ак: - Сумдык, женеш е, сумдык! Ш ойынкараны н (С ол1м д1 ауыл осылай атайтын) уш ндеп келш вдз коркытып жатыр. Ертеннен 6epi толгатып, ел! босантан жок. Марту басса керек. Toyin женешем де сонда, MeHi М олдекене ж1бер;п. К,асиетг1 адам той, eprin кел, мум ю н, со KiciHi к о р т серпшер, - дейд1. 5-1974

Bip ттзерлеп отырган калпында сартылцап-сартылдап айтарын айтты да, К,аден С аканш не карай каздандай басып Kerin барады. Ана жан терге тусш жатыр. Тек жаркыраганы болмаса, козвд е жанар жок- Су тубщ деп эйнектщ сыныгындай нурсыз, уш кынсыз мвлд1реп кана кояды. Кинапа-кинала уш де карлыгып калыпты. О н жагыида отырган еркек дауысты зор бо й б ш ен щ иыгына элсш -ол1 колын артып, жанарсыз коздер1мен жалбарына 6ip карап, кайта киналады. Болменщ ортасына адалбакан орнатып койыпты. Зор бэйбипе жаткан ананы кайта-кайта тургызып, баканды кушактатып: — И э , сот! Сыйьш тонды ерйгкен Д ом алак ененнщ оруагына! - деп, бебеулеген айелдщ белш тарта береда. — К,олыннын ал! бар гой, сен тартып корил, — деп жиналган бес кемш р кезекпе-кезек белгс жармасады. Бала туспейдь Жан ушыра шынгырган ана кара с утл шомылгандай терлеп, е л а р еп барып, eci ауып кайта жатады. Ертенп шайдан басталган толгак ani тынган жок. Кун батгы. Жумыстагы epi кедщ. Уйелмелнсуйелмещ уш бала OKeciH кор ш , жамырай ж ы лап, аягына оралып жатыр. Б еш петш щ туйм есш агытып ж1бер1п, уш жасар кенже кызьш койны на кымтап, жубатып тур. Калган eKeyi шалбарыньщ ею балагынан устап айрылар емес, урейш. М ойны узьш арык кемш р уйден шыкты да, Сэл1мге б1рдеме деген бодцы. Сэлш уш баласымен e cik алдындагы берен ен щ у спнде отьф. Каздандай басып К аден кедщ. CaniMfli корш: — КУРДас, молдекене барып ед1м, уйнде 03i де, KeMnipi де ж ок екен. Гздемеген уш м ж ок, таба алмадым, - деп, сып 6epin уйге еш п кетп. Э йелдщ шынгырган даусы есш д ь Сол1мнш койньга- дагы Йшкентай кызы да жылап отыр. Ею бала экесше тыгыла TycTi... Сол1м кы зы н TOciHe ж абы сты рган калпы нда К ез1мжанны н уй ш е келдь К еш ю асты iuiin болып, ещй ж инап жаткан Коз1мжан мен Маруся урейш Сшпмге таны ркай калды... М аруся мен К озйокан С етнмдш не юргенде, толгаткан ана сал тыншыпты. Кемшрлер де ypeftni. Bip-6ipine сыбырлап 6ip ттзерлеп отырып, эйелш коршап алыпты. Маруся юрген бойдан баягы зор KeMnipre карап: 82

- Ш ыгыныздар, у й дщ ауасын мулде тарылтып x i 6epinciw ep, - дета. Зор бойбйые бастаган кем тр л ер жактырмаган пш лнмен ерш дерш сылпылдаты п, дал ага ш ыкты. У й де М аруся, Коз1мжан, толгаткан Ана калды. Сыгырайган май Шам шалкл жанып тур. Бульщгыр. Ана козш ашты. Маруся оны н курсагын басып корд1 де: - К,имылдай ма? - деп сурады. - Туске дейш болар-болмас кимылдап е д1, 83ip жок, кимылдамайды, - деп, киналып эзер жауап берд1де , кайтадан eci ауьгп Kerri. Маруся эйелд1 обден ыктияттап, зерттеп ж урегш тындады да, Коз1мжанга карап басын шайкады. Эйел сандырактай бастады. - М ен... каз1р... Эю ш ... Кукен... Сол1м кайда... - Бала кимылдамайды, олген opi Tepic келген. Ш угыл операция керек. Ол м енщ емес, аудандагы дор 1герлердш де колынан келу-келмеу1 негайбш, — дед1 де, М аруся асыгыс- yciric дор1 алып, ойелге ш скетщ ета, ол сол есш ж инап, козш ашты да, С олш мен балаларьш шакыруды етш дь К ш кене кызын тесше жабыстырган калпында, ею баласын е р т т CoaiM Kipai. К е м тр л е р де те с е юрта. Ана уш баласын ыц мандайынан ш скеп, талыксып кетп. Шырылдаган уш себита 6ipey далага алып шыкты. Батыр тулгалы Сол1м куректей алаканымен шалкасьшан жаткан зайыбыньщ мандайынан сипады. Эйел де жуган шуберектей куп-ку, о л а з саусактарымен ерш щ бшегшен устап, козш барынша ашып, тесш п карап жатыр. Сэл1мнщ жанарынан 6ip-eid тамшы саран жас домалап ту с п . Эйел сол калпында монп оралмас сапарга атганды. Элпнде гана алыптай кор ш т отырган Сотам бойындагы бар куатымен жан ушыра 6ip оюрщ де, ею буктелш, шонкиып отырып кадды. Найзагай жаркылдап, кун курюреп, дала да алемет боп жапы. Маруся кос алаканымен бетш баскан бойда далага шыгьт, т щ е т т турган носерге койды да кетп. Алды-артына карамай жупр1п барады. Кдп-кара тунекке сунлта де гайып болды. 83

К уз. Бултсыз, булынгырсыз, ж ел а з, жауынсыз жайдары куз. Ауыл сыртындагы кара жолдан шац котершдь Самалсыз, тымырсык кунп кою ш ан жалп елп жол бойы шопке конактап жатыр. Ауылдан шыккан каска жол тауга тарткан. С ап ту зе п , у ш ю л ден ш , кикулап баты ска бет алган тырналар 6niicre ж узш барады. Кенет олардын шуылы Ko6ciiin, катары бу зы лы п , бы т-ш ы т бы ты рап Kerri! Б ет алган багытынан 6ip толкьш, Kepi айналды да, кайтадан сап тузедь Нокатгай жалгыз кара шыркау бшкке котерщда де, жулдыздай томен соргалады. Дала б у р и л . Ол бар екшшмен куйылган б е л н д е тырналар тобы на Kiniicri. К,ус мамыгы бурк eTri де, топ тырнаньщ 6ipi кара узш кала берда. Э не, ол 6ip канаты салбырап, жалгыз канатымен калкып келедт Жерге тусл. Кетерш мек болып умтылып еда, жаралы канатын жаза алмай, жоргалады да калды. М анадан 6epi кетпенге с у й е н т , кызыктап турган Сапар тура умтылды. У зы н сирак бишараны устап, кырман шауып ж ур ген OKeciHe экел дь 0 6 iT кетпеш н койы п, тырнанын сынган топш ысын Kepai де: — К дй тесщ муны? Bopi6ip олш калады. К,оя бер opi, - д е п , icine кайта Kipicri. А йкала еп н . Бипс боп п1скен мы сык мурт бидай Ky6ip- Ky6ip, сыбыр-сыбыр желпш откен жылы самалмен 6ip толкьш, б ой ы н кайта тузеп алады. К,арт б а с алмай кимылдауда. Аракинк ен сесш KOTepin, о н колыньщ сыртымен белш басып, кайкайы п, бой жазы п, кайта Kipiceai. К ун 6eciH. Астык арасынан кулынды биеге мш ген Сака шыкты. Таза кш нш алыпты. M ocici де, жука шекпен, калпагы да су жана. Сапар сэлем берда. Сака Сапардьщ селем!н п е й ш м ен адды. — Й е м е н е, KeMnipiwxi терк ш ш е ж ! б е р т , калындык айтгарайы н деп журмдащ? Ж ол болсын, молдеке? — деп, 06iT те кол алып сэлем десл. Молдекен атынан тускен жок. 0 дем 1 ш акшасын сылдырлатып, ерд!н касына тьпс,ыддатгы да, асыкпай насыбайьш атып: — 0 й, меш ел-ай, карюен де карал жаткьщ келмейда-ау! К,ойсаншы енда, балан ер ж етп, аигган олем дейсщ бе? —деда. —Акыльща болайын, о не дегенщ, мырза? Yйренген Koci6iH адам K03i жумьи1ганша тастаушы ма еда? Баланынлршинп езше, м ен ш оз1ме, - деп, жумысын жалгай берда. Кднын шпне тартып, жарыла жаздап турган Сакага назар да аудармады. 84

Сака жэшмен кетп. К ун батгы. Эбгг жумысын тамамдады. Ол куркеш епне бары п. кетпенш с уйей салды да, торсыгынан сусын жутгы. Сапар жаралы тырнамен оуре. - М ен шаршадым, осында болам. Сен ш еш ене бар. Б изак к а ай т. К,ы рман дая р . Е р тен тул ы гы н xci6ep in таптатсын, —дед1 86iT. Жаралы тырнасын котерщ де, Сапар ауылга тартты, жаяу. Егш ауылдьщ жогаргы жагында, уш шакырымдай. Батые о р т ен т бара жаткандай кызыл алау. Ауыл тутап ж т-ж щ ш ж е , Tin-TiK баяу калыктап, кекке c in in барады . Т е с т е п тау 6oicrepiHaeri ауылдан олдекш шаддатып келедг Ж ерден зорга кетердоп, 6ip-eid дуадак уш ып отп. Сапар уйш е бармастан бурын эуел! Марусяга тырнанын сыныган емдетш, содан сон Бизакка экесш щ айтканьш жетюздг TopiHiH алдында баласымен ойнап жаткан бастык: —Кдртым жарады. Ертен оракшылар да , кырманшылар да сонда болады, —дедь ...Жаз ортасы ауып барады. Эл! д е кун аптабы кайта койган жок, ыссы. Эуе айналып жерге туеш тур. Б изак пен Кез1мжан атка MiHin ауылдан шыкты. Жылганын жагасында бал ал ар о й н а п ж у р , к о л д а с ы п , д е н г е л е н 1п алы пты . Орталарында Маруся. - Болыс-еке, бул кы з — б^зге гайыптан табылган кус. Кдлайда осы дан айрылып калмайы к. К,арашы, о н е, балалармен капай ш ушркелес1п кеткен. - Атаманыз. Берш де icrerici келеш, амал не, кол кыска. Бишара кыздын Сэл1мн1н ойел1 олгенде кайгырганы кабыргама катгы батгы. Осы куш уакытынын кеб1н соны н уш баласымен отюзедк Ушеу1 де мунтздай тап-таза. Бишара Сол1мге обал-ак болды, —деп, Квз1мжан тем еы сш тутатты. - Ым... м... м... Обап.., обал... Айтса да , бол ы с-еке, осы Сол1мд! неге колга алмайсыз. Т ен а дз. Б ой л есе бойы , ой лесе ойы бар жаксы азамат, —деп, Бизак езш деген больш едк Квз1мжан: - Ci3 бара-бара бойдак еркектер мен жес1р катындардын да камын жейтш болгансыз ба? Болса болсы н, арала с1здей женгетай журсе, арман не, — деп жайдары жауап бердг 85

Олар жылгадан отп. Орылган шабьшдыктьщ арасындагы жалтызаяк с ок пакпен 6ipi Lnrepi, 6ipi кейш аяндап келеда. К о з1м ж ан басты клы н ж ал пак жауырыны м ен жуп-ж уан мойнынан козш алмайды. Жол устшде жайылып журген уш- торт жылкынын. йпш деп coyipiK KiciHen, тусаулы кысыр торы биеге тура умтылды. Олар кальщ куракты кара суды саталай к ел т , тубекпц шабындыгын жусатып жаткан шалтышыларга сокты. Атгарынан тусш , жетектеген бойда шалгышылардыц колын алып жатыр. Кез1мжан атьшын шылбырын Сапарга устата берда д е , беш петш ш е ш т тастап, шал гы алды. Шалгынын ж у зш бас барм агы мен байкап корд1 д е , тартып Kerri. Алгашында сол Ki6ipriicren, жатгыга келе кулашын кен тастап, еркш ш е сштеп барады. Оннан солга карай салмакпен тартканда, толыксып туртан карабас шалтын сол жакка шашылмай к е л т сылк ете калады. Бизак Эбгг карияньщ ш алтысын а л ь т , TiK туртан каллында, сабын жерге -ripen к о й ь т , узын кум кайракпен ж ан ь т тур. — К елш капай сштейш , э?! Ецщ ж етюзбенш , бол, —деп, 0 6 r i бастыкты кайрап кояды. — Байтал шауып, байге алмайды. Саспа, Жаке! - деп Бизак та сол тартгы. Ж ок, байырты шаруа азамат каншама карпьша кимылдатанымен, Козйокан шендетер емес. Ол rim i кольша шалгы алып, билеп бара жаткандай, жеп-женш. Э н ек и , ол солды деген ж ерш е ж етаз1п, енш Бизакка карай ек ш ш кйне TycTi. Э п -с эт т е он ы да ж айтап, Сапардьщ шалтысын оз1не берд1 д е , орамальш ьщ у ш ь м е н TepiH cyprin, Б изакка карап тур. Ол да 6irri. — Бас-еке-ау, ш ау тартып капсыз, колтыгьшыз жазылмай капты. К,олау болтан тайдай Ki6ipriK-Ki6ipriK етес 1 з,- деген К оз1м ж анны н созш е шалтышылар 6ip Kynicin алды. Бизак сэл ю р шал тан беторамалын а л ь т , терш c y p n i де , Козйгжанта карады. “М эссатан, будан бурын неге ангармаган! Кдндай Kopiicri э й ел еда?! С эл дем ш п дем алган сайьш мол кеудес1 ж у к ал тан кеудеш ес1н KOTepin-KeTepin кояды . Tin ri, ею самайынан кобырап шытып туртан шашы да ажарьш аша тускен дей . У лкен д е ем ес, Kiiui де ем ес кап-кара квздер1 болар-болмас кана кулйшейд1. Ж ок, бул кенседе темеисш буркыраткан, тис мш ез ожарлау Кез1мжанга уксамайды. Онын алдьшда бар куаты бойы нда, жастыгьш шыгындамай жасырып

калган, MyciHi мужылмаган балац келш ш ек тур, ойел тур. Кдуызы толып, nicin турган масактай. Emu алмасан, у зш п тусетш тэр1зд|. Жай отындай 6ip сез1м Бизактын басынан Kipai де, iuiKi сарайыньщ 6ip тукш рш е барып турып кдлды. К,оцыр кеш, ауыл алансыз. Есис алдындагы казыктагы каска сиыр бузауын бауырына алып, жусап жатыр. К,оясар итаягын жалап-жуктап елш барады. Жылганын твменл жагындагы жылкынын юсш егега естшедь Kopuii 6ip уйден себидщ жылаган даусы шыкты. Уркер кетерш п келедь Онтустш жактагы таудын аргы бетш де, cipo, жанбы р жауып жатса керек, найзагай жарк етш 6ip желлщ ш д е , кайта с е т и . Узыннан узакка созылган таулар. Кдрауытып тур. Kepmi ауылдын отгары болымсыз, элар еп жанады. Сапар уйге Kipin бешпетш жамылды да, далага кайта шыгып бара жатканда, анасы: “Сапаржан, тагы кетесщ бе? Осы тунде кайда барасын? Жатып дем алсайш ы, ерте оянасы н гой” , - д е п ед1, од тывдамады. Кемшр 6ip курении де , уйктауга оз1рленда. Сапар ауыл сыртындагы жылгага барды да , суды н агысьгаа карай жагамен жайлап журш кетп. Ауылдын алды уйктаган. М аруся ботенкесш ine салып, ж екенн жамылып, сыртка шыкта да, елен erin тура калды. Сонау жазгы кештен кешн жогалып кеткен он кайта ecriaai, 6ipaK алыста. Адаса соккдн т ун п самал алыстан келген унш оркайда шалкыта беред1. К,ыз ж у р еп энге эб д е н елтщ1. Ол жылгага барды. Ботенкесш колына алып, Судан отп . О гп де, он шыккан жакка карап, калшиып катгы да калды. Эн шакырып тур. Ол оуел1 жайлап 6ip-eici атгады да, ботенкес1н колына алган калпында ж упрш ала жонелд1. Адцынан ескен самал онын 6ipece койлепн турш, 6ipece шашын уйпалактап, обден ажуалады. Ол жылганын бойы мен том ен карай ушьш келед1. Эн жакындай берд1, жакындай берш... Ауыл тепе уйкыда. Осы кезде епнн1н басыгща тунеп калган Э б я кария куркеидктщ iuiinae Heci3 даланы басына котеpin, шалкдсынан туеш , корылдап уйктап ж ап ы . П1скен астыкты т у н п самал билетш тур. Буйра бас бидай масактары майыса толкы п, майыса толкып сыбырласады. Э б п туе керш жатыр... ToHiperi толган тау-тау астык. Ортасында курек устал 03i тур. Баласы Сапар “Жокелеп” ана жерден 6ip, мына жерден 6ip дауыстанды. К,арт оны таба алмайды, тек улынын дауысьш

естнш. К,ызыл сапырып жаткан 6ip топ жастардын арасьшан жаркылдап кулш журген баласын Kopai де, касына жетш барса, уштыкуши ж ок , кайтадан гайып больпт, элдекайдан \"Ж экелеп” кайта дауыстайды. Енд16ip ол алып су дшрменнщ ш пнде журедь Ж ан-ж агьты и 6api дагар-дагар астык, ун. Зыр айналган ш убар тастын астынан тозаны буркыраган ун ш анакка кеп куйылып жатыр, куйылып жатыр. Кенет дш р м еннщ iuiiHe су тола бастады, унны н 6opi суга шыланды. Сыртка шыгайын десе, шыга алмайды, eciKжок. С удан дшнде карманып, малшынып жур, батып барады. Ш ошып оянды! Кез1н а ш ь т алып ещ, cipiiiKe шагып, бетше унинп турган Саканьщ суеты ж узш кердь Орнынан турмак б о л ь т eai, олдекандай Tereypinoi батпан кол кеудес1н 6ip т у й т , кулатып тастады. Сака кынынан пышагын суырып: - Иманынды айт, кул неме! - деп тура умтылды. — М олдеке, канын ж укгемещ з, —деп, 6ipey арата тусп. М оселенщ не екешне енд1 коз1 жеткен Эбй: - М олдасы н гой, иман-суьщ оз1н бер. К,аласан Kopi жаны м ш н е, ала той, аярым ж ок, — деп, тэты турмак боп умтылды, 6ipaK туртызбады. Элекедей жалантан е й ж!г1т 06irriH аяк-колы н тас кып матап та yaripfli. С уйреп тыска алып шыкты. М олда шырпысын устаган бойда: — Ел мен ж ерге ие бола калганын тобырлардьщ! М о, сатан нан, мо, саган мал! - д е п , курап турган епнге от коя бастады. Сака мулде жынданып алган. Bip шецгел бидайды сабагы м ен жулып алды да , оны да тутатьт: — Тарт! — деп атына каргып мш дг Y m eyi де шыгыстагы “ К,олтык” тауын бетке алып, Ti3rin уш ымен жонеп отырды. У ш азтын, fly6ipi алыстап барып тынды. Осыны куттп тургандай к у з д т жел1 сокты. Ортпн тш узары п, алаулап, 6iTiK епнд1 албастыдай бас са;щы. Астык ортен1п жатыр. Сынган бутактай ш арт-ш арт етед1. Аягы тусаулы, колы байлаулы 06iT, й зе сш бауы рьта алып, олгенде озер орнынан турып, жаланбас, шпопмшен, жаланаяк, ортент жаткан епнге карап тур. Тентек жел оны н каба сакалын жулып окете жаздайды. Тою рек нарттай. Т ун п opiTin жалынымен 06iT те жанып бара жаткандай, кызарып Kopiiwi. Ол осы нш ама OMipimH imiHfle K03iHe тунгыш рет жас алды. Кек пен ыза кабат кеп, к а р пы кемсендетш ж1берш. Диханнын астыгы ортенген1 адамы олгенмен барабар. 88

Сапар мен Маруся кол устасып уш ып кёледа. Таудан соккан екпек жел удей тусп. Ж ан ушыра жупрген екеу жар кабакка согып, жылганын HipiMbie ш олп eTTi. Малшынып жагага шыгып. кол устасып тары ж енедг Ауылга юрдк Ты м- тырыс. Ал ауылдын жогаргы жагындагы орт жалан кагьш, кокке карай сум ан-сум ан етедь К,ап-кара кою тутш буйраланып, колбеп барады. - Бизакка жег! - деда де, Сапар Марусяны тастай 6epin: — 0рт! Атган! Атган! EriH ортентжатыр! —деп, ауылды как жарып епспкке карай жупре берда. И т ypin, сиыр мещреп, азан-казан. Аз рана ауыл лезде аярынан п к турды. Эйел-еркеп аралас. Ko6i сырт KniMiH киюге де улгермей, айыр ма, тырма ма, курек пе, колына ш нгенш алып ортке карай бар кунпмен самгап барады. Ko6i кур кол. Бизак журтгыц е н алдымен аяк-колы жерге тимей уш ып келеда. Оны окш елей Сэл1м келедь Айгай-шу, жылаган сэбидщ даусы. Койлекшен, жаланаяк Кез1мжан Kepiaai. Ж упр ш келеда, таркатьшган шашымсн оуре боп келеда. Елдщ ен сонында бакташы Ж арылкасын. Атакты курен!не жайдак Minin альшты. Б аска-козге сабаса, жел in коймайды. Акыры Ж акан шыдамады, каргып 'rycin, Kypeiuii баска ею тарггы да, жаяу заулады. 36irri н 6oH6iuieci де уйш еи шыгып, жогары аяндады. Адавдар ортке араласьт кетп. Эрю м озш ш е арпалысуда.. Б1реулер топырак шашып, 6ipeynep айыр, куректеп сабалап, •rinri 6ipeyaepi ycriHaeri киш ш ш еш ш алып койгылап жур. Дэрменс1з шаруалар ортпен узак алысты, coiwipe алмады. Сапар тйсесшен п к , унс1з турган oKeciHin кол-аягын Шешп. Э бп ею колымен мандайын устап, сы лк отыра Kerri. Сапар ергке араласты. Аш жаланаш, азаппен журш озер жеткен артельдщ аядай eriHiH орт жалмады да койды. К,аралаш-куйелеш, сапы сура кеткен журт. У нс1з, 6ipine 6ipi карагысы келмеШи. Bopi де кшшп сиякты, Салбырап ауылга кайтгы. ©ртенген eriH быксып жатыр. Журт карапы. Жарылкасьш бакташы сакалын сипап калып еда, yrnlnin алаканьша т у с п , куйш Ke-rinri. Эйелдер солкылдап жылап келедк Еркектер енселерш озер котеруде. К,айгы. Тунгиыктерен кайгы. Елшн 6opi де ен cyiiiicri адамын жерлеуге бара жаткандай. Коз1мжан мен М аруся елдщ е н сонында аяктарын озер альш келед1. Ж ел тынды. Ит улыды...

Куздщ сэры таны озер ал ы . Сурыксыз, нурсыз жарты ай тас тебеде сонш барады. Кеш еп жайкалып турган астыкты алкаптын орнында быксыган кара дала жатыр. К,ара даланын как ортасында енгезердей енсесш кетере алмай Бизак отыр. Жауырыны буюрейш , ею тоес! тумсытына жетедг Орньшан турып, тощрекке карады. Бул аймакта ешкандай -пришисгщ i3i де калматан сиякты. Уркердей ауыл 6ypicin уйктап жатыр. Дала боп-боз. Батыстаты “KeMipuii” тауынын айыр оркеилне булт мш ш алыпты, кайда тартарын бшмей анырып тургандай. Тан алдындага шолпан ornin барады. Ортенген епстнепц э р жершен тутш ширатылады. К онш оз. Бизак ертген элдекандай аман калган жалгыз тал бидайды жулып алып, кайтадан отыра Kerri. Оны н конин куз тонап жаткан мына бо з-боз даладай кулазып кета. Коктемп ж ер жырту, корген азап, кеше тана шулап турган бтпк еп н —6api к е з аддынан сагым боп булдырайды. Ертеден кешке дейш канбак ушыртан кара боран 6ip толастамайды, онсы з да жасауынан айырылтан жудеу даланы жундей тутш жатыр. Бупн де солай. Ж ун орамалын ж уре байланды да, Маруся кошеге шыкты. К уз бораны кош енщ шанын шанына косып, ыскырып тур. Ызтырык. А нда-санда уш кындап кел1п, куп- кургак кар Tyceai. Б урсен каккан итгер бас калка iaaen, онда 6ip, мунда 6ip барады. С акдньщ ауласы Heci3. Оны н киюы кеткен какпасын жел 6ip аш ып, 6ip жауып толкек еттп тур. Т ерезесш щ эй н еп н балалар тутас киратып бп к ен . To6eci тускен кердей ушрейеда. EciK алдында шокиып отырган Kopi тобет кокке карап 6ip-eici улып койды. Op6ir тамынын тобеЫн жауып жатыр. LUeiiieci м ен Сапар лай альш iiince Kipin Kerri. М аруся eciK алды нда оты н жарып ж аткан Сол1мге бурылды. - Балар уйде ме, ата? - Уйде. М аруся уйге Kipin келгенде, тесекте ypraiicin, 6ypicin отыртан юш кентай KyMic: - М айуся тоте, аналай MCHi уяды, —деп, мунын шагып жылап ж*берш. C ipo, окелер1 жумыстан жана келген болу 90

керек, уй iiui салкын. Элдекаш ан суып калган тем1р пештщ тубшде отырган ею ер бала да бозарып, Марусяга карал, коздер! бал-бул етедь Маруся К у ш с п жубатты да пальтосын шешш, жарылган отыннан э к е л т от жакты. С эл1м жарган отынын уйге Kipriaai де, ш эупм ш е су куйып, пеш устше койды. Юшкентай К уш е Марусяга соншама бауыр басып кеткен. K,aiipде кш-юшкентай басын Марусяньщ алкымына жасырып, алдына отырып алыпты. Маруся оньщ шашынан сипайды. - Мен ертен кетем, агай. Балалармен, Кукенмен кош тасай ы н д е л келд1м. Уакьгг б о л са , ж азга тагы 6ip келш кайтам. Сшйм пеигпн отын кагыстырып, М арусяньщ алдына жабысып отырган кызына аянышпен карал: - Рахмет, кызым. Кайда ж урсен аман-есен бол. Аш ж урсе де, ер балаларды койш ы, олар конедь Осы Кукенге киын болды. Сен келмесен, “келе ме, кайда Kerri\" дел сурай береди - дел , К у ш сп 03i алды. Кум ю oKeciHe 6ip, Марусяга 6ip карай береди. Колайсыз униздйс. Жагынан боздагы шыгып жудеген exi бала да кездерш щ астымен карал кояды. Маруся пальтосы н KHin, eciKKe б е т ал га н д а , К ум ю OKeciHiH алдынан умтылып: - М айуся тэте, кетпе! М ен д е кетем... Апама баям , - дел шырылдап кетп. Пеш тубш де отырган exeyi де жылап яабердь Э бден абдыраган С эл ш орнынан турып: - Кетпейщ, балам. Кетпейда! Маруся тотен апанды eprin келеш, - дел жубаткан болды , б!рак К ум ю кенбедь Маруся балалардын мандайынан июкеп, асыгыс шыгьш кетп. Ол эбден узаганша Кум1стщ шырыддаган даусы кулагында бара жатты. Кызын котерген бойы CeuiM балаларына байкатпай, сырт айнала 6e p in , ж ещ м ен к оз1н 6ip -e x i суртш алды. TepTeyiHiu де унжыргалары туеш , нагыз жепмд1к бастарына енди орнагандай болды. ...Баягы кенсе. С ол 6ip кездепден бе р п бар 03repici — бурышта 6ip бау масак тур. Каза болтан кальщ епннен калган жалгыз ескерпаш осы. Ескертюш кана емес-ау, артельдщ камбасындагы бар дон! де осы. Коз1мжан, Б изак, бригадир М окен, eKi-уш шаруа, Маруся. Бизак кенсенщ как Topinae тис турган калпында: 91

- Tocreri ауыддан кешеп экелген он центнер бидайды тевдей б о л т , 6ip-6ip уыстан болса да бупн журтка тарату керек, халыкш кырып алармыз. Коз1мжан, сен “Алгадымга” аттан, келёй ж>»шга дейш кайтседе 6ip центнер болса да б1рдеме тауып кел. Мен “Кдйнарга” барам. Табылганын табылганшахалыкка таразу керек. Ел бар, кун бар, тукымды б1рдене етерм1з, —деп орнына отырды да, мандайын укалап, 6ipa3 унсЬ калды. - Ал ендд сен, кызым, 6iaain жагдайды Kopin шошьщыц, — деп амалсыз, epkci3жымиган болды. —Кетемдесен, icrepайпамыз не, аман бол. Б1зге регоюме, басымызды жаца курып, жацадан жан алып келе жатканда, мына опасыздардьщ icren кеткенш кордщ бе. Солай, кызым, ертен Сапар сеш алып журедь Мен оган ескерткем. Колжбершнбе? —деп, бригадир Мэкенге карады. - Бершм, бсршм, —деп, М экен Ьле жауап капы. Bopi унс1з далага шыкты. Боран тынган... Онын есесше жылмиып кар жауып тур. Кдздын желге ушкан мамыгыцдай калыктап кеп, жерге конактап жатыр. Жер бепн тепе жасырыгпы. “Бшгешщй icTe дегендей” ауьш да, дала да, таулар да ак карга аркасьш тесеп, терю карал алыпты. - Сонымен, кызым, енщ кегеззн болдын, —дешде, Коз1мжан аякка оралган ак коб1к карга кдрап, у н а з келеда. Маруся ез ойымен 03i. — MiHe, кыс та жегп. Бу жершн кысы сумдык, Маруся. Биьш Tirrri жут болады деп жур кариялар. Сен байкадык ба, бастык осы ею айдын шпнде кдртайып кета. 0 з обалы озше. Саканы байканыз, осы кауитп апамдеп ескерткемш, тындамаган. А нкау адам, — деп, Коз1мжан ойындагысын узт-ж у л к ы п онпмелеп келедк Олар уйге юрда. У й imi салкын. - Кд.1с тусп, енш огын керек, су керек дегендей, 6opi де керек. Ал мундайда мужыктын орны баска, кызым. Жанды- жансыз жэндакпн 6opi ега-екщен, Коз1мжан жалгаз... Маруся о т жагып ж а ж а н Коз1мжанга мунайып кдрап калыпты, жуз1нде аяныш бар. Т ун. К,ар e a i кылаулап тур. Жылымык. Тыны штык. Коз1мжан ак болатиайдан ер адамиын 1ш кшмдерш Tirin отыр. Маруся чемоданына норселерш жайгастырьт, ертенп жолга камдануда. Коз киыгымен Козжоканга карай береш. “Апыр-ау, 92

ер адамнын iu i K)ii\\i;icpi не кажет бонды екен?! KiM уш ш Tirin отыр?! Ол сурамак болып, 6ipneme рет окталды да, батылы бармады, ынгайсыз корта. Акырында Марусяны толгандырган суракка Коз1мжаннын 03i жауап берта: — Бул Kicire еркектщ im im неге керек болды екен деп отырсын, э , кызым? Оз1м де бшмеймш. Анда-сацпа уйде жалгыз отырганымда оститш сайтаным бар, — деп, орнынан турьш, сандыгын аилы да, Марусяга таккен кшмдерш корсетап жатыр. Еркектш сырт же идееi, э р кдлыппен таплген с эбидщ кшмдерк кыз баланын юшкентай кейлектерт Базардан окелгендей су жана, бэрш де даярлап койыпты. Ол керсетш жатканда, Марусянын кез алдында манаты кош айтысып ш ыккан Сотам, оньщ норестелер1 турды. К,ар басы лды . “А спан булттан тазары п, ш ыны дай жалтырап тур”, —деп, eKeyi де пальтоларын жамылып сыртка шыкты. Есй< алдьшда eKeyi де кит турьш кадды. Т ун п баяу тыныштыкты балбы ражан сикырлы э н тага да коныраулап тур. Бурынгьшай алыстан емес, аяк астынан айтылтандай. Алгашкыда кокыржай сазбен салмакты басталган он бара- бара екшндеп, ак жамылтан ие сп алкапты аралап, элдекайда шарыктап барады. Kopmi уйлердщ eciri ашылып, уш-торт адам кошемен Эбгггщ уй жатына аяндады. Тавданган Коз1мжан Марусяга бурылды. Ол жуз! бозарьш, демш йшне тартып, жутына тындап тур. Кдлшиып каткан кдлпында сыбырлап капа: —Сапар... Апай, бул Сапар... —деп уйып барады. EKeyi де э н шыккан жакка аявдады. Саларга жолдан Бизак, баласын шапанына ораган Сол1м iirecri. Э н 6ipece баяулап кеп ауьш успне тонета. Bipece су жагасындаты курактай калтыраса, 6ipece тымык кунп куйьшдай кокке так шаншылады. Ауылдын Kopi-жасы ны н эмбес1 Э б п т щ ж ана ырген тамынын алдьшда. Bopici тисесшен тис тур. Эрю м е з ойымен, оз мунымен. Ал Сапар салган мынау э н эр журектш тукшршде бугып калган, сакталып калган сана сез1мнщ оятушысы секш и. Сапардьщ эш бэр Ы н де баягьщан кэкейш де журген, 6ipaK актарылуга айла таппай шанагынан асьш турган арман-сыры аралас купиялары сиякты. Бул onai Сапар гана е м ес, осында турган эр журек, эр сез1м озш ше кайталап, озш ш е баяулатуда. OpMCKUii сез1м эр журекте тор токын жаткандай. Шашы гана емес, кою кара мурты да буырыл тарткан Бизак жиналгандардьщ арасынан жотасы шыгып, ерекше 93

коршедь К узда отырып, кияга коз салган кырандай жутыныгь жутынып кояды. Epinaepi сод flip етш, муртынын ушы жыбыр кагады. Жар кабагынын астына жасырьшган кос жанарынын тунги ыгьгнда терен уайым бар сиякгы. Ал КозшхсанНьщ бетш жас жуып барады. Куаныш па, кайгы ма, 03i де бишейдь ©frreyip, бар ж у й есш щ cinipi созы лы п, киюы кашып кеткендей. Маруся дем ш п, алкына бередь Алкымына ж уды ры ктай б1рдем е тыгылып, не opi, не 6epi кетпейш, ынтыктырьш барады. Сэл1мшн бауырындагы юшкентай KyMic ею коз1 баданадай болып, экесш щ дурсшдеген журепне кулагын тесеп алган. Сапар ecbc алдындагы томардын усгшде отыр. Анда-саноа алкымынын сэл кеуш, аузынын ашылып-жумылганы болмаса, он салып отыр деп ойлау киын. К еудеи окта-текте 6ip котершш кояды. Оган Ka3ip бар дун ие ж ок сиякты. 0 3 i емес, озегшен куйылган он сазы обден есш алган. Кдрапайымдагы “а” деген ды быстьщ 031 де мьщ турленш , баскадай 6ip накышпен, бас к а ш а естш ед !. О ган TOHiperiH корш аган адам дар да коршбейщ. М улде баска 6ip дуниеде, баска ом!рде отыргандай сез1нед1. С ел кысыктау кос жанары ак кармен, аймен, ж удды збен шагылысып, араюдйс 6ip жарк етеш... Э н баяулап барды да, мамык карга, аш ык ауага сщ ш , тъшыстап калды. С апар унс1з. М ойны н салбыратып отырган жер1нде калды. Ж урт та унс1з, унс!з барьш, ynci3турып, ynci3 тарасты. Ауыл калгьш Kerri. М аруся уйге келген бетген perrecrripin жолга оз1рлеп койган заттарын чемоданнан кайта а л ь т жатыр. Коз1мжан карап тур. — Кетпейм1н, апай. Осыгша, с1здермен 6ipre болам. Жазга экем д1 а л ь т келем. Ол а г а т устасы, келехи, - деп, заттарын орын-орньша к о й ь т жатыр. Риза болтан Козгмжан Марусяны кушагына ал ьт, шашынан гаскеш, босатьт, 03i ойпанып калды. С оске. К ун кулактанып шыкты. Сары шунак аяз карып барады. С аканьщ баягы бурылын Э б н шанага ж епп жатыр. Бурыл куйл1, токжарау. 06iTriH касына баягы еркек дауысты зор б эй бп л е келд1. - Э б п -а у , бу кы с кырауда кайда атгандын? 94

— М ен еш кайда... Бастык Сапарга э л п е м ш кьгзды ауданга апарып кел деггп. Соны н колin n сайлап жатырмын. —О KonipiH б1ржола кете м е, ж о к барып келе ме? —С ен де алжыган екенсщ -ау, мен кайдан бтеййн, кала ма, келе ме, шаруам не менщ , —деп, Эбгг камытты Ti3eciMeH басып турьш, тамак бауды тартып байлап, кора у с п н д е п шоптен шанага салып жатыр. Зор б о й б ш е жайы мен Kerri. Жолаушылар шанага отырысып болганнан кейш Бизак келш: —Сапар, oyeai анау т есг ел ауылга тарт та, кырман, тау аркылы кетшдер. Онда жол дангыл. Тунделетем1з деп, суыкка урынасындар. Колжтерщщ кажытып ап журмендер. Жолдагы ауылга конындар, —деп, жолга шыгарып салды. Тордеп тау етепне карай жалгыз атгак шана ак кардын успнде карайып кетш бара жатыр. Олар тау бектерше шыкты да, тапталган дангьш жолга Tycin тарта бердь Бурыл сулыгьш сузш , жещл келедь Аузына жалгыз тал ш оп ricren, катарында тонга оранып жаткан Марусяга карап Сапар жымиып кояды, ол да куледь.. Зор бойбйпе ертеден 6epi уйщ -уйге Kipin, жан таппай жур. А11ьшап-уЫлеп Коз1мжандш не келд1. Коз1мжанга келе- ак жармасты. — Ойбай, карагым-ай. MeHi кудай каргагалы кашан. Мына тостеп ауылдагы кызым ол у сп н де дейдь Танертеннен 6epi юрмеген теснтм ж ок. “О з1нде ж ок болса, эк ен де жат” осы, соган барып келуге 6ip бутартар таппадым. Амалым курып, саган келщм, карагым. _ Коз)мжан коншшек адам, к ем тр дщ бетш кайтармады. Атын, камшысына дейш бердь Д аяр турган б о й б ш е тоске карай тура тартгы. Ауылдан узаганша желе-жортып барды да, узап алганнан сон кула атгын басьш тартпай, еркше ж1бер1п, кардын куйыньш у ш ы рь т келедь Ауылга да жетг1. К,ора-жайы комакты, ауласы кен, шетш 6ip уйге кел!п тусп. Уйден ею беп н ен майы тамган, кып-кызыл, тортбак, жуан шал шыгып атын устады. —Тыныштык па? Асыгыссьщ гой о зщ . Н е хал? —“Жайлауымды жау алып, opiciMfli орт шалыптын\" Kepi де. “Жан-жагына карайсын, жалгыз неге жарайсыц?\" демекий, жапа-жалгыз тал кармап журш жаткан жай гой. Зор б ой бш е иепн KOTepin, “бар ма?” дегендей ымдап ед!, Уй Heci де “бар, осында” дегендей басын шулгып койды. 95

К ем тр дд 6ip е ак к е юрпзд! де, сыртын кулыптап, 03i жылы raiinin, далага шыкты. Крлы на сыпырткысын алып, есж алдында куйбендеп жур. Терезесш тумшалап тастатан болмеде Сака, тагы ею жшт отыр. Сака Ширак, сак, ана eKeyi кажыган. Bip отырып, 6ip кисайып доцбекш уде. Зор бойбпие сойлеп отыр: - Ауылга келмегендерщ дурью болтан. Бизакта, Эбпгте кузден 6epi уйктауды койтан. К,ашан кореец, кайда корсем, екеуш корем . Байкатпатансиды, эйтеу1р, riMicKin-ак жургеш. Нс ойлагандары бар, юши андып жур, брмеймш . Сендер кеткеннен кейш ею -уш эскер келш кета. - Бул шекарада кузет куш и болып барады. Эзер отак. 9 p i кар туст1. К,ыс катты, еш п асу бею п калды. 1ле айналып, \"К,ортаспен” кайту керек, — деп, Сака ею жгптке карады. Ж амбастап жатканнын 6ipeyi: - К эрия, осы апиы н аулатанымызды коймасак, с е з а з тузакка ш юеш з 6ip куш . Осыдан аман-сау аттансак, бул icxi кыскарту керек, TipiiiuriK ету керек, —дедь Сака сэл мойындап, ойланып калды. Зор бэйб!ш е ш екпеннщ етеп н Typin x i 6epin , imKi белбеуш шеигп де, уп- улкен туй1ншект1 С аканы н алдына тастай берд1: - Одан- будан зорта жинадым, ею жы н апиын. Сака колына алып салмактап Kopin, коржынына салды. Т орт бе л е к Kipniui шойд1 кемп1рге берд1. Зор бойбйпе оны тыккыштап жатыр. - Кун Kemrapin барады, кегейш, малдеке. Хош енщ! Меган олп сорлы цдме сэлем ант. Жаз шыгысымен алее де келш алып кетеш мега. Кемгар жиналып, eciiace умтылганда Сака: - Айтса да, м енщ Бурылым бар ма? Бш дщ б е, Kynni ме? —деп калды. - Атыц бар, сем1з. Шанага жепп, олп Konipni алып Эбггпн баласы бупн ауданга кетп. - Кдй мезгшде? - Соске ауа, туске жуык. - -Ым... мм, хош енш, сак болгайсын. - К,удайга аманат, аман болындар. У й neci сыргган есж яшып, зор бэйбшгега атгандырып садцы. - Бурылды кудай 03i колта окелд1, батырлар. С енщ атын наш арлау, ceHiMci3. Кдлай-калай ем ес, жетек керек, - деп. Сака кияк мурпы та карады. - Туске жуык шыкса, олар aai acyra Lnire койтан ж о к . Асуга дей1н конатьга ауыл да жок- 96

Бупн тунпелепп, тауцын аргы жагындагы ауылга жеткенше талай бар. Онын устше тундеп боран жолды урлеп тастады, олар ani осы манда. Оларды асудан кутш, Бурьщды аламыз да. тугамен журш, кайтсек те 1леге uiireMi3. Ж ол-жонекей Шонжыдагы таныс с ар л ы к дайындап койган апиынын да ала кетем!з. Жиналайык, томенп жолмен олардан бурьтн калайла acyra Iniry керек. Тек opi-6epi ж урпнид болмаса болтаны. Сака осылай тэты да 6ip сумды к icriH жоспарын жасады. Кун бесш ге таянганда, тостеп ауылдан шыккан уш салт а л ы ойга карай борандатып барды да, тогай арасындагы жолга тусш , батыска карай cap желш ж онеп кетп... Ымырт. Аслан аш ык болганымен, ж ерде олемет. Карсы алдан соккан жаяу буркасы н кар сапырып куйы н уШредь Айнала ак тутек. Барган сайын жол ауырлап барады. Бурыл ат мандайымен жер сузш , анда-санда пыскырынып, булкщдеп келедь Аяз ыскырып, успс журш тур. Маруся тонга оранган калпында, бас котерсе болганы, аяз ортеп кететш снякты. Сапар да желге 6ip иыгын тесеп, кырын отьф. Ж олды Бурыл 03i тауып келедь Олар сайга ш ргенде, боран 6ipa3 толастагандай бодды. Тун. Маруся басын котердк - Ой, кандай коркынышты! К,онатын ауыл e a i алые па, Сапар? - Kaaip, асуга шшеек болды, epi карай ещс. Bip-а к сагала конатын жерге жетем1з, —деп, ерге карай аяндап келе жаткан Бурылдын делбес1н кагып койды. Олар кезенге ermi шыга бергенде, алары н ак кырау баскан тулю тымакты уш адам карсы тур екен. Bipeyi жалма-жан Бурылдын шаужайына жармаемп, калган eKeyi кару кезеп: - Карсы келсен, елесщ , кимылдама! —деп тур. Бурыдды шанадан босатып та улгерд1. Y m eyi д е а л а н т у с п . Алдына келш, камшьшын сабымен тумсыгын нукьш: - Ал, оы м ет, “мал HeciH табады” деген осы ., — деп, сустанып турган Саканы Сапар енд1 гана таныды. Саканын тумсыгынан ол жаланаш жудырыгымен салып калганы сол екен, енгезердей ею ж т т Сапарды тырп етюзбей басып калды. Тумсыгынан кан аккан Сака: - Тоны н шеинп алыидар итгщ кушптн1н! — д е п кел1п жылкынын ту куйрыгынан есшген Бурылдын делбесш киып алды. - Байла! Кдшан 6ipey келш кугкарып алганша, кудайын танысын ш нс1з кэш р нагылетгер! 97

Келисаз бос шананьщ ею балагына Маруся мен Сапарды обден шандып, аяк-колдарын матап тастады. Екеушщ устш деп ею тон далада калды. Yiueyi асыгыс-yciric Бурылды жетектеп алып, ш у койды. Ж ауыздыктын алдындагы дор м еназдйзне булыгып, ыза, кек кернеген Сапар кармакка иинген шортандай аз тулады да тыншыкты. Ж аяу буркасы н жалыгар ем ес, таудын да , байлаулы екеуш щ д е койны -коныш ын т ш т т , суман кагалы. Э не ол кеулей-кеулей Марусяньщ орамалын басынан сыпырып тастады. Аяздьщ кысымынан аспан шатынап, как айырылуга тос тур. Ж улдыздар да жылап турган сиякты. Жыпылктай береда. Буркасын тынды. Тым-тьфыс. Шалкасынан жаткан екеуге тунгиык аспаннан белек ешнэрсе кертбейш . Кдншама тесш ш караса, аспан соншама терендеп, жулдыздар соншама гарыштай береда. Exeyi де демдерш inline алып, кулак Typefli, 6ipaK сыбдыр еткен сыбыс жок. Элдекайдан тун п сарын естиш1 де, кайта алыстап кетп. Екеуинн де бет-ауызын боз кырау барынша жапты. Kipniicrepi кагуга келмей, ебедейс1з, жалкау кыбырлайды. Оте алыстан, олдекайдан, улыган каскырдьщ YHi ecrumi. — Туу-у! Ж улдыздар кандай алые! Сапар, жулдыздар кандай алые?.. Папа родной... - М аруся 6ip нэрселерд1 сандырактай бастады. Сапар да б!рдеме айтпак болып ед1, тш нщ орны нда бор кесек м уз тургандай аузы икемге келмеш... Туп-тунык тунп аспанда 6ipiHeH кейн 6ipi катар ею жулдыз агып барады, лентадай ак жолак артынан 6ipre шееin кетп. ...Кектем бул ещ рге биыл тым кешизп келд1. Мшеки, март б т п калды, ал е п сп к кардан жана ажырады. EpTeai- кешю ызгырык эл1 кеппеген дымкьш епстисп тондырып кетеда де, кун котерше туске карай ол эзер ж1бид1. Епстж ми батпак. Ауыл ж ер жыртуга эл1 шыккан ж ок, даярлык уетшде. К ун жылымык. Дала нан nicipreH тандырдай маздап жатыр, сагым ж у р т барады. Жылгадан сарала каздын даусы шыкты. 06iT eciK алдында камыт жамап отыр екен. Солай карай Бизак кедш. “Эбе, мал-жан аман ба?” деп сурай жаздап, е з 1н - е з 1 тарта койды. —Ассалаумагалейком, Эбе! — Бизак колын усынды. —Элжсалам! - деп, Эбгг те егеудей алаканымен быртиып турган моп-мокал саусактарын тарбита усынды да, iciH жалгай берд1. Бизактын оцпмен1 неден бастарын бшмей кысылып отырганьш Эб1т сезш- Энгзменщ тарамысын e 3i ширатты:

—Бермесен, кенш калады; берсен, булдареда, ж урт деген айналаймнды койсаншы. Анау, елп Аспаннын баласы киылып турган с о н 6epin е д 1м , карашы , камыттын сау тамтыгы калмапты. Жасырып экелитп д е , кемш рге устатып, кете 6epinTi. — Камытыннын кулак, бауы осал гой, Э бе. М окенде кайыс бар, жанартуьщ гой. —Осы епске жетеда, мыкты ол1, —деп, 06iT кулак бауды тартып-тартып койды. —Биылша сокдны коя турсаныз кайтеда, Эбе? Баскалары да жетед1 гой. Ж ещл-желш ... - дей 6epin efli, Эбн: — Э й , Бизакжан-ай! “0nire иман, Tipire береке” деген. К,удайьщнын 03i э у бастан каргап койган маган болен деп бола ма?! Бизак каншама абайлаганымен болмады. Ш алдьщ есю жарасыиын аузы ашылып кетп. —Tipi адам п р ш ш т н кашан да тастаган ба?! О кш еш нм 6ip-aK норсе. 0з1ммен 03iM о й жзберш, есептеп отырсам, Tinri сонау ж ен атамыздан 6epi карай сындр м уш здей жалгыз- жалгыз екенб1з. 0p6iMenTi де, в сп еп п д е 6i3flin тукым. Х о -о - ош , ол да 6ip ш у и р ш ш к екен. Жалгыздан болса да тутш тутеп келед1 гой, oih eyip . Сол тутш нщ дол маган келгенде ош кенш е гана оюнем1н. Артында 6ip туягын ж ок , келгенщ де, кеткенщ де 6enrici3 тулдыр калганыма капаланам... —деп, терипген мандайын алаканымен 6ip сыпырып тастады. Айнадай акикаттын алдында Бизак мулде мусэгарсш, не дерш бшмей, отырды да калды... Ауыл у спнен кикулаган тырнаньщ уш ecroiin еда, Э бптщ корасынан да жалгыз тырнаньщ даусы шыкты. ?S5iT о н колын кабагыньщ устш е апарып, колегейлеп кокке карап, 6ipa3 турды да, корага Kipin кетп. Сапар мен Маруся емдеген баягы тырнаны алып шыгып, ерю не ж 1берд1. Ол аулада тыраулап apbi-6epi ж ур д1 д е , секендеп барып, канатын жазып ж 1берш , калыктап ушып кетп. Ол кашан тобына косылганша Э б н кольш колегейлеген калпында каралы да турды. Шаруаньщ каншама ойы, каншама умп-арманы кус канатына uiecin бара жатканын “ кудай” 03i бш сш ... — Жыл кусы ушады — келед1, уш ады — кетед!, — деп, Э б н орнына отырды. Тырналар биисгеп барады. Ал алыстагы тау жотасындагы кос каб1рдан кары oai epireH жок... 99